Հայբուսակ կամ հայկական բուսաբառութիւն

2801. Սորովիւ: 

Ի կարգի պտղոց յիշէ Խորեն. Աշխարհգր. ի Գուգարս և ի Տայս, եթէ չէ Սերկեւիլ ն, այլայլութեամբ գրուած, անծանօթ է. տեղեաց բերքերէն կըրնայ քննուիլ և ստուգուիլ։ 

2802. Սորուկ. 

Կտաւատի տեսակ մի (ըստ Մշակի, ԺԵ, 131), որոյ եղը կու տանեն. կ’ըլլայ և կարմիր գունով։ 

2803. Սամաղի. 

Թուի Գղթոր բերող Կաղնի ծառն. (Մեղու, ԻԲ, 83)։ 

2804-5. Սունկ կամ Սունգն. 

Գալիենու բառից մէջ (ըստ մեր օրինակի) Յ. Սոկաս գրուած է, որ պետք էր Սունկոս    հուն. ուրիշ օրինակք բառիցն գրեն Պրուդիաս, կամ Պտերեւիա. յետինս թերեւս Պտերն է. այլ Լ. Sunchus կոչուածն և Փ. Laitron՝ թուփ է կա. թոտ, որ կենդանեաց ուտելիք կու տրուի. իր ցեղէն մէկ ազգն այլ S. Pieridium, Փ. Pieridie կ’ըսուի, որ մօտենայ Յ. անուանն. քանի մի տեսակք են որ գտուին յարեւելս և Միջերկրականի կողմերում: Յայտ է թէ այս չէ առ Հայս ճանչցուածն, այլ Սունկ կոչուի առ մեզ մէկ տառի տարբերութեամբ կոչուածն Լ. Fungi, Յ.  հուն. (Սպունգ) այլ և հուն., Փ. Champigion, Ռ. Грибъ. Ար. պէսպէս անուամբք՝ զորս յիշէ Ամիրտ. « Ֆտր (կամ Ֆոդր արաբ. ), որ է Թ. Մանթար, որ է Սամարուխ ն. շատ ցեղ է, և մէկ ցեղն Ֆազահ, և մէկ ցեղն Չօղնայ. և մէկ ցեղն Ղայիլ, և ամէնն Քամահ է (արաբ. ), և քան զամենայն պիղծ՝ արաբ. է. և մէկ ցեղն այլ Սահրային է, և մէկ ցեղն այլ ի յաղտին ներքեւն կու լինի. և մէկ ցեղն այլ ի գինուն կարասին ի ներքեւն կու լինի և կու բուսնի։ և թէ զայս ցեղս կեղեւեն և չորցընեն, ում, որ մատին ծայրի չափ տան որ ուտէ՝ խելքն անցնի և ընկնի և իր կեղեւն սպանող է.. և այն որ չոր է՝ զենն պակաս է. և բնութիւնն Ֆտրին հով և գէջ է»։ Յայտ է որ Ամիրտ. թէ ուտելի և թէ թունաւոր Սունկերը յիշէ, զյետինս՝ պիղծ և սպանող կոչելով։ ՔԻ միական գիրքն այլ Մահապարտ Սունկ անուանէ: իսկ Հին Բժշկարանն խրատէ: «Սունկն վնասակար է, չէ պարտ ուտել՝ թէ ուտես ’աչոկէ, զչոր Դդումն այրէ, աղա և ջրով երո, և խմցո, թ է չօգտէ՝ քացախաւ ձէթ եռgn և խմցո, կամ՝ Բողկ ծեծ է և զջուրն խմցո, ապա լաւն թրէակն է:

Վաստակգիրքն՝ առանձին գլխով կարճ (ՄՀԲ) գրէ «Վասն Սունկ բուսուցանելոյ: Առ խմոր, ջուր արա և տար զԸնկուզի կամ զԿաղնի նորան կա՝ զչոր կնճակն, ջրեա, նա մենակ Սունկ հանէ. և թէ ուզես առնել որ ի գետնէն ելանէ, գիտ կակուղ գետին՝ որ իւր բոյսքն փչուտ և կառնուտ լինի ի յամպ և ի պղտոր օր այրեա զինքն` նա զերդ անձրև գայ, լինի Սունկ. բայց զխանձդ այնպէս ձգեա՝ որ անձրեւն անցանէ, և թէ յամէ ջրել պիտի. նա լինի, բայց ի ջրելոյն չլինի այնպէս պարարտ՝ զերդ անձրեւին, անձրեւին չնորհքն ի հետ է։ Ուրիշ Բժշկր. մի խրատէ. «Ով զունկն ուտէ՝ թող եփէ, և ի ներս Թուզ ձգէ կամ՝ Տանձի չիր, կամ տապկէ և չոր Գինձ ի ներքս ձգէ, որ զիր վնասն խափանէ, և ի վերայ գաւաթմ՝ գինի խմէ, լա է: և իր արատն այս է՝ որ փողցառութիւն բերէ մարդոյ: – Բժշկարան մ’այլ գրէ. « Դարսիս բոյս է, որ է Սունկն, որ է Դարֆ », Փ. Truffes. Դերֆաս Ար. արաբ., –   Տես և Սնգենի, Թնջուկ, Ղարիկոն։ 

2806. Սուս. 

Մատուտակի այլեւայլ անուանց մէկն է, յիշուած ի Բժշկարանս: 

2807. Սուսամ. 

Տես Շուշան, ուր յիշուին այլեւայլ տեսական։ 

2808. Սուսամբար   – Տես Սիսամբար։ 

2809. Սուսամրուկ.

Վայրի Սուսամ. տես Կնջիթ և Շուշմա։ 

Սուսոյ կամ Սուսի. – Տես Սօսի։ 

Սուտ վարդ.

Տես ի կարգի Վարդից։ 

2810. Սուր.

Յիշէ բառհաւաք մի առանց բացատրելու։

2811. *Սուրաղաuտանայ ? 

Ստուգելի անուն, որ ըստ Բժշկր. միոյ «ի Ծաթրին կու նմանիշ խոտ-մն է, և տերեւն ի Այլվայտանի ? տերև կը նմանի, և հունդն Շուշմայի կու նմանի, և թէ ի հնդէն խմեն՝ լուծումն առնէ, և զպալղամն և զսաֆրան Հանէ լուծմամբ։ 

2812. Սուրպուլ. 

Տեսակ մի Ձմերուկ, յիշուած ի բառհաւաքէ կողմանց Սեբաստիոյ։

2813. Սոփիկ. կամ Սոֆիկ ծաղիկ. 

Միայն գոյներովն յիշուած ի կողմանս Սասնոյ, դեղին, կարմիր և կանաչ, զոր և համարին միւռոնի ծաղկանց մին։ 

2814. Սպանախ. – Տես Շոմին: 

2815. Սպանդ. 

Բանջարեղէն, ծանօթ Յ. հուն. անուամբ, Լ. Peganum, Փ. Pegane, և յատկապէս Peganum Harmala. այս ետքի անուամբ կոչեն Ար. և   Թ. և այսով բացատրէ Ամիրտ. արաբ. « Հարմալ, որ է Թ. Ուզարլիք (Իւզէրլիկ)՝ լաւն այն է որ հունդն նոր լինի.. կտրող և նուրբ այնող է. և թէ զինքն ի գինին խառնեն և խմեն՝ օգտէ ըխտաւորին, և ինքն հարբեցնող է, և մեղրով յաչքն քաչեն՝ զաչքն սրացընէր, և վախենալուն զհոգսն տանի... Ես ցեղ-մն այլ Սպանդ կայ՝ որ տերեւն լեղի տերեւ կու նմանի, և ի գետինն կու ճապղի. և բուսնիլն և ծաղկիլն Մանուշկի ծաղկի կու նմանի, և ատեն կու լինի որ գետնէն ի վեր չորս կանգուն կ’երկըննայ, և գլուխն զէտ Սխտոր կու լինայ… Ասէ Պտ. և պատմէ զխօսքն Սիմաւոնին, (1) և ասէ, թէ կարմիր է և սպիտակ, և այն ցեղն որ կարմիր է՝ Հարմալի արապի ասեն, և Հռ. Մուլի ասէ, և Պ. Սանդալի տալիճ և ասէ. և տերեւն նման է Ուռու տերեւին, և այլ փոքր է, և ծաղիկն սպիտակ է, նման է Եասէմինին ծաղկին, և Հոտն անուշ է... և ինքն վայրի Սազապին ցեղերուն է»:

Այս ըսածներէն յայտնուի որ քանի մի տեսակ Սպանդ կայ, և գլխաւորն է Կարմիր ն, և այն է Հարմալա ՝ մականուանեալն. յիշուի և Սպիտակ Սպանդ, բայց Ջրկոտեմի ազգէն, իսկ Կարմիրն՝ Թ. Իւզէրլիկ կոչուածն՝ Վայրի Փեգենայ է: Հին Բժշկր. փորլուծության և սունկ ելունդի դեղ գրէ Սպանդի ունտ ն Արմաւի կուտի հետ եփուած։ – Վանական Վ. Սպանդի նմանցընէ Մոլեխնդի  ցօղունը (տես Խնդակոթ, թ. 1072). Բժշկական օգտից համար մշակուի և յԵւրոպա, և հոտն այլ գարշելի չըսուիր, ինչպէս կ’ըսեն մեր նոր գրիչք (Աթանաս. եր. 92. Մանան, 491), և թէ ի գերեզմանոցս ամայի և քարքարոտ տեղեր բուսնի. և հակառակն այլ կ’ըսեն, թէ չորցընելով՝ ծխելու ի գործ ածեն իբրև խունկ. յիշեն կլորկեկ պտուղն այլ, զոր Քիմիագիրքն Սպանդու Գոթոր կոչէ։ - Կամարկապցին յիշէ իբրև հազի և կոկորդի դեղ։

2816. – Կոճատ Սպանդ: 

«Եփէ ջրով, խմէ երեք օր անօթեց. հազն կտրէ, աչքն բացուի, լոյս գայ. ձայնն իստակէ. շատ օգուտ է և փորձած»։ – Սպանդն յիշուած է ի զանազան կողմանս, ի Կարին, Վան, Երեւան, և այլն: 

2817. Սպարակ. Սպորակ.

Որ և Զարիր, արաբ. «Ինքն բոյս է և վարդ է, որ ի լերունքն կու բուսնի և ի Շիրազ այնոր Ասպարակ կ’ասեն, և ի Հռոմոց երկիրն և Հ. Ըսպորաք ասեն. և ներկրարնին իրմով դեղին կու ներկեն. և ինքն յայտնի է»։ – Լ. Curouma. Տես Դեղին Կոճ. Գուցէ նոյն ըլլայ և ի բառս Գալիենոսի յիշուած 

2818. Սպերուկ. 

Որոյ զուգանիչ Յ. գրուի Իերոս, որ պարզապէս ըստ բառին՝ օդեղեն նշանակէ: 

2819. Սպին. 

Եթէ չէ սխալ գրուած յօրագրի (Նոր Դար, Ը, 170) Սին պտուղն կ’ըսուի։

2820-21. Սպիտակ Բանջար. Սպիտակուկ.

Բարակուկ մազի պէս տերեւներով գետնատարած խոտեղէն մի սոխաւոր, որով հերիսայ կեփեն, և չորցուցած կու պատեն ձմրան Համար։ – Եթէ նոյն է սա ընդ նոյնանիչ Թ. Ագճա oթի, ապա է Լ. Pilosella, զոր Ար. Եանմա կոչելով գրէ Ամիրտ. «Ջղախոտին և Եղին-ականջ խոտ մի կայ՝ (թ. 657) անոր ի մէջ կու բուսնի, և ի անոնցմէն փոքր կու լինի, և ի տերեւին մէջէն որձայ կու ելանէ, մէկ թիզ երկայնութիւն կու լինի և Հաստկեկ, և թէ ծեծեն և ցանեն ի վերայ խոցերուն՝ բուսցընէ, և ի Շիրազ Մողլ տարու ասեն»։ Պէյթարի թարգմանիչն համարի զսա Heraclium Philosella. – Ըստ ոմանց այլ Խստորապրասն է. թ. 1157։ 

2822. Սպիտակ ծաղիկ.

Մածնի ծաղիկն է ճերմակ գունով. տես զայն. թ. 1937, և Ախհուան, թ. 33։

2823. Սպիտակ փուշ. – Տես Այաւզնուէ։

2824. Սպնդուկ. Սպնդուն. 

Լ.   Pyrola. Փ. Pyrole, Թ. Էմրուտ օթի, հինգթերթեան սպիտակ կամ՝ վարդագույն ծաղիկ մի, որոյ միջուկն կնճիթաձև մարմին մ’է. պտուղն պատիճաւոր, որ վարէն դէպ ի վեր կու բացուի։ Քսանի չափ տեսակք կան ծաղկանց, որոց լաւագոյնք ի կովկասային գաւառս և ի Խաղտիս ճանչցուած են: 

2825. *Սպստան. Զաստան.

Ար. Պ. արաբ. Պէյթար Պ. է կ’ըսէ, և նշանակէ Շան-պտկունք՝ մարդաչափ բարձրութեամբ ծառ մ’է. փայտն ճերմակ, կեղեւն կանաչ, մեծ և կլորակ տերեւօք, կաղինի չափ տատիկներով ողկուզաձև պտղաք, սպիտակ և կըպ չուն Հիւթով Յունապի ձեւով, զոր և չորցուցած պահեն։ Ամիրտ. գրէ. «Սպըստան, որ է Մուխատա արաբ., (Մօսէյթա). լաւն այն է որ քաղցր լինի և ի լի Հասուն. և մութատիլ է և եփող է և կակղացընող է. և ինքն զմանն ի յերեսացն տանի, և զխռչակն և զկուրծքն կու կակղացընէ. և չորութենէ եղած զSազն տանի, և այլն։ – Այս անուամբ կ’ըսուի և Փ. Sebastier, պտուղն այլ Sébaste, իսկ Լ. Cardia mixa։ Այս Սալորին հոյզն յարեւելս շատ յարգ ունի. ծառն գտուի Բաբելոնի կողմերում, և Պասրա և յԵգիպտոս։

2826. Սպրամ. 

Յիշելով զՀամասպրա՝ կարծելի էր թէ պարզապէս գեղեցիկ ծաղիկ մի նշանակէ և սա, բայց բազմահմուտ Վանական Վ. մեր նոյնացընէ Սապռի կետ, ձեւն այլայլելով. «Սպրամն՝ բանջար է որպէս զԱւելուկ, Սապռ ն է, հով է, և անապական պահէ ինչ կպի. ասեն թէ անդի խառնեալ էին ի Հալուէն՝ Իւղաբերքն (կանայք, եկեալք յօծումն մարմնոյ Քրիստոսի): 

2827. Սպօք ? 

Եթէ սխալ չէ (թէ և ընտիր է գրուածն) անուամբ անծանօթ՝ այլ իրօք ծանօթ ընդեղէն կամ հասարակ ուտելիք մի պիտի ըլլայ: որովհետև Ս. Բարսղի հարցմանց մեկնիչն կ’ըսէ (ԽԴ), «Կերակրոյն գիւտ՝ յԱստուծոյ շնորհեցաւ, Ցորեանն և Սպօք ն, գործել զնոսա և ապա կերակրել»: 

2828. Սսխի կամ Սսղի.

Պտուղն որ կարմիր մանր հատիկ է՝ Սսեղ կ’ըսուի. ծառիս կեղեւներն այլ խսիր հիւսելու կամ տունկեր կապելու ի գործ ածուին. ծանօթ է Կարմիրքի և Խոտուջրոյ կողմերում։ 

2829. Սվրոխ. Սվրուկ.

Տեսակ մի խոտ, ուտելի ոչխարաց։ (Մանան. 451): 

2830. Ստաշխն. 

Յայտ է որ զուգծու խնկեղէն է անուշաբոտ, բայց ի բուսեղինէ առաջ եկած է գլխաւոր հիւթն. որ և Ստիւրակ կ’ըսուի, Styrax, Ար. Մայայէ արաբ. կամ Մուիայի, ըստ Ասիրտ. որ և գրէ. «Ինքն գիճութիւն-մն է որ ի ծառէն կու ելնէ և ծառն նման է Մշմշի ծառին, որ Ար. Միայ   սայալէ ասէ և Հ. Զուկի ձեթ ասէ. և կարմիր և սև լինի, և այն որ իր քամուքսն է՝ Չոր Զուկին է, և լան այն է որ անուշահոտ լինի. և ի Շիրազ ասոր` Պուխուր կ’ասեն, և իր խասիաթն այն է յորժամ՝ որ ծխեն՝ զբորբոսային զօդն և զիր չարութիւնն տանի, բայց գլուխ կու ցաւցընէ և թոքին զեն է: – Պէյթարայ յիշած հեղինակը՝ Միշմիշի տեղ ծառը Սեր կեւլի կամ խնձորենի կ’ըսեն. վռանկ թարգմանն համարի Փ. Aliboufier կամ Aligourier, որով կ’իմացուի պարզապէս ստիւրակաբեր ծառն, Styrax offici nale, որ գտուի տաք և բարեխառն կլիմայից տակ, չափաւոր մեծութեամբ կամ թփատեսակ. ծաղկներն խումբ խումբ տերեւոց անկեանց միջէն կ’արձըկուին, բերելով չորկել պտուղ մի՝ երբեմն միայն մէկ կուտով. – Ս. Գրոց մէջ մանաւանդ Դաւթի և Սողոմոնի, շատ անգամ՝ յիշուի Ստաշխն։ 

2831. Ստեպղին կամ Ստեփղին. 

Յ. հուն. բառն է, Լ. Daucus carota, Փ. Carotte. Ռ. Морковъ. Ար. Ճազար, որ Հ. Գազար ըսուած է և յիշուած, թ. 366, բայց սա աւելի վայրի տեսակը նշանակէ. Թ. Հավուճ արաբ. Երկու տեսակն այլ նոյն անուններով գրէ Ամիրտ. «Գազար, որ է Ստեպղին, լաւն այն է, որ կարմիր լինի և քաղցր.. և այն որ վայրին լինի՝ իր տերեւն օգուտ է ակընջին ցաւուն, և օգտէ կրծ ոց և թոքին և ստամոքին, և իր սնուցածն՝ օգտէ արծուոց: – Յ. անուամբ այլ գրելով Աստաֆլին, Վայրի Ստեպղին կ’ըսէ. «և մէկ ցեղն այլ կու լինի որ տերեւն Անձխոտին տերեւն կու նմանի, և ի ջրեզերքն կու բուսնի և թէ զտերեւն ծեծես և մեղրով խառնես և դնես ի վերայ խոցերուն՝ որ միս բուսած լինի մկնատամին օգտէ, բայց խռչկին և կրծոցն ջղերուն զեն կ’առնէ, և զսիրտն կու ցաւցընէ. և թէ զՏունտն առնուն և մէկ դրամին մէկ դրամ՝ այլ շաքար խառնես և տաս որ ուտէ, օգտէ ջղացաւութեան։ Եւ զայն Ստեպղին որ ի ջրեզերն կու բուսնի՝ թէ ի տուն կախ այնես, ճիճիք և վնասակար գազանքն ամէնն ի տնէն փախչին, և թէ Ստեպղինին զտերեւն զամէնն եփեն և զտղակներուն Հեռվին լվանան՝ որ ի ցրտուն արուն պնդել լինի, տանի. և զինքն ով որ Հում՝ ուտէ՝ ստամոքսին զեն կ’առնէ և քամի ընկենու, և փքռեցընող է.. և ով ուտէ զինքն՝ թող եփէ և ապա ուտէ, և տաք դեղեր ցանէ. և լաւն այն է որ քան զկերակուրն յառաջ ուտեն և յետև կերակրին այլ ուտեն»։ – վաստկգիրքն ծառասէր բանջարեղի նաց կարգը դնէ զՍտեպղին (ՄՀԱ). և դեղնած կամ՝ ժանգոտած արտի և այգւոյ դեղ այլ գրէ (ՂՋ) Ստեպղինը ծխել։ – Իսկ Առակախօս մեր՝ Ստեպղինի երկայն և խոր արմատը կիմացընէ՝ Շաղգամին հարցմամբ, «թէ, զի՞ այդքան ընդ երկրաւ մտանես, և նա ասէ. Պատկառեմ ընդ յանդգնութիւն քո, զի կարմիր և սպիտակ գոլով՝ տեսիլ զքեզ առնես, որում ապարանեաց (Շաղգամ). եթէ չար է այս, չար է և բնաւ երկչոտութիւն քո»: 

2832. – Ստեպղին Վայրի. – Տես  Շակակուլ. Տուղու և Աշմունիսս: 

2833. Ստեստ. 

Գալիենու բառից մէջ գրուի այսոր հոմանիշն Թափսիա, Յ. հուն., Լ. Thapsia, յանուն Թափսոս կղզւոյ՝ ուր նախ ճանչցուած է. այս անուամբ գրէ և Պէյթար, յորմէ և Ամիրտ. որ և Սաֆսիա գրէ կամ Սաֆիսիա. և «Ինքն լեռան Սազապին ցեղերուն է, կ’ըսէ. լաւն այն է որ դալար լինի… զսիրտն խնդացընէ. - Իպտ, ասէ թէ ինքն Տրիասն է, և ոմանք ասեն թէ ի կղզին կու բուսնին. նման է Սամթին ծաղկին հունտն: Ասէ Պտ. թէ ինքն Վայրի Սազապն է, և իր տերեւն ի հարմալին տերեւն կու նմանի, բայց երկան և տափակ է, և որձան և ճղերն երկան է, և հոտն ուժով, և գիշահոտ և ծանրաբոտ է, և իր հունտն նման է Սազապին Հնդին»։ 

2834. Ստիւրակ. – Տես Ստաշխն: 

2835. Ստնկոզի ?

Արցախային ծառոց տեսակ մի, ըստ Մեղու օրագրի (ԻԲ, 83): 

2836. Ստորովենի ? 

Յիշեն բառկայսքը առանց բացատրութեան, և թուի հետեւեալն,

2837. Ստրոփողոն. 

Որ է Յ. հուն., և նշանակէ Վայրի Փստղենի և իր կոնաձև պտուղը։ 

2838. Սրահեսի ?

  Շատ տարակուսական անուն մի, ուրոպական տառերով գրուած Serahmsi և հայերէն համարուած, իբր նշանակող տեսակ մի Պիստակի, Pistacia mutica. 

2839. Սրափուշ.

Փշատեսակ ծառոց և թփոց հետ յիշուած է յԱգաթանգելոսէ. և է հաւանօրէն Յ. Լ. Oxyacantha, Փ. Aubepine, Ռ. Боярышникъ. բայց ըստ նկարագրութեան հին Յ. հեղինակաց այլեւայլ ազգք ծառոց երեւին. ըստ Գալիենոսի է Զրիշկն կամ Ծոր. ըստ Դիոսկորիտեայ՝ վայրի Տանձենւոյ նման ծառ մի, Մորենոյ նման մանր պտուղներով, առջինին բառից մէջ Ոքստիկանթու համանիշ ունի Լափրի կամ Ծափրի նորալուր և ստուգելի անուն մի։ – Ըստ անուանն՝ փշոտ և ճապուկ ճղերով թուփ է վայելչաձև տերեւներով և փնջաձև ճերմակ ծաղկօք, որոց Նաջորդեն Մասուրի նման պտուղք։ – Անգղիոյ ռամկաց մէջ կ’աւանդուէր՝ թէ այս ծառս բուսած ըլլայ Յովսեփայ Արեմաթացւոյն գաւազանէն, Քրիստոսի ծննդեան նախընթաց օրը. անոր համար այն ծառին ճիւղերն իրարու ընծայ կ’ընէին նոյն տօնին, որ այն եղանակին կու սկսէր կանաչնալ։

2840. Սրոյ հունդ. – Տես Տիզկանեփատ։

2841. Սրուն ?

Գալիենական բառից մէջ գրուած գտուի այս անունս հոմանիշ ունելով Անտիկիմոնէ, Լ. այլ գրուած Anticimonium, որ անծանօթ է ի բուսաբանութեան. Յ.   հունո. առարկայ   մի նշանակէ, այլ ոչ բուսական ինչ։ 

2842. Սրտկողնի.

Արցախոյ կողման ծառոց կարգին յիշուի (Մեղու, ԻԲ, 83). 

2843. Սրտկոյ տակ. 

Որոյ Թ. Շազախոզ ? տպագրուած է (Պատկեր, Գ) և թուի Շակակուլ։

2844. Սրփան.

Արմաւի տեսակ մի, ըստ հին Բառգրոց: 

*Սքպինէճ.

  Այսպէս գրեն Բժշկարանք Ար. Սէքպինէճը, որ է Պզոտի. տես թ. 2540։ 

2845. *Սքինոս.

Ս. Բարսեղ Վեցօրէից մէջ ըսած է (տպ. եր. 101). «Այլազգի կերպարանս ունի հոյզն ծառոյն որ անուանեալ կոչի Սքինոս, այլազգի կերպարանս ունի հոյզն Բաղսամոս ծառոյ». Յ. հուն., Լ. Schoenix, Փ. Choiո, Կնիւնի տեսակ բույս է, դիմացկուն, Կիպեռիսի ցեղէ. բայց Ս. Բարողի յիշած խժաւոր կամ հիւթաւոր ծառն տարբեր ցեղէ ըլլալու է։ 

2846. Սքօռնօշ.

  Իր ազգակից Բաքռօշին հետ յիշուած ի Սալաձորեցոյն. ուրիշ օրինակի մէջ Քոքոռոչ կամ Կօկռօշ գրուի, և երկուքն այլ «ջաջառին ի հետ Զամպուն»։ 

2847. *Սօդ կամ Սօտ.

Ար. Սուուտ, արաբ., է Մշկի ծաղիկն. տես թ. 2129, և Դուն, թ. 602. Յիշուի և Սօտ Հնդի ։ Իսկ Սաութ, Ար. արաբ., է փռնքտացընող բոյսն Չորմօրեակ, Achillea ptarmica. 

2848. Սօս. Սօսի. Սուսի (1).

Ռամկօրէն կոչուի Տնճերի կամ Տնզերի, վայրի ծառոց հսկայն, յատկապէս մեր հայրենեաց մէջ, նշանաւոր յիշատակօք և աւանդութեամբք. Յ. և Լ. Platanus, Փ. Platane, Ռ. Яворъ. Ար. արաբ., « Տուլպ, որ է Չինար ն. Պ. և Թ. զայսոր անունն Ղավլապան ասեն, և Հ. Սօսի ինքն մեծ ծառեր է և սպիտակ տերև ունի. և լաւն այն է որ թաժայ լինի։ Հով և չոր է երկու տրճ, և չորցընող է. և թէ զիր կեղեւն քացախով թրջեն եփեն և մազմատայ առնեն, զակռանին ուժովցընէ և զցան այլ տանի. և իր մոխիրն օգտէ խորու խոցերուն և կարճահարին, և թէ սպեղանի առնես՝ օգտէ ծնկան ցաւուն. բայց կրծոց զեն առնէ... և թէ զտերեւն և զմիրգն ծխես, նա քաք զէզն փախչի և ճար արա որ ի մրգէն և ի տերեւէն եւ, կամ՝ յասոնց ջրէն յականջքդ և ի յաչդ չի հասցընես, զի չատ զեն ունի և վնաս կու առնէ. փորձած է։ - Այս ծառս յատկագոյն է միջին արեւելեան Ասիոյ, անոր համար գլխաւոր տեսակն (շատ տեսակ չունի) Արեւելեան կսուի, Pl. Orientalis. Հասակին և տերեւոց մեծութեամբ և տարածութեամբն, և անոնց մէջ հովերու փչելով հանած շշնկոցին պատճառաւ՝ ի պատուի էր առ Յոյնս և առ մերայինս. նոքա նուիրած էին իրենց Քաջաց ոգւոց, Génies, և յատկապէս Ապոլոնի, որ երգոց և գեղեցիկ մտածմանց ազդեցող կամ պաշտպանն Համարուէր, և իր տաճարին շուրջն այս ծառերէն տնկուէին, որոց ներքև նստէին իրենց իմաստունքն, և իմաստնագոյնն Սոկրատ կերդուըննար ի Սօսի. իսկ մեր Հայկազն նախնեաց տաճարն՝ նոյն իսկ Սօսեաց անտառն կամ ծառատունկն էր, զերկինքն ու. նելով բնակամար գմբէթ, և Տօն կատարուէին իրենց պաշտամունքն և նուէրքն, և անձամբ իսկ Տօն նուիրուէին, ինչպէս մեր Գեղեցիկ Արայի թոռան (Անուշաւան) Համար կ’ըսուի, թէ «Սօս անուանիւր, կամ՝ Սօսանուհր, քանզի ձօնեալ էր ըստ պաշտամանց և Սօսին Արամենակայ՝ որ յԱրմաւիր, զորոց զսաղարթիցն զuoսափիւն, ըստ Հանդարտ և կամ սաստիկ չնչելոյ օդոյն եւեթ՝ ոստոց շարժումն՝ սովորեցան ի Հմայս՝ յաշխարհիս Հայկազանց. և այս զբազում՝ ժամանակս). (Խորեն. Ա, ԻԲ)։ Սնոտի պաշտամունքն վերցան. բայց դարձեալ Սօսեաց սօսափիւնն ակա. մայ լուրջ զգացում մի կ՝ազդէ, մանաւանդ եթէ Հողմն քրքրէ Որդուատայ և վար դաչինի նման բազմադարեան սաղարթավարս գագաթները, որոց բունք կամ կո ճեղք ինչքան 40 և 60 ոտնաչափ շրջապատ լայնութիւն ունին: 

2849. Սօսամբ ծաղիկ.

Թրուի թէ Սուսամբարն է։ 

2850. *Սօսան. – Տես Սնդրի։ 

2851. Սօսուն.

Աւանդողն չեմ գիտեր, բայց ըսած է թէ դեղին ծաղիկ մ է, որ Պայպուն կապոյտ ծաղկան հետ կու բուսնի, և գիշերը իրարու կու փաթթըւին։ 

2852. Սֆլար.

Այսպէս գրուած կայ ի Բժշկարանս՝ հասարակ օրէն Նֆլ գրուածն, կըրնայ կարծուիլ թ է Նֆլակ գրելու էր: 

2853. Վագենի.

  Մեծապտուղ Խնձորենի, ըստ Խոտուցրեցւոց: 

2854. Վահշիժակ. Վահշիզակ.

Ըստ Պէյթարայ այլ Վախշիրակ արաբ., «որ Թուրքն Խորասանի ասէ, և ինքն խոտ-մն է որ ի յՕշինդր կու նմանի, և Եօվշան այլ կու ասեն»: Բժշկարան մի փոխանակ Խորասանի՝ Հօրան գրէ։ – Ինչպէս ըլլալն նշանակուած է Աղուիճակ անուամբ, տես թ. 65։ 

2855. Վաղանցուկ, Վաղենցիկ.

Թէ և հասարակօրէն խոտոց և ծաղկանց դատակնիքն է այսպէս ըլլալ, բայց յատուկ բոյս այլ կայ այսպէս կոչուած, ըստ բառհաւաքի միոյ, որ ինչպէս ըլլալը նշանակած չէ. և թուի թէ չէ հետեւեալն, 

2856. Վաղմեռուկ կամ Վաղամեռուկ.

Փափագելի էր գտնել մեր նախնի հարց աւանդութիւնը՝ այս ծաղիկս այսպէս կոչելնուն համար, որ ըստ Յ. Լ. Schizanthus, Փ. Schizaոthe կոչուի, իբր թէ պատըռտած ծաղիկ - իսկ Ար. արաբ., զոր մերայինք գրեն Իթխիր կամ՝ Օթխոր. Ամիատ. գրէ Լ. բառն այլ Սիկինանդում   և օտար լեզուօք ուրիշ անուններ. «Ասորին՝ Սահիլիս ասէ և Հոռոմն Սանճումիս ասէ, և Թիպնիմաքի ? այլ կ’ասեն, և Պարսիկն Կուրպայի տաշտիկ ասէ, եւ Քահքամի այլ կասեն. և ասեր է գրոցս ժողովողն, թէ Ապու Ըռական ն է, և լաւն այն է որ յորժամ՝ ծամեն զինքն՝ հան զէտ Ղարանֆուլի համն գայ և Մազտաքէի` որ իրար խառնած լինի, և հոտն Մանուշկի լինի, բայց Իթխիրին Պ. Կօրկիա ? կասեն. և լաւն այն է որ արապի լինի և կար մրրժեռ, և բնութիւնն տաք և չոր է. յառաջին տրճ. և ի յամենայն լերունքն կու լինի եւի աղէկ ամռային բարձր տեղեր, և այն որ արապի է՝ բնութիւնն տաք և չոր է երկու տլ: ճբայց գլուխ կու տաքցընէ: Սինեայ որդին կ’ասէ, թէ Սէզ կու նմանի. ի Մակքայու կու գայ. և լաւն այն է որ բարակ լինի, պինտ և անուշաբոտ. և թէ զինքն շատ մոտ տաս՝ աղէկ քուն բերէ, և թէ զիր եղն երեսն օծես՝ չուտ մորուք բերէ, զփորացաւութիւն խաղեցընէ և զստամոքն ուժովցընէ, և զկալուածն սանայ, և զստամոքին թթուութիւնն տանի», և այլն։ – Բժշկարան մի գրէ, «Ինքն Սէզ է, ի Պէրայէն գայ, նորն լաւ է, անուշահոտ լինի։ Կ. Պոլսի Պերա (Բերա) թաղն է թէ օտար տեղ։ – Ըստ բուսաբանից՝ Վաղմեռուկն  Նարդոսից ցեղէն է։ 

2887. Վաղուենիկ. Վաղենի. Վաղենակ. 

Ստ. Շէհրիման այսպէս անուանէ Լ. Calendula կոչուածը, որ կոչուի և Arnica montana. ոմանք ի նորոց այդ բառիդ նշանակութեամբ (որ նման է Հ. Առն՝ վայրի ոչխար) բառի, Ոչխարխոտ թարգմաներ են, ոմանք այլ անոր (փռնգացընող) յատկութեան անուամբ` Ptarmica, փռնչուկ ։ Վայրի ծաղիկ մ’է դեղնագոյն, ոչ ախորժ հոտով, բայց բժշկութեան մէջ ի գործ ածուի ամեն մասամբ։ Պէյթար Ատրիուն արաբ. կոչէ այս բոյսը, զոր չեմ գտներ Ամիրտոլ. կանգնաչափ բարձր է, կ’ըսէ, ոսկեգոյն ծաղկով, մէջ տեղն այլ սեւուկ ուռուցք մի, սպիտակ և մազոտ մատնաչափ տերեւներով։ – Գիտնականք ոմանք այս Ատրիուն կոչուածն Համարին Սզնակն, ոմանք այլ Մածնի ծաղիկ։ – Ուրիշ Լ. բառ մ’այլ զուգուած է Վաղուենիկի, Caltha,. Populage, որ ճահիճներու մէջ բուսնի։ – Առջինին մէկ տեսակն Պարսկային կոչուած՝ Calendula Persica՝ ճանչցուած է ի Գարապաղ և Բագու, երկրորդին՝ Բազմափերթ տեսակն, Caltha polypetala՝ ի Կարին, Ծանախ, Վան, Բաղէշ։ 

2858. Վաղսամ.

Պիսիդեայ թարգմանիչն այսպես կոչէ զԲալասան (թ. 280) «Ո՞վ ոք ի հոտ Վաղսամոյ՝ և ոչ նախ քո անուշահոտութեանդ՝ բուրեսցէ նմա»: 

2859. Վաղվաղիկ.

Նշանակուած ի բառկաւաքէ. գուցէ վերոյգրեալ Վաղուենիկն ըլլայ: 

2860. Վայրն ? 

Երեքօրեայ ջերման, ղուլինճի և ուրիշ ախտից պէսպէս դեղոց հետ յիշէ Ամիրտ։ 

2861. Վան. Վանի Խէժ. 

Որ և Կապուի, ըստ Բժշկարանի միոյ, զոր Ար. կոչէ Հապատ ուլ-Ղատրա, և Թ. Չիտլաղուճ. որ է, կ’ըսէ Բուտումն. տես զայս և Բեւեկն։ – Եթէ ծառոյ բերք է Վանն՝ կայ և Ակն Վանի, ոչ բուսական. ո՞րն է յերկուց Վանական Վի. յիշածն, թէ «Այլ է սա (Սաթն) և այլ է Հիրիկն և այլ է Վանն»: 

Վաշաղ. – Տես Օշակ։

Վաշիժակ. – Տես Վահշիժակ:

2862. Վաշտ. – Տես Բաղշտակ. Բաշխ: 

2863. Վաշտավառ. 

Տեսակ մի Տանձի, գրէ բառհաւաք մի. ի գրո՞ց թէ նորոց: 

2864. Վաշտեւորի որ և Վարդեւորի.

Այլեւայլ կողմեր ի Հայս լսուած է այս անունս, նշանակելով Թ. Հիւսնիւ Եուսուֆ կոչուածը, Ամիրտ. զայս յիշէ յետագայ անուամբս,

2865. Վառվռուկ. 

Այսով՝ Լ. Alyssum, Փ. Alysson, Պէյթար և Ամիրտ. սկսին իրենց Բառագիրքն, Աալուսան, արաբ. կոչելով. «Ինքն խոտ-մն է, որ ի լերունքն կու բուսնի. և ի յամեն ճուղ վերէն մինչև ի վայր սերտ տերեւնի է, որպէս Բակլայի մեծութեամբ, բայց գունտ չէ զէտ զԲակլան. նօսր է, և ի վերեւն զաղապ ունի, զաղուի? այն է, որ իբրև զփոշի խավ կու լինի պտղին վրայ: և ամէն տերև երկու տակ է, և ի մէջն տափակ Տունտ ունի կարմրժեռ. և յառաջ որ կու ելնէ՝ տերեւն ի գետինն կու փռվի, և յետոյ որձայ կու Հանէ, և հունտն ի յորձային տերեւին մէջն է։ Թ. այս խոտիս Ղուտուզ օթի կու ասէ, և Ար. Հաշիչ ըլ-քերպ կու ասէ որ թարգմանի Հ. բառով Կատղած շան դեղ, և Հուսնի Եուսուֆ այլ կու ասեն: Յորժամ՝ զայս դեղս ջրով եփեն և զջուրն խմցընեն այն մարդուն՝ որ ցուրտ անցել է՝ օգտէ.. և բժշկապետքն ասել են, թէ.. ծեծեն և մեղրով շաղեն և. յերեն օծեն՝ օգտէ մանին (եւ) սպինին որ ի յերեսն լինի, զուարթ առնէ. և թէ երկու դրամ ծեծեն և ի կերակուրն խառնեն և կերցընեն այնոր որ կատղած շուն լինի խածել, խալսի ի վնասէն. և թէ զինքն ի տունն կախ այնեն, զան տան ժողովուրդն ի հիւանդութենէ պաէէ. և թէ ի յախոռն կախեն՝ զամեն անասունքն և զգրաստն ի հիւանդութենէ պահէ. և թէ զինքն ի կարմիր կտա մի կապես, և անասունն որ խոստկոտի` ի վիզն կապես, օգտէ և խոստուկն երթայ. և ի  յայս դեղս (դեռ) շատ զօրութիւն կայ՝ որ չէ գրած։ – Վառվռուկք ճերմակ դեղին ծաղիկ ունին և եղջերակերպ պտուղ, և իբրև 80 տեսակ խոտեղէն են, որոցմէ մէկն յատուկ Հայկական կոչուի. Al. Armenum, տեսնուած է ի Պայէզիտ, Ծանախ. – A. Bracteatum ի Բօլու սար Նախճաւանի. – A. Argenteum ի Մէկմանսուր. – A. Peltarvides, Եզնկայ, Խօշապբունար. - A. Eriophyllum ի Մուշ. – A. Montanum ochroleucum ի Թրորթում. - A. Mullerii, Երեւան. – A. Maorostylum, ի Կարին, Բաբերդ. – A. Macropodum և Minatum ի կե. սարիա – A. Micranthum. ի Կարին. – A. Dorsicarpum, ի Բաբերդ: – A. Calcynum ի Գանձակ։ – A. Aureum ի Խարբերդ: – A. Huetii, ի Կարին, յԱրգէոս է: – Առանց յատուկ կողմերը յիշելու գտուին ի Հայս և տեսական A. Alpestre, Lepidotum, Minimum, Strictum, Campestre, Hirsutum, Linifolium. 

2866. Վասմա ? 

Ըստ Կամարկապ. Նչի տերեւն է, զոր Ա. և Թ. Վարիշինէլ կամ Վրիշնել կոչէ։ Բժշկարանն ուրիշ նիւթոց հետ յիշէ իբրև օծանելիք կամ ներկելիք։ 

2867. Վատանուիճ. 

Յիշողն անյայտ, նշանակութիւնն յայտնի Նուիճի վայրենին է.   Լ. Arisarum Փ. կոչուի եւս Capuchon, իր տերեւոց ուռած ջղերուն համար՝ որ կնգուղի ձև մի ներկայացընեն, իրենց անկեանց միջ էն արձըկելով թանձր կարմիր գունով ծաղկըներ. ի քարոտ և չուք տեղեր կու բուսնի։ 

2868. վարազ ? 

Բժշկր.   մի գրէ « Վարազի Խլաֆ, (և մեկնէ) ինքն Ուռին (Ուռենի) տերեւն է»: 

2869. Վարահրամ. 

Թուի պարսիկ կամ հին Հ. անուն Մատուտակի, ըստ Բժշկարանի միոյ: 

2870. Վարդ. Վարդենի.

Հասարակօրէն ծաղկանց գերագոյնն և թագաւորն ճանչցուած, իսկ այն լեզուաց մէջ որք բառից սեռ ունին՝ Թագուհի. մեր լեզուի մէջ յայտ է արական և արքայական ըլլալն, Վարդ, Վարդան, Վարդեւան, Վարդանասար, Վարդուկ, Վարդոյ անուասք (! [1] ), որոց քոյրերն այլ պէտք է ըլլային Վարդուհի, Վարդենի, Վարդանոյշ, և այլն։ Եթէ ոչ ամեն բանաստեղծ՝ գոնէ ամենայն ազգաց բանաստեղծք՝ օդաչուն և գետնակոխք (ռամիկք) երգած են զՎարդ. անոնցմէ  վեր՝ ազգային աւանդութիւնք կրօնական և դիւցական յիշատակօք պատուեր և սրբեր կամ՝ պղծեր են զայն. և մինչ Ոլիւմպոսի պաշտօնեայք իրենց Ափրոդի տեայ ոտին արիւնէն ծաղկեցուցեր են զարդ, Այրարատեան Մասեաց պաշ տողեք այլ իրենց Վարդապայից մէջ Անահիտ դիցամօր, թերեւս յառաջ քան զՀոմերոս՝ ընծայած են Վարդամատն թաթեր, Արշալուսոյ դռները բանալու համար: և փոխանակ անոնց վարդապսակ Բագոսի՝ խորհրդապատ Վարդգէս Յերեւան Հաներ են, դեռ քննելի բանասիրաց. և մինչ Ս. Գրոց մէջ անգամ՝ Յ. բնագիրն կ’ըսէ, Երբ արեւն ծագելու կամ բացուելու վրայ էր, Հ: Թարգմանիչն չի կըր նար զսպել գրիչը որ չթարգմանէ միանգամայն իր երեւակայութիւնն այԼ «Ա. -ն ինչ վարդագույն ծայրակարմիր արեգակն ընդ երկիր ծաւալել կամէր), մեր չնորհալի Եղիշէ էն՝ (որ կործ ուեր է թարգմանիչ այս Մակաբայեցւոց գրոց), մինչև ի Բաղիշեցին կարապետ՝ օր երգեր է 

««Պլպուլն ի յոտքն է հագեր կօշիկ, 

Սիրով կու փնտռէ զՎարդն անուչիկ».

  ոչ պակսած և ոչ դադրած են վարդերգուք, ինչպէս և ոչ օտար ազգաց մէջ, ինչ պէս և ոչ Սողոմոնի՝ իր Հարսերն երգելէն և իր երիտասարդաց ըսել տալէն, թէ «Բոլորիւք վարդից պսակեսցուք, մինչև այս օր՝ ամեն ուրախական տօնից և յիշատակաց մէջ՝ վարդն գրեթ է միշտ առաջին տեղը կը բռնէ, եկեղեցեաց և արքունեաց տաճարներէն մինչև ի Հովուաց և մակաց խրճիթները, ուր որ սէր ծագէ, և ուր նա և սուգ մար է. վասն զի տխրութեան և մատուան յիշատակաց այլ հաղորդի Վարդ, և ոչ պակաս քան զառագաստ Հարսանեաց, գուցէ և ա. ւելի՝ պսակէ և զգերեզմանս. մանաւանդ երբ ասոնց քով տնկուի իբրև տարա. ժամ՝ սգաւոր, և Հայելի՝ Հողուն մէջ քնացող Հարսին և կուսին, անոր Հասակ. ներն ու պսակները կերպարանելով իր յաջորդաբար փոփոխութեամբն՝ ըստ եղանակաց տարւոյ, երբեմն չոր երբեմն դալար, մէկ մի ծաղկած մէկ մի թոռ. մած, և յիշեցընելով բերդողին ըսածն այնպիսեաց համար։ 

«Վարդ էր, վարդի չափ ապրեցաւ. 

Երեկ ծաղկէր, այսօր անցաւ»:

Բայց եթ է հասարակաց համար է Վարդին կենաց և մատու նշանակութիւնն, ետքինս՝ իր կարճ դիմանալուն համար, առջինն իր գեղեցիկ ձեւով, պեղեցկա գույն գունով, ամենագեղեցիկ ոտովն, կըրնայ Հայն բաղդաոր համարուիլ՝ անոր յատուկ կերպով անմատութ եան և գերագոյն երջանկութեան նշանակ տալով, որ իր եկեղեցւոյն սեփական պարծանք և հրճուանք է. որովհետև յիշեցընէ և ըստ կարելոյն ցուցընէ զՅաւիտենականն, որ մարդկային կենօք պարկեշտ և անշուք ապրելով երկրի, օր մի միայն՝ Ժամ՝ մի միայն` երեւցաւ սքանչելապայծառ. ՝ լերան մի վրայ։ Այլակերպութեան օրը. զոր ամենայն քրիստոնեայք տօնեն կամ իչա տակեն, բայց Հայն է՝ որ Վարդավառ կոչէ, և ամենայն Հեթանոսական վար դերն ու զարդերն` իր կենարարին փառաւորութեան նուիրեալ՝ սուրբ պահէ:  – Չմեղադրինք ուրեմն եթէ վարդն զմեզ յափշտակեց և բարձրացուց ի սուրբ լերինս, և ի վեր եւս՝ յերկինս։ Ապա թէ Հարկ է իջնել յերկիր և ի սովորական ոճ մեր՝ չիչե մք մեր Ամասիացի առաջնորդին հետ, որ այս ծաղկանս Ար. անունն  այլ նոյն է ընդ մերոյս, «Վարտ. արաբ. և ինքն շատ ցեղ է, և լաւն այն է որ անուշահոտ և կարմիր լինի. չորացընող է և ուժովցընող է. և իր Հոտն օգտէ տաք գլխացաւութեան. և ջուրն օգտէ ակռային, և ակընջին ցաւուն որ ի տաքութենէն լինի՝ տանի, և Հունտն օգտէ բերնին խոցերուն... և իր ձէթն օգտէ բշտին խոցին... և փորին... Ասէ Պտ. թէ Արաբն Ճուլ կու ասէ և Պ. Կուլ կու ասէ. և ամենայն ծաղկի` Վարդ կու ասեն. և կարմիր Վարդին վատ պար կու ասեն... և այն որ պլպլուկն է՝ Հոտն ուժով է քան զգացուածն, և աղէկն խիստ կարմիր է. և ասացած է թէ դալարն լուծումն կա առնէ»։.. Եթէ Վարդին յատկութեանց, տեսական և օգտից վրայ չափաւոր այլ գրել հարկ ըլլար, դարձեալ երկայն տան կ’ըլլարվասն զի որչափ որ հռչակեալ է առաջ յիշած յատկութեանցն կամ գեղեցկութեանն համար, աւելի կըրնայ հռչակուած ըսուիլ օգտից համար, մանաւանդ յարեւելս, ուր՝ բժշկաց յիշեալ դարմաններէն զատ՝ ի գործ ածուին, Վարդի ջուրն (Կիւլապ), Վարդի Քացախն, Վարդի Եղն և Վարդի Անուշն (Կիւլպէչէ քէր), Վարդի մեղրն (Կիւլէնկիւպին)։ Այսպիսի պիտանի և գովանի բոյսն՝ ի հարկէ այլ արժանաւոր խնամք պահանջէ դարմանուելու Հա. մար, և այս այլ երկար գրուածոյ կարօտի. մենք յիշենք մեր վաստկգրոց ը սածը (ՄԿԹ) մասնաւոր քանի մի քանի համար. «Եթէ ուզես որ կանուխ վարդ առնուս, փորեա զշուրջն տակուցն արձակ՝ թիզ մի, և եղկ ջրով արբո յօրն երկու կետ, մենակ վարդ տայ. և թէ ուզես որ շատացուցանես, պառակեցո ի ճղերոն և Հող արկ ի վերայծլէ և շատանայ, եթէ յամէն տարի զաճն պառակեցընես։ և այլ ազգ, ի չարժն՝ կտրեա ի ճղերոյն և սատրեա՝ որ մազ մզուկ առնու, և ապա Տոն տնկեա ուր կամիս, և այսու չատացո քանի կամիս, բայց զգետինն աղէկ պարտ է լինել, և այս օրինակաւ վարդն անուշահոտ լինի: – Ի Թէֆնէն (Դափնի) Վարդ պատրուսեա, տերեւականաչ Վարդ լինի»: – Այս ետքի խօսքս թերեւս նորալուր ըլլայ՝ վարդի կանաչութեան նկատմամբ, բայց կու յիշեցընէ մեր մէկ վարդապետի գրածն այլ: «Վարդն ունի չորս երանգ գունոյ. այսինքն կանանչ և կարմիր, Սպիտակ և Դեղին.. Վարդն հինգ պատենօք պահպանի.. Բժիշկ է սրտի Վարդն»։ (Բաւական է որ փուշն շատ մոտ չըլլայ):

Գալով Վարդի տեսակաց, եթէ մեր բժշկապետն շատ ցեղ է ըսաւ, մենք կըրնանք անթիւ ըսել, որովհետև խնամքով և արուեստով տարուէ տարի կաւելնան տեսակքն, մեր ծաղկերգիչն այլ ըսած էր, «Երամն ծանր է վարդենոյն». այսինքն խիստ շատ տեսակ ունի. յորոց ինքն յիշէ զհասարակ « Վարդն ու Գուլվարդն և Հազրեվարդ »: Այս ետքինս յիշած եմք, թ. 1583, նոյնպէս և զԳոհար Վարդ, թ. 510. յիշեմք և զ Քափուր (Քեաֆիր) Վարդ, որ յիշուի Մշո և Խնուսոյ կողմերում, «մանաւանդ ի խամ բերդ լեառն Խնուսոյ, կ’ըսէ Հեղի նակ Ն. Հայաստանի. բոյս սորա է ցած ուն, ծաղիկն մեծ քան զՎարդ (Հասարակ), անուշաբոտ և առաւել գեղեցիկ կարմրագոյն, որոյ և տերև իսկ ունի «գոյն զարմանալի է։ – Գիշահոտ վարդ. տես Անղուն և Մնթին։ – Վանայ Վարդ: – Թ. Վան կիւիւ, սպիտակ ծաղկով: – Հարիւրալամ. զայս այլ յիշած եմք ի կարգին, բուսասանք այլ յիշեն Հարիւրթերթեան Վարդ մի, R. Contifolia, և տեսեր են յԷջմիածին, ինչպէս նա և Բիւրաթերթ Բիւրածաղիկ մի Myriacantha, ի Կող, Վարաժնունիք, Քրդակայք: – Կան ուրիշ պէսպէս մականուամբ Վարդ  կոչուածներ այլ, բայց տարբեր ցեղէ կամ՝ ազգէ ծաղկներ են, զորս յիշեմք քիչ մի վերջը, իսկ բուն Վարդի ազգէն՝ ուսումնական անուամբք ճանչցուած տեսակներն ի Հայս, են. նախ, յատուկ Հայկականն ՝ R. Armena ( [2] ), որ Արեւելեան (R. Orientalis) և Բրդոտ (R. Tormentosa) կոչուած տեսակաց մերձաւոր է նմանութեամբ, և տեսնուած է ի Բաբերդ: իսկ այդ յիշեալ երկու տեսակաց վերջինն՝ ի Պոնտոս, ի Պրիտ է։ Կիլիկիոյ, առաջինն՝ «Ասլան տաղ Լ. Փ.   Հայոց. – R. Lutea, ի Բաբերդ, Մարաշ, Այնթապ. - R. Rapini, Եզնկա. – R. Pim pinellifolia, ի Մասիս, Բաբերդ, Թորթում. – R. Gallica և Cinnamomea, ի Թ. -Հ. – R. Glutinosa, (կպչուկ) Երասխայ Հովի, Կարին, Պրիտ և Ճիմիլ: – R. Caucasica, Էջմիածին, զի արխար է: Տաուչ: – R. Saxatilis ի Վարաժնունիս. – R. Alba, (Սպիտակ) ի Քութայիս. – R. Microcarpa, ի Ճիմիլ։ R- Canina, ի Մարալ, Այնթապ: – R. Rubiginosa, ի Թէքտաղ է։ – R. Cre nata Kotschyana ի Մուշ: – R. Ulmaria ի Կարին, Ճիմիլ – R. Filipendula ի Բաբերդ. – R. A runcus ի Ճիմիլ, Հր. Կովկաս. – R. Vanheurekiana ի Մուշ, եւայլն։ – Ասո՞նց՝ թէ ուրիշ տեսակի պատշաճի, չեմ գիտեր, Քիշմիշ կոչուած՝ Վարդն ի Բաղէշ։ 

2871. – Վայրի Վարդ:

Լ. Rosa Eglanteria, Փ. Eglantier. Ռ. Шиповнкиъ – Ար. Նասրին արաբ., «Որ է Զառին զատահ, ըստ Ամիրտ. և Պէյթ. սպիտակ ծաղիկ է և Հոտն սուր.. Ասէ Պտ. թէ ինքն երկու ցեղ է, մէկ ցեղին՝ Պ. Կուլի մուշք ասէ, և մեկ ցեղին Նասրի ն ասէ, և իր ուժն մօտիկ է Եասէմինին, և իր ձէթն Նռճէսին ձէթն կու նմանի... և լուացող է և նուրբ անող է. և օգտէ ջղաց Հովութեան, և ճիճի որ յականջն մտանէ՝ սպանանէ... և զքթին կալուածն բանայ, զգլուխն տաքցընէ. և թէ լոսեն և յանձն օծեն՝ զանձին Հոտն անուշ առնէ և զքըր տանցն այլ. և թէ չորացընեն և յամէն օր հինգ մթխալ ուտեն և քանի մի օր հետ մէկմէկի, զկտրիճութիւնն աղէկ պահէ և յուշ ծերացընէ: Ասէ գրոցս չինողն՝ թէ ի Խորասան տեսայ որ այս ծաղիկս կու լինի, Նասրինն էր մէկ դրամ, մինչև երեք դրամ՝ կու տային, հետ դեղին՝ ուժով լուծումն կու առնէր։ և թէ յիրմէն կուլանկուպին առնեն՝ աղէկ լուծումն առնէ»։ – Տես և Մասրենի։ – Այս տեսակը՝ ըստ Պէյթարի կոչուի և Չինաց Վարդ, Վարդի Սինի գրուած Ամիրտ. և մինչև հիմայ այսպէս կոչուի։ 

2872. – Սուտ Վարդ.

Տես Մասրենի, ուր յիշուած է։ 

2873. – Իշու Վարդ.

Ար. Վարտ էլ-Համար արաբ.. «և ոմանք ասեն թէ Եզին աչքն է, որ է Այն ըլ-պախարն (Burthalme). և այլ կ’ասեն, թէ մէջն կարմիր և դուրսն դեղին է, և թէ եղով խառնեն և զգլուխն օծեն, զտաքութիւնն տանի և զբոցն կտրէ»։ – Տես Եզնակն: 

2874. - Սարի Վարդ.

Թէ և անունն լերան Վարդ նշանակէ, բայց տարբեր տեսակ կամ ազգ է, ըստ վկայութեան տեսողին, Տարօնոյ Ս. Առաքելոց վանաց մօտ՝ Անթանեայ (Աթանագինեայ աղբեր քովերը. երկու թզաչափ կարծր բոյ մի, տափակ և անփուշ: Վարդն կամ՝ ծաղիկն կանաչկեկ գունով։ 

2875. – Ձռվարդ.

Նշանակած է բառհսաք մի. թուի անարգ տեսակ մի։ 

287. Վարդախնձոր.

Տեսակ մի է Խնձորի։ 

2877. Վարդ-կակաջ.

Եթէ ոչ ի գրոց, այլ ի լրոյ այսպէս յարմարած կոչուի Ադոնիս Adonis ծաղիկն, զոր յիշեցինք Ատրագոյն անուամբ, թ. 187. և է ի ցեղէ Խառածաղկաց. այլ և այլ տեսակներէն՝ A. Flammea (բոցենիկ) գտուի ի Սպեր, Ծանախ, – A. Cylenea ի Պարխար. – A. Parviflora ի Նախճաւան. – A. Walgensis, ի Կարին, Թորթում. – A. Eryocalicina ի Կարին, Բաբերդ։ – A. Aleppina, յԱմիդ, Հալէպ. – A. Estivalis squarrosa ի սահմա. նամէջս Փ. և Մ. Հայոց։

2878. Վարդապետի կանաչ.

Յիչուած է ի Մեղու օրագրի, (ԻԲ, 83). թերեւս նոյն ըլլայ և

2879. Վարդապետի Սաւզ.

Որ ըստ Աթանաս. (եր. 63), Պատրինջն է։ Տես Թրնջխոտ։ 

2880. Վարդապետիկ.

Թութի ձեւով հաւաքուած մ’է մանտրտիկ կապոյտ ծաղկանց, Վեղարի նմանցընելով զանոնք, որք փոքրիկ (ոսպաչափ) բոժոժից նմանին, այսպէս կոչուած է։ 

2881. Վարդասարդ.

Նոր թարգմանչաց հնարած անուն է Ճինոյ. բայց Ռոշքեանն Գալիենու բառից կարգէն համարի և գրէ. «Թուփի է, որ զՆշի տերեւս ունի, բայց մեծագոյնս, որք չորքոտանեաց են թոյն, և մարդկան դեղ ընդդէմ օձից: զծաղիկն նման Վարդի և զտերև նման Սարդի ունի»։ Առաջ Նշի նմանցուց տերեւները, յետոյ Դափնիի, թերեւս առաջ ծաղկին թերթերը կիմանար. իսկ Լ. անուն գրէ Rhododaphne, որ ճիշդ Վարդաuարդ ըսել է, և Nerium, որ է Ճփնին (Oleandre). 

2882. Վարդենիկ. 

Իբրև տարբեր ի վարդէ բոյս գրած է բառհաւաք մի: 

2883. Վարդեւորի. – Տես Վաշտեւորի.

2884. Վարընկենի.

Ձիթենւոյ հետ յիշէ յՈւտի նահանգի` Խորեն. Աշխարհագրութիւնն. որով թուի ծառ և ոչ Վարունգ բանջարն։ 

2885. Վարճող կամ Վարճոխ. Վարժող.

Անպիտան կամ վնասակար խոտեղէն մի, Ցորենի, Գարիի նման ցօղնով և երկայն տերեւներով, վաստկ. գիրքն կ’ըսէ (ԽԲ), «Յաղագս Եղեգան, Սիզի և վարճողի, թէ որպէս անցուցանեն և չորացընեն. Առ զԹրմուզին ծաղկած արմատն և ի վերայ Սիզին ցանէ, և 12 օր ի տեղն թող, նա չորացուցանէ զամէնն., և թէ ուզես որ Եղեգն, Վարճոխ ն և Հալֆայ ն (թ. 1602) սպառի, տես զժամն յորում ելանէ Շէղր իւլ-զէպուր աստղն, և առ եղեգնի դանակ կամ այլ իրք նման նմին՝ որով կտրել կարենաս, և այնու կտրեա, և այլն։  – Տես և Վարսնակ։ 

2886. Վարշամակ. – Տես Օշակ։ 

2887. Վարորնակ. 

Այսպէս կոչէ Ասար բժիշկ՝ դեղագործութեան և հիւանդաց դարմանոյ նա և տըն. տեսութեան մէջ ծանօթ արեւելեան բոյսը, Խիար շանպար, արաբ., որոյ համար երկար գրէ Պէյթար. իսկ Ամիրտ. կարճ. «ինքն ի Քապիլ և ի Պասրա և ի Հնդաստան կու լինի. լաւն այն է որ սև և հասուն լինի և մեղրով լինի. բնութիւնն մուհթատիլ է, հալող և կակղացընող է, և զփորուն զուռեցնին տանի և կու բանայ. և թէ եղով օծես՝ զուռեցնին Հալէ. և առնելու չափն՝ ի (մեկ) փողէն (մինչեւ) տասն դրամ է, բայց զսիրտն կու խառնէ, և զիր վասն տանի ԹմրՀնդէ ջուրն է։ – Լ: Cassia Fistula, Փ. Cassier, 

2888. Վարունգ.

Ոչ միայն ծանօթ է իր նման մսոտ խաւրտից հետ, այլ իբրև երեւելի անոնց մէջ` իրեն սեփականած է խաւարտ կոչումն, ըստ Ամիրտ. որ կ’ըսէ, «Խիար (ըստ Ար. Թ. արաբ. ) որ է Հ. բառով Պաղուարտն. լաւն այն է, որ կուտն մանր լինի. բնութիւնն հով է եւ գէճ Գ տրճ. և ինքն հովացընող և գիտացընող է. և իր ջուրն օգտէ սարսամին և տաք ուռեցին և ան գլուխցանութեան՝ որ ի տաքութենէ լինի. և թէ զջուրն ի քիթն կաթեցընես՝ գարունն կտրէ... և ի յինքն քիչ մի կապողութիւն կայ և թէ զիր Տնտին զկաթն Հանես և տաս՝ զծարաւն կտրէ. և օգտէ ամենայն տաք ջերմերուն. և իր փոխան Շնկիարն է. և թէ շատ ուտես՝ զեն առնէ», և այլն։ – Վաստկ. գիրքն առանձին գրէ (ՄԿԲ) «Վասն Խիարի. Խիարին տնկելն և սատրելն՝ նոյնպէս է որպէս այլոցդ (բանջարեղինաց), և թէ ոք զիւր տերեւն ծեծէ և զԵղըրդոյն ընդ իրեար, և ի վերայ նոր կտրածի դնէ, զարիւնն կապէ և զխոցն կնքէ, և ուռեց չտայ առնել: և թէ զիւր տերեւն ծեծ Ես և ընդ անլի էին խորտի խառնես և ի վերայ փշի կամ խոչի դնես՝ որ ի մարդն կենայ, Հանէ. և թէ ճխմած կամ տրորած կենայ ի մարմինն՝ սրբէ և լաւացուցանէ։ Հին, Բժշկր. մեր ընդ կօդայի բաղդատելով զՎարունգ՝ գրէ. «Խիար և Կօդա՝ հով են յ’Բ տրճ. և գէճ, ոռքն, և խիար՝ հով է քան զկօդա, և ի ստամոք ընծայէ թանձր և ղորկուտ պլղամ. և արժան է պատրստել ու չուտել, թող զմանրն ուտէ և զմանդրկուտն է կոդա՝ լաւ է քան զձիար, որ զվիար շատ ուտէ՝ ջերմնոտի, բաց որ ի տաքէն վաղկի՝ հոտն լաւ է, և որ շատ ուտէ և պատրստի՝ Նանախուա ծամէ ի հետ, և զկեղեւն մի ուտեր, ահոկէ: – Նախայիշեալ վարընգի վերադասուելուն ի խաւարտս՝ վկայէ և ինքն, ըստ իմացողութեան Առակախօսի մերոյ. (ԾԹ). «Վարունկն կոչեցեալ պտուղ պարտիզի՝ մեծարգո քան զայլսն կարծէր զան. «ձնէ վասն կանխութեանն, և ի Սեխէ ստգտեալ՝ եթէ պատուիս զի մերձ ոչ իցեմ, և եթ է ոչ այնպէս սակայն անպատուիս՝ դեղնութեամբ գարշելի եղեալ:  Լ: Cucumis, Փ. Concombre, Ռ. Огурецъ. 

2889. – Վարունգ Վայրի.

Որ սովորաբար Խիարուկ կոչուի, այլ և Վայրի Խիարուկ ի Վաստկ. գիրս, որ ար տորէից այլեւայլ վնասուց դեղ գրէ այսոր տերեւներով կամ ցօղունովինչպէս (ՂՁ) այգիներու շոպի, (ՃԳ) մարախի, և խառն Թրմըզի ջրով ցանել բուսոց վրայ: (ՃԶ) Լուի դեղ: «Առ զՎայրի Խիարակն և ծեծեա ջրով, ի տունն ցանեա, լուն սատակի առ Հասարակ։ – (Թ) Մկները սատկեցընելու Համար՝ այսոր տակն ու Անգուժատ ձիթով խառնել: – Դարձեալ (ՄԿ Բ), «Թէ զՎայրի Խիարկին ջուրն ոք առնու և օծանի, և երթայ մեղր կթ է, մեղու զինքն չկարէ խայթել. և զնոյն Խիարկիդ ջուրն և Հոռոմ ձէթ ընդ իրեար խառնեն, զկտրած ուրուք օծանես՝ յառաջ որ այլ իրք լինի օծած՝ զկտրածն կցէ. և թէ զնոյն Խիարակն ծեծես և ի վերայ խայթ ածի դնես, զինչ և իցէ՝ ամէնին օգտէ: 

2890. *Վարս.

  Ար. արաբ., Հ. կոչուի Դեղին Կոճ, Դեղնախոռնկ. Թ. Զարտաչօփ. Ամիրտ. այս (Վարս) անուամբ գրէ, « Ղարաղօչին դեղինն է, Դեղնախունկ ասեն.. Ասէ Պտ. թէ  ինքն բոյս-մն է որ ի Եամանու կու գայ և ի հոն կու սուսնի, նման է Շուշանի ծաղկին. և աuցած է, թէ յորժամ՝ տարի մի ցանես՝ տասն տարի հերիք է, և յամէն տարի պտուղ կու տայ: և ասացել է գրոցս շինողն, թէ զինքն ի լեռանն տակն կու տանեն, որ ան լեռանն Ամատանճու կասեն. և լաւն այն է որ կարմիր լինի՝ որ ի դեղնութիւն քշտէ»: – Լ. Memorylon tinctorium. 

2891. Վարսակ.

Ծանօթ ընդեղէն կամ խոտեղէն մի իբրև գրաստուց ճարակ. մեր առաջին մատենագիրն Ագաթանգեղոս ի կարգի Մանրախոտոց յիշէ զսա՝ Լօռի և Կնիւնի հետ. Ամիրտ. Պէյթարի յիշած քանի մի տեսակ անուններէն ընտրելով զ Հարտաման կամ Հարթօման արաբ. գրէ. «Կամ Ղատաման կու ասեն. և ինքն հապ-մն է որ ի Ցորենին մէջն եւ ի Գարուն մէջն է (նմանութեամբ). բնութիւնն մութատիլ է, ի տաքութեան և ի հովութեան մէջ է. բայց սրութիւն ունի։ – Ս. Բարսեղի Վեցօրէք այլ կ’ըսեն, «Ցող(ուն)ն վարսակոյ ամենեւին փոր և սնամէջ է, քանզի չիք ծանրութիւն ի գլուխ նորա»: – Լ. Arena, Փ. Avoine,  Ռ. Овесъ. Թ. Եուլաֆ արաբ. ։ – Թէ և հասարակ բուսեղէն մ’ է, բայց այլ և այլ տեսակներ զատած են բուսաբանք. յորոց A. Strigosa կոչուածն ի կողմանս կազբից ծովու, ի Սալիան և զէնքորան. – A. Pilosa և Clauda կոչուածն ի Մերսին Կիլիկիոյ. – A. Fatua ի Կովկաս։ – A. Pubescens ի Պոնտոս, Ճիմիլ – A. Arga, Արգիաս լ. Կեսարիոյ. – A. Ratensis ի Սօմխէթ. – A. Planiculmis ի Ճիմիլ։ 

2892. Վարսաման. Վարսամն.

Գալիենոսի բառից կամ հին Բառագրոց մէջ գրուած է՝ « Փռենին՝ Վարսամն», կամ ըստ Բժշկր. « Փրենի տակ որ է Վարսաման, որ է Կօստա (տ. Կոստ)։ – Ասար զուգէ, «Վարսաման՝ Սիսամբար, Նամնամ». Ամիրտ. յետին անուամբն (արաբ. ) գրէ. «Որ է Նամնամ ըլ-մլուք ն... և ինքն Սիսամպարն է, լաւն այն է որ կանանչ և սուր լինի».   հետ զանազան օգտիցն ի դեղորայս կ’աւելցընէ. «Գրոցս շինողն ասացել է, թէ շատ եղեր է որ Սիսանպարն Նանայ է դարձել և փոխեր է ի բուսած տեղն, և այս բանիս իսկի էական ռակութիւն չիկայ որ Սիսամբարն Նանայ ելաւ»։ – Ուրիշ տեղ հունտն այլ չէ։ « Պզըր Նամնամ, որ է Պ. Սիսամբարին հունտն. լաւն այն է որ ածւոց լինի և ի սեւութիւն քշտէ: – Պէյթարի թարգմանն Նախնամը կոչէ Thimus Serpyllum. Թուի թէ Թ. Մարսէման կոչուած անուշակոտ և մազմազուտ երկայնատերև խոտն այլ Հ. Վարսամն է, որոյ անունն այլ ձեւին (վարս, մազ) մարմարի։ Ծոթրինի ճուարիշ զուգելու նիւթոց մէջ՝ Վարսամանի համար յայտնապէս գրուած է, «Որ է Մարսամոնայ»: Այսոր նորք յար մարցուցեր էին Լեղնտրուկ անունը, բայց մենք ցուցինք որ սա տարբեր բույս է:

Հաւանօրէն Վարսամ և Վարսաման են ըստ Պարսից Պէրսամ և Պէրսէան. այսպէս կոչէին անոնց կրակապաշտ մոգերն՝ ըլլայ այս բուսոյ ըլլայ Նռնենւոյ կամ՝ Գազի չոր ճիւղեր, զոր իրենց պաշտաման ատեն բռնէին ի ձեռուընին, և այս է Հ. Բարսմունք ըսուածն։ – Տես և Սիսամբար և Լեղակ, զի Լեղակի տերև է Վարսամանն՝ կ’ըսեն ուրիշ Բժշկարանք։ 

2893. Վարսնակ խոտ.

«Այն է որ զչուան կու մանեն», կ’ըսէ հին Բժշկր. ուրեն Պորտուի տեսակ մի է, հաւանօրէն Ալֆա կոչուածն Ար. և Լ. Alfa. Տես և Վարճող:

2894. Վերբիծու մանանայ. 

Հեգնօրէն ըսուած, տեսակ մի սպիտակ կլոր Սունկ, քօշից (վայրի այծից) ուտելիք, ի կողմանս լերանց Սասնոյ և սահմանակից գաւառաց։

2895. Վերվերան.

Սոսեմ անուան հետ յիշուած է. տես զայն, թ. 2794։

2896. Վիգն. Վինգն. Վիկ. 

Նոյն կամ նման անուն և Յ. հուն., Բիկոս գրուած ի բառս Գալիենու, Լ. Vicia, Փ. Vesce, Ռ. Журавлиный горохъ, վայրի խոտ մի Ոսպի նման տերեւներով և ծաղիկներով, որ կըրնայ այլ ուտուիլ. աւելի ծանօթ է ուրիշ բուսոց վրայ պլլըւող յատկութեամբն. ինչպէս կ’իմացուի Ոսկիբերանի ըսածն, (Գաղատ. Թղթոց մեկն. ), «Զոր օրինակ ի սերմանիս՝ ոչ է մնար եթէ Վիգ   ոք սերմանիցէ և Ցորեան հնձեսցէ»: – Թէ ոչ նոյն՝ հապա ազգակից է Վիգի և Աղուեսու սուսերն (թ. 64)։ 

2897. Վիճակ.

Դեղին ծաղիկ մի, որ մօտ Համբարձման տօնի օրերուն կու ծաղկի, և վիճակ-ընկեցութեան ի գործ ածուելով՝ այս անունով յիշուի։ 

2898. Վիշապուկ 

Յիշուած է ի Մշակ օրագրի (ԺԸ, 88). 

2899. Վլան տերև ? 

Թէ սխալ գրուած չէ Վշոյ տեղ՝ կըրնայ բառն Վուլ կամ Վիլ այլ ըլլալ, և Վլան սեռական հոլովն. Կամարկապցին է յիշողն, որ ճճիներու դէմ դեղ գրէ. «Առ Վլան տերև կամ զիւր խոզիթն (կեղեւ?) կամ զտակն, ծեծէ, և ի վերայ պորտուն դիր, ճիճին սպանանէ»: 

2900. Վլիտօն. 

Յ. հուն. Լ. Blitum, Փ. Blite. թէ և սովորաբար այս Լ. անուամբ տարեկան հասարակ խոտեղէն մի կ’իմացուի, բայց ըստ Մխ. Հերացւոյ և դեռ հիմայ այլ լսուած և ճանչցուած է Վարընգի նման խաւարտ մի. վասն զի այն մեր էին բժշկապետն՝ պալղամի և սավտայի ջերմնոտի կերակուր պատուիրէ (եր. 42), «Մաշ, Վլիտօն և Դդում, և այլ զոր ինչ նման են այսոց»։ – Տես և Ծիմել, Կարմիր Բանջար, և Բարբուզնա։ 

2901. Վուշ.

  Տես կտաւատ։ (Հին գերմաներեն լեզուաւ կոչուէր Flahs). ի Բժշկարանս յիշուին Դեղին և Սեւ Վուշ։

2902. Վռշնիկ ? 

Նշանակած է բառհաւաք մի։ 

2903. Վռուչ.

  Այսպէս անուանեն Պոնտացիք չոր Ծուազը։ 

2904. Վռօշ.

Առանց թեփի Ցորեն, որ և Ձաւար կոչուի: 

Վրացի կոճ. – Տես Կոճ Վրացի։ 

2905. Վ րիպ.

Աստուածատուր Ներսիսեան ի Լատ. - Հայ Բառագիրն՝ զուգած է, «Labrusok, Փուշ, Վրիպ, Թութ». որ ըստ Լատ. - փռանկ բառգրոց՝ է Վայրի Որթ,  Vigne sauvage. 

2906. *Տալիհ.

Թուի Ար. բառ, և նշանակէ Մօզ կամք Մաւզ պտուղը տես թ. 2145 Ար. արաբ. նշանակէ Վարդի պտուղը կամ Մասուրը։ 

2907. Sալիճ.

  «Որ է Հնդի Ասֆուրն», ըստ Ամիրտ: Տես Ասփուր։ 

2908. Տալիսայ ?

Բժշկարան մի գրէ այսոր համար. « Փոքր Սատաֆին ցեղերուն է. Շամցիք Աթլես կու ասեն, և Մսրցին Տիլնա ? կու ասեն, և աղով և հացով կուտեն»: Տ. Սազապ: 

2909–10. Տալխ կամ Տալղ.

  Գետնի աստղ անուանեալն է. տես թ. 459. Դարձեալ, ըստ հին Բժշկարանի, «Տալխ, անուշահոտ փայտ է զոր Ուտ կոչեն»: Ուրեմն Հալուէ, Թ. Իւտ աղաճի. կըրնայ երկբայուիլ թէ գուցէ Տալխն այլ Տաշխ կարդալու է, իբր Ստաշխն։ 

2911. Sակ. 

Որ և է բուսոց արմատն՝ լայն և հաստ, միանգամայն և կակուղ, ուտելու կամ՝ դեղի գործածուելու, այսպէս կոչուի. բայց յատկապէս Տակ կոչուի Ճակընդեղ բանջարն. տես զայն։ 

2912. Տակմուշտ.

  Բժշկարան մի նոյն համարի զսա և զԿասլա (Դափնի), բայց ասոնց զուգէ և զԱնգուժատ։ Իսկ Ամիրտ. զուգանիշ գրէ Հապ ըլ-ղար, որ է Դափնիի հատերն։ 

2913. Տաղուկ.

  Գրած է բառհաւաք մի իր ցանկին մէջ, առանց բացատրութեան։ 

* Տաղուն.

  Թ. բառ. տես Լդդենի։ 

2914. Տապղնուկ.

Վայրի Ստեպղին նշանակէ, ի նորոց լսուած։ 

2915. Տաճ.

Պէյթար յաւելուածով գրէ Տաճ էլ-ամիր արաբ. «Ինքն բոյս-մն է՝ որ Պօստան-աֆրօզ կու ասեն, ըստ Ամիրտոլվաթայ. որ Թ. Սուլթան պօրկի ասէ. և լաւն այն է որ ի շուքն չորնայ, բնութիւնն հով և չոր է. զստամոքն և զաղիքն սրբէ.. և Սահակն ասէ թէ բշտին զեն է»: Այս բոյսս ըստ ոմանց է Լ. Amarantus, ըստ այլոց Anemone (Հողմածաղիկ). 

2916. * Տաճր։

Ար. արաբ., «Որ է Լուպիան». ըստ Ամիրտ. և Պէյթարայ: 

Տամբուլ. – Տես Դամբուլ ։ 

2917. Տանդ. 

Ար. արաբ.. «Որ է Հապ իւս-Սէլաթին, Ֆստուխի հատեր է, ի Սինու կու գայ, և Հնդի այլ կու լինի. և ինքն երեք ցեղ է, և լաւն այն է որ Սինի լինի.. խիստ լուծող է, և զաելի խառնուածն կու հանէ՝ որ ի յըղեղն և ի ջղերն լինի, և պիտի որ զինքն ի հով քաղաքնի տան, եւի հով տեղերն նստին. իր տալուն չափն երկու հատ է, բայց արեց զեն կու առնէ: – Ըստ թարգմանչին է: Croton Tiglium, և ըստ այլոց Euphorbia Latyris, երկուքն այլ Ափարփիոնի ցեղէն են։ – Հին Բժշկարան մի ուտելիք այլ պատրաստել տայ, «Տանտ Խուպայզով եփած». Ար. կ’ըսուի և Հապ ըլ-մէլուք (Արքայահատ)։ Տես և Տատիսենի: 

Տանդռնեկ. – Տես Թանթռնեկ։ 

2918. Տանձ. Տանձենի. 

Ընտրելագոյն պտղոց մէկ ազգն, ինչպէս յայտնի է, թէ համովն թէ անվասութեամբ և թէ շատ տեսակներով, ինչպէս կ’ըսէ և Ամիրտ. ստորագրելով: Ար. Քումասրայ արաբ. անուամբ։ «Շատ ցեղ լինի ինքն. և լաւն այն է որ մեծ և քաղցր լինի, մուտթատիլ է և կապող է, և թէ ի կերակրէն յետև ուտեն՝ չթողու որ պուխարն ի գլուխն ելանէև թէ զտերեւն եփեն և զջուրն խմեն՝ օգտէ արուն թքնելուն և թոքին կերվածին.. և զսիրտն ուժովցընէ... և կուտն զճիճին և զօձն կու սպաննէ։.. Ասէ Պտ. թե լաւ Տանձն այն է որ ի Խորասան լինի՝ որ Շահմրուտ կ’ասեն, և ինքն ի Փուստային ? բոյսն կու նմանի ի հոտն, և համն անուշ է, և մեծ լինի և հասուն.. և քան  զամէն միրգ աղէկ է կերակուրն.. և այն որ թթու է՝ զփորն կու կապէ. և թէ չորցընեն՝ ստամոքին աղէկ է, և զծարաւն կու կտրէ. և (թէ) զՏանձն հետ Մանթարի եփեն՝ զչարութիւնն տանի.. և անցած են թէ չէ պատե, որ ի վերայ Տանձին ջուր խմեն, և թէ անօթուց խմեն զջուրն` պիտի որ ի քուն լինին և անապակ գինի խմեն, օգտին... և ամենայն դիմօք Տանձին ջուրն լուծումն կու առնէ, և ինքն կապող է։ – Հին Բժշկր. այլ կ’ըսէ. «Տանձ.. շատ ցեղեր է, է որ թթու է զէդ Խնձոր, և շոյտ գնա ի ստամոքէ, և է որ տտիպ, այն հով է ու ծանր. և է որ քաղցր, այն ընդ թթու և ընդ տտիպն ի մէջ է, ի տաքն մօտ է քան ի հով։ իսկ որ թթուն է՝ զփորն կապի, եւս, թէ քացխով եփած՝ տաս ուտել և չիրն ծանր է քան զդալար, և մեծ Տանձն լաւ է քան զփոքրն»: 

Ինչպէս կու վայլէր, Վստկ. գիրքն առանձին գրէ (ՄԽԲ), «Յաղագս Տանձի։ Տանձն՝ զգիջային վայրսն ընդունի, և ինչ ցեղ որ ինքն շատ ազգեր է՝ և իւր տընկելն և սերմանելն բազում՝ ազգ են, և իւր տնկելն պիտի յառաջ քան զՁմռան միջի ամիսն, յայնպիսի տեղիս՝ ուր արեւելքի կողմն և Հարաւոյն՝ հանապազ որքան չարժին՝ դիպին ինքն և սնուցանեն... և երբ տնկես՝ աղբախառն հող ած ի վերայ, բայց կան մազմզկոտն է՝ թէ գտանես. նոյնպէս և պատրոյսն անսղալ է և բերուիկ և շոյտ։ և թէ ուզես որ Տանձն քաղցր գայ և շատ, նա դու որպէս գրեալ եմք՝ ծակեա զծառին բազուկն վերև կողոյն, և կաղնի ցից զարկ խաչք պինտ վռով՝ որքան կարես, և թող ի տեղն, դեղն այդ է։ և թէ իմեքէ պատճառէ թափէ զծաղիկն կամ՝ զգերն, առ գինեմրուր և սիորեա զտական ծառին և լից ի վերայ տակուցն 1 գիշեր ի վերայ իրերաց. և այդ է դեղն. և զինչ ցեղ և իցէ ծառն և զմրուրդ լնուս, զՏանձն քաղցրացուցանէ։ Եւ թէ առնուս զպախրէի լեղին և բոլոր զծառին հաստ տակռիճն բանաս և օծանես՝ այլ ճիճի չի բնակի, և ողջանայ: և թէ փորես՝ զքարինսն ի ծառին տակուցն չանես, և մաղած աղբակող ած ես ի տակսն և ծածկես, Տանձն քար չունենայ, և ջրով լինի և անոյշ. բայց ի վերայ աղէկ ջրեա»։ – Լ.   Pyrus, Փ. Poire. Մեր յիշեալ ազգային երկու տեղի նակաց կամ գրոց վկայութիւնն Տանձից շատ ազգ ըլլալուն՝ ինքնին հաւանեցընէ որ մեր երկրին մէջ այլ պիտի ըլլային այդպիսիք. օտարք յիշեն Ասորւոց անուանեալն P. Syriaca ի Բաղէշ, և Փշատատերեւն՝ P. Ellægrifolia ի Պինկէօլ և ի Կեսարիա. իսկ առ մեզ ի գրոց և ի լրոյ ճանչցուած տեսակք են, 

Ալխարթ կամ Ալխաթ (Վայրի Տանձ).
Ամբասիկ (մշակահոտ Տանձ).
Աշնկենի.
Լղմոր կամ Լղպոր (Թ. Պօղազալան ).
Լսեռկէն, Թ. ( Տէկիրմէն արմուտի ).
Խոզի Տանձ (Ագրագեւ ? ըստ Գալիեն. բառից).
Ծտի Տանձ.
Ղղուիթ.
Համշէտանձ (ի Համշէն շատ գտուելուն համար).
Ճէտոն (կարծր Տանձ մի).
Ճըռ Տանձի.
Մալաչի կամ Մալաչինի (Փ. Poire)
Մեղրիկ, Մեղրիկենի (շատ անոյշ Տանձ)
Մոխրի կամ Մուխրի Տանձ.
Մեհրանիկ.
Նռնիկ (մէկ երեսն կարմիր).
Շթուկ, վայրի և թթուաւշ, ի Տարօն.
Շիկոռ, նոյնպէս Վայրի, ի Խոտուջուր.
Պռկոշ.
Սարի Տանձ, անունն յայտնէ վայրի ըլլալը.
Սնչիկ (Ձմերային Տանձ).
Հաշտավառ, Վաշտեւորի.
Քարատանձ (Յ. Պերիտէս ըստ Գալիեն).
Քարճին. Քարջենի (Վայրի Տանձ):

ԺԷ դարու եւրոպացի տեղադիր մի Նախճաւանայ կողմերում յիշէ Պէկ-արմոտու կոչուած կանաչ կլոր քաղցրահամ՝ Տանձը, և կարծէ թէ անկէ տրուած է յԻտալիա Bergamote անունը, իբրև Տանձ Բերկամայի։ 

2919. Տանճէտ.

Բժշկարան մի գրէ Տանճետի ջուր, և Թ. այլ աւելցընէ՝ Գուզու գուլաղի, որ է Գառնականջն թ. 425։ 

2920. Տանն ?

Բժշկական բառից կարգի մէջ գրուած և իրեն զուգուած է Հապին ? 

2921. Տանտիսենի.

  Տես Տանդ։ Բժշկարան մի գրէ, «Տանտիսենի, որ է Հապ ըլ-մլուք, կեղեւեա և հա՛ն զլեզուն՝ թրջելով զնա ի քացախն, եւ... շինեա հապ»։ 

2922. Տաշպտակ ?

Քուռած է, ըստ նոր բառհաւաքի։ 

2923. Տապաղափ ?

Տեղ մի վրայ գրուած էր այս, և Յ. Ետրոս փայտ, Էրկիպարի փայտի, Կուլաշնին ? 

2924. Տապար ?

«Ի մէջ Թզին ցեղէն է, և կարմիր է», ըստ Ամիրտ։ Ի Պէյթար չեմ գտած։ 

Տապղ. – Տես Տիպղ։ 

2925. Տապղայ.

  Ըստ Ամիրտ. «Ի Ցորենին ցեղերուն է, բայց բարկուկ է, և ես հանց իմացայ, որ Թ. այս խոտիս Ղապլուճա կ’ասէ»։ Ուրիշ օրինակ մի կ՝աելցընէ, «երկայնութիւնն մարդու չափ կայ. զինքն ի ցուրտ և հով լերինքն շատ կու ցանեն, և կայքիչ ? կու ասեն. բնութիւնն որպէս Ցորենի բնութիւն է, բայց քամի ունի և իր Հացն՝ յորժամ տաք լինի՝ չէ աղէկ, յուշ երթայ ի ստամոքէն. և թէ իր ալիւրէն մալէզ առնեն՝ զկուրծքն յստկէ և օգտէ հազին.. ստամոքին զեն է, քամի կու ընկենու և գռգռացընէ զփորն, և թէ ձին ուտէ՝ զեն չառնէ, ինչպէս որ Ցորենն զեն կու առնէ»։ – Կարծեմ Գլգիլն է. թ. 495 և իր շալակն: 

2926. Տապրիզատակ Շաքար.

  Այսպէս գրէ հին Բժշկարան. և տակ բարդութեամբն տայ կարծել Եղէգն Շաքարի. իսկ ուրիշ շատ տեղ Բժշկարանք գրեն Տապարզի Շաքար, որ ըստ Պէյթ. է Պ. բառով արաբ., և նշանակէ տապարուկտուր, (տապարով կամ կացինով կոտրած), վասն զի զտած խտացուցած քարի պէս պնդած շաքարն է, զոր մերայինք կոչած են Շաքար Վանի, և Սիսեռնաշաքար, գուցէ թէ Սառնաշաքար։ 

2927. Տառնջի.

Հիւսիսային Հայոց անտառային ծառոց հետ յիշուած է: 

2928. *Տաստանպուեայ.

Գրուած ի Բժշկարանս. ի Պէյթար արաբ. «Թ. Լանղուճ ասէ (կամ Իելանղուճ )։ ի մեր աշխարհն Աճուր կ’ասեն», և այլն. տես զայս թ. 77։ 

2929. Տատաշ. Տատասկ.

Ետքինս էին գրոց լեզուաւ է, առաջինն իբր ռամկօրէն, թէ և Մխ. Հերացի այլ այնպէս գրէ. նշանակէ փչեղէն բոյս, և յատկապէս ցամաքայինը։ Tribulus terrestris, Փ. Chausse-trape. Ար. Հասսէք արաբ., զոր Ամիրտ. և այլք գրեն « Հասակ, որ Հ. Տատաշ ասենինքն Վայրի և ածւոց այլ կու լինի. և լաւն այն է որ ի ազոտ տեղ բուսնի և կանաչ լինի. հով և չոր է Ա տրճ. և օգտէ ամենայն ջղացաւութեան և ակնջին՝ մեղրով». և այլն։ Բժշկ. մի գրէ Թ. Չաքըռ տի քէնի. – Յիշուի ի Բժշկարանս և Ձեթ Տատաշի ։ – Յ. բառն հուն. Հ. գրուի ի բառս Գալիեն, Տրիբողոս. Դժնըկի և Եղիճի հետ յիշուի յԱգաթանգելոս, և գրեթէ անունով այլ խայթ է զսիրտ, երբ լսէ ի Ս. Գրոց զանէծս մեր նախահօր. «Փուշ և Տատասկ ուսուսցէ քեզ երկիր»։

Թուի թէ տարբեր տեսակ բոյս և այլ նշանակէ Տատասկ, զի Բժշկարան մի Լուի դեղ գրէ, «զկանանչն Տատասկին ծեծէ և զջուրն քամէ,., անուշ հոտ է (գրողն Վանցի Հ տառի տեղ միշտ և գրէ), և Լուն մուտ չաներ»: 

2930. Տատին. 

Առանձին չեմ գտած այլ զոյգ « Հոռեցի Տատին, որ է Հայֆարպոն». այսինքն Hypericum, Գոճամօրու, տես զայս։

2931. Տատոսակ ?

Ի ցանկի նոր հասքման բառից գրուած, իբր Փոքր Տատասկ. 

2932. Տատրակ. 

Ըստ ոմանց Խոճկորիճն է, որ և Իշտըտռուկ. Լ. Tussilago Farfare, Փ. Tussilage. Շէհրիմանեանն կ’ըսէ թէ ի Բասեն և ի Մուշ այսպէս կոչեն զՈպան, Լ. Laserpitium Ferula fatida, որ ցեղակից է առջինին. և թէ նոյնն, Արցախ Թելախաշ կոչուի, ի Տայս Քեղի ։ Տես այս անունները իրենց կարգին, այլ և զխոտիկ և Խամալոն: – Տերեւն հաւկըթաձեւ, եզերքն տեղ տեղ ճեղուած, վրան բրդոտ է. այս բաներուս համար Թ. կոչեր են Տէվէ տապանը (Ըղտու ներբան), այլ և Բամպուգ օթի (Բամբակախոտ)։ 

2933. Տարաթիթ ! 

Բժշկարան մի գրէ անստոյգ բառեր զուգելով: Ար. Կրաթիթ ? Լ. Կարաիֆ. թուի նոյն և

2934. Տարասիս.

Զոր հին Բժշկր. ուրիշ նիւթոց հետ դեղ գրէ թուլութեան: – Ուրիշ Բժշկարան մ’այլ նոյն հիւանդութեան դեղը Տարախ գրէ։ Ըստ Կամարկապցոյն՝ «Տարասիս՝ խոտ է, ի Հալէպ լինայ. լան նորն է»։ 

2935. Տարգալի.

Ծաղիկ մի, ծանօթ Սեբաստիոյ՝ գուցէ և ուրիշ կողմեր։ Ըստ իմաստի բաժին (դգալ) յարմարի Լ. Cochlearia դգալաձև բուսոյ, զոր յիշած եմք Խրէն անուամբ։ 

2936. Sարդիք ? 

Անծանօթ, գուցէ և ոչ բոյս. զի հետը յիշուած նիւթերն՝ ի դեղ այտուցի, ի հին Բժշկարանի՝ իւղային և խժային իրեր են: 

2937. Տարեկան.

Վարսակի նման, բայց բազմաճիւղ խոտ է, կենդանեաց ուտելի։ 

2938. Տարիղան ? 

«Որ է Վայրի Ղուրտումն (տ. Ասփուր, թ. 176). ինքն բոյս-մն է որ գարունն կու բուսնի, և իր ծաղիկն նման է Հասակին ծաղկին, և դեղին է. և ծաղիկն փուշ ունի. և ի Շիրազ՝ Կուվիզ կասեն». Այսպէս Ամիրտ. ի Պէյթար չեմ հանդիպած: 

2939. Տարկավան ? 

Որչափ ստուգութիւն ունի բառս և հայերէն ըլլալն, աներկբայ չէ. Յովակիմ Օղուլուխեան բժիշկն իր գրուածոց մէջ զուգած է Լ. Tanacetum, Փ. Tanaisie բուսոյ, զոր յիշած եմք Ազարիոն անուամբ։ 

2940. Տարղոն. Տարխոն. Տարղուն.

Ար. Թ. Թարխուն, արաբ. «Ինքն երկու ազգ է, մէկն վայրի և մեկն պաղչայի, լաւն այն է, որ թաժայ լինի, տաք և չոր է, զքաջողութեան ուժն ունի և օգտէ ակռային և ամենայն պեղծ խոցերուն, և զստամոքն ուժովցընէ, և թէ ծամեն՝ զգէշ հոտն ի բերնէն տանի. և զիւր չարութիւնն տանի քացախն: – Լ. Dracunculus, Փ.   Estragon, Ռ. Эстрогонъ Նուիճի ցեղէն է, և յիշուած այն անուան տակ: Յունաստանի և Փ. Ասիոյ կողմերում շատ գտուի։ – Վայրի Տարղուն այլ յիշուի և համարուի Ար. Ակրկարhայն, տես թ. 44։ 

2941. Տարշաղուղ. Տարշկուկ.

Վայրի Եղերդնակն է. տես Եղրդակ։ 

Տարուն.

Թուի սխալ գրուած փոխանակ Տաւրունի. տես Տորօն. 

Տարունաճ. – Տես Դարունաճ: 

2942. Տարտար. 

Հացի կամ Թեղի ծառին պտուղն է, և յիշուած է այս անուամեք։ 

2943. Տափափուշ. 

Ագաթանգելոս որ յիշած է զՍրսփուշ՝ յիշէ և զսա, և անունէն տայ գուշակել տափակ փչեղէն մի։ 

2944. Տաքդեղ.

Ռամկական կամ տնտեսական անուն Պղպեղի։ 

2945. Տաք-կոճ.

Գուցէ և այս Դարապղպեղն ըլլայ. նշանակած է բառհաւաք մի։ 

Տեղտ. – Տես Տուղտ: 

2946. Տերեւատ. 

Լ. Chameles, Chameleon. Փ. Chamélée. Ար. արաբ., « Մազարիոն, որ Թ. Ղուլափայ ? ասէ և Հ. Տերեւատ. և ինքն Եթողներուն է, և տերեւն նման է Զայթունի տերեւին... և ինքն երկու ցեղ կու լինի, մէկն մեծ և մէկն փոքրլաւն այն է որ տերեւն մեծ լինի... սպանօղ է, ճլէ տայ և լուանայ է.. Ասէ Պտ. թէ ինքն Խամալան ն է, և ինքն երկու ցեղ է, մէկ ցեղն Աշխիսն է, և ինքն Սպիտակ Մազարիոնն է, և մէկ ցեղն այլ այն է՝ որ գրոցս շինողն ասացեալ է թէ Շիրազ Սասթու կ’ասեն և (Պ. Հաֆթարկա. և իր տերեւն փոքր է, և մեկ այլ ցեղն քան զՄրտենու տերեւն մեծ է և թանձր է, և գոյնն ի դեղնութիւն կու զարնէ. և լաւն այս դեղինն է, և ուժն ի Շիպրիմին ուժն կու նմանի. և բնութիւնն տաք և չոր է ի Դ տրճ, և իր առնելուն չափն երկու դանկ է. և թպտրաս և ապա ի գործ արկանես, և թպտիրն այն է, որ Հանց ի քացախն թրջես՝ որ սրութիւնն երթայ - և այն որ Սև Մազարիոնն է՝ չէ աղէկ, իր երկու տրճն. սպանող է:.. – Խամալան ըսածն ինչպէս և Լ. անունն՝ Յ. հուն. (Գետնառիւծ) բառն է, որ նշանակէ գետնամած կամ ցած բոյս մի, միանգամայն և խայթող։ Սև և ճերմակ տեսակներն այլ զանա. զանած էին Հինք ետքինս վերոյիշեալ Ար. Իշխիշ կոչուածն է, և Լ. Atractylis gummifera. առաջինն (Սեւն) կոչուի Ար. Պէշքերան ասուատ, Լ. Cardopatium orientale. – Հին Բժշկարանն յիշէ « Հապ Մազարիօնի, որ է Տերեւատն, բայց այնոր տերեւին ծայրն սուր լինի զեդ Ձիթենոյ, չլինի բոլոր. օգտէ այն ցաւուն՝ որ ջուր լինի ժողվել ի փորն»։ – Ուրիշ տեղ գրուած է, «Թ. Չօփլէմէ կ’ասէ. երկու թառլի է. մի կին տերեւն բոլոր է և մէկին սուր զէս Ձիթենոյ, լաւն այն է»։ 

2947. Տերեփուկ. Թերեփուկ.

Յ. հուն., յորմէ Լ. Centaurea, Փ. Centauree, Ռ. Бђлолистникъ - Ար. Գանթուրիուն. արաբ.. ըստ Ամիրտ. Ղանդարիոն, յանուն Քիրոնի ձիամարդ բժշկի։ ի հնուց ի վեր զանազանուած ՝ «Երկու ազգ է, ծաղիկ է, մէկն Հաստ և մէկն Բարակ, աղէկն բարակն է»։ Հաստը՝ մեծ կոչուի, Grande Cen taurée Ար. Ղանդ. Քէպիր, ինչպէս գրէ և Ամիրտ. « Մեծ այլ կ’ասեն և Քապիր այլ կ’ասեն, և նման է տերեւն Ընկուզի տերեւին, և խիստ կանանչ կու լինի, և զերդ սղոց ակռանի ունի եզերն, և որձան ի Գառնալեզու կու նմանի, և երկայնութիւնն երկու թիզ է, երեք չորս այլ կու լինի, և ոմանք. ասեն թէ երկու կանգուն և երեք կանգուն կու լինի. և գագաթն ի խաշխաշ կու նմանի, և այլ ներկանկուկ կու լինի. և ծաղիկն ի ծարուր գուն կու նը մանի. և միրգն ի սփրի հունտ կու նմանի, և ի ծաղկին մէջն կու լինի, և տակն հաստ և ամուր կու լինի, և գիճութիւնով է լի կու լինի:.. Ասէ Պտ. թ է Հռ. այս խոտիս Մումաղու կ’ասէ, որ է մեծ Ղանդարիոնն, և իր միրգն նման է Հասաքտանայի, որ է Ասփրին հունտն, և ծաղիկն և վարդն ի բուրդ կու նմանի, և իր քամուքսն որպէս արիւն կու նմանի»։ – Մումաղու՝ ըսածն Յ. Մէղա, Մեղալի՝ մեծ նշանակողն է, ինչպէս Գալիեւնու բառից կարգին այլ գրուած կայ, Հ. «Թերեփուկ, Կենտարիոն մէգա », ուրիշ օրինակ մի յաւելու նոր անուն մայլ: « Կնտարիոն, Տերեփուկ Մեծ, կամ Շանդակիկ »: Հ. կոչուած է եւս Նաշտ: Փոքրն, Centaurée Petite, Ռ.   Золототы сячнйкъ «Ղանդարիոն Բարակ, որ Ար. Ղանդարիոն Տիղաղ ? ասէ ( Սաղիր արաբ. ), և ծաղիկն կարմիր է, և տերեւն նման է (Սազապի տերեւին)... տաք է և չոր է և նուրբ այնող է. օգտէ ջղացաւութեան, և զգլուխն ի ոջլէն կու յստակէ, և օգտէ բերնին խոցերուն և աչից ճարապին և ուռեցին, և արիւն թքնելուն։. Ասէ Պտ. թէ Հռ. այս խոտիս Տալիտուն կ’ասէ, որ թարգմանի Բարակ հանդարիոն. և ոմանք այս խոտիս Մաղրուն կասեն (թուի հուն., փոքր), և ոմանք Մալպասիոն կասեն. և իր որձան բարակ լինի, և յերկայնութիւնն մէկ թիզ լինի: և ծաղիկն Տալող է, և տերեւն նման է Մուշկտրամշէհի ն տերեւին. և տակն փոքր լինի. իսկի օգուտ չունի. և Համն խիստ լեղի լինի. և օգտութիւնն է տերեւն, յորձան և ի ծաղիկն է», և այլն։ 

Տերեփուկք՝ Բոգից ցեղէն են և շատ նման կազմուածով հասարակ խոտեղինաց կարգէն, մանաւանդ Փոքրն, որ խմբովին մանրիկ վարդագույն ծաղկներ բերէ ի գագաթն. պտուղն երկնային պատիճ մ է, որոյ եզերքի վրայ են հունտերն։ – Որչափ այլ չնչին խոտեր ըլլան հասարակօրէն Տերեփուկք անուանեալքն, բուսարանք շատ ազգեր և տեսակներ զանազանած են, որոց մէկն այլ   Հայկական կոչած, C. Armena, տեսնուած ի Բաբերդ, Եզնկա, ի Պոնտոս. – Տ. Չքնաղ C. Pulchella, ի Կարին, Բաբերդ. – C. Margaritacea ի Վրաստան. – C. Pergamacea. Եփրատայ եզերքում Մ. և Փ. Հայոց միջոց. – Տ. Գեղեցիկ, C. Bella ի Քութայիս, Պորտոմ. – C. Simplicicaulis ի Թ–Հ. - C. Amna (Զուարճալի) ի Կեսարիա. - C. Serotina ի Տրապիզոն. – Macrocephala ի Սօմխէթ, Վրաստան. – C. Pyrrhoblephara ի Թորթում, Ծանախ. – C. Karduchorum ի Բութկի-խան Մոկաց. – C. Depressa ի Կարին, Բաբերդ, Ռ-Հ: C. Axillais achroleuca ի Վրահայս, Գարապաղ, Թեքտաղ. – C. Lanigera ի Մնձուր և յԱռիւծ է։ – C. Ovina է Գեղարքունի։ – C. Virgata. Ամիդ, Սեւերակ, Ա. նթապ, կարին, Բաբերդ. – C. Aggregate, ի Պինկէօլ: Լի վանէ. – ScabiosaԵզնկա, Մուշ: – C. Carduiformis, ի կարին, Բաբերդ, Կեսարիա. – C. Cyrtolepis, ի Ռուս Հ. – C. Urvillei է Ծանախ, Պրիտ լ. – C. Cardunculus ի սաէմանս Մէրտինի. – C. Sclerolepis ի Մարաշ, Սեւերակ` – C. Kurdica, ի Մուշ, Պօկլան. – C. Fenzlii, Կիւմպիւմ, Պինկէօլ: – C. Geluensis ի Ճելու է: – C. Rhizocalathium ի Բերդագրակ. – C. Sessilis ի, Գեղարքունի, Բաբերդ. Պոնտոս - C. Մe tulata ի վ ան, Որմիա, – C. Balsa mita ի Ռուս և Թ-Հ: Դաւրէմ. – C. Babylonica ի Մարալ, Կիլիկիա. – C. Behen ի Մարաշ, Ռ. Հ. – C. Polyrodifolia յԱմիդ, Մէկմանսուր, Մէրտին. – C. Szovitsiana ի Նախճաւան. – C. Iberica ի վրա, այս. և այլն. թողլով դեռ շատ տեսակներ այլ որ իչուած են ի մօտ սահմանս, ի Փ. Ասիա, Կի լիկիա և յԱսորիս: – ինչ յարմարութեամբ, չգիտեմ, ոմանք կ’ըսէ Քալանթարեան՝ Հարիւրակապիկ ? կոչեն   Լ. Centaurea. Լ. Centum 100 նշանակէ։ 

2948. Տեւ.

Տերեւով կաղնի ? կ’ըսուի ի կողմանս Սեբաստիոյ (Պատկ. Գ, 278). ի Կարմիրք այլ ծանօթ է։ 

2949. Տզկանեփատ. Տիզկանեփատ. Տիզկանփայտ.

Անուանի Հ. և Ջղու և Սրոյ հունդ Լ. Ricinas, Փ. Ricin,. Ռ. Клещчевина, Ար. Սարվա, ինչպէս գրեն մեր Բժշկարանք, Խիրուա ըստ այլոց,   արաբ. «Ասէ Պտ. թէ այսոր Պ. Պատանճիր կ’ասեն. լաւն այն է որ ի ծովեզեր տեղուանք բուսնի: Բնական տեղն Հնդկաստան կարծուի ուր (Երանդա կոչուի) և թուփ ձեւանայ՝ մեծամեծ տերեւներով, յԵւրոպա՝ բարձր և կանգուն խոտեղէն է, ողկուզաձև ծաղկներով, որը բերեն իր հռչակուած հատերը, դեղագործութեան մէջ շատ կարեւոր՝ լուծողական եղին համար։ Այս հատերն են որ Սրբոյ հունդ կոչուին ի փառս Գալիենոսի՝ Կռոթոն բառի զուգակիչ, որ է հուն. ։ Եղին համար գրէ Ամիրտ. թէ «օգտէ գլխացաւութեան, և իր ձէթն՝ զմանն յերեսացն տանի». 

2950. Տզրկախոտ։ Տզրուկ խոտ, 

Յ. Anagallis, Փ. Mouron. Ռ. Курослђпникъ. – Բժշկարան մի՝ « Տզրուկն խոտ որ է Զանապ ըլ-խայլն», կ’ըսէ. բայց յիշած Ար. անունն Ձիու ագին է՝ և Մկնականջի հետ զուգէ։ Ամիրտ. առանց Հ: անուան՝ Յ. անուամբն գրէ Հետեւելով Պէյթարայ. բայց վկայէ, թէ «Թ. Սուլուկ օթի ասէ, և ասմանի (երկնագոյն) և կարմիր այլ կու լինի. և լաւն նորն է.. քաշող է.. թէ ջրով եփես և խաղաջ առնես՝ զտզրուկն ի խռչակէն բանէ որ կպել լինի. և այս դեղս զարմանալի խասիաթ ունի. մէկ ցեղն կարմիր է.. և մէկալն որ ծաղիկն ասմանի է, և էանց ասմանի որ ի սպիտակութիւն կու քաշէ և թէ օծես խոցերուն և ուռեցնուն՝ հալէ, և զկերուած խոցն յիստըկէ. և ի գործ արկանելն ի խաղաջ առնելն՝ քչիկ (պիտի), և հազին զեն ունէ.. Իպն. ասէ,  թէ ինքն երկու ցեղ կու լինի, մէկին ծաղիկն սպի տակ կու լինի, այնոր Էջ ասեն, և մէկին կարմիր, այնոր Որձ կասեն, և երկուքն այլ ծառեր են որ ի գետինն կու ճապղին՝ ես հուսնին, և մարկեկ և բոլոր տերեւնի ունին, և միրգն այլ բոլոր կու լինի, և թէ չորցընեն զմիրգն և ցանեն ի վերայ խո ցերուն, օգտէ.. և թէ զայս խոտս ծեծես և իշու խիարով սպեղանի առնես և կապես պօղազովն, զտզրուկն հանէ և ձգէ։ Ասել են, թէ ի քիթն կաթեցընես՝ շատ օգտէ.. և թէ զԷգն ի ապիկի աման դնես և այրես և զմոխիրն հարկ քացախով խառնես և կաթ եցընես ի քիթն, զտզրուկն ձգէ.. և զայս խստս ի ձիուն աչքն կու դնեն, զհիւանդութիւնն կու տանի, և կու փարատի ձին  ի ցաւուն»։ – Գարնանային ըսուած ծաղկանց ցեղէն է Տզրկախոտն, տեսլեամբ և չափով չնչին խոտ մի, բայց իր յատկութեանց համար՝ առաջին քննող Յոյնք՝ զուարթացուցիչ կամ ծիծաղեցուցիչ անուաներ էին իրենց բառովը, իսկ արեւելեաք անոր կարեւոր յատկութեամբ կոչեն, որ է տզրուկը Հանելու կպած տեղէն. 

2951. Տէրաղօթիկ. 

Համեղ բոյս մի է, կ’ըսէ նոր գրող մի. եթէ ոչ նոյն՝ նման պիտի ըլլայ և

2952. Տէր-ողորմիկ.

Յիշուած ի կողմանս Գեղաբունւոյ (Տէր. Աւետ. 48)։ 

2953. Տիկնակիւ. – Տես Կիւ։

2954. Տիպխ. Տիպղ: Տապղ։ 

Ար.   արաբ. խէժ է, Լ. Viscus, (զոր մէկ Բժշկարան մի Տլիսգոյս գրած է). Փ. Gui. բայց յատուկ ծառի վրայ գտուի և ծառին այլ վրան գոյացած պտղի տեսակ մասէ մի, որ նոյն անուամբ կոչուի, և ըստ Ամիրտ. «Թ. Օգսու կու ասէ. և ինքն միրգ-մն է որ ի Սիսեռ կու նմանի( [3] ), և ինքն ցեղ-մն է. և լաւն այն է որ նոր և թաժայ լինի և դուր լինի. տաք է և չոր է, Հալող է և կակղացընող է. օգտէ այն նասուրին որ ի յըղեղն լինի, և ականջին ցաուն.. և ինքն չի ուտվիլ, տիմետ կու լինի, և թ է ուտվի` քիչ, բայց սրտին զեն կու առնէ... իպտ. ասէ, թէ լաւն այն է որ նոր լինի և դուրսի դեՀՆ կարմիր և մէջն Քուռային գունով լինի, և թէ դեղին զառիկով կամ կարմիր զառիկով խառնես, եարամազ՝ որ է պեղծ՝ եղունկն օծես, հանէ և նոր բուսցընէ. փորձիւ է»։ –   Նոյն Ամիրտ. ի կարգի բառից գրէ. «Տիպխ, որ է Պանթումայի միրգն ». տես զայս Ճագոմ անուամբ։ – Պէյթար կ’ըսէ թէ այս կիւ(ձութ)բերող միրգը գտուի Տսսախի նման Կաղնի ծառի վրայ է նա և Խնձորենւոյ և Տանձենւոյ. 

2955. *Տիվտար.

« Սանասարի Հինդին է», ըստ Ամիրտ. այսինքն Հնդկաստանի Շոճին, զոր Եւրոպացիք այլ այսպէս կոչեն, Deodara, որ Հնդկերէն նշանակէ աստուածային կամ աստուածոց ծառ: 

2956. Տիտան ? 

Վայրի Քուռաթն է, ըստ Անգիտաց անպէտի, որ և ուրիշ տեղ գրէ՝ « Ախիրիտայ, որ է Տիտանն»։ Միթէ՞ Յ. հուն., որ տեսակ մի փուշ է, թէ՞ հուն., որ նշանակէ յարդի կոյտ: 

2957. Տից.

Հին ազգային վիպասանական բառ մի յիշուած ի Խորենացւոյ (Ա. Լ. ) Տից խաւարծի, ընդ Արտախոյր խաւարտի (տես թ. 238), որոյ վրայ բանասէրք և թարգմանիչ՝ շատ մտածած և մեկնած են, բայց դեռ մեզի անստոյգ է, գուցէ թէ բոյս այլ չըլլայ։ 

2958. Տլլակ. 

Ռամկօրէն նշանակէ ողկոյզ Խաղողոյ: 

2989. Տլվորուկ.

  Այս թէ ոչ վիպասանական՝ այլ ազգային ռամկական բառ մ’ է, որոյ զուգանիչ գրէ Ամիրտ, զ Մրվոր, բայց երկուքն այլ մեզ անծանօթ, եթէ ետքինս չէ Թ. Միւրվէր, որ է Թանթրուենին։ Մեր մօտ ազգային և տեղական անուն այլ Լսուի Տլուորիկ։ 

2960. Տլփա.

Հին Բժշկարանն յիշէ սունկ ուռէցքի դեղ՝ ուրիշ Նիւթոց հետ և Տլփայի տակ, որոյ անունն Դիֆլայի նման յիշեցինք (թ. 591). սակայն նա ծառ է, սա խոտեղէն գուշակուի տակ մասաման, և թերեւս ըլլայ Յ. Լ. Telephium, Թրանթըռնիկն։ 

2061. Տխիլ.   Տխլի.

Կաղին նշանակէ ռամկօրէն. Բժշկարան մի յիշէ «Տխլի ձէթն Արքայկաղնի ձէթն է»։ Տես Կաղին և Արքայկաղնի։ 

2962. Տխկի. 

Դ և Թ տառերով այլ գրուած և լսուի, ինչպէս յիշած եմք Թղկի անուամբ։ թ. 794։ Այս տեղ յիշեմք քանի մի տեսակներն որ ճանչցուած և նշանակուած են ի Հայս. Acer Tartaricum ի Մուշ և ի Հր. կովկաս, – A. Pseudoplatanus ի Բասեն. – A. Letum Թ-Հ: ի Տրապիզոն. – A. Օpulifolium ի Գարապաղ: - A. Ibericum ի Գանձակ: 

2963. Տխտիկուռ.

Գաղտիկուրն է, որ է Ջղախոտ. տես զայս: 

2964. Տկափուշ.

Նշանակուած ի հաւաքողէ, առանց բացատրութեան, անունէն կըրնայ գուշակուիլ արտաքին երեւոյթն: 

2965. Տկողին.

Այս այլ Տխլիի պէս Արքայկաղին նշանակէ ի կողմանս Արցախոյ։

2966. Տղաբերուկ.

Ուտելի բոյս մի աղցան կամ թթուիկ ըրած, հաւանօրէն նոյն է և

2967. Տղայ ձգող.

Ավնումայ բառին զուգած գրէ Ամիրտ. հայերէն անունն այլ թարգմանելով ի թուրքարէնէ, զոր առանց յիշելու՝ կ’ըսէ. «Որ Թ: Տղայ ձգող ասեն, և տերեւնին երկայնութիւն չորս մատ և լայնքն մէկ մատ կու լինի, և ի գետինն կու ճապղի և կու փռվի, ես բուսնի ծաղիկ չունի, և տակն կարմիր կու լինի ի չոր տեղեր կու բուսնի, և թէ ի տերեւէն գինով խմես՝ ի փորուն տղան ձգէ, և յայն պաէն սպանէ և հանէ։ – Անունն տայ կարծել որ ըլլայ Լ. Eunomia կոչուածն, որ ազգակից է Aethionema կոչուածին, և երկուքն այլ խոտեղէն են ի ցեղէ խաչաձեւից, բարակուկ ճղերով, և երկու թերատաձև պըտ ղով։ Ետքի ազգն Յ. բառերով բարդած կըրնայ թարգմանուիլ Տարաթելիկ, զի  օտարակերպ թել ունող ծաղիկ նշանակէ, և այլ և այլ տեսակքն ճանչցուած են ի Հայս. ինչպէս, At. Trinervium (եռավիղ) ի կարին, Գարապաղ: – A. Pul chellum, (Չքնաղ) ի Թ–Հ: – At. Cespitogum ի Լերինակողմանս. – A. Dia strophis ի Ո-Հ. – A. Speciosum ի Կարին, Ծանախ. - A. Limbriatum և Szowitsii, U. mpww. qwb. – A. Cardiaphyllum, 1. pinplanef. – A. Salamasium ի Սալամաստ. – A. Ibericum ի Ծանախ. – A. Cristatum և Bixbaumii ի Ռ-Հ: և յատուկ տեսակ մի Հայկական, 5. Armenum. ի Թ. և Ռ-Հ։ 

1968. Տղտնկուլ.

Տուղտն է, «Թ. Խաթէմ, որ Հայք Տղտնկուլ ասեն», ըստ Կամարկապցոյն, Թ. Կիւլ հաթէմ ։ Թուի թէ Հայք Կիւլ (Վարդ) բառը Տուղտէն ետեւ յարեր են, որպէս թէ Տղտավարդ կամ Վարդատուղտ: – Այսոր նման կոչեն եւ

2969. Տղտորիկ. 

Մանաւանդ դեղին Տուղտը, որ հաւանօրէն է Ար.   և Լ.   Abutilon, արաբ. կոչուածն կամ Sida Abutilon, որ Տուղտի նման մեծ Մոլոշ մի է, կամ ընդ մէջ Մոլոշի և Տուղտի ազգ մի։ 

2970. Տմնտաշ. 

Այսպէս կոչեն Պոնտացիք Յ. Լ. Lydimachia լսուած բոյսը, յանուն Լիւսիմաքոսի յոյն բժշկի, զոր Պէյթ. և Ամիրտ. Լուսիմաքուս կոչեն, իսկ «Թ. Ալթուն-ղամիշ ասէ, որ թարգմանի Ոսկի եղէգ և ծաղիկն նման է ոսկուն գունին, և տերեւն նման է Ուռուն տերեւին, և ի ջրեզերնին կու սուսնի, և ամէն տերև մէկ պօղումէն ելանէ։ Եւ թէ սպեղանի առնեն և դնեն ի վերայ խոցին, բուսցընէ, և զքթին արիւնն կու կտրէ, և ուսկից որ արիւն ելնէ՝ կտրէ։ Զանազան տեսակներ ճանչցուած են ի Պոնտոս, ինչպէս L. Dubia, որ և ի ՄԻ. ջագետս. – L. Vulgaris (Հասարակ՝ որ և ի Մուշ և ի Կովկաս. – L. Ver ticillata (օղակաձեւ) և Կիտսկիչ L. Punctata, ի Կովկաս, Պոնտոս. – L. Atropurpurea (Շիկակարմիր) և Կիլիկիա. 

2971. Տնճերի կամ Տնզըրի. 

Այսպէս անուանէ զՍօսին Բառգիրք մի. նոյնպէս լսուի և յարեւելեան Հայս։ 

2972. Տոլ. Տոլի.

Տեսակ Դդըմոյ երկայնաձիգ ճղերով. Թ. Սու գագաղը. – Վաստակոց գիրքն խրատէ (ՅԺԴ), «Թէ տաքութիւն դիսցի պախրէին.. Տոլոյ տերև տուր արածել». Ուրիշ տեղ այլ (ՄԻԸ), «Յաղագս ածու շինելոյ. շուրջանակի պատել արժան է Կիպարիք կամ Բարտիք տնկել, և ի վերայ պատին Տոլիք ազգի ազգի տարած անել»։ Վերջի վկայութիւնն տայ գուշակել թէ ոչ միայն Դդմենին՝ այլ և ուրիշ նման երկայն և ճապուկ տարածուող ճիւղով բոյսք այնպէս կոչուին, ինչպէս Որին, որոյ վկայէ Բարսեղ Վ. մեկնիչն Մարկոսի աետարանին (առաջին կէս ԺԴ դարու), «Չտեսանես զԹզենիդ և զ Տոյլիդ. ի կորեկանէ Թզոյ և ի կտոյ միոյ Խաղողոյ՝ եղեն այնպէս»: 

Տողուն. – Տես Տողու: 

2973. Տոմալ: 

Անպիտան մոտ մի, ըստ Կամարկապ. որ և Թ. գրէ Տէվէ չէօքիւրտէն (Ուղտը գճեցընող). Տես և Տորոնխոտ։։ 

2974. * Տոմալան. Տոմպոլան. – Տես Բողբուճ: 

2975. Տոպ.

Հարսնուկ և կամ Երիցուկ ծաղիկն է. լսուի յԱրեւելեան Հայս։ 

2976. Տոռուպ.

Ափիոնն է ըստ հին Բառգրոց. տես և Խաղպապ։ 

2977. Տոտոր. Տօտուր. 

Երկայնաձև Սալորի տեսակ մի, ըստ Խոտուցրեցոց։ Առջի կերպով յիշուի ի Բժշկարանի, «դեղ աչաց՝ որ Տուտոր ասեն. օգտէ աչից որ քորի և կծայ և ջրբերէ և զէտ խաշած լինի, սեռ Զաֆրան, Դարիֆլֆուլ» և այլն. բայց այս՝ դեղի կամ աչքի հիւանդութեանն անուն երեւի և ոչ բուսոյն։

2978. Տոտրիճ. - Տեսակ է Խնձորի։ 

2979. *Տորախ.

Պարսկերեն նշանակէ Ռզիան. տես զայս, այլ և Առուոյտ։ 

2980. Տորնուկ.

Իբր վայրի Տորոն, մանր դեղին ծաղիկներով. – Լ. Asperula tinctoria, Փ. Petite Garance. Ծանօթ է ի Տարօն։

2981. Տորոն կամ Տօրոն. Տորուն։ 

Որ և Տոնիր կոչուի. – Ծանօթ ներկոյ բոյս. Լ. Rubia, Փ. Garance, Ռ. Mapena. Պ. Ռունաս, Թ. Քէօք կամ Գզըլ պօյա, Ար. Ֆուվա. արաբ. «լան այն է որ բարակ լինի, կ’ըսէ Ամիրտ. առանց ուրիշ բացատրութեան, բայց շատ տեսակ բժշկական օգուտները նշանակէ: Դիմացկուն խոտեղէն մ’է Տորունն, անկոթ սրաձև և եզերքն սղոցաձև տերեւներով, մանր փունջ ծաղկներով. իր պատուական մասն է արմատին կեղեւն, զոր չորցընեն և անկէ անեն կարմիր  հիւթը ջրով, որով ներկեն ասրեղէն և կերպասեղէն։ Բնիկ է Հնդկաստանի և արեւելեան տաք երկիրներու, բայց մշակում և բարեխառն կլիմայից տակ։ Հասարակ տեսակն R. Tinctorum գտուի և ի Մուշ, Մարաշ, Ամաստիէ, Կովկաս։ – Ի Հայս ծանօթագոյն ըլլալով ի Տարօն, արդեօք տեղւոյս անունն՝ բուսոյ Տորոն անուան հետ՝ ձայնէն զատ յարընչութիւն ունի՞։ – Ներկին գործածութեան վկայ է առակախօս Խիկարն եւս. «Որպէս այծն, կ’ըսէ, որ ուտէ զՏորունն, և ասէ. Ես ի կենդանութեանս ուտեմ զքեզ, թող յետոյ հանեն զտակք քո՝ և ներկեն զմորթիս իմ»: 

2982. Տորոն խոտ. 

Թէ և անունն նոյն է ընդ վերնոյն, և մերձաւոր՝ այլ տարբեր ազգով բոյս մի. Լ. Gentiana Asclepiadea. ճանչցուած է ի Պոնտոս և Տրապիզոնի մօտիկ լերանց վրայ. – Gentiana բոյսն Բոգ անուամբ յիշած եմք, Asclesias այլ յատուկ բոյս մի է, որոյ տեսակ մի է Պէյթարայ Ար. Աշար կամ Օշար արաբ., ըսածը, զոր Ամիրտ. գրէ « Յաշր որ է Յօշր. ծառ-մն է, տափակ տերեւնի ունի, և ի ծաղկին ի մէ ջն և տակն շաքար կու նմանի. և ծաղիկն յայնժամ և այն ատենն կու ելանէ՝ որ ուղտն կու փրփրի և ի պար կու նմանեցընեն ? (թուի պառկեցընեն ). և ի յաւզին ի մէջն կու բուսնի. և թէ զտերեւն կոտրեն՝ «կաթն կու թափի, և լուծումն կու առնէ և զաղիքն կու վատուժցընէ. և թէ Հերքունին օծեն՝ օգտէ։ Ասէ Պտ. թէ ծառ է Արապի և Եամանի, և ինն Եթողներուն է, և իր պտղին խարիհ ասեն. և ծաղիկն նման է Տֆլային ծաղկին: և ցեզ մի այլ կու լինի, թէ ի շուքն պառկին՝ զմարդն կու սպանանէ։ – Պէյթար ոչ ծաղ. Կիլն ուղտի փրփրալուն ատեն կ’ըսէ, որ անյար մար է, այլ պտուղը նմանցընէ ուղտի բերնէն ելած մսին՝ երբ սա փրփրի ու կռնչէ։ և եթէ Ամիրտոլվաթի վերոյգրեալ տարակուսականն՝ պառկեցընել է ստոյգ, ապա բոյսն կ’ըլլայ Կամարկապցոյն յիշած Տոմալը ։ Ասոնցմէ տարբեր խոտեր այլ կան  Տորոն կոչուած ի Հայոց, մէկն Ձիթենւոյ տերեւի  ձեւով, աւելի նեղ, կարծրկեկ, նոյնպէս և ճիւղն կամ որձայն. միւս մի երկայն  թուխ կարմիր, որձային վրայ մէկ մէկէ հեռու բարակ թելանման փունջեր ունի իբրև ծաղիկ և տերեւ: 

2983. Տուալայ ?

Բժշկարան մի` տեսակ մի օշարակ չլինելու այլ և այլ բուսեղինաց հետ յիշէ զայս: 

2984. Տուաղլուք ? 

Ուրիշ Բժշկարան մի՝ պազ ջըրէ վնասուողի դեղ գրէ. «Խմէ զՏուաղլուքն գինով կամ՝ Աթանասիա ու կամք Մասրէտիտոս ? Գուցէ և չէ բոյս։

2985. *Տուխ. Տուխն. 

Ար. տեսակ մի կորեկի. «Գիտցիր կ’ըսէ Բժշկր. մի, որ կորեակն երեք ցեղ է. մէկին ասեն Տուխն, և երկրորդին Կավարս (Գաւարս), և երրորդին կորեկն Արզան ?»։ Տես Կորեակ։ 

2986. Տուղու, Տողուն. Տուկօլ. 

«Լեռան Ստեպղինն է, որ է Շաղաղուլն», գրէ Բժշկարան մի բայց այլք Շակակուլը Համարին Սնդրին։ – Անգիտաց անպէտն կ’ըսէ. «Վայրի Ստեպ ղինին հունտն. լաւն այն է որ ի յածուենին լինի., երnղ է և նուրբ այնող է:. Ասէ Պտ. թէ ինքն վայրի Ստեպղինին հունտն է, և իր տակն Շակակուլն է, և իր խոտին Խարաքիա կ’ասեն, և Աֆիա այլ կ’ասեն, և զայս խոտս՝ արջն խիստ կու սիրէ։ Ես ասացեալ է, թէ Տուղուն Վայրի Քարաւuի ն հունտն է, և չէ ստոյգ- և Հռ. Տուղաս ասէ, և ի Շիրազ՝ Պատրան կ’ասեն, և լան այն է որ թաժայ և դեղին լինի։ – Ըստ թարգմանչին Պէյթարայ՝ Տուղուն Լ.   Caucalis Դիոսկորիտեայ – Ուրիշ բոյս մ’այլ նշանակէ Ամիրտ. սոյն անուամբ, 

2987. Տուղու կամ Տուղաս. 

Որ ըստ Պէյթ, այլ Յ. և Լ. Ստեպղինի անուամբ Daucus կոչուի արաբ. Ամիրտ. բառից ցանկի մէջ Տուղասը Պատնիճանի զուգէ։ – (Ետքը բառիս տառադարձութեամբ Եւրոպացիք Tulasi գրեն Հնդկաց սրբազան և սաստկակոտ Ռեհանը), բայց տարբեր ազգ է, ըստ Ամիրտ. «Է Հաշիշաթ ուլ-Պարազիիոն, որ Թ. Պուրա օթի ասէ, Հալվի խոտ (թ. 1602). Ինքն խոտ է, տերեւն Ըռզիանի տերև կու նմանի, և գագաթն ի Գինձ կու նմանի, և ծաղիկն սպիտակ է, և միրգն այլ սպիտակ է. և ի վերայ մարզիկներու պէս կայ, և գետնէն ի վեր մէկ թիզ կու ելնէ, և մէկ ազգն որպէս Քարաւս լինի, և ցեղ մի այլ կու լինի որ.. գագաթն ի Սամիթ կու նմանի. և թէ ի քնոյ ժամն ի մահիճն ցանեն զՏունտն, զլուն սպանանէ, բայց Հոռոմ՝ ձիթ ով աճըռէ և ապա ցանէ: 

Դարձեալ, ուրիշ անուամբ գրէ Ամիրտ. Ղուլարիոն կամ Ղուղալիոն ՝ և ոմանք, «սորա Ղուղվայ կ’ասեն, այս խոտ-մն է որ երկայնութիւնն մէկ թիզ կու լինի, և ի վերայ բրդոտ կու լինի, որ է՝ զաղապ կունենայ։ և տերեւն նման է Ռիզանի տերեւին, և ծարերն ծուռ ծուռ զեդ եղջիւր կու նմանի, սպիտակ և անուշահոտ կու լինի:.., Պէյթարայ թարգմանն և այլք՝ այս Տուղաս – Տակուս խոտը ճանչնան է: Athamanta Peucedanum, Կրետէ կղզւոյ Աթամաս լերան անուամբ. Հովանեկաձև ծաղկանց ցեղէն է, և Ամիրտոլվաթայ ըսած էին նման՝ աղուամազոտ և սպիտակ գտուի Եւրոպա և Արեւմտ. Ասիա։ – Անուան մերձաւորութիւնն յիշեցընել տայ մեզ Ադամանտիկ բոյսն՝ ըստ Պլինեայ (ԻԴ, ՊԲ, ) Ada mantida, որ գտուէր ի Հայս և ի Կապոդովկիա. զոր թէ միայն ցուցընէին առիւծ ու, բերանաբաց կընկնար կռնըկի վրայ. իսկ ադամանդի անունը տրուած էր բուսոյն՝ կարծրութեանն ամար է: 

2988. Տուղտ. Տեղտ. 

Յ. Լ. բառով ըսուած է և Աղթեկ, եւս Շուշմայուկ. Մոլոշից ցեղէն՝ բայց բարձր և կանգուն և մեծամեծ կարմիր, դեղին և սպիտակ, պարզ և բարդ ծաղկներով. թէ պարտիզաց զարդ և թէ դեղոց համար մշակուած. Լ. Althea, Փ. Guimanve, Ռ. Большой Проскурнякъ. Ար. Խաթմի, արաբ. Թ. արաբ. Կիւլ հաթէմ ։ «Ինքն երկու ցեղ է, ըստ Ամիրտ. լաւն այն է որ Սպիտակ լինի. յառաջին տրճ. մուհթատիլ է և գէճ, կակղացընող և գիճացընող է, և իր հունտն ի հազին դեղերուն է.. Ասեր են թէ լաւն այն է որ կանանչ և վայրի լինի և ծաղիկն սպիտակ լինի. և այն որ ածվոց լինի` Պրուտի Ռումանի ասեն., և այն որ լերանն է՝ Պաշհամ ըլ-մարհ, ասեն և ինքն ի Հալիմուի (Մոլոշի) ցեղերուն է»։ – Հալպուպ անուամբ այլ գրէ Ամիրտ. «Այս խոտիս Թ. Աղճա օթի ասէ, և Սուլթան օթի այլ ասեն, և ոմանք Հալիմայ ասեն, և ինքն սպիտակ ծաղիկ ունի, և ինքն Սպիտակ Տուղտն է... և այս երկու ցեղ կու լինի, մէկն որձ և մէկն էգ, և միրգն կուզ կուզ կու լինի` այն որ էգն է. և այն որ որձն է՝ միրգն մանտր և բոլոր կու լինի Դիոսկոր. այս բոյսս անուանած էր Լինոզոստիս, հուն., Հիմայ կոչուի Mercurialis. - Ըստ այսմ՝ Հալպուպն Տուղտէն տարբեր ցեղէ է։ Վաստակոց գիրքն Տուղտի և Ծնեբեկի տնկելու ատենը՝ միաժամանակ ի յունիսի դնէ. և տեղ մ’այլ հնարք մի սովորեցընէ գինի խարդախելու՝ Տուղտով. «Ի գինին արուեստով ջուր խառնես, որ նա չկարէ ոք ճանաչել. ա՛ռ չոր Տղտի տակ և եռացո ի ջուրն և ած ի գինին որ չափ կամիս, թէ ու կէս ածես, ոչ ոք ճանաչէ»։ 

Տուղտն այլ և այլ տեսակաց մէջ ունի և զ Հայկական ն, Al. Armeniaca, ճանչցուած ի Թ–Հ: ի Մարաշ, Կեսարիա, Վրաստան։ – Իսկ Հալպուպ կոչուածն՝ դիմացկուն և բրդոտ տեսակ մի ունի Merc. Perennis ovata, ի Ծանախ։ 

2989. – Տուղտ.

Կոչուի ի Հայս և բոլորովին այլատեսակ խոտեղէն բոյս մի, որ իբր 00, 3 Չ. ընդ երկայնն և ընդ լայն՝ Որթոյ նման վայելուչ տերեւիկներ ունի, որոց քովէն կ’ընծայուի հինգթերթեան սպիտակապոյտ ծաղիկ։ 

Տուղտնկուլ. – Տես Տղտնկուլ։

2990. Տումտում. – Տես Աղտոր, թ. 72. 

Տուպ. 

Նոյն թուի Տոպի հետ (թ. 2976), այսպէս գրած է Քաջբերունի։ 

2991. Տունկ. 

Հասարակօրէն տնկելու կամ նա և որ և է բուսեղէն նշանակէ. բայց յատկապէս ըստ Բժշկարանի` «Խաղողի ծառն է»։   Յիշէ նա և զ Դաշտի Տընկի տակն ։

2992. Տուռ. 

Եթէ Ուռի ծառին հետ շփոթուած չէ, զոր չեմ կարծեր, Բժշկարան մի` մանիայի (սեւամաղձութեան) դեղ գրէ, Մանուշակի, Վարդի և այլոց հետ՝ նա և Տուռի տերեւ, եկել և եղկ ջրով լեցընել գլխուն վրայ։ – Մերձաւոր անուամբ յիշուի 

2993. Տուռնի. 

Թուփ մի, որ յիշուած է յԵղեգիս վիճակի Մոկաց: 

2994. Տուրրա. – Տես Զուռռնայ։

2995. Տտզի.

Պտուղն այլ Տտուզ. տեսակ մի հասարակ վայրի Սալոր է: 

2996. Տտնեղ.

Տեսակ մի սև Խաղողոյ, կլորակ և ջրոտ հատերով. լաւ և պայծառ գինի տայ. 

2997. Տտնիճ. 

Փոխան Շատանիճի կամ Սատանէճի գրուած է Ամիրտոլվաթայ գրոց մէջ: 

2998. Տտուլիճ. 

Բժշկարան մի դեղ զուգէ. «Ա՛ռ զխոտս որ ասեն Տտուլիճ, ու ի Լօշի տակէն միաչաք, ու ընդ իրար ծեծ է, և այլն: Բայց ուրիշ Բժշկարան մի այնոր տեղ գրէ Աւելի տակ և Լօշտակ 

2999. Տրախտ. 

Բժշկարան մի գրէ. « Շարպին, որ է Ղաթրանին ծառն. Հ. Տրախտ »։ Ղաթրանի ծառն և Շիրպինն յիշած եմք Ռետնի անուամեք։ 

3000. Տրբենա.

Անունն այլ զօրութիւնն այլ առասպելեալ կերեւի. Բժշկարանի մի մէջ գրուած է. «Խոտ մի կայ Տրբենա ասեն զանունն, ի դիւթաց և կախարդաց է. և թէ երկիւղ լինի կախարդացն՝ հանեն զնա և առ ինքն պահեն, չկարէ ոք ինչ առնել: Եւ խոտիս նշանն այս է. երկայն է և բարձր, ծաղիկն բոլոր, և քան զամենայն ծաղիկս պատուական և կարմիր է, և յայն լերինն բուսանի` ուր մարգագետին է. տերեւն սուր է որպէս զձեռն. սերմն նման է Նռան հատի. և երբ չանես՝ ասա, թէ, Զքեզ վասն այս իրացս կու չանեմ, յանուն Հօր, և այլն, և յորժամ՝ հանես զնոյն գործ է»։