Հայբուսակ կամ հայկական բուսաբառութիւն

3001. Տրիկոն. 

Նշանակած է բառհաւաք մի. միթէ՞ Trigonella, (Յ. հուն., եռանկիւն), որ է Հացհամեմն: 

3002. Տրղօզան. 

Տեսակ բանջարեղենի, յիշուած օրագիրս. (Մշակ, ԺԹ ? 41. – Մեղու, ԻԲ 83): 

3003. Sփիկ. 

Բառհաւաք մի նշանակած է իր բուսական ցանկին մէջ։ 

3004. Տօնի Բանջար.

Այսպէս կ’անուանեն ի Բասեն՝ Սպիտակ Բանջարը: 

3005. Տouախ.

Ծանօթ մշտականաչ կարծրափայտ թուփ կամ ծառ ոչ մեծ. – Լ. Buius, Փ. Buis, Ռ. Симшитъ. ըստ Յ. հուն., ուսկից և Ար. արաբ. զոր Ամիրտ. կարդայ « Պաղաս, որ Թ. Շիմշէր աղաճի ասէ. որ Հ. Տouախ փայտ ասէ, և Պ. Տրախտ շիմշատ ասէ, և Հռ. Ախսիս (Պուխսուս) ?.. և տերեւն նման է Մարտին տերեւին, և Հունան նման է Մարտին. և թէ ի միրգէն ուտեն՝ զիորն կապի, և զամենայն գիտութիւն որ ի յաղիքն լինի՝ տսնի. և թէ խարտեն և զխարտուքն ի Հինան խառնեն և ի գլուխն դնեն, զմազն ամրացընէ և զցան տանի, և զճապաղ մազն ժողովէ. և թէ Հաւկթի սպիտակուց և ջաղջի փոշի խառնեն և եախու առնեն, օգտէ ջղերուն ցաւուն շատ, – Խորեն. Աշխարհագրութիւնն ի Գուգարս Հայոց նշանակէ զՏօսախ։ – Ս. Կիւրեղ (Մեկն. Ծննդ. ) կ’ըսէ, թէ Ս. Գրոց եբրայերէն բնագիրն և ասորի թարգմանութիւնն Souախէ կիմանան տապանին փայտը, իսկ ինքն Եղեւին համարի: Ստոյգ Տօսախն այլ շիչուած է ի Ս. Գիրս և ի մեր Ագաթանգելոսն։

3006. *Րամաք. Րամեք. Ռամեք. Ըռահմաք. 

Պէսպէս գրուած. որոյ զուգանիշ գրէ մէկն՝ Վարաք ծառ, Բժշկարանք առանց բացատրութեան՝ դեղոց հետ յիշեն, Ար. Րամէք նշանակէ Բողբուճ, Լ. Tuber, Փ. Truffe. 

3007. Ցաբի. 

Եթէ սխալ գրուած չէ փոխանակ Ցախի կամ Ցաքի, դարձեալ Ցախի նման վայրի ծառ մ’է, որոյ տերեւները Սանաչնի վանաց խստակրօն ճգնաւոր ներն Հացի տեղ առնուին՝ պատրաստելով: «Ոմանք, կ’ըսէ Գր. Մագիստրոս, ի տերեւոց Յաբւոյ և ի կորզոյ Հունից աղացեալ՝ թրէին յարեգակնային տապոյն, արարեալ բլիթս, և այն իսկ էր նոցա կերակուր, և ոչ հաց»: 

3008. Ցախ.

Այլ և այլ նշանակութիւն ունի բառս. Հասարակօրէն նշանակէ բազմաճիւղ թուփեր, որ խուրձ կապուած աւել կ’ըլլան, անոր Համար կոչուին Ցախ աւել. ճիւղերն այլ առանձինն Ցախ կոչուին, ինչպէս նաև ուրիշ ճապուկ ճիւղով ծառերու, զորս շատ տեղ յիշէ Վաստ. Գիրքն, և ընտրելու է կ’ըսէ (ՃԻ) այն «ազգ Ցախն.. որ յեռ(ալ)ն գինւոյ ի կարասին բերանն դրուի»։ Բազմութիւն այսպիսի թփոց միանգամայն առեալ Ցախուտ կ’ըսուի, ինչպէս եղեգանցն՝ Եղեգնուտ կամ՝ Պուրակ, ծառոց՝ Անտառ։ – Դարձեալ իբր յատուկ ծառ 

3009. – Ցախ. 

Ըստ ոմանց է Բիծխի ծառն, ըստ այլոց Հացի ծառն. – Տրապիզոնի կողմեր Ցախ կոչեն Խալանչը, Erica Arborea, Փ. Bruyère arborescente. որոյ երկայն բարակ ճղերուն տերեւներն խիտ խիտ մանրիկ մազեր են, և վայելուչ տեսք մ’նծայեն թուփին. ասկէ կու շինեն աւել։ 

3010. – Ցախ. Եղէգն. 

Այս այլ զատ յիշուի՝ ոչ իբր վերիններուն պէս գործածուելու, այլ իբրև դեղ լերդացավ, ուրիշ բուսեղինաց հետ խառնելով և «Ցախ Եղեգ՝ բուռ մի»։ Աւելի զարմանալին Յիշէ Կամարկապցին, 

3011. – Երկնուց Ցախ? 

Ակռայի ցաւի դեղ, – «Առ զԲարաքոսն և զԵրկնուց Ցախն, մեղրով խառնէ, և զբերանն և զատամունսն սրբէ»: 

3012. Ցանխոտ.

Հասարակ խոտ քանի մի թիզ երկայն և շատ նեղ ու փայլուն, ուտելիք ոչխարաց 

3013. Ցանծաւոր. 

Թերեւս Ցնծաւոր։ Կամարկապցին՝ Զաֆրանը կոչէ, Հայոց Քրքում այսինքն հայերէն, և զայս՝ «Ցանծաւորին խոտին ծաղիկն է», կ’ըսէ. 

3014. Ցարասի. 

Թուփ է Ցախի պէս, ուսկից մեծ մեծ աւելներ լինեն, կալերը և գոմերը աւլելու և մաքրելու համար: Մխ. Գոշ, այսոր անարգ բոյս ըլլալն առակէ, Հաւամրգիի հետ գանգատելով (տես թ. 1673)։ 

3015. Ցաքի.

Կերպով մի նման Ցախի. փշոտ ծաղկոտ թուփ է, Ախախիայի նման, որով այգեաց և պարտիզաց ցանկապատ կու շինեն: Ասոր խումբն այլ Ցաքուտ կ’ըսուի։ 

3016. Ցեց.

Ըստ Ռոշեքեանի` «Խոտ, որ զեօթն փոքրիկ ճիւղս ունի և զծիրանի ծաղիկ, և զսերմն յարակայ»: Լ. գրէ Eriphia, բայց անծանօթ է հիմայ այս անունս: Գալիենոսի սառից մէջ Ցեցի հոմանիշ գրուի Երիտոս, որ է Լ.   Aerides, Կոլոռճիկաց ցեղէ խոտեղէն մի, դեղին կամ կարմիր գեղեցիկ ծաղկներով, իբրև 10 կամ 1 2 տեսակ։ 

3017. Ցընդվար. – Տես Զրումբատ։ 

3018. Ցըռպտկի. 

Վայրի թուփ կամ մացառ մի, որոյ տերեւոց ձեւն, փուշքն և պտուղներն կամ Տատիկքն՝ բնական մեծութեամբն կ’երեւին ի պատկերիս, ի Տրապիզոնէ խաւրուած ճիւղէ մի լուսագրելով։ Տերեւոց փայլման և պտղոց այլ փայլուն կարմրութեանն համար՝ Փռ. Builson ardent կ’ըսուի, որպէս թէ Մովսիսի տեսած Մորենին վառեալ։ Լ. Cotoneaster Pyracantha, ազգակից Crataegus կոչուած թփոց. տես և Մամու տանձ: 

3019. Ցինգ. Ցինկ. 

Սիրաքայ Ս. Գիրքն կ’ըսէ (Խ. 16). «Ցինգ առ ամենայն ջրով եզեր գետոյ՝ յառաջ քան զամենայն խոտ խլեսցի. Յ. բնագիրն հուն. կոչէ զայս, իսկ Լ. թարգմանութիւնն պարզապէս կանաչ խոտ կ’ըսէ կամ դալարի. Viriditas. ծանօթ է նոյն անուամբ ի Տարօն, 2-3 թզաչափ բարձր խոտեղէն մի, տերեւներն ցանցառ կարոսի նման, երկայն կոթերով դեղին ոսկեփայլ Հնգաթերթ ծաղկներով. զոր Ծիպանուկի պէս ի գործ ած են վիրաց խարանի` ի Վան և ուրիշ կողմեր Ցնկան կամ Ցունկի (կամ Ծունգ ) ծաղիկ կոչեն, իսկ Բաղիշեցիք՝ Հրանուկ ։ Ծանօթ էր և մեր Առակախօսին սոյն անուամբ, որ և անոր դեղին գույնը նշանաւոր տեսնէր, և ծաղ րեալ ի Գնդածաղիկէ և ուրիշներէ. որոց պատասխան կու տայ Ցինգ, «Վասն մեր սուրբ օրին գերանդեաց. իսկ ես խոկալով զայսոսիկ՝ զարբուրեալ դեղնիմ», և այսով հաստատէ Սիրաքայ ըսածը։ – Ոչ միայն յեզերս ջրոց՝ այլ քիչ մ’այլ վար տեսնէ զՑինկ՝ մեր ծաղկերգուն (Սալաձորցի), զմայլած այնոր փայլուն դեղնութեան.

«Ցինկն դեղին ծաղկի, ցնծայ փայլէ ծպտայ մէջ ջրերուն»։ 

3020. Ցիրդ. Ցրդի. Ցրդնի. Ցրտենի. 

Գի ծառոյ նման վայրի ծառ կամ թուփ մի փշոտ, յիշուած է ի Ս. Գիրս, (Եսայի ԾԵ, 13), «փոխանակ Ցրդոյ՝ Նոճ բուսցի, և փոխանակ Դժնըկին՝ Մուրտ ելցէ». Լ. թարգմանութիւնն Sciliunca գրէ, զոր տեսակ մի Նարդոս կամ Խիրի կարծեն մեկնիչք. բայց հասարակօրէն Ցիրդն համարուի Լ. Sabina, Փ. Sabine. - Մեր բժշկարանաց մէկն կ’ըսէ, « Լեռան Կիպարին է ». շատերն գրեն Գալիենու բառից մէջ, Յ. Արկեդրիս կամ Արկէթրիս և Հ. Ցրդի, Ցրդեղ, Ցրդիլ. բառգիրք. այլ է   գրէ Agrostis, որ Յ. նշանակէ որ և է ածուոց բերք։ Ծառէն աւելի՝ պտղոյն անուամբ յիշեն Բժշկարանք, Ար. Օպհոլ կամ Ապհոլ արաբ.. և շատերն Ուսպհուլ, որ է որդուն պտուղն, որ փշով է տերեւն, և պտուղն կարմիր և համն քաղցր: Նոյնպէս և Ամիրտ. «Ուպհուլ, որ է Ցրդուն պտուղն, որ Թ. Արտուճ եէմիշի ասէ. ինքն երկու ցեղ է, սև և կարմիր, և լաւն այն է որ կարմիր լինի, Ասեր է Պտ. թէ ինքն Ճավզի Ուպհուլն է.. և ինքն Վայրի Կիպարուն պտուղն է, և Պ. Թուխմի հաւալ կասէ, և ի Խորասան՝ Փարոս ? կասեն), - Ցրդենի անունն ինչուան հիմայ լսուի, Արցախ։ Անտոն Վ. Ցուրտ ծառ կոչէ։ 

3021. Ցխնի.

Այս այլ լսուի վերոյգրեալ Արցախոյ կողմերում, բայց նոյն թէ տարբեր ի Ցախոյ։

3022. Ցմախ. Ցմախտակ.

Հին կամ Գալիենոսի բառք՝ այս անուան Յ. Սեղուտ կամ   Սեղուա, Սիւղղա գրեն, այլ և Silaus ? մէկն այլ Լ. Ջաւդիսի ? ուրիշ մի Չամարիքայ, Քունքուզ, շատերն այլ այս ետքի անունը գրեն պէսպէս ծռմռկած, Քընտըս, Քունտոշ, Քունտուս, Ղունտուզ, Քունդուսա ? յայտ է որ սա Ջրշուն կենդանւոյ անունն է. պատճառը տայ Ամիրտ. ընդ Պէյթարայ՝ գրելով Յ. և Լ. Struthium անուամբ, բայց այս այլ ծռած է Սատարիոն, մինչ Պէյթ. լաւ եւս գրէ արաբ. «Ի Ղունտուզ կու նմանի խոտ-մն է, ասցել են, բայց նմանութիւն չունի. այս խոտ–մն է, բարկուկ ճղեր ունի, և տերեւն մէկմէկէ հեռու է, Կաղամբին գունով կու լինի, և սպիտակ ծաղիկ կ’ունենայ, և ի յարտերուն և ի Ցորենոյն մէջն կու գույնի, և հոտն աղէկ կու լինի, և տակն, երկան և սպիտակ կու լինի. և Թ. ասով՝ եափաղու կ’ասեն բուրդ–ն կայ՝ զայն կու լուանան։ իսկ Թ. անունը Բժշկարան մի Վօյնիկ օթի կոչէ։ – Ուրիշ տեղ Ամիրտ. գրէ, « Քունտուս, ինքն տակ է, և ի վերայ ստեր (շտեր ?) լինի, աղէկն լեղի լինի և մէջն ճերմակ... օգտէ լուծման և այն խոցին՝ որ յաղիքն լինի. և այլն: – վաստկ. Գիրքն՝ – Ցմախ տակ լեսած դեղ գրէ բորոտած շան. Պէյթարայ թարգմանն կ’իմացընէ որ այս հին Յ. հուն. (Struthium) ինչ ըլլալուն տարբեր կարծիք ունին գիտնականք. ոմանք կ’ըսեն Cu cubalus Bohen, կամ՝ silene inflata, այլք և շատք՝ Gypsophile, որ գաճ սիրող ըսել է, գազով բռուած պատերու քով կամ վրայ բուսնելուն համար, և այլ և այլ տե. սակներ ունիյորոց տեսնուած են ի Գանձակ G. Szo witsii, G. Steveni, G. Aculi folia. իսկ G. Ruscifolia ի Մուշ, Ամիդ, Մարանդ, Ա. յնթապ: – G. Ortegioides «Իզ օղլու Խարբերդի – G. Elegans / Բաբերդ. Բաղէշ, Կարին, – S. Venusta, ի կողմանս Եփրատայ, Այնթապ– G. Aucheri Եզընկա, Մարաշ։ – G. Spherode phala ի Հաբերդ։ – GPicta ի ծանախ. – G. Porrigens ի Ռ-Հ. – առանց տեսակի որոշման յիշուի և Երեւան, ի Սօմխէթ, և այլն։ – Տես և Ցմամ։

3023. Ցախոտ.

  Զայս յիշէ Ասար և զուգանիշ Խարբաղ, ուրեմն Սպիտակ Վրացի Կոճն է։ 

3024. Ցմամ. 

Ընտիր Բառգիրք մի զատ և որոշ ի Ցմախայ գրէ զայս, և այսօր զուգէ վերոյ գրեալ Յ. կամ Լ. անունը. Սեղուա, Silaus, զոր Ստ. Ռոշքեան Ցմախի վերաբերեն լով, գրէ «խոտ դառն, որ ի ճախին և ի խճոտ տեղիս մերձ վտակաց գուսանի դեղ է խիթ որովայնի, և վկայութիւն բերէ ի խրատուց Հարանց վարուց. «Մայր՝ մինչ կամեսցի Հատանել զմանուկն ի ստենէ՝ Ցմախ արկանէ ի վերայ ստեանցն և փախչի ի դառնութենէ նորա մանուկն է։ Աղեքսանդրի պատմութեան Հին թարգ. մանութեան մէջ այլ գետոյ մի Հրոյ Համար կ’ըսուի՝ «դառնագոյն քան զՑմախ: Ս. Եփրեմի ճառից մէջ այլ: «Եթէ: Ցմախ արկանէ (չիւղն լինի Ցմախ-իւղ, իսկ եթէ խնդամոլ արկցէ՝ լինի խնդամոլ–իւղ։ – Ասոնք անշուշտ Ցմախի վերաբե. րին, որ Մեխակի ցեղին բուսոց ազգերէն է, իսկ Silaus կոչուածն՝ ի Հովանեկա. ձեւից և մերձաւոր Լեռնային Նարդոսի (Meum), այսոր մէկ տեսակն Sil. Peucedo noides ճանչցուած է ի Բաբերդ. ի Դաշքէօփրիւ և ի Ռ-Հ։ 

3025. Ցնծղի.

Պոնտոսի կողմերը լսուի այս անունս, որ և Թ. Անիծ աղազի կ’ըսուի. բարակ ճղերու վրայ զոյգ զոյգ դիմադէմ տերեւներ ունի երկայն ձուաձեւ. ուրիշ մասերն մեզ չէ ծանուցուած. բուսաբանք տերեւոց ճիւղերէն միայն տեսնելով՝ չկարեցան ճանչնալ, բայց երկբայութեամբ ըսին, Սպաստան, որ է Sorbus domesticus. 

3026. Ցորեան. 

Ամենայն բուսեղինաց գլխաւորն, մարդկան մեծ մասին սննդեան առաջին և ուժով նիւթը տալով, Հացը. և այսպէս կ’անուանեն մեր ազգայինք ի մշակութեան, որոյ առաջին նպատակն է, և աստուածային տնտեսութեա քո սաղմանուած՝ դրախտէն տարագրեալ մարդկութեան՝ գործել զերկիր, և քրտամբ երեսաց հայթհայթել և ուտել զչացն։ Սակայն զայն որ մահացու կենաց դարման տուաւ, յետոյ ս. մենահրաշալի կերպով նոյն ինքն Աստուած՝ մարդացեալ՝ Հոգւոյ սնունդ և անմատարար Բաց Հաստատեց, ինչպէս Որթո զերքն այԼ բաժակ փրկութեան. ե. թանոսք մէկով զԲագոս պսակէին, միւսով զԴեմետրէ: Քրիստոսի Հարսն (եկե. ղեցի) երկուքով, այլ անթառամ պսակուի։

Մեր Հին Բժշկարանն իրաւամբք գրէ. «Պարտ է յառաջ (քան զայլս) զՑորեն յիշել, զի ի վեր և թագաւոր է ամենայն Հնտանաց, և տաք է, ի չոր և ի գէճ՝ Հասար. և վկայ այն է, որ ծեծած և ի փեճեկէն Հանսն՝ թ է դնես ի վերայ՝ բանայ զելունդ (ուռեցք)։ Ե- Ցորենի Հացն (շատ) ազգեր են. խօշ «կարն տաք է, և շոյս ելնէ ի ստամոքէ, և կակուղ պահէ զբնութիւն. – Գեր մակն քան զՍիմիլդրն թեթև է և քան զօչկար ծանր ու կապև ես «Ցորեն ուտէ մարդ՝ ճիճի ընծայէ. և քան զամենայն ախորժական է Ցորենով, մանաւանդ թէ մեղր և եղ և պղպեղ և Մորէ լնուն ի վերայ՝ ուտեն, և թէ կաթամբ ուտեն տաք՝ լաւ է. և Նլայն Ցորենի` գիճային և չորային է, և կրծ ոց խոչրութեան և Հազի և թոքոց օգուտ է, և այտոր վկայ այն՝ որ թէ քամոյ այտոց լինի ի կուրծք և ի պլղամէ որ կալոյն ներքև լինի, և ցինք եփես ի վերայ դնես, նա սրբէ, իսկ Թեփն տաք ու չոր է. զի եբ թրջեն ու քամեն որ Հարիրա (? Հերիսա) այնեն՝ Հազի օգնէ, և ախորժական է։ և զհացն այսպէս արա։ Խմորով եկան, աղն ի չփու (չափաւոր), չարտաճառ, կսկուծ. - Թոյնրեփեցն լաւ է քան զայլ ազգ եփած. - Փուռնիտն լաւ է որ զէտ Թոնր եփեց լինի եփուն և դատաճառ, որ ջրով թրեն։ և թէ նոր Նշի կամ Հոռոմ՝ Հիթերով լինի այճըռած՝ կարի լաւ է, և մանաւանդ թէ զերկու ձէթն իրար խառնես։ և թէ մարդ ջերմանութիւն և ավաղ լինի, և զհացն այծ ուց կաթօմ և չաքրով ուտէ, լա է. ապա թէ Հով բնութիւն և Հով ստամոք լինի` մեղրով և Նչի ձիթով թող ուտէ. ապա թէ սափրայոտ լինի և կակուղ բնութիւն, թող ժռով (ազոխ) ուտէ կամ Նռան ջրով կամ քացխով։ Ապա զՓուռնիան եղով ու կար(ա)գով մի ուտեր, զեն առնէ շատ։ և ալարով Փշրուկն ծանր է, զի բաղարջ է, և ամենայն բաղարջ վատուժ է և ծանր, իսկ հացով փշրուկն՝ լաւ է: - Ցորենի գերազանցութիւնն այսպիսի ազգային լեզուի բացատրու. թեամբ՝ յուսամք ր ախորժելի ըլլայ ընթերցողաց և ոչ աելորդ, նա և լսել նոյնպիսի և աելի Հին լեզուով գրուած բան մի՝ Ս. Բարսղի Վեցօրէից (Ե)։ «Ունիս զարմանալ ընդ ցօղն (ցօղուն) Ցորենոյն, թէ զիարդ պնդեալ Հաoտատեալ վերանայ ծնկակապ կապօքն զի Հաստակապ Հանգուցիւքն զօրասցի ժուժկալեսցի առ ի բառնալ զծանրութիւն Հասկացն, որ պատկանին ի գլուխն, զի մի ի ծանրութենէ Հասկիցն գլխարկեալ գտանիցի ծանրաբեկ ի յերկիր անկեալ: իսկ ցօղն վարսակոյ ամենեւին փոր և սնամէջ է, քանզի չիք ծանրութիւն ի գլուխ նորա, իսկ ցօղ Ցորենոյն ծնկակապ կապօք Հանգոյց առ  Հանգոյց Հաստատեաց՝ դարձեալ, ՏատյՆ՝ Փոմոկ գոգաձև կազմեաց ի Հասկին, և շուրջ պատեալ ամրացոյց Քստով, իբրև ամրածած ուկ պատնիչeք. զի մի լիցի դիւրին սերմանաքաղ թռչնոց առնուլ ինչ ի նմանէ և վնաս առնել: – Այսպիսի գրուած ոց քով շատ կու ցածնայ մեր Ամասիացոյն ոճը, որ ըստ սո. վորութեանն Արբառով գրէ. «Հանդա (Kais) որ է Ցորենն. մէկ Ցանծու է, և մէկ Վայրի՝ ինքն իրենն կու լուսնի խանդարա 2 և լաւն այն է որ նոր և գէր լինի. յառջի տրճ, տաք է և մուտթատիլ. և յետ յիշելու պէսպէս բը ժըշկական օգուտները, վերջացընէ. «Ասած է, թէ մարդուն բնութեան քան զայս աղէկ իրք չկայ. (բայց կաելցընէ), և թէ ում ուտեն՝ ի փորն ճիճի ընծայէ, և թէ ձին ուտէ՝ զեն առնէ: – Ս. Բարսղի Ցորենոյ ծնկակապ և հանգույց կոչածը՝ Ղուկաս Խարբերդցի (ի թարգմանութեան Մեկն. Ծննդոց՝ ի լատինէ), խաշամ կ’ըսէ. «Որպէս յօդուածովք չարաչիւսին խալամքն Ցորենոյ, զի իբրև նոքօք կապանօք զօրացեալք, զծանրութիւն Հասկից դիւրապէս բարձցեն։ 

Վաստակոց գիրքն՝ որոյ մեծագոյն մասն Ագւոյ մշակութեան խրատ է, Ցn. րենի վրայօք Համառօտ գրէ, և աւելի «վասն պաՀելոյ զդորեանն, (ԳԸ: ԼԻ), պէսպէս Հնարքներով։ յետոյ (ԼԸ) «Վասն ճանաչելու և ընտրելոյ զլաւ և զպահեյի Հացն. և վերջը (ԼԹ) վասն Հաց եփելոյ. «Ոմանք ի խմորի տեղն նախ դրուն դնեն ի Հայսն. և ոմանք առնուն զՉամիչն և ի թուրջ արկանեն ի ջուրն՝ օր` մի և գիշեր մի, և քամեն և այնու իրեն. բերէ զհայսն որպէս խմոր, և լաւատամ՝ առնէ և գեղեցիկ, օգտակար և յորդորիչ է բնութեանն, զի խմորն Հակառակ է բնութեանն և վատուժացնող Ցորենի թէ բնական ձեւով և թէ ցանելու ժամանակին Համեմատութեամբ՝ պէսպէս անուններ տրուած են. մեզի ծանօթ կամ լսուածքն են. Աշընցանն եւ, Տարընցան, ետքինս կարմրակատ է. – Դիր, մեծաչատ ցորեն է, ցամաք տեղերում ցանելի. – ասոր նման է և խռամքն – Ավետիք կամ Հալետիկ՝ տաք տեղուանք ցանելի. – Մարուս, սպիտակ մանր Ցորեն. – Տարեկան՝ Թ. Չավ տար կոչուածն. – ՀոռոմgԻ Ցորեան, այս այլ կարմրագոյն է խաղուա ? կոչուած, – Լ: Triticum, Փ. B1%, և Froment, Ռ. Ilienna. Թ. Պուպտայ så. քան զամէն լեզուացնչանաւոր է Հին իռլանտաց նմանաձայն անունն Ցորենոյ, Tuireana. 

3027. Ցորենուկ, Ցորնուկ. 

Որ և Փստիստուկ կոչուի. հասարակ խոտ մի շատ տեղ ծանօթ ի Հայս, նման Վարսակի, և անկէ աւելի ճղճղած։ Այլ և այլ տեսակ ունի, – Լ.   Bromus, փ. Brome ի Յ. հուն. բառէ, որ սնունդ նշանակէ, իբրև սննդարար ու. տելիք կենդանեաց. Թ. Էրուշտէ: 

3028. Ցուպ.

Դանիէլ Ասորի ի մեկնութեան ԼԶ Սաղմոսի (տ. 38-9), «Տեսի զամբարիշտն վերացեալ և ամբարձեալ որպէս զմայրսն Լիբանանու. անցի և ահա ոչ էր», կ’ըսէ. Անցի և տեսի իբրև զՑուպ և զԿաղնի, ոչինչ համարեցայ զնա, վասն զի ոչ տեսի ի նմա պտուղ. ասոնց հակառակ ամբիծները նմանցընէ Ցորենի, Ձիթենւոյ և Այգւոյ որով պարզապէս յայտնէ թէ Ցուպն այլ վայրենի անպտուղ  և մեծ ծառ մ’է, գուցէ արդէն մեզի ծանօթ ծառոց մէկն, բայց ոչ այս նոր ա. նուամբ. և թէ բառիս հասարակ նշանակութենէն (գաւազան, բիր) առնուած է, բարձր ծառ մի կարծել տայ, որպէս Բարտի։ 

3029. Ցրվարդ. (Թերեւս լաւագոյն Ցառվարդ). 

Բառհաւաք մի նշանակած է. թուի գիշաչոտ կամ Մնթին կոչուածն կամ նմանն: 

3030. Ցրտկենի. Ցրտնի. 

Յիշուին ի կողմանս Արցախոյ վայրի ծառոց հետ, նոյն կար մէկմէկէ տարբեր, Համարելով թէ յատուկ տեսակ մի են՝ և ոչ Ցրդի։ Գուցէ այս ըլլայ և Ցուրտ ծառն, թ. 3020։

Փաթեխ։ – Տես Պատեխ. Պրեխ. 

3031. Փաթփաթուկ. 

Բառհաւաք մի նշանակած է, առանց բացատրութեան. թուի թէ Պատատուկն է։

3032. Փալախոտ. 

Փափուկ խոտ մի է վայրի: 

3033. *Փալանտուզ ? 

Բժշկարան մի գրէ դեղ՝ ջուր մտած ակընջի. «Առ Պրտու՝ որ Փալանտուզներու խոտին մէջն լինի, թաթխէ ի եղն, և դիր զմէկ ծայրն ի յականջն և վառէ, որ զջուրն ի դուրս քաչէ»: – (Փալանտուզ Թ. համետ չինող նշանակէ)։ 

3034. *Փաղանգամուշկ. Փարանձամուշկ. Փալանճմուշկ. արաբ.

Բառս Պ. է, և ըստ ոմանց նշանակէ՝ Փռանկաց Մուշկ` ըստ այլոց Յովազամուշկ, իբր թէ ծաղկին վրայ յովազի մորթի խայտուցին նման խայտեր կան, իսկ բոյսն՝ Բժշկարանաց ոմանց Ձարխոտն է, այլ լաւագոյն գրուած Ձագախոտ: Բժշկարան մի գրէ, «Ինքն ի Դաղձերուն ցեղ մի է, և ազգ-մն որ ծաղիկն ծի րանի որ սպիտակ կու քչտէ, անուշահոտ է։ Թ. այս խոտիս Ըռս հանի Ղարան. ֆիլմ կ’ասէ: Նմանապէս և Ամիրտ. «Հռ. Ֆուսկուն և Ռուհանի Պարան. ֆիլ կ’ասեն. տաք է.. և նուրբ է. Հոտն օգտէ զուգամին և զքթ ին կալուածն կու բանայ... Ասէ գրոցս չինողն, թէ ինքն ի վայրի Դաղձերուն ցեղերուն է և իր բուսն ի ջրարբի տեղեր կու բուսնի. և ի մէկ Հետէն ի տակէն մէկ հետ ճղեր կու ելանէ. և տերեւն նման է եռաչանի տերեւին. և յորժամ բարձրանայ և երկաննայ՝ զէտ Ըռական գլուխ կու թռնէ, և ծաղիկն ծիրանի է, սպի տակութիւն կու քշտէ, և քանի երթայ կու սպիտակի. և Տոտն սուր է. և այս խոտս Հռ. Ֆլուսկուն կու ասէ. Յ. հուն. ՝ պարզապէս թզասէր կամ թզս. կեր նշանակէ – Ըստ քննության գիտնականաց՝ փաղանգամաչկն է Բրդոտ կոչուած ՌեՀանն, Լ: Ooy mum pilosum. 

3035. Փայլասենի. 

Նարդոսն է անուշահոտ. Ադամայ ըսուած անվաւեր պատմութեան գրոց մէջ, ըստ Հ. թարգմանութեան, կ’ըսուի, որ աղաչեց զինքը դրախտէն դուրս կանող Հրեշտակին, քանի մի անուշահոտ բոյս տալ, որ երբ Աստուծոյ պատարագ ընծայէ, անոնց հոտով նուիրէ. Աստուած այլ «հրամայեաց տալ նմա չորս իրք, որք են (Քրքում, Դարիսենի, Եղեգն), և Նարդոս՝ որ է Փայլասենի: 

3036. Փայլկտուկ.

  Այսպէս այլ կոչուած է Շրէշն. տես Թաղաղու: 

3037. Փայտիչ.

Կապոյտ ծաղկով բոյս մի է, որով աւել շինեն: 

3038. *Փանճանկուշտ – Տես Հինգտերեւուկ։ 

3039. Փապռ.

  Կաղնի ծառին տերեւն է, ըստ Խոտուերեցոց։ 

3040. Փառայ.

Վաստկ. գիրքն (ԿԲ) տնկացու սուսեղէնքը պահպանելու համար՝ հնարք այլ գրէ, «Ոմանք զ Փառային կոթէքն փետեն ի գետնին, ի վերայ զտունկն ծածկեն. նոյնպէս և ներքեւն, նա լաւ պահէ, և թէ զնոյն ինքն Փառայն դնես»։ Ըսածէն գուշակուի որ գետնաճապաղ բոյս մի է։ Տես և Փարախոտ։ 

3041. Փառեղ. 

Կըրնար կարծուիլ նոյն ընդ Բառեղ (թ. 312), բայց անոր տեսքէն շատ տարբեր է սա, երկայնտեղ ճիւղերով, որոց երկու կողմէն իրարու անզոյգ և եզերքն սղոցաձև մեծկակ տերեւներ ունի, և զատ զատ կոթերու վրայ մանրիկ ճերմակ ծաղկանց փունջեր։ 

3042. Փառինջ կամ Փարինջ:

Ազգ մի Ցորենոյ, մանր և սեւկուկ Հատերով։ Լ. Triticum Spelta, Փ. Épeantre. 

3043. Փառփառ, Փարփար.

Յիշուած ի բառն Գալիենոսի և ի Բառգիրս Րիվոլայ. լսուի և Հիմայ այլ: Փըր փրեմն է. Տես զայս: 

3044. Փարախոտ.

Երկու կամ երեք թիզ բարձր խոտեղէն, մատի մի չափ լայն և քլաչափ եր կայն, և քիչ մի մահկաձև տերեւներով, երկայն կոթերու վրայ այլ ծոպաձև փնջիկներ ունի ամենամանր ծաղկանց. և Աւելի կը նմանի։

* Փարասիոն. Ֆարասիօն. – Տես Հօտիսոյ: 

3045. Փարչուկ. 

Իբր փարչ կոտրող ծաղիկն, որ որ և է ամանի անուամբ կոչուի, և պարզապէս Ամանորիչ. տես Ծափկոտրուկ. թ. 1182: 

3046. Փարփարայր 

Ծտի-պաշարի տեսակ մի է, տես զայս, թ. 1230։ 

3047. Փարփարնայ. – Տես Խոճկորիճ կամ Խոճիկ։ 

3048. Փացի. 

Տեսակ մի Վայրի Խնձորի թերեւս նոյն որ Դառնիճ կոչուի։ 

3049. Փափղեմն.

Ըստ բառից Գլիենոսի. Կիշատհոս. հուն., Լ.   Chgathus, Cyate. Ազգ մի Պտերից, որ 80 կամ աւելի տեսակ ունին, և Հասարակածի գաւառաց մէջ կա. ճին. չափաւոր բարձրութեամբ թուփեր և ծառեր են, ծայրերնին վարսաւոր, գեղեցիկ տեսքով, անոր համար յԵւրոպա ծերանոցի մէջ կու դարմանուին: 

3050. Փեգենա.

Կամ Փեգանայ, Յ. հուն., որ Հ. գրուած է Բեկենա, Բեթանոսս. այն ծանօթ ի տնտեսութեան փոքր բոյսերէն մէկն, որոց տասանորդելը յանդիմանեց Տէրն մեր: Բուսոյն որպիսութիւնը բացատրած եմբ Սազապ անուամբ, նոյնպէս և իր պաշտպանութիւնն այլ՝ ըստ Առակախօսին մերոյ՝ ի Չաման անուան։ 

3051. Փեժատ. – Տես Մաղթ։ 

3052. Փենակ. 

Սալաձորցին գրէ. «Փենակ ծաղիկն ու Լօշտակն Աստուած դեղ տուել դարդերուն», (հոգոց, վշտաց) - այս զուգութութեամբ գուշակուի որ Փենակն նոյն ըլլայ ընդ Փենունայի։ 

3053. Փենայ. Փենատակ։ 

Ըստ բառից Գալիենա է Դարունաճն, և ըստ այլոց Կոճապղպեղ. տես զասոնք: տարբեր երեւի ի քենունայէ վաստկ։ գիրքն յիշէ (ՃԱ) « Ֆայունիա, որ է Փիննայի տակն ՝ ծխես, օգտէ» այգեաց վնասակար ճճիները ջնջելու։ – Մխ. Հերացի այլ Փենատակը ուրիշ շատ բուսեղինաց հետ զուգէ ղուրս լինելու, ոսկերքն և գլուխն ով է ցա ի դեղ: Առանձին Փեննայն այլ յիշէ. «Մեր վարդապետն Գաղիանոս յիշել է, թէ Փեննայն՝ երբ ի բազուկն կապեն կամ՝ ի վիզն՝ ուխտաւորքն, օգտէ։ – Եթէ և նոյն չէ՝ բայց նման է անուամբ, և զօրութեամբ գերազանց 

3054. Փենունայ. 

Որ «14 անուն ունի Հրաշագործ ծաղիկ մի է», ըստ Կամարկապեցոյն, զոր յիշած եմք իր հրաշալիութեամբն՝ Խաչափայտ անուամբ։ Հրաշարանից մէկն՝ տեսքին համար գրած է. «Ծաղիկն կարմիր է, կայ որ սպիտակ է. պտուղն Նշի պէս. հատերն կարմիր է, և է որ սև է»: 

3055. Փերփեր. Փերֆերան. – Տես Փրփրեմ, նոյնպէս և

Փերփեր քարի. 

Որ է Վայրի Փրփրեմն: – Յիշուի և Հորի Փերփեր.

3056. ՓԷշփէշուկ.

Երկայն կոթերով խոտեղէնք են, ոմանց տերեւներն դիմադէմ՝, երեք կամ չորս բաժնուած, վերի ծայրն եռանկիւնաձեւ, ոմանց միայն կոթ ին կամ ճդին մէկ կողմն ունի տերև ձուաձև կամ քսակաձեւ: 

3057. Փըլօշ.

Օղի շինելու Չամիչն այսպէս անուանուած է։ 

3058. Փիթրախ. Բդրաղ։ 

Այս բառը գործածուեր է (նախ որմէ՞, չէ յայտ, ) այն կպչուն խոտին համար, զոր բացատրած եմք Ապիկոյ խոտ անուամբ, թ. 140։ 

3059. Փիթրիզայ.

Սէզ մի կամ խոտ մի է, ըստ Խոսուջրեցոց: 

3060. Փիլունց. 

Տրապիզոնեցիք այս անուամբ և յատուկ մակդիրներով այլ կոչեն քանի մի տեսակ խոտեղէն Պտերներ, որ չարք մ’են տերեւոց, որոց իւրաքանչիւրն բաժ. նուած ի մանրաձև երկայն սրածայր մասեր, իւրաքանչիւր մասն այլ դարձեալ ի փո. քրիկ տերեւներ բաժնուած է դեմառ դէմ՝, և ոմանց նա և այս տերեւիկքն այլ ամենամանր բաժանմունք կամ մասեր ունին, և ամենքն այլ սուր ծայրով մի վերջանան. մէջ տեղի ջիղն կամ կոթն այլ՝ որոյ եզերքին լարուած են, նոյնպէս սուր ծայր մ’ունի. շատ գեղեցիկ մանրաշար տեսք մի կ’ընծայեն (տես էջ 894)։ – Սոսկ Փիլունց կոչուածն բուսագէտք ճանչցան Լ. Aspidium aculeatum, Փ. A.  spidie à cils roides, այսպէս կոչուած միջՆաջղին կորաձև վականի նմանութենէն, որ Ց. corts կ’ըսուի ինչպէս և Հ. այլ Ասպար։ Այս տեսակը գտնուի ի Պոնտոս և կովկասու երկու կողմն այլ։ – ԱրջըՒլունցն (թ. 237) աւելի լայն է տեսքով կամ՝ երկայն մատներով, որոյ տերեւիկքն այ քիչ մ’աւելի մեծկակ։ Բուսագէտն տես. նելով մեզի խաւրած թերթը՝ ճանչցա Լ: Polystichum կոչուածը, որ ՅԲազ մաչար ըսել է կամ բազմաստեղն, նոյնն կոչուի և Արու Պիտեր, Filix ma8. որոյ Հակառակ Եղափիլունցն (թ. 629) կոչուի Էգ Պտեր, Filix feminiq, այլ և A splenium, որ և Հ: խտուտ կոչուի. այսոր տերեւիկքն ստորաբաժանեալ նշմարին յամենամանր մասնիկս։ 

3061. Փիճի. 

Շատ հեղ Արբառով Սնովպար կամ Սոնոպրի կոչուած առ նախնիս մեր, արաբ. « Սանովպար որ է Փիճին, գրէ Ամիրտ. լաւն այն է որ սպիտակ և թափա լինի. գիրցընող է, և իր հոտն օգտէ ըռակչային (դողդղալ) և իսթըրխային (ջրգողութ եան). և թէ զկեղեւն եփեն և թէ զջուրն խաղաջ առնեն, զպալղամն քակէ, և օգտէ ակռային, և իր մութն օգտէ այնոր՝ որ արտեւան նունքն թափի։ – Ես ցեղ մի այլ կայ՝ որ այլ մանր կու լինի, և այլ տաք է։ և առ ի յիրմէն և ծեծ է և մեղրով չաղ է, յամէն օր ուտեն երեք գրամ, օգտէ ֆալճին, և այլն: – Դարձեալ գրէ. «Սանովպար, ինքն վարխն (Մարք) է. աղէկն գէրն է. ասէ Սահակ բժիշկն՝ թէ ինքն ի Շէ Հէն է, (թ. 2299): - Առակախօսն մեր՝ մեծ և բազմաճիւղ ծառոց կարգին չի դներ զՓիճի և զՀա ճարի, վասն զի, կ’ըսէ, «Ոչ են բազմաստք, և ոչ Հողմոց ընդդիմանալ կարեն, ի խոր արմատս ոչ ունելով: Վաստկգրոց Հեղինակն կամ թարգման՝ զա. նազանէ (ՀԱ) զՓիճի և զՍոնոպրի, երբ խրատէ զՈրթատունկն Հանել «ի Փիճի կամ Սոնոգրի կամ՝ ի Բարտի, և այլն։ Դանիելի Սաղմոսաց մեկնու թեան մէջ ի Ձեռագիրս, ուր Մայր փայտ գրուած է, ի լուսանց գրոցն Փիսի է գրուած։ - ԹԷ և անպտուղ ըլլալով` անարգ ծառոց կարգին դնէ զայն՝ Ոսկիբե. րանն, և խրատէ բարոյապէս չի տնկել Փիճի և որդի, այլ պտղաբեր ծառեր, սակայն մշակութեան մէջ այլ և այլ օգուտներ ունի, ինչպէս նշանակէ վերոյիշեալ վաստակ գիրքն, (ՀԱ. ՃԼԴ. ՀԾ ԱԼԲ): իրեն յարմար գետինն՝ չորայինն է կ’ըսէ (Դ), ինչ պէս և Տօսախին: – Շինուածոց այլ ի բան գալուն՝ վկայեն մեր պատմիչք (Ստ. Օրպել։ Ը: ) զի եր Հէլաղու ղան Թաթարաց՝ ի Գառան դաշտի մեծ ար քունիք մի չլինել կու տար, Սմբատ խաւրեց Օրպելեան իշխանը ի Բասեն, որ Սնովպար փայտ կտրել և բերել տայ։ – Լ: Pinus sativa. Թերեւս սոյն տեսակն է՝ կարլ։ Քոխ բուսագէտ բժշկին P. Armenia, Հայկական Փիճի կոչածն, բայց պէտք է գիտնալ, որ Pinus անունն՝ այլ և այլ տեսակ և ազգ ծառոց կու տրուի, որք մէկմէկ ուրիշ բառով կամ՝ մակդրով և որոշուին իրարմէ։ – Բաց ի Հասա. րակ Փիճիէ՝ յիշուի առ մեզ և

3062. Գետնի Փիճի որ և Գետնի Սոնովպար.

Որպիսութիւնը տես Ճանկխոտ և Կենարար անուամբք։ Յիշուի և Փիճոյ խէժ: որով սովորաբար կիմացուի ծամելու Ձութն կամ՝ Տիկնակիւն. Բժշկարան մի գրէ. «Փիոյ խէժ, եռաթիանայ, Ռաթ ինաճ (Ռետին), ինքն երկու ազգ է, մէկն ջրի է և մէկն չոր է»: 

Փիճոյ պտուղ, – Տես Ջալդուզա և Կուկնար, որ և

3063. Փիճխ. 

Յիշուած էին Բժշկարանի մէջ՝ Ջալդուզայի հետ, թերեւս տեսակ մի Փիճոյ բերքին յատուկ անունն է: 

Փիննա – Տես Փեննա։ 

3064. Փինչող.

Այսպէս անուանեն ի Պոնտոս Լ. Spirma անուանեալ բուսոց տեսակներ. մէկն փոքր իբր երկու թզաչափ երկայն կոթերով սղոցաձև եզերքով սրածայր տերեւներով, երեք երեք մէկ երկրորդական կոթի վրայ. առանձին կոթի վրայ մատ մատ բաժնուած ող կուզի պէս կախուած ծաղկներ ունի, որ բերեն անթիւ կորեկի նման կանաչ հատիկներ իրարու կիպ: -։ Spiræa Aruncus, . Spirée - de - Chèvre, 4wl Barbe. de - Chevre և Barbe de Bouc, որ ըստ բառին նշանակէ Հ. Քոշմօրուք կոչուածն, սակայն չեմք կարծեր որ նոյնն ըլլայ: Այս տեսակս գտուի ի Պոնտոս, Սպեր, կող։ – Sp. Crenata ի Մուշ: – Sp. Ulmaria ի կարին, Պինկէօլ, Ճիմիլ Լ. – S. Filipendula ի Բաբերդ, Կովկաս: 

3065. Փիոնիա. 

Բժշկարան մի, ոչ հին, գրէ, «Առ զՓիոնիայն և Սպանդ և Մարեմխոտն», և այլն, անունէն յայտ է, Peoænia. Տես Խաչափայտ: 

3066 – Փիչխ.

Հաւանօրէն նոյն է և Փիճխ. հին Բժշկր. յիշէ, և մարդու ոյժ տալու համար դեղոց կարգին դնէ և Փիչխ կտված։ Նոյն թուի և ուրիշ Բժշկարանի Փխճի հուենտ ըսածն: Ար: Փիչէք նշանակէ տեսակ մի Բաղեղան. Լ: Hedera Helix. 

3067. Փիփեռթ. 

Կանաչ կէս կլոր և սղոցաձև տերեւներով աղցան ուտելի խաւարտ մի, որ կպչուն Հիւթ մ’ունի, և եփուած՝ ջուրը կու թանձրացընէ. ծաղիկն կապոյտ է, Տունտերն տափակ: Մոլոշի ցեղէն է. յիշուի Երեւան. 

3068. Փղի ականջ.

Յիշուած է ի Բժշկարանի և է տեսակ մի Նուիկ։ 

3069. Փղինջք. Փղնջքի. 

Կարծր փայտով թուփ մի, Սասնոյ կողմերում յիշուած. փոքր Կաղինի չափ անուշակամ պտղով, որ նա և աղալով և փոխինդ ընելով կ’ուտուի: Թուի Բռինչն. տես Բտում: Յիշուի և ի Տարօն։ 

* Փղոմոս. – Տես Եզնագի։ 

3070. Փնդի.

Գալիենոսի բառից մէջ գրուած կայ. « Կաղամ Փնդին է կամ Դաղցն (Դաղձ)»: 

3071. Փնկա. Փնգա. Փնկի 

Լեռնային բանջարեղէն մի Կարոսի նման, տապկելով կ’ուտուի։ Յիշուի ի Սասուն և այլ շատ կողմեր է։

3072. Փնջակոկոռ. 

Ի նորոց յարմարցուցած բառ կ’երեւի, Լ. Aphylanthes կոչուած ծաղկին, որ Շուչանակերպից ցեղէն է, կամ անոնց նման. բայց ինձ յարմար կ’երեւի զուգել բառիս՝ Trapa natang ջրային փշեղէն մի եռանկիւնաձեւ, կամ կէս աստղաձեւ։ Փ. Macle կամ՝ Macre, կոչուի և Chataigne d’eau (Ջրային Շագանակ) պտղին ձեւէն։ Ռ. Чилимъ։ 

3073. Փնջնի ծաղիկ.

  Այսպէս անուանեն ի Սեբաստիա Երիցուկը կամ անոր նման ծաղիկ մի, Թ. Գօյուն կէօզիւ: Յիշուի և նորկեկ Բժշկարանի մէջ, որ թուի գրուած ի Տրապիզոն։ 

3074. Փշալ.

  Փչոտ թուփ մի, որ Թ. Իշոյ փուշ կ’ըսուի, ի Պոնտոս։ 

3075. Փշակաղնի. 

Հին Բժշկարանն՝ այրածի դեղ գրէ, «Փշակաղնոյ տակի կեղև աղա եփէ՝ որ ջուրն թանձրնայ, և թանթխոցով ի վերայ ած, ողջնայ, և սպին չլինի»: Գուցէ Փ. Cheno brosse ըսուած տեսակ Կաղնին ըլլար։ 

3076. Փշատ, Փշատի. Փշատենի. 

Վայրի պտղատու ծառ մի, Լ. Eleagnus, Փ. Chalef. Թ. Իկտէ. Ար։ Ղուպէիրա, արաբ. ըստ Ամիրտ. «Ղուպայրա. Հ. Փշատ ասեն և Պ. Սանճատ ասէ, և Թ. Իկտա ասէ. և լաւն այն է որ յիստակ լինի և մսլի լինի... կապող է և չի թողուր որ պախար ի գլուխն ելանէ... իպն. ասէ, թէ զծաղիկն ժողովեն  և յիւրմէն ճիւղ մի կտրեն՝ որ ի ծայրն մէկ տերև ունենայ, և զայն ծաղիկն ի Տոն չարեն և էլղայ (օղ, պսակ) այնեն, և զգլուխն բանան և ի գլուխն անցընեն, զմարդն ուրախ առնէ և զՀոգսն տանի»։ – Կովկասի ամեն կողմե. րում, այլ գտուի, որով և ի Հայս՝ այս փշոտ ծառս, որ նշանաւոր է իր Ձիթենոյ ձեւով պտղովը, որոյ միջուկն փոշիանման է և շաքարի պէս քաղցր։ 

3077. Փշաքեղ. Փշրաքեղ. Փշագեղ.

Լ. Behmen Ար. արաբ.. «Բահման, որ Հ. Փշաքեղ կ’ասեն, և ինքն ի Սուսաններուն ցեղերուն է, կտոր կտոր տակեր է, կարմիր և սպիտակ այլ կու լինի։ լաւն այն է որ կարմիր լինի և պինտ եւծալծուգիրացընող է և զսիրտն ուժովցընող է և ուրախցընող է.. և ինքս ի գիրութեան դեղերն կու մտէ, և իր տալուն չաքն մէկ դրամ է, և զիւր չարութիւնն տանի Անիսոնն: Այս տեսակս Բաչման կարմիր կ’ըսուի: կայ և Սպիտակն. Ար. կոչուած արաբ., « Եարպաշանա. որ Թ. Սաղ օթ   ասէ (որպէս և Փ. Herbe saine), ինքն խոտ-մն է՝ որ տերեւին երկայնութիւնն թիզ-ն է, և տերեւին միջէն որձայ կու ելնէ, մէջն փուճ և բոլոր կու լինի, և ի կիսէն ի վեր մանտր տերև ունի, և շատ ամաննի ունի որպէս սագու ոտք, և ի վրան ծիրանի ծաղիկ ունի, սպիտակ կու քշտէ, և ամենուն մէջն ի լի և կպչուկ լինի, և քաղցրկեկ կու լինի... և ինքն ի փոս տեղեր և ի խանտակն (ակօս) շատ կու բուսնի։ և ոմանք ասեն թէ we inwelyn Dypinuly Auhluli 5.. Behen blanc, aple Carnillet, L. Cu cabalus Behen, Ռ. Trapia. կարմիրն ըստ ոմանց է: Stative Li monium, ըստ այլոց Pysalis flexuosa. - Պէյթար կ’ըսէ որ երկուքն այլ կու բերուին յերկրէ Հայոց և ի Խորասանէ։ – Բժշկը. մի նոյն Բաչման Համարի զՓշաքեղ և զվառվռուկ։ 

3078. Փշփշուկ կամ Փշփշուկ. 

Վայրի բանջարեղէն մի, ծանօթ ի Հայս, և յիշուած ի Բարդող լերին, իբր երկու թզաչափ, քանի մի ճղի պէս երկայնկոթ տերեւներով, որք երեք մաս բաժ. նուած են, վարի երկուքն կոթին երկու կողմէն երկայն ձգուած, վերինն՝ ե. ռանկիւնաձեւ: – Այսպէս կ’անուանեն ուրիշ տեսքով բոյս այլ մետրաչափ երկայն ու շատ բարակ որմայով, որոյ կողմերէն թոքի նման տերեւներ կախուին բարակ թելերով։ 

3079. Փոթոթ. 

Տouախի նման թուփ մի կամ՝ բոյս տարեկան է, որ սԵւ ներկելու ի գործ ածուի։ Այսչափ նշանակած էր բանասէր մի։ 

3080. Փոթորնի.

Գալիեն. բառք գրեն, «Եփիթիմոն, ծաղիկ Վայրենի Փոթորնոյ »: Պէյթար Յ. բառով գրէ. արաբ., յորմէ և Ամիրտ. « Աֆթիմոն, որ է Ֆռ. Էփթիմոն. ինքն յայտնի խոտ–մն է՝ որ ի չոր տեղեր կու բուսնի, և լաւն այն է որ կարմիր  լինի և հունդ ունենայ, և ի վերայ Ծաթրուն բուսնի. և այն որ յԵրուսաղէմ՝ և ի կրիտ լինի՝ լաւ է, և հոտն սուր և բարակ լինի, և լուծումն կ’առնէ.. օգտէ և ապլիկ ցաւուն և պիսակին և մանին, և սպին որ յերեսն լինի, և զանձն դիստրկէ և սրբէ, և զանդոֆիլն և զխախաղանն և զնավտան տանի.. և զամենայն ազգ ճիճին հանէ... Ասէ Պտ. թէ ինքն ծաղիկ է և Տունդ և որձայն է, եւայլն։ – Յ. հուն. անունն, Ծոթրինի–վրայ ըսել է, ինչպէս Ամիրտ. այլ ըսաւ «ի վերայ Ծաթրուն տուսնի. այսինքն կու պարի կամ՝ փաթթըւի, անոր համար կ’ըսուի և Բալկենի (որ պէտք էր վ տառիւ գրուիլ ինչպէս Փոթորնին այլ Փոթոռնի) և Գ. այլ խոտ, տես թ. 277, 409։ Լ. Cussuta Epithymum. – Տեղաքնինք յիշած են ի Փ. Ասիա և ի կովկաս, գուշակուի և ի Հայս, էօս ճանչցուած է Եւրոպական կոչուած տեսակն, C. Europea. ուրիշ տեսակներ եւս կովկասու երկու կողմերում: 

3081. Փոկուռի. 

Տեսակ մի մոխրագոյն Ուռի, ծանօթ ի Խոտջուր: 

3082. Փողփետնի.

Թ. Պօշ աղաճի. այսպէս կոչուած ի Պոնտոս քննութեան կարօտի տեսակն: 

3083. Փու. Ֆու.

  Հին Բժշկարանն զոյգ և սոսկ յիշէ, « Փու և Մու   տակեր են». ուրիշ տեղ այլ յիշէ զՓու տեսակ մի թիրեաք լինելու դեղոց հետ: – Ուրիշ Բժշկր. Աղբըղբուկ համարի զՓու. տես թ. 52, որոյ արդարև մերձաւոր է, նա Valerianella, սա Valeriana, Փ. Valériane, կոչուած. որպիսութիւնը բացատրած եմք Կատուախոտ անուամբ, թ. 1350։ Բժշկական բառարան մ’այլ Ֆու՝ Սև Պղպեղ՝ գրէ։ 

3084. Փուղր. 

Բաղադրեալ (Composée) կոչուած բուսոց ազգ կամ՝ ազգեր և տեսակներ. այս անուամբ կոչուին ի Պոնտոս, թերեւս և ուրիշ կողմեր. յատուկ փոշոր ծանօթ չէ ինձ, այլ Վայրի Փուղրն, մեծ կիսաբոլոր ծղոտ տերեւներով, մէկ երեսն կանաչ, միւսն սպիտակ։ Ուրիշ անուամբք կոչի սա Խոճկորիճ և Տատրակ, զորս տես ի կարգին: 

3085. – Կաթնփուղրի. 

Լ. Mulgedium, Փ. Mulgédie. որ Կթուն ըսել է, և նշանակէ բուսոյն կաթոտ հիւթ մ’ունենալն. Հ. անունն այլ զայն կը յայտնէ. խոտեղէն է երկայն կոթով եռանկիւնաձև տերեւներով, նոյնպէս երկայն կոթով փնջաձև ողկուզաձև մանր սպիտակ և քիչ մի կապույտի քչտող պարզ ծաղկըներով։ Թէպէտ տեսքով նմա. նութիւն չունի՝ բայց ուրիշ մասամբ Հազարի ցեղէն է, այլեւայլ տեսակներ այլ ունի, որոց յատկագոյն կաթնփուղրին է, Cavaliefolium, ծանօթ ի Պոնտոս,. իմէրէթ, Վրաստան. - M. Macrophyllum (Երկայնատերեւն) Ի Ռ-Հ- ի Վիրս,  Կովկաս. – M. Albanum ի Ծանախ, Թէքտաղ լ., ճիմիլ լ. - M. Burgei ի Տրապիզոն. – M. Salicifolium յՕլթի։

3086. Փուշ Դաղձ.

Ջրային Դաղձն է ըստ Կամարկապցոյն։ 

3087–88. Փուշ-թուզ և Փուշ-խնձոր. 

Նշանակած է բառհաւաք մի, իբր յատուկ բույսեր և ոչ հասարակ տեսակ համանուն պտղոցն: 

3089. Փուստա ? 

Բժշկարան մի գրէ դեղ փսխելոյ դէմ. «Առ զԿանաչ կեղեւն Փուստային և   ջրով եփէ.. և խմէ»։ 

3090. Փուրխ. 

Գուցէ վերոյգրեալ Փուղրն ըլլայ. նշանակած է բառհաւաք մի իր ցանկին։ Նա և ոչ բուսական նիւթ մի կարծեցընէ Բժշկարան մի, յիշելով ու «կարմիր և փուրխ կղմինտր», իբր փխրուն, դիւրաւ փշրող։

3091. Փուրչուլուխ.

Ռամկօրէն կամ Թ. Պուրչալագ, Ստեպղին նշանակէ։

3092. Փուրփուզնա.

Ըստ Վաստ. գրոց (ԿԷ) տեսակ մի է Խաղողի, որ ի Յ. բնագրին Կորկինթական կոչուի: 

3093. Փուփլէ.

Մխ. Հերացի այտուց բերող կամ մաշարի կոչուած ջերման դեղ գրէ, տլէ զուգել զՍանդալ և Փուփլէ, եւայլն. հին Բժշկարանն պարզ Ար. ձեւով. Ֆուֆել գրէ նոյն ըսածը, Ամիրտ. գրէ «Ֆուֆալ, որ է Բուբալ ն, և Հնդկաց կու գայ. զէտ Ճավզպուէ է. և մէջն ծակ ունի, և սև սպիտակ և կարմիր լինի. և լաւն այն է որ պինտ լինի». յետոյ չատ օգուտները յիշէ: Պէյթար կ’ըսէ տեսակ մի Արմաւենի է նման Քոքոյ բերող ծառին։ Ըստ գիտնոց է Arec Catechu, հասարակօրէն Արեկ, Arec, ըսուած ծառն և Ընգոյզն։ 

3094. Փուքնի. 

Այս այլ ըստ նոյն գրոց, տեսակ մի շուտ հասնող Խաղող է: 

3095. Փոքի։ 

Եթէ տարբեր է ի Բոգէ, ըստ հին Բժշկարանի, բնութեամբ ու ջերմին է և փոթոթ. զարմատն՝ յարգանդի եդեալ՝ անծնունդ առնէ. եփէ ու ջրով զաչքն ծեփէ, զայտոյցն նստեցընէ. զտերեւն լոսէ և ի վերայ գանի ցանէ, զայտոյցն. նստեցընէ. զսեւութիւն մարմնոյն մաքրէ, մեղրով դնել՝ զչար կեղ մաքրէ»։ 

3096. Փչեչ. 

Բուսոց տակի Սոխերն են հասարակ լեզուաւ, Լ. Bulbux,. Bulbe. 

3097. Փռանկի փուշ: 

Համարելով տարբեր ներքոյգրեալ Փռանկպչտիէն, յիշենք Բժշկարանի կոչելն զսա Թ. Պուռմաճա փուշ, և հունդն ուռած փայծեղան դեղ՝ ուրիշ նիւթոց հետ։ 

3098. Փռենի. – Տես Վարսամ։ 

3099. Փռնդադ.

Այսպէս գրուած է Գալիեն. բառից մէջ, որ կըրնար կարծուիլ սխալ՝ խռըն դատի տեղ, բայց ԺԴ դարու ընտիր գրուած մայլ կ’աւանդէ «Դեղ կարճի որ խածանէ, զ Փռնդադի ալիւրն ընդ մեղր խառնէ և ի վերայ դիր է, որով և յայտնուի ընդեղէն կամ ալիւր ընելու յարմար տակ կամ կոճղեզ մի ըլլալ։

3100–1։ Փռինջնակ. Փռանկաշտի. Փռնջկակշտի. 

Ի Բառգիրս և ի Հին Բժշկարանի յիշուին միշտ այսոր Սերմն կամ հունտն, և զուգուի Հապալակ կամ Հապաղփակ և նկատերև անուանց: – Տես զայս վերջինս և զփաղանգամաչկ. Գուցէ նոյն ըլլայ և

3102. Փունջուկ կամ Փռնչակ.

Նորոց հնարած կերեւի՝ Յ. Լ. փռնգացուցիչ Arnica բուսոյ նշանակիչ։ – Նոր բառհաւաք մի յիշած է և Փռնչիկ։

3103. Փռշնի ծառ. 

Այսպէս կոչուի ի հիւսիսային կողմանս Հայոց՝ այն որ Փղինջք կոչուի ի հարաւակողն: 

3104. * Փսենաս. 

Յ. բառ, որ ըստ Ս. Բարսղի Վեցօրէից նշանակէ Թզենւոյ և Արմավենոյ պտղոց փոշին կամ որդնուկն, զոր էգ ծառոց վրայ ցանեն պտղաբերելու համար։ 

3106. Փսիկ. 

Լսուի ի Խոտուտուր. վայրի ծառոց լոլիկն կամ ծաղկատեսակ մասն: 

3106. Փստվստուկ կամ Փսփսուկ. – Տես Ցորենուկ։ 

3107. Փստուղ. – Տես Պիստակ։ 

3108. Փտեղի կամ Փտեղեայ ծառ. – Տես Պտղի։ 

3109–11. Փտոռ. Փտուռ. Փթութ. 

Ս. Բարսղի Վեցօրէից մէջ գրուած է, թէ աղուէսն «Բժշկէ զվէրս իւրոյ հարուածոյն ի կուզայ որ լինի ի ծառոյ միոյ, որ անուանեալ կոչի Պիտուս»։ Յ. հուն. նշանակէ Փիճի, կամ նման ծառ մի։ – Մեր մեկնչաց մէկն կ’ըսէ. «Այն Խոտն որ ի Վեցօրեայն յիշէ Բարսեղ, թէ աղուէսն զիւր խոցն Փողոսեաւ: ? (բժշկէ), այսոր ի մեր գաւառս Փտոռ ասեն)։ – Հին Բժշկարանն այլ դեղ գրէ «խոցի որ չոր է և ուռեց՝ բանջարն Գաղտիկուր և Wkyu/\5 – Բժշկարան  այլ գրէ « Մարկ ? Փտուռ: Գալիենոսի Բառք այդ իբր Յ. անունը գրեն Մարկա, Հ. այլ Փթութ կամ Փթուշ։

3112. Փրեմի կամ Փրենի տակ. – Տես Վարսաման: 

313. Փրերուկ կամ Փրփրուկ. – Տես Արմաւ: 

3114. Փրչկլի.

Յիշէ բառհաւաք մի, թուի Փուրչուլուխն: 

3118–16. Փրփրեմ. Փերփեր. Փրփրերան. 

Որ և Անմեռուկ, Կոճկորակ. ծանօթ խաւարտ ուտելի. Լ.   Portulaca. Փ Pourpier, Ռ. Поршулокъ   որ նմանութիւն ունի Հ. անուան. Ար. « Պախլաթ ըլ-համղա (արաբ. ) որ է Փրփրեմն, Փրփրեմին հունդն լաւն այն է որ նոր և դալար լինի, և տերեւն լայն լինի... ամենայն ցաւու օգտէ որ ի սաֆրայէ լինի, և որ մաղձ ժողովէ ի յաղիքն, և երիկամնացաի և ամենայն ցաւոց որ ի տաքութենէ լինի... Ասէ գրոցս չինողն, թէ Պ։ Պարսի անտարու կ’ասէ, և ի Շիրազ Բասթա կ’ասեն. և ցեղ–ն այլ անուն՝ որ Սուրխ մուրտիկ ասեն: – Բժշկարան մի գրէ. «Պախլաթ Էլ-Սամանիա։, Ամասիա այս խոտիս փրփրեմ՝ անաշիւ կ’ասեն. այսինքն վայրենի: Գուցէ այս այլ մեր Ամիրտ, խօսքն է. որ դարձեալ գրէ. «Ինքն խոտ է, ի գետինն կու ճապղի, Փրփրեմ ասեն, և սև Հունտ ունի. աղէկն Վայրին է: – Յ. հուն. անունը՝ Հին Բառգիրք մի գրէ. «Անդրանի. Փերիերան կա կոմկորակ կամ Անմեռուկ։ Ուրիշ մ’այլ: «Փրփրեմ, որ է Թուխմաքան որ է Քօքն, որ է Պախլաթ ուլ-համղան »: – Մխ. Հերացի՝ մահտարաժամի պատճառած ջերմի դեղ գրէ և «զՓրփրեմի հընտի կաթն»: 

3117. Փրփրիկ. 

Օճառի նման փրփրացող խոտ մի, ըստ Բրգնիքցոց. թուի Օշնա։ 

3118. Փրփրիճակ։ Փրփրիչ. 

Գալիանոսի Բառգիրք գրեն. « Այեզոմն՝ կամ Այզոյն և կամ Աղսուս, Փրփրիչ Փրփրիճակ, Լուադեղ»։ Տես զայս, թ. 927։ Յ. բառն հուն., Լ. Aizoon ըստ Պէյթ. նշանակէ Անթառամ, այլեւայլ տեսակօք. Մեծն համարուի Sempervirum Arboream (Գառնադմակիկ), Փոքրն՝ Sedum amplexicaule. բայց ուրիշ տեսակ բոյսեր այլ կարծ են քննիչը: 

3119. Փրփրուկ.

Նորոց յարմարեալ կարծուի նշանակելու Լ. Filipendula, Փ. Filipendule, կոչուած բոյսը, Փինչողի (Spirea) տեսակ մի. 

3120. Քաբարա ? 

«Խէժ է նման Սանդալօզի »։ Այսպէս գրեն հին Բառգիրք և բառք Գալիենու։ Սանդալօզն է հուն. տես Ճանդան, որոյ է Խէժն այլ յիշուած է։

3121. Քալանդաշի կամ Քանդալաշի ծառ. – Տես Թանթրուենի։ 

3122. Քակընջի տակ։ 

Յիշուած է Խուպայզի կամ մեծ Մոլոշի նշանակութեամբ։ 

3123. Քահանայատակ.

Տես Խաչափայտ։ Ար. այլ Քէհիանա կոչուի. արաբ.

3124. Քահանայի պտուղ.

Բժշկր. մի գրէ միայն. «Որ զայս (պտուղ), ուտէ ակռայն իսկի չցաւի յաւիտեան»։ 

3125. *Քաղբան.

Տես Մաղթ ։ Յ. անուն հուն. ։ 

3126. Քաղկու ! 

Հին Բժշկարանն ակընջի մէջ աճած մսի դեղ գրէ, Լեպէդիս (Lepidium, «Նուարտակ), Քաղկու, Ճնարակ, միաչաք արա և մանրէ, մեղրով և քացխով յարո և ռէճնիչ (ռետին ?) արա, և կամ զդեղդ ցամաք ի ներս փչէ»։

3127. Քաղմն. 

«Ասփրէ (Ասպուր) հունդն է, ըստ Բժշկարանի միոյ։ 

3128. Քաղցրահարուխ.

Մատուտակն է  Լ. այլ կ’ըսուի Dulcis Radix, ըստ Մատթիոլի: 

3129. Քաղցր Հունդ.  – Անիսոնն է: 

3130. *Քամազ: 

Ազատքեղն կամ Քարի Կարոսն է, ըստ Ասարայ, որ գրէ Պիտրէսալիոն, Petroselinum. 

3131. *Քամահ. 

Ար. արաբ. «Որ է Սունկ», գրէ Ամիրտ. լաւ եւս Բողբուճն է. տես թ. 367։ 

3132. Քամէխոտ. 

Ըստ Պոնտացւոց է: Geranium Colombinum. Հասարակ խոտ մի ճամբաներու վրայ և մօրիներու մէջ բուսած, բարակուկ և երկայն թելերով քան ճիւղերով, տերեւներն այլ նոյնպէս երկայն կոթերով մանրիկ ու բարակ թելեր են՝ ափի կամ աստղի ձեւով տարածուած. ծաղկներն բաժակաձև մանրկեկ առանձին թելերու վրայ: Անուամբն և թեթեւութեամբն յարմարի Հողմածաղիկ կոչման: 

3133. Քամունի.

Հին Բժշկարանն յիշէ. թուի Չամանն: 

3134. Քանկարզաս.

Ար. արաբ. Կանգարի խէժն է. կամ Հարշաֆի, ըստ Ամիրտ. «Եւ ասացած է, թէ ով է, փսխել կու տայ հեշտութեամբ, (թէ) տաք ջրով և Սքընճպլինով խմեն և մեղրով»: Ռազիկ բժշկապետն այլ թեթև վերաբերութեան համար պատուիրեր է զՔանկարզատ։ 

3138. Քանտան կամ Քանտանա. 

Այսոր թէ հունտն թէ ջուրն իբրև բժշկարար դեղ յիշուի. բայց ոչ՝ ինչ ըլլալն. Տես և Կանդանա, թ. 1295։ 

3136. *Քաշիմ. Քաշմ.

Ար. արաբ., Անճիտանն է. տես թ. 118. 

3137. Քաշտակ.

Կտաւատն է կամ կտաւատի հունտն. ըստ Բժշկր. Ար. Պզր ըլ-Քեթէն։ 

3138. * Քապապա.

Ար. արաբ. յորմէ և Լ. Piper Cubeba, Փ. Cubébe. կոչուի Ար. և « Հապ ըլ-հարուս, ինքն զէտ զՖլֆուլ հատակներ է և լեղի է.. բացող է և օգտէ գլխացաւութեան և շակիկային, և թէ օծես զակռան՝ ուժովցընէ, և զբերնին խոցերն աղէ կցընէ, և զՍոխին և զՍխտորին հոտն տանի. և թէ ի. գերանդ պահես՝ զձայնն յստակէ, զպալղամի գիճութիւնն տանի... Եւ լաւն այն է որ ի Հնդկաց գայ»։ Հիմայ ի Ճեաւայ և   ի Պոռնէոյ կղզեաց կու բերեն: 

3139. Քաղարա. Քապրենի. 

Բժշկարանն յիշէ Քապարայի տակի կեղեւ։ Թուի Կապպարն կամ Քապրցախ. Մխ. Հերացի՝ պինդ փայծեղան հալող դեղ գրէ «Քապրենոյ տակի կեղև չոր ցուցած՝ կէս դրամ, և այլն»: 

3140. Քապողակ կամ Քակողակ.

Հնդկաստանի թերոց մէջ յիշէ Խորեն. Աշխարհագրութիւնն: 

3141. Քապողկրինակ. Քապողկրտակ, 

Ակրկարհայն է ըստ Ասարայ. տես թ. 44։

3142. Քապրխոտ։ 

Հին Բժշկարանն սընկոյ դեղ գրէ, «Քապրխոտի տակ, Տլիայի տակ, Անկուժատի տակ, Մատուցկի քամուքս. բլիթնի շինէ, և այլն: Թուի հետեւեալն

3143. Քապրցախ. 

Նոյն Բժշկր. յիշէ և զայս. « Քապրցախ պտուղ աղա և ի գինի խառնէ, և այտով խախաջ այնէ», ակռայի ցաւ ունողն։ – Տես կապպար։

3144. Քաջբեր. 

Բառկաւաք մի նշանակած է ի ցանկին. թերեւս տեսակ մի Խաղողոյ կամ ուրիշ պտղոյ: 

3145. Քաջի ըղունգ ? 

Բժշկարան մի զուգէ զայս Յելի բառի, Յ. թէ Ար. թէ՞ Հ. առասպել Ալն, որ տեսակ մի Քաջ կամ Դեւ է։ 

3146. Քաջվարդ. 

Փենունայի շատ անուանց մէկն. տես Խաչափայտ: 

3147. Քառ. 

Այսպէս կոչուի տեղ տեղ ի Հայս Կապպարն, տես զայս: 

3148. Քարամուխ ? 

Բանջարեղինաց ցեղին վերաբերի, յիշուած ի Մեղու օրագրի (Բ, 83)։ 

3149. * Քասնի. 

«Որ է Եղրդակն», գրէ Բժշկարան մի. տես զայն և զԽանգարեկ։ 

3150. Քասպ. – Տես Թախ։ 

3151. Քատոր կամ Քատուր ? 

Ամիրտոլվաթի Բժշկարանին ստածման մասին մէջ՝ յիշուի քամիոտ ստամոքի դեղ, Վարդի շարապի Հետ և «Քատուրի և Ազոխի շարապ». բայց ինչ ըլլալը չի յայտներ։ 

3152. Քարաժանգ կամ Քարի արիւն.

Կարմիր փոշէտեսակ Մամուռ՝ փխրուն քարերու վրայ։

3153. Քարախունկ. 

Այս տեսակ Խնկի զուգակիշ գրէ Բառգիրք մի՝ Մոլկազրակ (Մուղլ-ազրախ). Հին Բժշկր. այլ կ’ըսէ. «Քարանխընգին գործ, որ ես մարդոյ, սուր դեղ տան և պատրաստին ի փորանցութենէ, թէ զաղիքն քերթէ՝ զինքն ի Հետ տան որ անվնաս պահէ. օգտէ և յընգան է։ – Ուրիշ Բժշկր. Թեղօշ ծառի խիժն է, կ’ըսէ։ Գալիանոսի բառից մէջ Բդելիոն բառի զուգած է, որ է Յ. հուն. , Լ. Bdellium։ Խորեն. Աշխրհ. Արցախոյ Կողթ գաւառի բերք գրէ զՔարախունկ։ Հիներն այս Բդելիոն կոչուած խէժը՝ Բալասանի ծառերէն Հանէին, որոց ա. մենէն ընտիրն էր յԱփրիկէ։ Քարախունկ կ’ըսուէր, ըստ ոմանց, քարի պէս կարծրանալուն համար։ 

3154. Քարահունդ.

Այլեւայլ բուսեղինաց հետ գրէ Բժշկարան մի զայս այլ, ի դեղ զօրութեան մարդոյ: 

3155. Քարաննուխ.

Ըստ անուանն է քարերու մէջ բուսած Անանուխ. թուի փ. Mentha de mon tagne կոչուածն: Յիուի վաստակոց գրոց մէջ, ուր բնագիրն է Crysanum, Զուիրակ, և խրատ տայ մեղուաց աչքի ցաի դեղ Քարանձուխ ծխել (ՄՂ)։ 

3156. Քարասերմիկ. 

Ձաւարի տեսակ մի, ըստ Բախտամ: 

3157. Քարացունծ. 

Նորոց հնարած բառ երեւի (Salvia) Եղեսպակի համար: 

3158. Քարաւէ. Քարուէ. Քարաւիա. 

Ըստ Ար. արաբ. կոչուի և Կրտմանա, արաբ., Կրտիմն, Ղրտիմա, Խրտամա. ըստ ոմանց է Ճապուռն, Լ. Carvum, ըստ այլոց Cardamina, Ջրկոտեմի տեսակ: Հին Բժշկր. յիշէ բնութիւնը, «Տաք և չոր է.. հանէ ի փորոյ զտափակ ճիճի.. զփորն կապէ քիչ քան զՉաման»։ Յիշէ նա և զՎայրի Քարաւէ ` Կրտմանա կոչելով. Ամիրտ. և ուրիշներն այլ յատկապէս Վայրի Քարաւէ անուանեն զԿրտմանաւ Ար. Քարաւիա Ճապալի (Լեռնային) և Քարաւիա պարրի (Վայրի). «լաւն այն է (ըստ Պատէմինի) որ դեղին լինի. և զիւր չարութիւնն տանի Անիսոնն է:  – Հասարակ Քարաւէն թէ և ամեն կողմ գտուի, բայց առանձին տեսակներ այլ ունի, որոցմէ Cardamine Hirsuta կոչուածն իչուած է ի Բաբերդ. – C. Peo tinata ի կողմանս Բասենոյ – C. Huntii ի Դաշքէօփրիւ. - C. Acris ի Պին. կէօլ, – C. Uliginosa ի կարին. – C. Impatiens ի Հր. Կովկաս: 

3159. Քարաւէ կամ Քարաւիա. Հոռմցի.

Այս անուամբ այլ կոչուի Չամանն: 

3160. * Քարաւս. Քէրէֆս. – Տես Կարոս։ 

3161. Քարափառփառ. 

Քարերու վրայ մաշկի պէս պատած Մամուռն է: 

3162. Քարափի Քոչոր. – Տես Ձարխոտ: 

3163. Քարաքոս. 

Ըստ վերոյգրելոյն՝ քարերու Մամուռն է կամ Գորտնուրդն Գալիենոսի բառից մէջ այսոր. զոյգն գրուած է Ղիս կամ՝ Ղրքոս. այսինքն Tert, Lichen. Տես և Լօռ. Մամուռ. – Բնակազմութեան մեր էին գրող մի կ’ըսէ, առաջինն բուսեղինաց «է Քարաքոսն, որ մօտ ի Տող, և վերջին՝ Ամրա, որ արու և էգ... և Քարաքուն փոշին է՝ զոր բերէ Հողմն և արկանէ զքարամբք. և ցօղ եկեալ տամկացուցանէ զնա, և յաւուր գարնայնոյ ծննդագործ առնէթամանակին, և Դոուսանի, և ի գիշերի մինչև յերրորդ ժամ՝ աւուրն սնանի, և կենդանի է, և անդր յառաջ մեռանի՝ մինչև ցերեկոյ, և դարձեալ` կենդանանայ։ 

3164. Քարբեկ.

Նոր հնարուած բառ Saxifraya անուան թարգմանութիւն – Տես Ծնկածաղիկ. 

3165. Քարի Բանջար.

Քարոտ տեղուանք բուսնիլն յայտնուի. այլ տեսակն։ Յիշած է բառհաւաք մի։ 

3166. Քարիգունի ? ծաղիկ։ 

Յիշուած ոչ հին Բժշկարանի մէջ. թուի Ղարիկոն, այսինքն Agarigus, որ է Սունկն, թէ և սա յայնի ծաղիկ չունի։ 

3167. Քարիժանգ։ 

Այս այլ նոյն կամ՝ նման է վերնոյն, և լսուի ի Խոտուջուր։

3168. Քարխնծորի. 

Անունն Խնձորենւոյ է, բայց ի Խոտաջուր տարբեր տեսակ պտուղ մի ճանչցուի, նման Ղղուիթի (թ. 1822), սակայն այսօր պէս շատ կուտ չունի, այլ հատ մի։

3169. Քարխոտ. 

Համարուի գլխաւոր տեսակ մի Շամպղիտակի (տես թ. 2268). լ. Symphytum, Officinale կամ Consolida major, Փ. Consoude officinale, Grande Consoude, Herbe du Cardinal. 

3170. Քարկծեղ կամ Քարծկեղ. – Տես Եղամա։ 

3171. ՔարկողՃ։ 

Քննելու արժան անուն, յիշուած ի նոր բառհաւաքէ։ 

3172. Քարհացի։ 

Այս այլ անունէն յայտնուի Հացի ծառի տեսակ մ’ըլլալ, կարծր փայտով, որ շիտակ կու բարձրանայ. ճիւղերն այլ դիմադէմ։ Յիշուի ի Տարօն։

3173. Քարձանձն. Քարաձանձ. Քարաձանձր. 

Թէ Հին Բժշկր. և թէ Ամիրտ. կ’ըսեն թէ նոյն են սա է և Հալպրա, որ թերեւս Ար. անունն է, բայց ինչ ըլլալն անծանօթ է ինձ. մի թէ Քարաքոս մի, ձանձախարիթ բառին մասամբ զուգուած։ 

3174. Քարճին. Քարջին. Քարջենի. 

Տեսակ մի Տանձի, որ աշնան վերջերը հասուննայ ծանօթ ի Տարօն, յԱրցախ: 

3175. Քարճլավարդ. 

Հնկեկ Բժշկարանի մի մէջ այսպէս գրուած է, կէս մթխալ դեղբայց մեր Հնագոյն Բժշկր. գրէ այնոր տեղ Լազվարդ քար, զոր ուրիշ այլեւայլ դեղոց Հետ զուգեց «ծեր բժիշկն Պաղտատցի, ինձ Հեթմոյ Սեւաստիօսիս, (կ’ըսէ Բժշկարանիս տէրն), միջաց ցաւու, կորնչի և այլ այսպիսեաց: 

3176. * Քառնապ- Տես Կաղամբ Հոռմըցի։ 

3177. Քարնշի. 

Անունն Նշի է, բայց ըստ Խոտջրեցւոց Վայրի Ձիթենի է: 

3178. Քարղնշուշ.

Քարաննուխն է. Թ. Դաշ Նանէսի, լսուի հիմայ այլ ի Հայս։ 

3179. Քարքրուկ.

Հին թէ նոր անուն՝ չգիտեմ, բայց տրուած է Յ. և Լ. Cotyledon բուսոյ, զոր Պէյթ. այլ նոյնպէս գրէ արաբ. Ամիրտ. « Ղուտուլիոն, որ է Զալայիֆ ըլ-մլուք, արաբ. որ է Հայր ըլ-ալամն. և ասեր են ոմանք թէ բոյս-մն է որ զՀայր ըլ-ալամին զբանն առնէ. և իր տերեւն և տակն զքարն (մարմնոյ) կու Հալէ, եւայլն, Պէյթար կ’ըսէ, թէ կոչուի եւս Երիցու ականջ,  արաբ. Ազան էլ-քասիս (քէշիչ) – Ըստ թարգմանին բոյսն է Cotyledon Umblicum կամ Saxifrage Media կոչուածն։ Քանի մի տեսակ խոտեղէն կամ փոքր թուփեր են թանձր տերեւներով և հասկաձև ծաղկներով։ 

3180. Քաջուր Վարդ։ – Տես Վարդ։ 

3181. Քաքանաջ. Քաքնիջի. Քակոնիճ. Քանքանաճ. Քաքունիճ. 

Հին բառգիրք մի կ’ըսէ, «Լեռնացի պտուղ է, որ է Մարգի ընկոյզ ». ուրիշ տեղ այլ, Մորմոյ պտուղ ։ – Ամիրտ. «Ինքն խոտ է, և իրմով եղ ներկեն կարմիր։ Հալաբշտիկ է. աղէկն կարմիր պիտի», և այլն. - Բառգիրք մ’այլ կ’ըսէ. Կարմիր Շնխաղող է։ Ուրիշ Բժշկր. մի յիշէ «Բաքունիճի ջուր, որ է Պրիւին»: – Ուրիշ մ’այլ. «Ինքն կարմիր միրգ մ’է յ’անի մէջ է, և ինքն Շնխաղողի ցեղերուն է, և լաւն այն է, որ կարմիր լինի... և տերեւն աչաց ցաւին օգտէ. և իր հատն օգտէ ակռային ցաւութեան. և (թէ) ջուրն քամեն՝ օգտէ ակընջին ցաւուն»: Տես Յակոբուկ։

3182. Քաջուր։ 

Ար. արաբ.. Հոտով և պէսպէս գործածութեամբ ծանօթ սպիտակ և սառնո. րակ պինդ խէժ է, ծառէ մ’առաջ եկած, որ Փ. կոչուի Camphrier. «Երեք ցեղ է, կ’ըսէ Ամիրտ, Ղայբսուրի, Ըռոմպահի և Չինի - լաւն այն է որ Ղալըսուրի լինի. յանուն Քիսուր երկրի ու էյան կղզւոյ, ըստ Պէյթարայ. որոյ երկրորդ տեսակը Ռահի գրած է (ի տպագրին). ասոնցմէ զատ ուրիշ տե. սակներ այլ պիչէ. անոր Համար կ’ըսէ Ամիրտ. «Ասացել է գրոցս չինովն՝ թէ շատ ցեղ Քաֆուր կայ, և ամենն ի Հնդկաց կու գայ. - Ե Քաֆուրի ծառն սպիտակ է՝ որ ի կարմրութիւնն ի մօտ է, և կայ որ Նիլին գոյնն կու նանի, և շուտ կոտրի, և Քաֆուր՝ զամխին նման է, ճերմակ, և ծառին կեղեւին միջէն կ’ել է, երբ զծառն կոտրեն. Հանց որ զիայտին կեղեւնին ճղքես, ի միջէն ելնէ: Քաֆուրն 1 – Շատ տեսակ բժշկական օգուտները գրելով՝ կ’աելցընէ. «Մասրուճուէ ասէ, թէ` մարդ-մն տեսաք որ վեց մթխալ Քաֆուրն՝ երեք անգամ կերաւ, զստ ամոքին ուժն փոխեց, և զկերակուրն չէր մարսել... և այլ իսկի զեն չեղաւ։ – 3իշուի առանձին քափուրի տակ և բացատրի Ոլուխ կամ Ուլուխ կանաչ և

3183. Քեալ մար ?.

Ուտելի բանջարեղէն մի` նշանակած է բառկաւաք մի։ 

3184. Քեխ. 

Բանջարեղէն թուփ մարդաչափ բարձր, և բազկաչափ հաստ որձայով, զոր կե. ղեւելով խաչեն աղեն և ուտեն թէ և լեղի. նման է Թերխաչի։ Տերեւներն Որթոյ տերեւոց չափ մեծ և աւելի շատ անկիւններով և սրածայր են։ 

3185. Քեղ։ 

Անուամբ մօտ վերինին բայց ազգա և ձեւով տարբեր. Հին Բժշկարան մեր ստո. րագրէ այսպես. «Քեղ, զօրութիւն ունի Հովանի. Հիպոկրատէս՝ Պողիպոն կոչէ զդա (Botoy կամ BoxՑton), ի գետեզր բուսանի. և իր նշանն այս է. բազուկն յերկայն թզաչափ. տերեւն լայն և գէր, նման Անմեռկին. և ներքի դե էն կարմրագոյն. ծաղիկն ծիրանագոյն. Հունդն բոլորակ ներքոյ տերեւին. կծու զէդ Պղպեղ: տակն զէդ ձուք. և է պիտանի (1). ապա քաղել և չորցընել զդա ի Տով տեղ, և ճիճն շրջել: ես գիտենայ՝ աղա և մեղրով շաղէ. և ճահկացի աղով ի վերայ այտուցի դնել՝ օղYցընէ, և ցանէ ի վերայ չոր վիրի, սրբէ և զփուտն ուտէ, և որ ի բերան չար վէրք են՝ օգնէ. և գինով խմել՝ զորովայնն պնդէ. և դալար ծեծածկ զաղտեղի վէր և զցեց՝ որ է գէշ ցան, մենակ սրբէ։ ԶԲունդն եփել և խմել գինով զփորն լուծ է, և զմաղձ և զմաղաս Հանէ, և ոմանք ի թան դնեն զդա: – Ասար բժիշկ. Իչէ մեղոյ հունդ և զուգանիչ գրէ կապնդեղ և Քաշմ, որ և Անճիտան, տես զայսոնք թ. 19, իսկ Ստ. Ռոշքեան գրէ. «Քեղ, խոտ, Գո 

{Հին գրով գլխին վրայ տն գրուած է, իբր անպիտան և ոչ պիտանի նշանակցելու կըր նար թերեւս գրելի կարծել ասոնց տեղ, «ԷԳԷ ապա քաղել, և այլն։  ճ«սերի տեսակ է, որ զինքն ընդ արեգական՝ ի ծագմանէ մինչև ցմուտ նորին, թէպէտ եւ. ամպ լիցի, շուրջ ած է. Լ: Chreston ? Այսպիսի լ: անուն բուսոյ ան. ծանօթ է հիմայ. - Հին Բժշկարանի յիշած 3. անունն և բուսոյն արմատի ձեւն՝ տան կարծել թէ ըլլայ տեսակ Սխտորի Allium Cepa. Փ. Ognon. 

3186. Քեղաքարով.  

Ըստ ոմանց է Ազատքեղն (թ. 11)կամ վայրի Լաուրն, Ց. Ooooeso, Լ. Apium montanum. Պէյթար այլ գրէ 3- բառը՝ Օրհասայինօն 5. 449/, բայց ստորագրէ Քերեֆս 4։3 անուամբ, որով և Ամիրտ. «Քարաշս որ է Քարաշիզ, Ած-ոց և վայրի, և Հռռմցի և Ջրի, և լաւն այն է որ ածւոց լինի. բացող է, և զհով գլխացաւութիւնն տանի, և զբերնին Համն աղէկ առնէ, և այլն։ Ասէ Պտ. թէ ինքն շատ ցեղ է, Ածւոց և վայրի և Շամի և Լեռան և Եամանցի և Մայրեղի ? (Մաղրիպի՝) և ցեղ մի այլ կայ որ ի ջուրն կու բուսնի, որ է Ճարմիր բլ-մային։ Տես կարոս ջրի և լախուր։ 

3187: Քեղասերմ.

Ճճիի դեղ գրուած է: Հաւանօրէն վերոյիշեալ Քեղի ունտն է։ 

3188. Քերքէշ. Բաչխտակն է. տես զայս: 

3189. Բեքերթ. Քերքերթ.

Հին Բժշկ. գրէ. «Սմփոt, Քերքերթ, այսինքն Ուպանտոտակ, Լ. Silphium. Տես Անճիտան։ 

3190. Քոչմատ։ 

- Այսպէս անուանեն ի կեղի զՍինձ խոտը. տես զայս: 

3191. Քթան. – Տես կտառատ, վուշ։ 

3192 * ՔԹ իրա. 

Տես Գազի խէժ: – Բժշկր. մի գրէ. Լ: Տրակակտում. փոխանակ Tragecentum. 

3193. Քիզ - Բիզիզ.

«Ջարվիր, կարմիր Հունդ, ըստ Ասարայ: Տես Ճարճիր: - կամարկապցին գրէ, «Քիզ, Քիստո։ Տհվե թիքենի, Մարզանկուչ). 

3194. Քիմ. Քիմէ? – Տես Գերերի։

219 5. Քիմիա ծաղիկ -

Սիչուի Սասնոյ կողմերում, այնոր Դիւցազն ՄԷՏէր Դաւթի բերդին մատեր  քարոտ տեղուանք փոքրիկ բոյս մի, որոյ տերեւներն ի սև քչտող՝ կ’ըսեն տե. ղացիք, և անոնց միջէն երկու Վարդի կոկոնի նման ծաղիկք կելնեն, որ գի չեր ատեն Հեռուէն ճրագի լուսոյ պէս փայլին, մօտանց՝ ոչ- զօրաւոր մոտ մայլ ունենալով մեռոնի ծաղկանց մէկն Համարուի: Ամառը կու ծաղկի, աշնան կու ցամքի։ Թուի Մխ. Գոչի Ախրիզանն. տես թ. 35։ - Ասկէ յար մարցուցած և առասպելած կերեւի Քիմիաuտան ծաղիկն, որ «մէկ, ծաղիկ է, տակ ունի չրս թուփայ, խաչանման սփռի ի վերայ երկրի, և եզրն ի հին մանտր ծաղիկ ունի՝ որպէս ասղան ծայր. և ի վեր ծաղիկն չորս մանուշակագոյն և ըռանկ կարմիր որպէս արուն կարմիր. յորժամ ի ձեռաց երեսն տաս՝ այրէ. թէ զծաղիկն մեղրով ուտես՝ ի հաստուն լինիս ! թէ զծաղիկն ի կաթն խառնես՝ իւղ դառնայ. և թէ զինքն ի Հետ քո պաՀես՝ լաւ է ամէն բանի իմաստութեանն: 

3196. Քիսամն. 

Or le finaliung. Urfpuulim dings. -. Orobus Taberolus. . Orobe. «Աշաննա, ըստ Ամիրտ, որ է Քուչնան, և լաւն այն է որ սպիտակութիւն քչտէ. տաք և չոր երկու տրճ. ճլէ կու տայ և կու բանայ, և զերեսն աղէկ այնէ և զմանն կու տանի, և կու կարմըրցընէ զերեսն... և Հոռոմն Աղվանիս 2 և ասէ և ի Շիրազ Քսանակ, կ’ասեն. և ինքն կապ է՝ որ կան ի Մաչին Համն և ի Ոսբին Համն ի մէջն է, և գոյնն մթնագոյն, և յորժամ՝ կեղեւեն՝ Ոստին գոյնով լինի, և որ կտուած լինելով՝ զպախրէն քան զայս աղէկ գիրացընող չի կայ. և լաւն այն է որ գոյնն ի սեւութիւն քշտէ, և լան ի Դմեխ և ի Մսր լինի.. և զՔուշնան թէ եփես, որ թէ ի Հովութենէ չուղակ լինի և կամ՝ թէ Հերքուն լինի, և ի վերայ լնում, շատ օգտէ. և իր ալիւրն զպինտ ուռեցնին կակղացընէ. Ե- զինքն այսպէս տակին արաւ առ զՔուչնան՝ որ ի լի լինի և սպիտակ լինի, և ջուր լից ի վերայ, և պա` մի խառնէ՝ մինչև զջուրն խմէ, և զայլ ջուրն Հան և թափէ. և տապկես որ կեղեւի, և յետոյ ջաղացն աղա և մաղէ. և առ յիրմէն երկու հրամ մինչև երեք դրամ. և յիրմէն պեղծ ալտեր ընծայի, և չոր կերակուր է, և շատ ուտելն, պէսպէս վնասէ. – Ի գիրս նախնեաց՝ Եւսեբիոսի Եկեղեցական պատմութեան մէջ յիշուի այս ընդե. ղէնս (Գ. Ջ), Հոլոված, «Քիսամամբ լնուին զզօրութիւնս տանջեցելոցն, ուր սխալ կարդացուեր է Քրսամար։ – Քանի մի տեսակ Քիսամ՝ կայ, որոց մէկն Հայկական կոչուած է ի բուսաբանից, 0. Armenus ի Բաբերդ, և ի Թէքտաղ: – Ոսկեգոյնն, 0. Aureus, ի մարդոյ, զիմիլ։ – կապտագույնն ի Գարապաղ, կովկաս. – Սպիտակագոյնն). Canel cens, Արգէոս է։ – Ճերմակն O. AlbuՑ ի Ռ-Հ. - Սեւն ի Հր. կովկաս, – Մաղեղն, 0. Hirsutus, ի Պոնտոս, Հր. կովկաս, և այլն։ 

3197. Քիքիզ։ խառնուպն է։

3198. Քլիվերտի:

Մէկն նշանակած է այս երկբայական անունը, իբրև Բարտի ծառ:

3199. Քնարենի։ 

Bաղագս ծառոց վերնագրով Հինկեկ գրուածի մի մէջ, որ միայն ծառոց ա. նուններ է, այս այլ գտուի: Տես Քունար. իսկ 

3200. Քնարակ 

ՑԻշուի Ագաթանգեղոս ի կարգի ծաղկանց. բայց թուի վերնոյն պտուղն։