Հայբուսակ կամ հայկական բուսաբառութիւն

501. Գնտածաղիկ. 

«Որ է Ղայuումն, որ է Բարձուենեկն»՝ ըստ Ամիրտոլվաթայ, ըստ որում և մենք նշանակեցինք այդ (Բարձմանեակ) անուամբ. (տե՛ս թիւ 321, այլ և յԱռուոյտ թիւ 159): Գալիանոսի բառարանն այլ գրէ. « Արտեմեսին (’Λγτεμιςία) Եղեւին կամ «Գնտածաղիկ»: Հին Բժշկարանն այլ որոշելով Բարձուենեկէ, երկու տարբեր ծաղիկ կ’իմանայ այս հայերէն անուամբ. «Գնդածաղիկ, երկու տարազք են», կ’ըսէ, բայց չի բացատրեր զանազանութիւնը, այլ խրատէ զծաղիկն եփել և դեղ տալ այլեւայլ հիւանդութեանց. և «գինով եփէ և տուր, ի մահադեղէ փրկէ. (և) Փայծղնցաւի` զտերեւն ծեծէ և կար(ա)գով սպեղնլիք արա և ի վերայ դիր, և Քամակի, Հեծկի, Քարի, որ ի փաղաբուշտն՝ զջուրն խմցո օգտէ»։ — Ըստ յունին է և Լ. անունն Artemisia. Փ. Armoise կամ Herbe de la Saint-Jean. վասն զի Ս. Յովհ. Մկրտչի տօնին քաղեն և տարի մի պահեն տանց մէջ՝ բարեացաբեր համարելով. նոյնպէս և Իտալացիք. հեթանոսք այլ Անահտայ նուիրած էին այս բոյսս, և իր բազմապատիկ բժշկական զօրութեանց համար՝ Մայր ամենայն բուսոց անուանէին։ — Դաշտային կոչուած տեսակն Ar. Campestris նշանակուած է ի Վան, ի Ռ–Հ. — A. Scoparia ի Գարապաղ. — A. Herba alba ի Մելիտինէ, Ատիաման. — A. Fragrans (Հոտաւէտ) յԵրեւան, ի Ռ. և Թ–Հ. — A. Fasciculata, ի Թ–Հ. Ատրպատական. — A. Austriaca ի Կարին, Մուշ, Բաբերդ, Թ–Հ. — A. Procera ի Թ–Հ. — A. Chamæmelifolia ի Ռ–Հ. — A. Vulgaris ի Կարին։ — A. Annua ի Գարապաղ, Վան. — A. Absinthium ի Ռ. և Թ–Հ. — A. Splendens ի Մասիս, Թ–Հ. — և յատուկ Հայկական՝ A. Armeniaca ի Կարին, յԱրագլիգլուխ լ։ 

502. Գնձիկ.

Փոքր խոտ մի՝ բթաչափ երկայնկեկ սղոցաձև տերեւօք, ծայրն թանձր շառագոյն մազմզուկէ ձեւացած ծաղիկ մի, որչափ որ գուշակուի չորցած խաւրուածէն։ 

503-4. Գնձմնձուկ կամ Կնձմնձուկ.

Ըստ բազմաց՝ է Ազատքեղն (տե՛ս զայս ի թիւ 11), Լ. Petroselinum, որ ծանօթ է շատ տեղ, յիշուի յօտարաց յԱրտահան, ի Վանանդ, ի Կոտայս, ի Համշէն, եւայլն: Բայց ըստ Գինձ անուանն՝ նշանակէ և տեսակ մի Գնձի, Եթովպիոյ Գինձ անուանեալն յԱրաբաց, Քուզպարաթ էլ–Հապէշ, Լ. Thalictrum. Փ. Pigamon. նոյնպէս գրէ և Պէյթար, և փոքր բոյս մ’է, կ’ըսէ, տերեւներն նման Գնձի, բայց խժային հիւթ մի ունին: 

505. Գնտակ.

Այսպէս կոչուի երբեմն Խնձորն ի Բժշկարանս. երբեմն այլ զոյգ 

506. Գնտակ–Խնձոր.

Որ նշանակէն զԳայլ խոտն, տե՛ս ինչ որ այս անուամբ նշանակուած է ի թիւ 409։ 

507. Սեւ Գնտիկ.

Որ և Հնտիկ (տե՛ս Արջնդեղ, թիւ 227), վասն զի նոյն բոյսն է, որ այլեւայլ անուններ ունի։ 

508. Գոդռէճ.

Չորցած և բացուած Մասուր (տե՛ս զայս), զոր սեւ ներկելու գործածեն կանայք՝ ըստ Պ. Կալհօհեցւոյ։ 

Գոզմազիճ. Գոզմոս. — Տե՛ս Գզմազիճ:

509. Գոթեց ճանկ կամ Գօտեաց ճանկ.

Տե՛ս Աղպատ, ուր զանազան անուններ այլ յիշեցինք. հօս աւելցընեմք, որ Թ. Պ. Փէնճէնկուշտ (Հինգմատնի) անուամբ կ’իմացուի և ուրիշ տեսակ մի բուսոյն, որ է Լ. Agnus Castus [1] կամ Vitex. Փ. Gattilier: Ըստ Ամիրտոլվաթայ այսոր «Թ. Այիտ ակաճի ասէ. և տերեւն նման է Կանեփի տերեւին, և հունտն նման է Գնծին հնտին, և հոտն անուշ. և ինքն ծառ է»։ Զատ ի շատ օգուտներէն, «թէ ի փայտէն գաւազան առնեն հովիւքն և ճանապարհորդքն վերցընեն, քանի որ հետեւակ քայլեն չի հօգնին։ Ասեր է Պտ., թէ այս խոտիս Ար. Խամսաթ ըլ-արվազ ասէ և Խամսաթ ըլ-ասապէհ ասէ. և չէ ստուգ. և ինքն ծառ է, որ ի ջրեզերք և ի գետեզերքն լինի, և ի յաւզոտ տեղերն այլ կու բուսնի, և ծաղիկն ի բան կու մտնէ և տերեւն և հունտն. և լաւն այն է, որ նոր լինի... և իւր մուխն փախցընէ զամենայն վնասակար գազանք, և օձահարին և ամենայն կատղած շան խածածին՝ թէ տիմէտ առնեն՝ շատ օգտէ և խափանէ զվնասն Աստուծով»: 

510. Գոհար Վարդ.

Վարդի հետ միացուցած թանկ և լուսափայլ ազնիւ քարի անունն՝ ի հարկէ պիտի նշանակէ գեղեցկագոյն տեսակ մի Վարդի. մեր քնարերգակն Նարեկացի Քրիստոսի հրաշափայլ Այլակերպութեանն պատշաճեցընէ՝ ըստ հասարակ կոչման տօնին Վարդավառ. 

«Գոհար Վարդըն վառ առեալ ի վեհից վարսիցն արփենից,

Ի վեր ի վերայ վարսիցըն պղպըջէր ծաղիկ ծովային»:

Ինչպէս նորագոյն ազգային գուսան մի Ս. Աստուածածնի նմանցընէ՝ երգելով. 

«Գոհար վարդն ինքնագոյն, Սիրամարգ ոսկեգոյն.

Գոհար վարդն ինքնագոյն ի Հոգոյն, Սիրամարգ յարփոյն... 

Մայրըդ Մարիամ, Տիրուհի, Սրբուհի, Թագուհի», եւայլն։

Դաւիթ Սալաձորցի այլ չէր կըրնար մոռնալ զայս, բայց իր երգոց երեք օրինակաց մէջ երկուքն փոխանակ ասոր՝ Սիսամբար գրեն, և գունով կարմիր պայծառագոյն պանծալի։ 

511. Գոճամօրուք. Գոճմօրու. Գոճմօրէք. եւայլն. — Տե՛ս Քոշմօրուք. 

512. Գոճմակ կամ Գոճամակ. 

Ռոշքեան գրէ ի Բառարանին. «Խոտ՝ որ տերեւս նմանս Ձիթենւոյ ունի. է դառն և հոտատու, յապառաժ տեղիս լինի, մի թզաչափ». և համարի ըստ Գալիենոսի Chamelæe, և Oleago ? Մեր քով եղած Գալիենու բառից մէջ ոմանք Գոճմակի ուրիշ անուն գրեն՝ Կիպո-կոկոն, ուրիշ մ’այլ Քարմեղի, որ մօտ է Ռոշքեանի Քամելիային. մէկ ուրիշ մի գրէ. « Գոճմակի հունդ, Կոկոն–Կնիդոյ, Coccus Gnidia», որ է Յ. Κόκκιον, յորմէ և լատինն Coccus Gnidios կամ Daphne Gnidium, և նշանակէ Դափնոյ հատիկները կամ պտուղը, և այս թուի Գոճմակի հունդն։ Պէյթար իր լեզուով այս բույսը Մէթնան կոչէ, և վկայէ, որ տերեւներն նմանին Քամելէա կոչուածին. մեր Ամասիացին այլ ըստ այնմ՝ և յաւելուածով եւս գրէ. « Մաթնան, որ Թ. Ղուրտ պաղրի ասեն (Գայլոյ աղիք ?), և ինքն խոտ-մն է, որ զետ Քթան կու բուսնի, երկու կանգուն երկայնութիւն կու լինի, և մանր և սեւուկ հատիկներ ունի, նման Մրտին հնտին, և սպիտակ ծաղիկ ունի, և կեղեւն պինտ լինի, և սեւ կու լինի, և մէջն սպիտակ կու լինի. և ասոր Հնդիկքն Քրմունա կ’ասեն... (Պ. Քիրմտանէ ՝ ըստ Պէյթ. ): Եւ ցեղ մի այլ կու լինի, որ ծառի պէս է, և ծաղիկն դեղին է կամ դեղնութիւն կու քշտէ, և մանրկեկ և պնտկեկ միրգ ունի. նմանի Եղիճին հնտին, և յամանի մէջ կու լինի, և ի յաւազոտ տեղեր կու լինի, և յամէն ամանի մէջ երկու հատ կու լինի. և ճղերն ի գետինն է ճկել։ — Եւ ցեղ մի այլ կու լինի, որ ի Ցրդի կու նմանի, և ի ծովեզերքն կու բուսնի, սպիտակ հունտ կ’ունենայ, և ի տերեւն կու բուսնի այս հունտս. և թէ զտերեւն ի քացախն թրջես և ի շուքն չորացընես նշի ձիթով և մեղրով և հալես, խառնես, և մէկ տրամ տաս, որ ուտէ կամ խմէ, զճիճին ի փորուն հանէ՝ թէ՛ մանր է և թէ՛ խոշոր, և զտափակն ալ կու հանէ… Եթէ զճղերուն կեղեւն ծեծեն և ցանեն ի վերայ խոցերուն՝ օգտէ: — Այս Գոճմակ դափնի ծառը բուսաբանք կ’անուանեն՝ ըստ հին Յունաց Thymelæa, իսկ Մէթնան կամ Մաթնան անուամբ հիմայ Ափրիկիոյ Բարբարոսաց երկրցիք կ’իմանան անոր Լ. Passerine, Փ. Passerine կոչուած տեսակը:

513. Գոմէշ սպանող.

Մայծի (Մայիզ) նման մետրաչափ բարձր բոյս մ’է, փաթութաձեւ տերեւներով, գլուխն այլ մոխրագույն ծաղիկ մի ունի։ Յիշուի ի Շիրակ։ 

514. Գոմշու ականջ.

Յիշուած է ի կողմանս Վանայ. գուցէ նոյն ըլլայ և

515. Գոմշու կոտոշ.

Ճահիճներու մէջ բուսած Եղէգի տեսակ մի: Յիշուած է այս այլ ի Շիրակ։ 

516. Գոմիզ.

Մեր Ս. Եղիշէ Վարդապետի Վարդանանց պատմութեան մէջ յիշուած այս պարսիկ բառն յայտ է, որ հայերէն կովու մէզ նշանակէ. բայց նոյն անուամբ բոյս մի գրէ Ստ. Ռոշքեան. «Է խոտ, գլխիկս ունելով ի ծայրն, և դեղ է ախտից երանաց». Լ. Bubonium. Այս լատին անունս յայտնէ Կղմուխ, Փ. Inula կոչուած բուսոյ տեսակ մի: Ուրիշ լատին անուն մ’այլ կու տայ Ռոշքեան, Aster Atticus, որ առ մեզ ռամկօրէն Աչուկ կոչուի։ 

Գոնգեղ. – Տե՛ս Գնգեղ:

517. Գոնգոծ. 

Խոտ վայրի, կ’անուանէ Մանանայի հեղինակն (երես 443). գուցէ նոյն ըլլայ և

518. Գոնծոծ.

Որ է փշեղէն բոյս մի, ըստ Խոտուջրեցւոց, թերեւս Կոծոծն ըլլայ։ Ըստ ոմանց՝ Գոնծոծ կոչուի և Կաղամբի գլուխն։ 

519. Գովաղակ ?

Կարծուի Լ. Cnicus benedictus կոչուած փշեղէն Ակքանն. Փ. Chardon béni, կամ Carthamus, Փ. Carthame, որ տարբեր տեսակ մ’է նոյն ցեղին (Tubuliflora, Փողածաղիկ կամ Խողովակաձեւ)։ Յիշուի յԵրեւան, ի Կողբ, յԱմիդ։ Առաջինն գտուի ի Հր. Կովկաս, տեսնուած է և ի Հալէպ։ 

520. Գորտակ կամ Գորտակ խոտ.

Ըստ Ռոշքեան Ստեփ. ՝ Խոտ է, և ոսկէ սոսընձոյ նիւթ, յոյժ թիւնաւոր. ըստ Գալիենի Բառագրոց Bachium. Այս Լ. անունս չի յիշուիր հիմայ, այլ Bacchioո, ի յունականէ առնուած, որ Բաքոսական նշանակէ, Փ. Bardane, ըստ մեզ՝ Կռատուկ ։ Սակայն, ըստ հայերէն նշանակութեան Գորտակի, Ռոշքեանն անշուշտ Batrachium կ’ուզէր գրել, որ յիրաւի Գորտ նշանակէ յունարէն, ուստի առած է և լատինն. Ամիրտոլվաթ այլ վկայէ, թէ. «Հոռոմն Պատրախիոն ասէ», և ստորագրէ Ար. Քէպիքէճ կամ Քապիքաջ անուան տակ. ուրիշ անուններն այլ յիշելով, որ է. « Շաճարաի Զաֆտահ ? և ինքն խոտ-մն է, որ ի Գինծ կու նմանի. սպիտակ դեղին կերպն, և երեք ցեղ է... և տակն փռնգտալ կու տայ խիստ… Եւ Պտ. ասէ, թէ ասոր Քապ ըլ-զապհ ասեն. և այս ցեղիս տերեւն ի Գնծի տերեւ կու նմանի, բայց այս տափակ է, և գոյնն սպիտակ է, և քիչ մի յինքն լազիճութիւն (կպչողութիւն) ունի. և ծաղիկն դեղին է, և որձան հաստ, և երկայնութիւնն մէկ կանգուն է և այլ երկայն է, և տակն փոքր է և սպիտակ է խիստ, և լեղի է, և հանգուսնի (օղ-օղ) ունի, որպէս խարպախ (Կոճ Վրացի). և այս ցեղս ի քայլման ջրերն ի մօտ կու բուսնի։ Եւ ցեղ մի այլ կայ մթնագոյն և սուր է. և երրորդ ցեղն փոքր է ծաղիկն և ոսկոյն գոյնովն է... և երեք ցեղն այլ (մէկմէկու) կու նմանի. բայց Դ ցեղին ծաղիկն սպիտակ կաթն կու նմանի, և բնութիւն չորրորդին այլ տաք ու չոր է»:

521. Գորտան դմակ.

Ախտարական գրոց մէջ յիշուած է այս անուամբ բոյս՝ առանց բացատրութեան։ 

522. Գորտան Քաք. Գորտնբուրդ.

Ջրային Մամուռն է (տե՛ս զայս բառ), անոր համար կոչուի և Ջրիմուռ. ուրիշ անուամբ այլ՝ Ս. Գրիգորի Նիւսացւոյ Բնութեան գրոց մեկնիչն կ’ըսէ. «Պրտու, զոր ոմանք Գորտբուրդ ասեն, և այլք Խոտի մէջ »: Ամիրտոլվաթ ըստ Պէյթարայ յունական և Լ. Ստրատիոտիս (Stratiotis) անուամբ ստորագրէ, ծռելով « Սատրստիօտիս, Ջրին Գորտնուրդ ն է, որ Թ. Սու Եօսունի կ’ասէ. և տակ չունի. և տերեւն նման է Հայլյալամին ( Գառնադմակի ) տերեւին»:

523. Գորտնակ. Գորտնուկ.

Թերեւս վերոյիշեալ Գորտակն է (թիւ 520), լսուի ի Սեբաստիա կամ ի Բրգնիք. ոմանք այլ Հարսնուկի նման բոյս մի համարին: 

524. Գուգէնիճ. 

Հին բժշկարանն յիշէ «Խուռս Գուգէնիճի. ուժովցընէ զստամոքն»։ Տե՛ս Քաքանաճ: 

525. Գուզ.

Ընկոյզ՝ ըստ Պ. Կիւզ, կամ Ար. Ճէվզ բառի։ 

526. *Գուզէլ.

Թուի Թ. Կիւզէլ, գեղեցիկ նշանակող բառն, տեսակ մի աղուոր ծաղկի յատկացեալ, զոր յիշէ Սարաձորցին.

«Գուզէլ անուն ծաղիկ մի կայ, որ դեղ է ամեն անբժիշկ ցաւերուն»: 

Նոյնպէս Թ. կամ Պ. անուամբ յիշէ և երգէ զյաջորդն այլ. 

527. *Գուլի սապահ. 

«Գուլիսապահ ծաղիկ մի կայ, որ չի բացուիր զօրն արեւուն,

Արեւմըտեան յետ կու բացուի, պայծառանայ մէջ գիշերուն»։

Թերեւս մեր զարմանալի հայ Ախրիզանն ըլլայ, զոր տեսանք ի թիւ 35: — Նոյն երգիչն յիշեցընէ մեզ նոյնպէս օտար և բնիկ անուամբ բարդած 

528. Գուլվարդ.

«Վարդն ու Գուլվարդն ու Հազրէվարդ. երամն ծանր է Վարդենոյն»,  այսինքն՝ Վարդի ցեղն շատ տեսակներ ունի, որոց գեղեցկագոյններէն մէկն պէտք է կարծել զայս։ Սասնոյ կողմերում այլ յիշուի, և տեսնողն կ’ըսէ, թուփ մի է, որոյ ճիւղերն երեք-երեք վարդ կու բերեն, որ Չայի տեղ ի գործ ածուին՝ չատ քրտնաբեր ըլլալով։ 

529. Գունդունա ? 

Նոր բժշկարանն մի շատ հեղ յիշէ Գունդունայի կուտ և ջուր ։ Անուամբ մօտ, բայց չի կարծուիր Gentiana (Բոգ)։ 

530. Գունիծատակ.

Բժշկարան մի նոյն համարի զսա և զԱնձրութ. տե՛ս թիւ 112։ 

531. Գունուզ.

Այսպէս կոչեն մեր երկըրցիք տեսակ մի մանր Շաղգամ: 

532. Գռզի.

Հարանց Վարուց գրոց մէջ կը յիշուի. «Արմատ ինչ անապատին իբրև զԳռզի». որով երեւի չոր տեղերու բոյս ըլլալ, բայց ըստ Նոր Հայաստան գրոց և գաւառականաց՝ Բողկոյ նման, տերեւներն այլ նման Սընձի, բանջարեղէն ուտելի, զոր այլազգիք՝ Սգորչինա կոչեն, ըստ իտալ կամ սպանիացի բառից, յորմէ և Լ. Scorzonera, Փ. Scorzonère, որ թարգմանի Սեւկեղեւի, վասն զի արմատն սեւ է։ Իսկ ըստ Շէհրիմանի՝ կանգնաչափ բարձր բոյս է, երկայն և սրածայր տերեւներով, դեղին բաժակաձեւ ծաղկօք, պտուղն կամ հունտն այլ եռանկիւնի ձեւով, մաշկապատ: Քանի մի ազգ և շատ տեսակներ են Գռզեաց, որոց մէկն Հայկական կոչուի, Sc. Armeniaca, տեսնուած ի Խօշապբունար Կարնոյ. — S. Jacquiniana, ի Սպեր, Բաբերդ, Ծանախ. — S. Tuberosa, ի Բաբերդ և Խօշապբունար. — S. Mollis, յԻլիճէ Կարնոյ, Երեւան, Նախճուան. — S. Inæquiscapa, ի Բաբերդ. — S. Semicana ի Մէրտին. — S. Incise, ի Բաբերդ. Ծանախ. — S. Parviflora, Կարին, Որմիա, Կեսարիա. — S. Cinerea, յԱսլան տաղ լերին Գարապաղ. — S. Tomentosa ի Մէկմանսուր. — S. Sericea և S. Rigida, Եփրատայ քովերը Փ. և Մ. Հայոց միջոց. — S. Seidlitzii, յԱրագած լ. — S. Lanata, ի Կարին, Սօմխէթ, Միջագետք, Ամիդ. — S. Eriophora ի Կեսարիա. — S. Nervosa, ի Մուշ, Ամիդ, Նախճաւան. — S. Eriosperma ի Հելենտորֆ Գանձակայ: 

533. Գռզիկ.

Տեսակ մի Հազարի՝ ըստ անուանն (գռուզ) շատ իրարպատած տերեւներով, որ նոյնպէս անուանի Լ. Lactuca Crispa, մէկն ի միւսմէն թարգմանուած. — հաւանօրէն այս է կամ առաջինն (Գռզի) ախտարական գրոց մէջ ր տառիւ գրուածն 

534. Գրզեայ.

«Գեր Քամոյ. Գրզեայ կամ Կըղնչանան կտրէ, և կաթն ի վերայ կաթեցուր, երբ լուսինն նոր լինի» եւայլն։ 

535. Գռըմբի. 

Փոքրիկ թուփ մի գետնի վրայ տարածուած ճիւղերով. ծանօթ Խոտուջրեցւոց: 

536. Ս. Գրիգորի Խոտ.

Որ և Մարեմխոտ կոչուի, այլ և Խնկողկուզակ. տե՛ս զայս յետին բառս: 

537. Ս. Գրիգորի Ծառ.

Ամիրտոլվաթ և ուրիշ Բժշկարանք Սալիխա. անուան տակ գրեն, թէ «Ս. Գրիգորի ծառին խէժն է. սպիտակ և կարմիր կեղեւ է քօքի. աղէկն կարմիրն է». կամ Ս. Գրիգորի Ուխտին փայտին կեղեւն է: Ուրիշ մ’այլ. «Մանր կեղեւ և կարմրաժեռ, և հինգ ցեղ է. լաւն այն է, որ կարմիր լինի գունովն, և թանձր լինի կեղեւն և երկայն, և ծակն փոքր լինի, զետ Ղրֆա ? փաթութ լինի. և այն որ սեւ է` չէ աղէկ, և այն, որ նօսր է՝ Քուս այլ ասի, որ Սալիխային ղալպն է... Եւ այլ Սալիխայ կայ, զէտ Տարչինի է, և այն լաւ է, քան զամենայն ցեղն»։ Այս ամեն վկայութիւնք յայտնեն, որ ռամկօրէն կամ Թ. Տարչին կոչուածն է, ըստ մեզ Դարիճենիկ կամ Դարիսենի (տե՛ս զայս), բայց Ս. Գրիգորի նուիրուած ըլլալն ոչ այնքան անոր արժանաւորութեան համար երեւի, որքան այն յիշեալ հինգ ցեզ ծառոց մէկն մեր երկրի ծառերէն ըլլալուն, որ քիչ շատ Ղարիճենիկի կեղեւին նման կեղեւ և մանաւանդ հոտ ունենայ, զոր ստուգել վայլէ, ուր որ հիմայ Ս. Գրգորի անուանի ուխտատեղիք գտուին, ինչպէս յԵզնկայ։ Հին Բժշկարանն ուրիշ բան գրէ. «Սալիխա, հոռմերէն Սիրինգո ասեն»: Այս բառս Եղէգն նշանակէ, բայց կայ և անուշահոտ Եղէգ. և վերոյգրեալ նկարագրութիւնն այլ՝ թանձր և երկայն կեղեւ փոքր ծակով, Դարիճենիկի եղեգանման կտորները կ’երեւցընեն։ Այս ամենայն և եւրոպացի բանասիրաց քննութիւն՝ հաստատէ հասարակօրէն ընդունիլ զՍ. Գրիգորի ծառն՝ Արաբիոյ Դարիճենիկ, Փ. Cannelle: Բայց ինչպէս մեր գրիչք ոմանք Խէժ համարեցան զՍալիխա, նոյնպէս և Եւրոպացի բնախօսք տարակուսին, և ոմանք համարին Կասիա ։ — Վաստակոց գիրքն տեղ մի յիշէ զՍալիխա (գլ. ՃՁԶ) Oշնդրի գինի շինելու համար. «Թէ Սալիխա խառնես ի ներք, լաւ է» կ’ըսէ. տեղ մ’այլ (ՃՂԹ) հալողական քացախ շինելու համար, ուրիշ նիւթերով խառնած, որով երեւի, թէ կամ իր ճանչցած Սալիխայն Դարիճենիկէն տարբեր և աւելի դիւրագիւտ ծառ մ’էր, կամ վաճառականութիւնն առատապէս կու բերէր զԴարիճենիկն ի Հայս: 

538. Գրճակ.

Ըստ Շէհրիմանի՝ Դափնոյ տեսակ թուփ մի է, զոր և անուանէ Լ. Laureola Daphnoides. 

539. Գրքոր կամ Գրխոռ.

Բազմաճիւղ կամ բազմացօղուն՝ իբր երկու ոտնաչափ բարձր բոյս մի է, դեղին ծաղկներով ճիւղերուն ծայրը. ասոնց ծուռ-մուռ ըլլալուն համար՝ Ալաշկերտցիք կու կոչեն Ծուռ ցախ ։ 

540. Գօճակ կամ Կօճակ. — Տե՛ս Գամանտրաշ. 

541. Դադէ ? 

Բժշկարան բառագրոց մէջ գրուի. «Սոխ է, որ ընդ որմն ի վեր երթայ, և սպիտակ ծաղիկ ունի»: — Այսպիսի պատէ վեր քալող Սոխի յարմարագոյն անուն համարի Ստ. Ռոշքեան՝ Սոխորմն, և յարմար լատին անունն ալ գրէ, զատ յայլոց, Parietaria, Փ. Pariétaire, որ որմնային թարգմանուի։ Այս բոյս է արաբերէնէ թարգմանուած Ապիկու Խոտն, զոր յիշած եմք (թիւ 140)։ — Մեր Հարց Բառագրոց մէջ կոչուած է և Փիթրախ ։ — Այս խոտիս մէկ տեսակն Հրէական կ’ըսուի, P. Judaica և գտուի նաեւ ի Մարաշ, Այնթապ, Ուռկա. — P. Lusitanica կոչուածն այլ ի Հ. և Հր. Կովկաս, ի Սնճար լ: 

542. Դաժանման ? 

Դամասկացի Սալորն այսպէս կոչուած է, բայց կոչողն ինձ անյայտ: 

543. Դալ.

Բանջերեղէն է, շուտ աճեցող և մարդաչափ բարձրացող, մատնաչափ հաստ, թարմ եղած ատեն՝ խաշելով կ’ուտուի:

544. Դակիկ. — Տե՛ս Մանիքեղ։ 

545. Դաղձ կամ Դաղձն. 

Ծանօթ բոյս Անանուխի ցեղակից, կամ անոր վայրենին, Լ. Mentha sylvestris. Փ. Mentho sauvage. Ամիրտ. գրէ. «Դաղձ, որ Արաբն Ֆութանաճ, և Պարսիկն Պուտինա ? ասէ. Վայրի լինի և ածվոց լինի. և լաւն այն է, որ տերեւն նօսր լինի։... Ասէ գրոցս շինողն, թէ այս երեք ցեղ է. մէկն ի լեառն կու բուսնի և վայրի տեղրանքն, և մէկն ի ջրեզերք կու բուսնի. և այլ ասեր է գրոցս շինողն, թէ այն, որ լեռան է, երկու ցեղ կու լինի. մէկ ցեղին Հաշա, կ’ասեն… և մէկ ցեղ-մն այլ Ֆուֆուլմուն ? կ’ասեն… Եւ ան, որ վայրի է՝ այն այլ երկու ցեղ է. և մէկ ցեղն այլ Վայրի Դաղձն է, և այն ստուգ Դաղձն է. և այն, որ Ջրին է՝ մէկ ցեղէն աւելի չի լինիր. և այն, որ Լեռանն է, աղէկն այն է, որ հոտն անուշ լինի, և դալար և կանաչ լինի, և տերեւն փոքր լինի»։

Ֆուտէնէճ անունն, զոր իբր հայացուցեալ Փօտինէճ գրէ հին Բժշկարանն, յատկապէս Վայրի կամ լեռան Դաղձին կու տան մեր և օտար գրիչք. յիշեալ հին Բժշկարանն գրէ պէսպէս անուամբք. «Լեռնցի Ֆօտինէճ, Լերին Դաղձն, Փօտինէճ, որ է Խոռն, և ինքն Վայրի Դաղձն է»: Վաստակոց Գիրքն այլ (ՃԴ) Ֆօտանջ ն, որ է Լեռան Դաղձն։ Ասար կ’անուանէ Սարի Դաղձ ՝ — Ֆութանաճ: Ուրիշ օտար բառով Ֆլուսքան կոչուի Վայրի Դաղձն, իսկ ըստ Լ. Pulegium Փ. Pouliot: Վայրի Դաղձից այլ և այլ տեսակք, այլեւայլ անուն կամ մականուն ունեն, ինչպէս. 

546. Առուի Դաղձն.

Յիշուած ի Մխիթարայ Հերացւոյ ի դեղորայս պալղամի. Էլ ֆուդէնէճ էլ–նահրի Արաբաց, նոյն պիտի ըլլայ և Ջրեզրի կամ Ջրի Դաղձն ։ 

Բժշկական բառակարգ մի խանգարելով՝ գրէ. « Մնդիտայ Էպռէհն ? (Mentha ?), որ է Ջրի Դաղձն, որ արաբերէն Ֆութէնէճ ասէ»: Բուսաբանք Վայրի Դաղձին մի տեսակը՝ M. Sylvestris Glabrata (լերկ) յիշեն ի Մուշ: 

547. Անջրդի Դաղձն. 

Որ յատկապէս Խոռիճ կոչուի ի Բժշկական բառս: 

548. Կարմիր Ջրի Դաղձ. 

Լ. Mentha aquatica կամ Mentha Rubra. Փ. Menthe Rouge կամ Rougeâtre, որ և M. Aquatique: Ճանչցուած է այս ի Փ. Ասիա, ի Հս. և Հր. Կովկաս: 

549. Էգադաղձ.

Այսինքն՝ այգեաց կամ ածուոց Դաղձ. Լ. Mentha Arvensis. Փ. M. des Champs կամ Pouliot–Thym: Այս այլ յիշուած է ի Կովկաս։ 

Գուցէ Դաղձին այսչափ և աւելի զանազան տեսակք ըլլան, բայց այս անուններն ամենն ալ զանազան չեմք կըրնար ըսել, որովհետեւ մի և նոյն գրոց մէջ գրուած չեն, այլ զանազան գրիչք զնոյն տեսակը՝ տարբեր, բայց նման մականուամբ գրած են, որով շփոթութիւն կ’ըլլայ, ինչպէս եւրոպացի գիտունք այլ խոստովանին իրենց թարգմանածին համար։ — Հին Բժշկր. մեր իբրեւ ազգակից մէկ տեղ գրէ զԱննուխ և զԴաղձն. «Մէկ բնութիւն են, տաք են յԲ տրճ., այլ յԱննուխն քիչ գիճութիւն կայ. զստամոքս տաքցընէ և ուժովցընէ. զկերակուրն հալէ, զործկալն ի պլղամէ՝ դադրէ»: 

550. *Դամասխ. 

Դամասկեան սև սալորն է, մանաւանդ անոր չիրն: