Հայբուսակ կամ հայկական բուսաբառութիւն

1851. Ճանկիկ.

Այսպէս կոչեն Մշեցիք, թերեւս և այլք՝ Թ. Հանրմ պարմաղը կամ էլի կամ փէրչէսի կոչած՝ բարակուկ երկայն և պատատուկ ճղերով բոյսը, որոյ ծաղկներն փունջ-փունջ երկայն և մատի կամ ճանկի ձև երեւած է արեւելեայց, անոյշ հոտոյն համար այլ տիկնայց պատշաճեալ՝ կարմրիկ տափակ հատեր բերէ իբրև պտուղ: - Լ. Caprifolius, Փ. Chevrefeuille կոչուի, իբրև այծուց ախորժելի։ Ար. և Պ. այլեւայլ խորհրդաւոր անուններ ունի, ըստ Պէյթարայ (Մատհար-շահար), որ է Անտառաց մայր   ( Սօլթան էլ-ճէպէլ ), Լերանց թագաւոր, զոր Ամիրտ. գրէ Շաճար ըլ-տէղ (Թհալ), և Սիսղանին ծառն է, կ’ըսէ, բայց իր բառագրոց կարգին մէջ չի յիշեր այս Հետաքննական անունը։ Տես Սսխի։ — Ճորոխայ Հովտին այլ և այլ կողմերում տեսնուած է այս բոյսս, և ինչուան մեր երկրին Հարաւային սահմանածայրն այլ՝ Ի Ջուլամերկ: 

1852. Ճանկի տեղ ?

Նոր բժշկարան մի պատուիրէ դալկան դեղ տալ զայս՝ Ծորի հետ եփելով։ 

1853. Ճանկխոտ.

Որ և Գետնի Փիճի ըստ Լ. անուանն Chamepity. որոյ որպիսութիւնն բացատրուած է կենարար բառի ներքեւ, թ. 3391։ 

1854. Ճանկուլ. Ջոնջոլ.

Տեսակ մի մեծկակ Սալորոյ, ըստ Ամիրտ. Դամասկեան Սալորն է. վասն զի «Ճանճալ ի Դամասկոս շատ լինի, կ’ըսէ, Հով է և գէճ, և զբնութիւնն կու կակղացընէ: 

1855. Ճանճալ.

Տես վերոյգրեալ թիւը: 

1856. Ճաշկի կամ Ճաշկին ծաղիկ.

Կըրնայ բուն անունն Ճաշակ կամ Ճաշիկ ըլլալ, և սեռական հոլովով յիշէ Սալաձորցին. 

  «Ճաչկին ծաղիկն է խիստ հոտով, դեղին է նման Զաֆրանոյն»: 

1857. Ճապկի ծառ.

Յիշուի ի կողմանս Գանձակայ (Մշակ, ԺԲ, 128. – Մեղու, ԻԲ, 832), այլ և է Զէյթուն Մարաշայ։ 

1858. Ճապուռ.

Գալիենոսի բառից մէջ գրուած կայ՝ «Ոփոտ ? Ճապուռ. Հին Բժշկարանն կ’ըսէ «Քրմենի Չաման, որ է Ճապուռն է։ Ամիրտ. այլ, «Քամուն, շամանն է, շատ ազգ է, աղէ կն Քրմանին. դարձեալ կ’ըսէ, «Երկու ազգ է, մէկն վայրի և մէկն պաղչայի: Ուրիշ տեղ գրէ. «Քարաքիա. մէկ ածւոցն և մԼԿ վայրի. և լաւն այն է որ ածվոց լինի և նոր լինի.. ինքն Զերայի դրոշմին է, որ է Հոռեցի Չաման Ար. է Քարաշիա, Նա, Լ. Carvi. – վաստակոց գիրքն (88) կ’ըսէ. «Եթէ ոք առնու զՇապուռն և լեսէ, և չող ջուր ածէ ի վերայ և ի տունն ցանէ, լուն սատակի առ հասարակ: 

1859. Ճապրապի։

Յիշուած է ի {ոտաջուր և ի Մուշ, իբրև մեծկակ վայրի ծառ մի. բայց Բժշկարանի մի մէջ ուր յիշուած են քանի մի բանջարեղէնք (Եղրդակ, Հնդուպէ, Ռազիան, Փարփօզան), ասոնց մէկուն Համար տարբեր գրչով գրուած է՝ «որ է Ճապրապին: 

1860. Ճատէ: Ճօտէ. — Տես խնկածաղիկ։

1861. Ճատվար։ — Տես Թուփ լուսնի:

* Ճարասիա — Տես Կեռաս

1862. Ճարասիոն ?

Վաստ. գիրքն (8 Ե) ձիու թոքացախի դեղ գրէ. «Առ ի Ճարասիոն խոտէ. և լեսեա սակաւ մի աղ և Հոռոմ՝ ձէթ և քաղցր գինի, և այլն, և ի բերանն դիր: Անշուշտ անուն է, բայց ստոյգն և որպիսութիւնն քննելի։ 

1863. Ճարճատ.

Վայրի Հազարն է: Ամիրտ. Ար։ Տարշապուղ բառի ներքև գրէ, «Որ է Եղիրդակն, և այլ ոք Վայրի Հազար ասեն. լաւն այն է որ մեծ լինի. տերեւն՝ զմանն յերեսացն կու տանի, և կաթն՝ զաչիցն սպիտակն կու տանի. և զխտուտն այլ կու տանի, և թէ սպեղանի առնես՝ օգտէ կարճահարին: — Տե՛ս և Հազար Վայրի։ — Լ. Cichorium Endivia. 

1864. Ճարճատուկ.

Ըստ ոմանց նոյն է ընդ Ճարճատի, բայց ոմանք այլ (Մանան. եր. 449. — Աթանաս. եր. 86) խոտ է, կ’ըսեն կապոյտ ծաղկներով. գուցէ քիչ տարբերութեամբ նոյն բանջարեղէնն է, որ և Լ. այլ զատ անուամբ կոչուի Chondrilla, Փ. Chondrille, զոր նոյնպէս գրէ և Պէյթար՝ Խոնրիլի, — C. Iunced ըսուած տեսակն և իրմէ քիչ տարրերն ճանչցուած են Արեւմտեան Հայս։ 

 

 

1889. Ճ նարակ կամ Ջնարա կ.

Գալիենոսի բառք այսոր զուգանիշ գրեն Սերետիադիս, որ թուի Σέριδος, տեսակ մի Եղիճոյ։ – Դարձեալ, Ճ ն արակ կամ Ճնիրակ է Սանդարակ կոչուած խէժն, Sandaraque, տեսակ մի կոնաձև ծառոյ՝ որ կոչի Լ. Thuja, Փ. Thuia. Ամիրտ. ըստ Պէյթարայ գրէ « Սանդարօս արաբ, ինքն դեղին զամխն է՝ որ ի քահրուպար կու նմանի, և յստակ է. էգ և որձ այլ կու լինի։.. Իպտ. ասէ, թէ ի Սանդարօսին և ի քահրուպարին մէջն բաժանումն այն է, որ թէ զՍանդարօսն ի կրակն ձգես՝ պիղծ հոտ ելանէ, և քահրուպարն այսպէս չէ»: Մեր միջին դարուց գրողաց մէկն Քարզառիկ կոչէ զՃնարակն։

1890. * Ճնդիան.

Բժշկարան մի գրէ. «Ա՛ռ զՃնդիանի տերեւն, որ է Երնջնանի տերեւն», և այլն. – Տես զայս և Բոք։ Լ. բառն է Gentiana. 

1891. Ճնճղկաբլիթ. Ճնճղկահացիկ.

Մեծ և Փոքր տեսակք զանազանին. Մեծն հասարակ Մոլոշն է, ըստ ոմանց և Տուղտ. Փոքրն Գայլթաթն է, Alchimilla. Տես թիւ 413։ 

1892. Ճնճղկալեզու.

  Տես Ձագի լեզու։ Հին Բժշկր. գրէ. «Ճնջղկի լեզու՝ Հացի ծառի ունդն է». ուրիշ տեղ այլ. «Ճնճղկու լեզու, որ ի ծառերն լինի զէդ Սոնօպար»: 

1893. Ճնճղկահաւկիթ.

Խոտեղէն մի, յիշուած ի կողմանս Սեբաստիոյ. (Պատկեր, Գ, 232)։

1894. Ճնճղկորեկ.

Բարակ երկայն սէզ մի, տեսքովն նմանեցուած Կորեկի։ 

1895. Ճնճղուան. Ճնճղապաշար. Ճնճղուպաշրուկ.

Ըստ ոմանց Ճնճղկաբլիթն է. ըստ այլոց (Մանան. 449) մանրիկ և կլորիկ տերեւօք խոտ մի է։

1896. Ճնճղու հինայ.

Ինչպէս ըլլալը տեղեկանալու է ի Խոտուջրեցւոց։

1897. Ճնճղպաչիկ. – Տես Ճնճղկաբլիթ։

1898. Ճշդարենի.

Հաւանօրէն է Նշտարենին. տես զայս։ 

1899. Ճշնարօտ. Ճշնարաթ.

Տես Խաչափայտ, գուցէ ուրիշ տեսակ խոտեղէն մ’այլ ըլլայ այսպէս կոչուած։ 

1900. Ճշնարօտ Ճերմակ կամ Սպիտակ.

Այս ի Բժշկարանս և յԱղթարս դիւահարաց դեղ գրուի. «Ա՛ռ զՍպիտակ Ճշնարօտին տակն, և երեք բաժին արա. զմէկ բաժինն ուտել տուր, և զմիւսն՝ ուրբաթ օրն ծխէ ի ներքեւն, որ մուխն ի յինքն անցանի, և զմիւս բաժինն յինքն պահէ, ազատի»: 

Ճողոպուր. – Տես Ճղոպուր ։

1901. Ճոմեր.

  Նման Հաճարի հասկաւոր ընդեղէն, որոյ տակն է կոճղեզ մի, ուտելի։ 

1902. Ճոն.

Ըստ բժշկական բառագրոց է Թ. Չաւտար, Ար. Տուսրա կամ Տուսար արաբ, ինչպէս գրէ Ամիրտ, «որ Թ. Չաւտար կ’ասէ, և Հ. Ճոն ասեն. լաւն այն է որ սև լինի». ըստ այսմ վերոյիշեալ Ճոմերին նման կամ նոյն է. բայց կ’աւելցընէ. «Ասէ Պտ. թէ Պ. Զան կ’ասէ. և ինքն ի Ցորենին ի մէջն կու բուսնի». ըստ այսմ կ’ըլլայ Որոմն, կամ Այծակն՝ Aegilops, ինչպէս ընդունի և փռանկ թարգմանն Պէյթարայ. և կամ Լ. Spelta, Փ. Épeautre, կոչուածն, որ և Ցորենի տեսակ համարուի. Spelta Triticus. – Գուցէ այս կամ այսպիսի ըլլայ Բժշկարանի մի մէջ ստուգելի գրուածն, «Շաղղէ (զդեղն) և արա զերդ Սուլուի ? հաց, որ է Ճոն»: 

Ճուան. – Տես Ճիւան:

1903. Ճուարս.

Անուն տեսակ մի Խաղողի։

1904. Ճուլինար. – Տես Նռան ծաղիկ։

1905. Ճուլուզ.

  Վայրի Նշենի ըսուած է. ըսողն կամ գրողն՝ անծանօթ։

1906. Ճուլպան. Ճուլպանտ.

Ամիրտ. ի Բառգիրսն կ’ըսէ. «Որ է Քրսանայ, որ է Քուշնայ, որ է Պուռչախն». Վաստակոց գիրքն (ԻԲ) Բակլայի մշակութեան կամ ցանելուն վրայ խօսելով՝ «Ճուլպանն այլ այդու խրատովդ առնելի է», կ’ըսէ. Պէյթար այս բառով արաբ ստորագրէ ընդեղէն մի՝ Մաշի տեսակ. Լ. Lathyrus, Փ. Gesse. Թ. Պուրչագ՝ Վայրի Մաշ կամ Ոլոռն նշանակէ. իսկ Քուշնայն տես ի կարգին։ Շատ տեսակք կան Ճուլպանի, յորոց մեր երկրին մէջ նշանակածք են յեւրոպացի գիտնոց՝ L. Tuberosus, L. Rotundifolius, L. Sphæricus, L. Roseus ի Պինկէօլ. – L. Choranthus, ի Կարին, Մուշ. Մարաշ, L. Vinealis ի Խարբերդ. L. Pratensis, L. Incurvus. L. Angulatus, եւ այլն: 

1907. Ճուլպնտիկ.

Այս այլ Ճուլպանի տեսակներէն մէկն է, վասն զի Կամարկապցին Քուշնայի համար կ’ըսէ. «Ինքն Հայոց Ճուլպանտն է»։ – Յիշէ զայս և նոր բառահաւաք մի։ 

1908. Ճուկի.

Յիշուած է, բայց ո՛ւր և ինչպէս, անծանօթ է ինձ։ 

1909. Ճ ու մճում.

Ամիրտ. գրէ այս անուամբ. «Ոմանք ասոր Շաղախուլ ասեն, և ոմանք Սպիտակ Պահմանկայ ասեն,.. Ասէ Պտ. թէ ինքն տակ է` որ ի Շաղախուլի Մսրի կու նմանի գունովն. և ասցած է՝ թէ յոսկուն տեղն կու բուսնի, և ոսկի ասեղով ի գետնէն կու քաղեն. և ի Չին այս խոտս խիստ պատուական է. և ասացած է, թէ ի Թուրքիստան կու լինի ինքս, և սորա կ’ասեն Ճումճումի Խիթայի. և օգտէ զխնաւասին և խնախին և հազին, և զանձն գիրացընէ»: Պէյթար՝ գրէ Ճէմճէմ արաբ, և տակերը նմանցընէ Շագակուլի, համն անոյշ և լեղեխառն կ’ըսէ, քիչ մ’այլ եղլի, նմանի եւս Կոճապղպեղի։ Թարգմանն (Լըգլէր) Ճումճումի անունը չէ թարգմանած, թուի թէ անծանօթ է իրեն։ 

1910. Ճուշ.

Ըստ Վիլլոդի է կոստղաբեր կպչուն հիւթ կամ խէժ բերող ծառն. Լ. Viscum, Փ. Gui. Ռ. Омела. Ար. Տիպխ արաբ. կամ արաբ., «որ Թ. Օգսու ? կու ասէ. և ինքն միրգ-մն է որ ի Սիսեռ կու նմանի. և ինքն ցեղ-մն է, և լաւն այն է որ նոր և թաժա լինի և դուր լինի... և ինքն չի ուտվիլ, տիմէտ կու լինի. և թէ ուտվի՝ քիչ, բայց սրտին զեն կու առնէ... Իպտ. ասէ՝ թէ լաւն այն է որ նոր լինի և դուրսի դիէն կարմիր, և մէջն Քուռաթին գունովն լինի. և թէ դեղին զառիկով կամ կարմիր զառիկով խառնես, եարամազ՝ որ է պեղծ՝ ըղունկն օծես՝ հանէ և նոր բուսցընէ»:

Ուրիշ բոյս մ’այլ ստորագրէ Ամիրտ. Տիպախ անուամբ, որ աւելի յարմարի խժաբերին. «Տիպախ, որ Թ. Պալիխ ասէ. և ոմանք ասեն թէ ծառ է, մարդու չքօք կու բուսնի, և տերեւնի ունի յերկան, և ժողոված դեղնուկ ծաղիկներ ունի. և մեղուն ի վերայ կու փակչի... Եւ ցեղ մի այլ կու լինի՝ որ փշկներ ունի, և տերեւն նման է Ձիթենու տերեւին.. և թէ զտերեւն փռեն և կամ ծխեն՝ ամենայն գազանքն փախչին ի տնէն», և այլն: 

1911. Ճուռի և Ճռնի.

Հայ-Աղուանից կողմանց վայրենի ծառոց մէջ յիշուին, (Մեղու, ԻԲ. 83). 

1912. Ճռճռոկ կամ Ճռճռուկ.

Խոտեղէն մի, (Եղջիւրաւոր) Cerastium ազգէն. ծաղկի ձեւին նմանութեամբ Լ. (Աստղակերպ) Stellaria կոչուի։ 

1913. Ճռնեկ.

Սոխատակ մանրատերեւ բանջարեղէն մի, որ եփուած կ’ուտուի. արմատէն այլ կարմիր հիւթ կ’ելնէ։

1914. Ճրագախոտ.

Անծանօթ է ինձ բոյսս, որպէս և յիշողն, և իր զուգած անունն Լ. Leontopotamos ? որ չի յիշուիր ի բուսաբանութեան, գուցէ ըլլար Leontopetalon, որ միջին կամ արեւելեան Ասիոյ դիմացկուն խոտեղէն մ’է, ողկուզաձեւ ծաղկօք, արմատն սապոնի պէս հիւթ մի ունի, և բուրդ մաքրելու ի գործ ածուի: 

Ճրճրուկ. – Տես Ճարճիր։

1915. Ճփնի.

Բժշկարան մի գրած է, «Դարիսենեկն՝ հայերէն որ է Ճփնին». Գալիենոսի բառից մէջ այլ գրուի «Բաբունաճ` Ճփնոյ ծաղիկ». սակայն հինն և ուրիշ ընտիր Բժշկարանք գրեն, «Ճփնի, Դֆլէ (կամ Տֆլէ. Լադ. ) Մէնանտէր ». փոխանակ գրելոյ Ոլէանտէր, Oléandre. Դլֆայի վրայօք արդէն գրած եմք (թ. 591). հօս աւելցընեմք Ճփնոյ յիշատակն. Բժշկարան մի անծանօթ բառի անուան մի զուգէ զայս, « Նզրուվաստ ? (տ. Նզրուվարդ) որ է Ճփնին»։ Վաստակոց գիրք քանի մի անգամ յիշէ զՃփնի. ինչպէս (ՃԸ) լուերու դէմ դեղ. «Արա ի մէջ տան փոս մի, և ծեծեա զՃփնոյն տերեւն և ի փոսոյն մէջ լից. նա ինչ լու կենայ՝ ամենքն անդր ժողովին»։ Մկներու դէմ այլ գրէ (ՃԺ). «Պօլոնացիք զայս փորձեալ են, որք առին զցախն Ճփնոյ դալար, և այնու խծկեցին զծակադրունսն. նա մկունքն անճարացան, և զայն կերեալ սատակեցան»: – Ճփնոյ լեղի բնութեանն համար պատուիրէ (ՃՂ) մեղուանոցի մօտերէն հեռացընել զայն, ինչպէս և Օշինդրը, և այլն։ Դարձեալ, լաւ քացախ շինելու համար. «Թէ առնուս զՃփնւոյն պտուղն որ պատառի, և իւր պտղոյն փետուրն երթայ և ձգես ի կարասն, զքացախն անուշացուցանէ։ – Քիմիական գիրքն այլ, «Վասն փօլատ շինելոյ, պատուիրէ. Ա՛ռ Ճֆնու տերեւ, և դիր ի ջուրն թրջոց 30 օր, որ գայ զէտ գորտնբուրդ, և շինէ կակուղ երկաթէ սլաք, և մխէ. (այնպէս ամուր լինի՝ որ) քարն ծակէ»։ – Ճփնին, Լ. Nerium, Փ. Oléandre. Թ. Զըգգըմ. արաբ. ընդհանրապէս տաք երկիրներ սիրէ. գտուի և արեւմտ, Ասիա և ի Պոնտոս, ուր՝ մեղուաց ասոնց ծաղկով շինած մեղրն փորցաւ պատճառէ. Հնդիկք՝ Ասվակնա կոչեն, որ ձիասպան ըսել է. այսպէս կոչուի և յԻտալիա, նա և Իշասպան (Amazza-Cavallo, Amazza-Asino). 

1916. *Ճօզպէ. Ճավզ-պուէ։

Հնդընկուզին փոքր տեսակն է. (մեծն կոչի Նարգիլակ ) արաբ.. Լ. Myristica officinalis, Փ. Moscate. Ար. կոչի եւս Ճավզի էլ-թիպ արաբ., զոր Ամիրտ. գրէ « Ճավզի տայիպ. լաւն այն է որ ամուր լինի.. թէ ուտեն և թէ ի բերանն պահեն՝ օգտէ լեզուին ծանրանալուն, և պուխարին այլ օգտէ, և զբերնին համն աղէկ առնէ, և զՍոխին և զՍխտորին զհոտն տանի... և զսիրտն խնդացընէ և տաքցընէ, և զկերակուրն մարսել տայ, և զփորն կապէ, և զործկալն կտրէ»: Տես և Գազերբուակ։ 

Ճօզպէին կեղեւն այլ առանձին անուամբ յիշուի, «արաբ. Պաuպաuայ զէտ տերեւնի է մէկ մէկի մէջ, և Ճավզպուէին կեղեւն է. լաւն այն է՝ որ ի լեզուն հասցընես՝ սրութիւն ունենայ.. գունն դեղին է.. և թէ զինքն ի քիթն կաթեցընեն՝ օգտէ հով գլխացաւութեան և շակիկային, և զջղերն ուժովցընէ, և զսիրտն խնդացընէ»։

Տեսակ տեսակ Ընկոյզք կամ Ընկուզի նմանիք Ճաւզ անուան հետ յիշուին յԱրաբաց, որոց գլխաւորներէն մէկն այլ է Ճաւզի Ճանդում ն կամ Կանդում, զոր յիշած եմք ի թիւ 51։

1917. Ճօճտերեւի.

Լսուի ի Պոնտոս, և անունն յայտնէ Փ. Tremble կոչուած Դողդոջուն Կաղամախին, Լ. Populus Tremulus, տես Կաղամախ։ 

1918. Ճօշիր. Ճաւշիր. Ջուանշիր.

Պ. Ար. արաբ. աւելի քան զբոյսն լսուի իր հռչակուած խէժն՝ այսպէս. որոյ համար հին Բժշկարան մի կ’ըսէ. «Ճօշիրն զնոյն բնութիւն և գործ ունի զէդ Օշակ. լաւն այն է որ դրուցեւ դեղին լինի և ի ներքսէ սպիտակ, համն լեղի. կոտրի շոյտ. հոտն խիստ. զսեւն մի՛ տար, և տուր քանի զՕշակն»: – Ամիրտ. գրէ. «Ճաւշիր, որ է Կաւվշիր. ինքն խէժ է, զամխն է. հոտն սուր. և լաւն այն է որ Զաֆրանին գունովն լինի և կակուղ լինի:.. Ասէ գրոցս շինողն, թէ ի Շիրազ Ճայխօշ կ’ասեն. և ինքն ծառի մի խէժ է, որ ճղերն կարճ է և տերեւն նման է Թզի տերեւին, և այլ բոլոր. և այլ ցեղ մի այլ ասացել է, թէ տերեւն նման է Թզենու տերեւին, և ծաղիկն դեղին է, և պտուղն կուզ կուզ է. և զճղերն ճեղքեն երկաթով, և խէժն ելանէ... և յորժամ որ ճղէն ելանէ խէժն՝ սպիտակ է, և յորժամ չորանայ՝ դեղին դառնայ, և յորժամ ջրով տրորի՝ կաթին գունովն լինի. և թէ սեւգոյն լինի՝ զուգուած է։.. Շէհ Ռայիս Սինեայ որդին ասեր է, թէ ես խիստ մօտեցընեմ զՕշախն (Ճօշիրի) որ փոխանն է իր չքօքն»: – Ճoշիր խէժը բերող ծառն կոչուի Լ. Pastinaca opoponax, յունարէն բառերով, որ նշանակեն Հիւթ ամենաբոյս, հիւթն այլ կոչուի Spondylium. Ճաւշիր կամ լաւ եւս Կաւշիր ՝ Պ. բառ է, նշանակէ Կովու կաթ. իսկ բոյսն Նարգէսի (Ferula) ցեղէն է։ 

1919. Ճօտ. Ճուտ. Ճօտէ. ճoտայ.

  Ար. արաբ. Տես Խնկածաղիկ կամ Մարեմխոտ:

1920. Մագարիկոն ?

Ռամկական կոչումն Ստեպղինի և Թրթնջուկի, ի Սեբաստացւոց: 

1921. Մազ.

Նռան ծաղկի կամ Ճուլինարի անուն է, Ամիրտոլվաթի բառագրոց մէջ յիշուած։

1922. Մազապ.

Խորեն. Աշխարհ. օրինակաց ոմանց մէջ յիշուի իբր ծաղիկ, յԵրջանիկն Արաբիա:

1923. Մազդիկ. Մազտաքէ. Մազտաքի.

Ձութ տուող ծառն է, որ հասարակօրէն Հերձին է. տես զայս: Վաստակոց գիրքն (ՄԷ) խրատէ Ձիթապտուղներն ամանի մէջ դնել, «երես մի պտուղ, երես մի Ըռազիան կամ Սամիթ, կամք Մազտաքէի ցախ »: Ասոր զօրութեանն համար ուրիշ տեղ (ՅԻԲ) կ’ըսէ. «Ոչխար՝ որ ի Մազտաքէի ծառին ցախն արածի՝ աղէկ կիթ առնէ, և օգտակար և մարսական»։ Իսկ Մազտաքէի ծառը տնկելու համար՝ լաւ է կ’ըսէ (ՄԻԸ) ջանջխած չաչով շատցընել քան հունտով: 

1924. Մազխոտ.

Հասարակ բարակ խոտ մի։ 

1925. Մազկափ ? Մազկապ ?

Ձութ տուող Կանգառն է, ըստ Պոնտացւոց. տես կանգառ վայրի:

1926. Մազկորեակ. Մազուկ.

Դեղին և ճերմակ մանրիկ Կորեակ, շատ ու շատ հատիկներով: Այս թուի Լ. Milium tenellum կոչուածն:

1727. Մազմազ. Մազմազիկ. Մազմզուկ. – Տես Կազմորէ և Մրուանտակ։

1928. Մազմնխոտ.

Եթէ չէ Մաշմն ։ Ամիրտ. Ար. Զուֆայրա կամ՝ Զուֆրա արաբ. բառի զուգելով գրէ. «Թ. Չօրտիկ ասէ. ինքն ծառ-մն է որ ի յԱնճիտան կու նմանի, և երկու ցեղ է, լաւն այն է որ դալար լինի.. և ասցել է գրոցս շինողն՝ թէ ինքն Թուխմի խար ն է»։ Ուրիշ օրինակ մի գրէ «Զուֆայրա. որ է Հաւան. և ինքն նման Սազապին կերպովն և զօրութիւնովն.. թուի թէ Մազմնխոտն է»։ Ուրիշ տեղ յիշուած չէ այս անունս. Իսկ Զուֆայրա կամ Զուֆրա ըստ փռանկ թարգմանին՝ է Լ. Panaces Asclepios Դէոսկորիտեայ. Պէյթար կ’ըսէ, թէ ասոր որձայն հովանեկաձեւ ծաղկափունջ մի ունի ոսկեգոյն. համն լեղի բայց անուշահոտ է քան զՍազապն։ 

Մազտաքէ. – Տես Մազդիկ ։

1929. Մազրա.

Բանջարեղէն մի. ստուգելի է, եթէ չէ սխալ գրուած (Մեղու, ԻԲ, 83)։ 

1930. Մաթուզենի. Մաթուզի.

Վայրի պտղաբեր ծառոց ցեղէն է. ծանօթ կարմրուկ և կակղուկ պտղով, ախորժահամ՝ մանաւանդ տղայոց. բայց Թ. անունն՝ մեծարու ընծայէ, Խօճա եմիշի. Լ. Arbutus, Փ. Arboisier. Ռ. Ежовка. բարեխառն և ցուրտ կլիմայից տակ գտուի, փոքր ծառ է, պտղին չորս կամ հինգ կուտերն՝ ունին բնասպիտակ (albumine) նիւթ շատ, և ըստ այնմ ի բան կու գան։ – Վաստակոց գիրքն Խնձորի մշակութեան խրատուց մէջ կ’ըսէ, «Թէ բնութեամբ ուզես որ կարմիր լինի, ի Մաթըզի ծառի տակն պատրուսեա զԽնձորենին, նա լինի խնձորն կարմիր և քաղցր»։ – Ըստ սնոտի աւանդութեան Հռոմայեցւոց՝ այս ծառս նուիրեալ էր Կարդէա դիցուհւոյ, պահապանի դրանց, վնասողները արգելելու համար: 

1931. Մալախ.

Այլ եւ այլ օտար անուններով յիշուի ի Բժշկարանս, ինչպէս Հիլ, Շուշմիր, և յաճախ զանազանելով. ըստ Ամիրտոլվաթայ, « Ղադուլէ մեծ և փոքր լինի, և լաւն այն է որ փոքր լինի և անուշահոտ լինի»: Փոքր տեսակն յատկապէս Հիլ կոչուի, մեծն է տուն Կակուլէ, արաբ. «Ասէ Պտ. թէ մեծ լինի և փոքր լինի, և քան զՃավզպուէն մեծկակ է, և իր հունտն նման Բամպկի կտին, և այլ մեծ, և կեղեւն թանձր և գոյնն կարծր՝ ի սեւութիւն կու քշտէ, և այն Փոքր Ղաղուլէն է, Շուշմիհեր ասեն և Շուշմիր ասեն. ինքն երեք ցեղ է. Հալիլային կտին չափ մեծութիւնն. մէկ ցեղն Ճավզպուէին չափ է, և երեքզռէն է, և հատն նման է մէկմէկի. և մէկ ցեղն Հիլ ն է, և ինքն լատիֆ է քան զմեծն, և այն որ մեծն է՝ որձ ասեն, և այն որ էգն է, փոքր է»։ – Օգտին կամ զօրութեանն համար գրէ. «Զբերնին հոտն անուշ առնէ. և ակնջին և ակռային ցաւուն օգտէ, և զսիրտն ուժովցընէ, և զանձն ուրախ առնէ... և զսրտին խառնել կու տանի», եւ այլն։ – Լ. Cardamomum, Փ. Cardamome. – Համամաց ցեղէն է, և շատ տեսակ, գլխաւորն զոյգ անուամբ կոչի Amomum Cardamomum, և յայտ է որ տաք կլիմայից բոյս է, Հնդկաց և Չինաց. սակայն Դիոսկոր. (Ա, Ե) և Այետիոս (Ա, Բ, 186) վկայեն, որ ոչ միայն գտուէր և ի Հայս, այլ և լաւագոյն տեսակն. յետինս գրէ. Cardamomum optimum est quod ex Armenia affertur. կըրնար կարծուիլ թէ Հայք վաճառականութեամբ հեռուէն բերած ըլլան. սակայն նոյն հեղինակք կ’ըսեն, թէ գտուէր և ի կողմանս Եփրատացւոց և ի Վոսպոր։ 

1932. Մալաչի. Մալաչին. – Տեսակ մի Տանձ ։

Մախթ. – Տես Մաղթ։

1933. Մալի լեզու. – Տես Եզնալեզու։

1934. Մալուխ.

Տեսակ կամ նոյնանիշ անուն Սեխի։

1935. Մախմուր ծալիկ.

Թաւշի նման փափուկ անուշահոտ ծաղիկ մի, որոյ կուտերն կամ հունտերն բարակուկ հատեր են։

1936. Մախր. Մախրի. Մարխ.

Եղեւնեաց ցեղէն. կուպրի կամ ձիւթի նման առատ խէժ ունող ծառ, որ բոց կամ լույս տալու համար ի գործ ածուէր ի հնուց՝ իր հիւթին անուամբ. Լ. կոչուի Pinus Picea, Փ. Pesse կամ Sapin blanc. Թ. Չըրա. Պէյթար յունարէն բառով մի կարճ յիշէ, Էլատի Ε’λατη. արաբ. Վաստակոց գիրքն տեղ տեղ (ՄԺԷ. ՄԼԱ) յիշէ Գէր Մարխ, թերեւս աւելի իւղոտ տեսակն։ – Արեւելեան կոչուած տեսակն՝ P. Orientalis, յիշուի Տրապիզոնի և Կարնոյ միջոցում։ – Հին Բժշկարանն կ’ըսէ, «Մայր փայտն՝ որ է Մարխն, տերեւն փոթոթ է. ծեծէ և ի վերայ վիրին դիր, օգտէ, և զմորթն բերէ. և ծեծել զդա և ի վերայ ցեցի դնել՝ որ է գէշ ցաւն, օգտէ. և մեղրջրով եփած՝ թէ տաս Լերդցաւու, օգտէ, և զՄաղթն դորա թէ ընդ մեղր խառնես և ընդ Չամիչ՝ և օծանես, ցաւն հատանէ. և որոց դեղ մահու առել են՝ օգնէ»: 

1937. Մածնի ծաղիկ.

Ար. Ախհուան կամ Ախհաւան, Օքուան ծաղիկն է, զոր յիշած եմք նոյն անուամբ, (թ. 13) Ամիրտ. այլ նոյն անուամբ գրէ. «Խոտ-մն է որ դեղին ծաղիկ ունի, և տերեւն նման է Աղվեշբանկի տերեւին, և սպիտակ այլ կու լինի.. և լաւն այն է որ սպիտակ լինի։.. Ասէ Պտ. լաւն այն է որ տերեւն կանաչ լինի, և ծաղիկն՝ դուրսի դեհն սպիտակ լինի, և համն լեղի, և ցեղ-մն այլ կայ որ տերեւն սպիտակ չէ»։ –Ախհուանի համար յիշած եմք որ այլ եւ այլ նշանակութիւն ունի, որոց մէկ գլխաւորն է Լ. Partenium Matricaria կոչւածն, Փ. Matricaire, զոր նոր գրիչք Արգանդաց ծաղիկ թարգմանած էին, բայց բժշկական գրոց և բառագրոց ոմանց մէջ Մածնի ծաղիկ գրուած կայ, յաւելուածով՝ «Մածնի ծաղիկ սպիտակ՝ մէջն դեղին»։ 

1938. Մահդանակ. Մահադանակ.

Ըստ Ար. Մահուտանայ կամ Մահուպտանա արաբ. եթէ չէ մի և նոյն Ճուլպան՝ այնոր ազգակից է. Բժշկարան մի գրէ «Լադ. Գադաբոյսիա», որ աւելի փռանկ Catapuce բառին է մօտ, Լ. Catapodium, և է ազգ մի Lathyrus, Փ. Geese, nր է Ճուլպան. Ամիրտ. կ’ըսէ. «Ինքն հունտ է, զէտ Տիզ է. (Կամարկապ. գրէ Շիրիկ ) կու ցանվի. աղէկն յայգիքն լինի»: Դարձեալ գրէ. «Որ է Հապ ըլ-մլուք ն, և ինքն Հոռմի Շահտանա է, և ինքն յԵթողներուն է.. Ասէ Պտ. թէ քան զՄաշն խոշոր է, և գոյնն մթնագոյն է և ի կարմրութիւն կու քշտէ, և յորժամ՝ կեղեւին մէջն լինի՝ որպէս փոքր Լուպիայի մի չափ է, և կեղեւին գոյնն սպիտակ, և մէջն ալ սպիտակ է.. և ոմանք՝ սորա Դանդ ասեն» (Տանդ)։ – Մահադանակ անունն դեռ ճանչցուի ի Հայս, երկու ոտնաչափ բարձր և հաստ որձայով բոյս մի, Ուռիի նման երկայն տերեւներով, և մանր ճերմակ ծաղկներով։ 

1939. Մահեկ.

Ձեռագիր բառգիրք մի կ’ըսէ. «Ծառ հանգոյն Գիոյ, թունասաղարթ, որ լինի ի Սպանիա»: Վարդան Յովնանեան ճանչնայ զայս ի Լ. Taxus, Փ. If. որ է Գեղձի (թ. 438), ըստ այսմ հոմանիշ կ’ըլլան Մահեկ և Գեղձի. գուցէ տեսակաւ տարբեր, թէ և շատ տեսակ չունին. հասարակօրէն յիշուածն է Հատաւոր կոչուածն, S. Baccata, որ գտուի ի Թ-Հ։

1940 *Մահլապի. – Տես Շշի։

1941. Մահմուտան. – Տես Սակամունի կամ Ջավզալակ:

1942. Մաղաշարի պտուղ.

Պտղատու ծառոց մէջ յիշուած է յԱրարատ օրագրի (Դ, 228).

1943. Մաղապ ?

Բոյս մի կարծուի ըստ Աշխարհգր. Խորենացւոյ. այլ որպիսութիւնն անյայտ։

1944. Մաղասախոտ. Մաղաuխոտ կամ Մաղսխոտ.

Հին Բժշկարանն յիշէ իբրեւ մաղասկաթի դեղ, ուրիշ նիւթոց հետ: Ուրիշ Բժշկարանք գրեն, «Մաղաuխոտ՝ որ ի սարերն բուսանի», այլայլեալ գրութեամբ ի Սազերն, Սաղերն, ի Սայլերն:

1945. Մաղթ.

Շատ բնիկ և օտար անուամբք գրուած է այս ի Բժշկարանս, որոց մէկ քանին յիշած եմք. Անգուժատ, (թ. 101) Բարկժատ, Փէժատ, Հլթիս, Ոպան, Չարհոտ, Բարզատ. արաբ., Ղինա, արաբ.. եւ այլն։ Ետքի անուամբս ստորագրէ Ամիրտ, ըստ Պէյթարայ. «Ինքն խէժ է, թաց և չոր, և լաւն այն է որ անուշահոտ լինի». շատ օգուտներն ու դեղորայս գրէ, բայց չի յիշեր զինքը բերող բոյսը, որ է՝ ըստ Պէյթարայ՝ Նարգիսից ցեղէն (Ferula), և յոմանց Մետոպիոն ? կոչի։ Ի Յունաց առեալ Լ. և Փ. Galbanum, կամ Bubon Galbanum կոչէին խէժն և բույսը, բայց հիմայ ստուգուած է որ Երպատուրէն (Լ. Peucedanum) կու հանուէր այս նիւթս, որոյ Յ. Χαλβάνη անունն այլ ի մեզ փոխուած է Քաղբան։ Իսկ վերոյիշեալ հիւթաբեր բուսոյն մէկ տեսակն՝ P. Meyeri գտուած է և ի Գարապաղ. միւս տեսակ մ’այլ P. Polimboïdes յԱրտանուճ։ – Թ. Ղասնի կոչուի խէժն. Ռ. Камедистая смола. Հ. Չարհոտ անուամբ յիշէ Վաստակոց գիրքն, և բուսոց վնասակար ճճեաց դեղ պատուիրէ (ՃԱ, ՃԵ, ՃԷ) ասոր ծուխը։ – Բժշկարան մի օտար Ար. անուն մ’այլ յիշէ. « Խամիրէ, Մաղթն է, որ ի Կաuտանա կու նմանի. Ար. Խըմիրէ, արաբ.. Ֆռանգն, Ֆէրմէնդում ». երկու լեզուով բառերն այլ մեր Հ. Խմոր բառը նշանակեն, իսկ Մաղթի նշանակութիւն չկայ ի Պէյթար։ – Հին Բժշկարան մեր Մախրի խէժն այլ Մաղթ կոչէ։

1946. Մաղոլ.

Մորենոյ նման պտուղ վայրի. տեղն այլ Մողլուտ կ’ըսեն ի Պոնտոս։ Նոյն է և Ժուղ. տ. Ժոխ։

1947. Մաճոռակ կամ Մաճուրակ.

  Տեսակ մի փոքր Խնձորի։ Իտալացիք կոչեն Pomo di S. Pietro, Ս. Պետրոսի Խնձոր։

1948. Մաճուր.

Թերեւս վերի բառին պարզն. բայց Պոնտոսի կողմերում Դդում նշանակէ։

1949. *Մամիթա. Մամիսա. Մամիտայ. Մամշա.

Ամենն այլ մի և նոյն անունն են Ար. արաբ.. Ամիրտ. գրէ « Մամիսա, որ է Մաշիայ. ինքն խոտ է և դեղին ծաղիկ ունի, և տերեւն խայտ. աղէկն երբ ծաղկի՝ ժողովէ և քամէ.. Ծաղիկն նման է Խաշխաշի ծաղկին.. շրջըցնող է և դարձընող է, օգտէ աչաց ցաւութեան և զաչքն կ’ուժովցընէ։.. Ասէ Պտ. թէ Մամշայ կ’ասեն, ինքն երկու ցեղ է. ծաղիկն կարմիր է և հալողի գոյն է, և մէկ ցեղին գոյնն դեղին է, և յիրմէն շաֆ կու առնեն և Շաֆի Մամիuայ կ’ասեն»։ Ուրիշ Բժշկարան մի կ’ըսէ. «Ինքդ զէտ Պուտ լինի»: Ուրիշ մ’այլ. « Կարմիր Մամիսա կ’ասեն ի Շիրազ Արյամումի կամ Արմաղունի, որ նման է Շախայիղի»։ – Ծիծռանդեղի ազգակից է այս բոյսս և անոր Լ. անուամբ կոչուի Chelidonium Glaucum. – Տես և Դեղին կոճ։

1950. *Մամիրա. Մամիրան.

Ոմանք նոյն համարին վերնոյն հետ, բայց տարբեր տեսակ է, ըստ Ամիրտ. և Պէյթարայ, Ծիծռանխոտին փոքրն. անոր համար Բժշկարան մի գրէ «Լադ(իներէն) Սէլիտօնիս », որ է Chelidonium. – Տես Կանթեղխոտ։

1951. Մամխի. Մամոխ. Մամոխի.

Փոքրիկ Վայրի Սալոր է. Լ. Prunus Selvaticus. Հինկեկ գրիչ մի կ’ըսէ. «Թութ է ի վերայ ցախի. նման է Շայ Թութի». այսինքն սեւ թութի. նոր գրող մի (Մանան. եր. 449) տերեւները Խնձորենոյ նմանցընէ, կուտը չափով և ձեւով Բալի նման, և սեւ գունով. թէ հում կ’ուտուի, և թէ շաքրով սնուցած։ – Տարօնոյ պտղատու ծառոց մէջ յիշէ հեղինակն Նոր Հայաստան գրոց (եր. 193)։ Կամարկապցին այլ գրէ. « Մամ ն. Մամոխ, Շլոր. ինքն երկու ազգ է, մէկն քաղցր, մէկն թթու»։ – Այս ծառը կամ թուփը յիշած է մեր ամենէն հին գրչաց կամ պատմչաց մէկն, Բուզանդ (Դ, ԺԴ), նոյն Տարօնոյ և Եփրատայ կողմերում, ուր՝ ի «Հովիտսն թանձրախուռն անտառին ի գետախառնունսն երկուց գետոցն, ի թաւութ խարձիցն Մամխեացն, ուր ի տեղւոջն ի հնոցն ի շինած քաղաք (էր), զոր շինեալ Սանատրուկ արքայի, որում անուն տեղւոյն Մծուրք կոչի». հօն անզգամ՝ մարդպետն Հայոց զբօսնելու իջեր էր, երբ Շաւասպ Արծրունի խաբէութեամբ կանչեց զնա և նետահար սպանեց:

1952. Մամխոպոպ.

Գուցէ մամերու հաճոյ անունն, ծաղիկն այլ՝ մանկամարդոց. Սալաձորցին երգած է.

«Աւգերծաղիկն ու Մամխոպոպն կու բացուին հետ Ա[ռուեղներուն»։

Թուի հաւանօրէն Թ. Պ. կոչուածն Զիւլֆի արուս, Հարսի խոպոպիք, որ է Լ. Phaseolus Caracalla, Փ. Haricot Caracolle. և ոչ Ար. Շէյպէդ էլ-աճուզն, որ նշանակէ Պառվու ձար:

1953. Մամոչ.

  Վայրի ծառոց չուտուելու պտուղներն՝ Կաղնոյ կամ Ընկուզի նման այսպէս կոչուին հասարակ անուամբ, ինչպէս գրէ Բժշկարան մի, «Պալլուտ, որ է Կաղնուն պտուղն, որ է Մամոչն», զոր թերեւս Մոմոչ գրելի է։

1954. Մամուկ.

Խոտեղէն մի, որ դարձեալ մամու անուամբ առնուած կ’երեւի:

1955. Մամուճեղ.

Թուի Դառնիճ. տես զայս, թ. 554։

1956. Մամու ոջիլ.

Որչափ Մամխոպոպն շողոմական լսուէր մեր մարց, թերեւս հակառակն ըլլայ սա, որ փոքրիկ բոյս մի է, բարակուկ թելաձեւ տերեւներով և փընջաձեւ ծաղիկներով, որ Կորեկի հատից նմանին. այս նմանութիւններէն յարմարցուցեր են Հ. անունը։ Լ. Fumaria officinalis, Փ. Fumeterre կոչեն, ծուխի պէս թեթև աննշան բան մի ենթադրելով երկրիս երեսէն վեր ելած Ռ. Димянка.

1957. Մամուռ.

Շատ անուամբք և շատ հեղ յիշուած մակաբուսակ, թէ՛ ցամաք նիւթոց վրայ, ինչպէս քարերու, պատերու, ծառոց, և թէ ջրերու երես, հասարակ անուն, որոյ հոմանիշ՝ թերեւս իրօք իրօք զանազանեալ՝ են, Գորտնբուրդ ն, Գորտան քաք, Լօռ, Խօզ, Խոզուկ, Խոզխոտ, Ջրիմուռ, Քարի ժանգ, Քարափառփառ, Կանաչ խոտ, որոց վրայ կ’աւելցընէ Կամարկապցին և Անխախտ. յարմար մակդիր իր կեցած տեղ կպած անշարժ ըլլալուն, կաշիի կամ մաշկի պէս: Թէպէտ ասոնցմէ ոմանք ոչ ցամաքի վրայ՝ այլ կեցող ջրերու երես կ’ըլլան, և կու զանազանին տեսակաւ, բայց հին գրողք խառն գրեն. ինչպէս Ս. Բարսեղ, իր Վեցօրէից ճառից մէջ կ’ըսէ (Է) ձկանց համար. «Կէսքն զ Մամուռս ջուրցն ուտեն, և կէսքն զսիկն և զաւազն և կէսքն զխոտ ինչ որ բուսանի ի մէջ ջուրցն՝ ճարակին»: Մխիթար Այրիվանեցի Արարածոց մեկնիչներէն առնըլով՝ կ’ըսէ. «Սկիզբն (ծառոց) Մամուռն՝ մօտ ի բոյսս, և կատարումն Արմաւենին»։ Ամիրտ. այլ յիշէ Ար. Տահլապ բառով արաբ., «որ է Գորտնբուրդն. լաւն այն է որ ի քաղցր ջրի լինի.. թէ զինքն չորցընեն և ի Բազկին տերեւն խառնեն և Մրտենուն ջրովն զերեսն (լուանան) կարմիր առնէ» և այլն։ – (Օտար լեզուաց մէջ այլ ըստ տեսակաց զանազանին անուանքն, բայց հասարակօրէն կըսուի Լ. Muscus, Փ. Mousse. Թ. Եօսուն Ռ. Мохъ.

1958. Մամու Տանձ.

Թէ և անունն ծանօթ պտուղ մի ցուցընէ, ըստ Պոնտացւոց, բայց վայրի թուփ մ’է Cratægus, Փռ. Alisier, Լ. կոչուածին մանր տեսակ մի, Որթոյ նման տերեւներով, ինչպէս կու տեսնուի ի պատկերիս բնական մեծութեամբ. պտուղներն այլ Կեռասի կուտի մեծութեամբ են ձուաձև կամ տանձաձեւ։ Քննելով զայս՝ բուսաբանք յատկացուցին Cratægus monogina Willd. տեսակի.

1959. Մամրիչ.

Բաղեղան անուն մի. ծառերու պլլըւող տեսակն. Լ. Hedera arborea.

1960. Մայիսի ծաղիկ.

Մեր երկրցոց ծանօթ ծաղիկ մի պիտի ըլլայ, բայց ինձ անծանօթ։

1961. Մայծ.

Ընդեղինաց՝ որք սննդեան ամենակարեւոր նիւթք են, գլխաւորքն էին և են Ցորեանն և Բրինձ, որով կերակրէր հին աշխարհ, իսկ Նորն (Ամերիկա) ունէր իրեն յատուկ մի, զոր և պարգեւեց հնոյն՝ երբ յայտնուեցաւ. թէ և շատ տեղ կոչուի սա Եգիպտացորեն, Հնդկակորեակ, Ցորեն կամ Զուռայ (Sorgho) Թուրքաց, և այլն, բայց սեփական և գիտնական անունն է Մաիզ, Maïs: Այս բառս մեզմէ իբր 250 տարի առաջ Յովհ. Անկիւրացի, ժամանակին վարժ Հայ թարգմանիչն, մէկ աշխարհագրական գրոց (Որտելիոսի) թարգմանութեան մէջ՝ Մայծ գրած է, խօսելով զԱմերիկացւոց, ինչպէս. «Ուտեն զՄայծն և ազգի ազգի խոտեր։.. Արբենան ի գինւոյ Մայծին», եւայլն. թարգմանչին արժէքն և բաւական հնութիւնն, նաեւ առաջնութիւն, մեզի ընդունելի ընծայէ իր ըրած անուան փոքր փոփոխութեամբ՝ մեր լեզուի յարմարութիւնը։ – Պոնտոսի կողմերու ազգայինք մեր Լազուտ կ’անուանեն, իրենց մերձաւոր Լազից մշակութեան և սննդեանն համար։ – Ուսումնական լեզուաւ այլ կոչուի նա եւ Maïs կամ Jea Maïs, Mays. Ռ. Кукуруза, ինչպէս և Աւստրիահայք կ’անուանեն Քուքուրուծ։

1962. *Մայս. – Տես Լդդենի։

1963. Մայր. Մայրի. Մայրափայտ.

Թուի թէ անունն սովորական նշանակութեամբն մեր լեզուով ընծայուած է ծառոյս, իբր մայր ամենայն ծառոց. զի վաղուց ի վեր մանաւանդ ի Ս. Գիրս, ծառոց ամենէն մեծն և հինն համարուի, և շատ հեղ փոխանակ ծառոց ժողով կամ անտառ ըսելու՝ Մայրի կ’ըսուի։ Սակայն յատուկ ազգ մ’է Վայրենի ծառոց իբրեւ ասոնց թագաւոր, մանաւանդ հին աշխարհի մէջ, զի նորն մեծագոյն եւս ծառեր երեւցուց։ Այս ծառս Յ. Լ. և Փ. կոչուի Κέδρος, Cedrus, Cèdre, Ար. Շէրպին արաբ., Թ. Չամ աղաճի, կամ Ղաթրան աղաճի. առաջին Թ. անուամբն յիշէ Ասար, և կ’ըսէ. «յԱրզրում շատ լինի. լաւն գէր ն է. մոմի պէս կու վառի». այս վառողն չէ յատուկ Լիբանանու Մայրեաց տեսակն, այլ Մախրին. բայց տեսակներն իրարմէ որոշել դիւրին չէ, և նոյն անուամբ կոչուին, ինչպէս Ամիրտ. այլ գրէ. «Մայրափայտ՝ որ է Մախր». իսկ ուրիշ տեղ Ար. անուամբ, « Շիրպին, որ է Ղաթրանին ծառն, երկու ցեղ է... Ասեր է Պտ. թէ իր միրգն նման է Սօնոպարին, և այլ փոքր է, և ինքն փշլի է, երկու ցեղ է. յերկան և կարճ. և կեղեւն կապուտ է»։ Օգուտներուն մէջ գրէ և զայս. «Իր միրգն ծովու լապստակ ուտողին օգտէ, յորժամ խառնես դմակ եղով և տաս որ ուտէ, և կամ ի յանձն օծես, օգտէ, և գազան յինքն չմօտենայ. և տերեւն և միրգն կ’ուտվի»! – Մեր Ս. Գրոց թարգմանութեան մէջ ամէն տեղ ուր Մայր յիշուի՝ յոյն բնագիրն և լատինն միշտ նոյնպէս չեն ըսեր, այլ երբեմն Cedrus, երբեմն Pinus և նա եւ Morus (Թթենի). բայց միշտ առաջինն՝ երբ Լիբանանու Մայրեաց է յիշատակն, թէ՛ բնական և թէ բարոյական նշանակութեամբք՝ զորս միանգամայն զուգէ վսեմական Սաղմոսն (ԼԶ). «Տեսի զամպարիշտն՝ վերացեալ բարձրացեալ որպէս զՄայրսն Լիբանանու. անցի, և ահա ոչ էր. խնդրեցի, և ոչ գտաւ տեղի նորա»։ – Հարիւր և հազար տարիներով համրուին կեանք Մայրեաց, և ուժոյ և տեւականութեան օրինակք ընծայուին ի բնութեան. այլ նոյն բնութեան տիրոջ «Ձայն՝ փշրէ զՄայրս, և մանրեսցէ Տէր զՄայրսն Լիբանու» (Սաղմ. ԻԸ)։ Բուսաբանից թողումք ստուգել թէ Սողոմոնի ատենէն հռչակուած Լիբանանու Մայրեաց ծերունիներն դեռ յուսացուի՞ն գտնուիլ, թէ անոնց թոռունքն են՝ այսօր գտուածքն, որոց նմանք գտուին և մեր Ռուբինեանց տիրած երկրում: – Տեղաքնին Գերմանացի մի՝ Վիրգինեան կոչուած Մայրը տեսած է յԱղստեւ գաւառի Հայ-Աղուանից։

1964. Մանակ.

Մատուտակի մէկ անունն է, ըստ Ամիրտոլվաթայ։

1965. Մանակօշ.

Այս այլ Բեւեկնի ծառոյ հոմանիշ է. տես զայս և զԲտում:

1966. Մանանեխ. Մաննեխ.

Մեծութեան նշանակ ի բոյսս՝ տեսանք վերը զՄայր, փոքրութեան նշանակ զսա ցուցուց մեզ՝ ինքն անճառաբար փոքրացեալն Քրիստոս. վկայելով, թէ սա «Փոքր է քան զամենայն սերմանիս. և յորժամ աճիցէ՝ մեծ է քան զամենայն Բանջարս, և լինի ծառ, մինչեւ գալ թռչնոց երկնից և հանգչել յոստս նորա». (Մատթ. ԺԳ, 31). ուրիշ անգամ այլ (ԺԷ, 19), «Եթէ ունիցիք հաւատս՝ քան զհատ Մանանխոյ», եւ այլն։ Արդարեւ քան զԿորեակ այլ շատ մանր է Մաննեխի հունտն, որոյ գործածութիւնն ի դեղս և ի տնտեսութեան՝ իբրև համեմ, ծանօթ է հասարակաց – Լ. Senapis, Փ. Sénevé. Ռ. Горчица. Ար. և Թ. Խարտալ, արաբ. «Երեք ցեղ է, ըստ Ամիրտ. լաւն այն է որ նոր լինի, և աղէկն ի յածվենիքն կու բուսնի. տաք և չոր է ի Դ տարաճա. այրող է և ուտող է. և օգտէ.. լեզուին ծանտրանալուն, մոռացկոտին. և զպալղամն կու կտրէ ի գլխուն, և զամենայն կալուածն կու բանայ, և փսխել կու տայ. և զերեսն պայծառ կ’առնէ. զճճիքն և զօձն կու սպանանէ.. և զկերակուրն կու մարսէ, և զծանր խլտն կու նօսրեցընէ.. և զիր եղն հանեն, օգտէ կարճահարին և հերքունին. և թէ զերեսն քսեն՝ կարմիր առնէ։.. Ասէ Պատ. աղէկն այն է որ կարմիր լինի և գէր. և իր խասիաթն այն է, որ եփ զինքն ի քաղցուն ձգեն՝ նա քաղցուն չեռայ և գինի չի լինայ, և քաղցր մնայ»։

Երեք ցեղ ըսած Մաննեխից երկրորդն է ըստ Ամիրտ. « Լապսան. ոմանք այս խոտիս Թ. Ղիճի ? կ’ասեն. և ինքն Վայրի Խարտալն է. և թէ եփես ջրով և ի մէջն նստի տղայն՝ զէտ աւազան, շուտ քայլէ. և թէ զհունտն ծեծեն կաթով շաղեն և յերեսն օծեն՝ զմանն տանի. և թէ շատ տարպանի (անգամ) օծես՝ երեսն պայծառ առնէ և յիստըկէ. և թէ հին գինով խմեն, օգտէ ստամոքին ցաւուն»:

Երրորդ տեսակը կոչէ « Խարտալի ֆարսի, որ ինքն Հարֆին (Կոտեմի) ցեղերուն է, և այնոր Սպանդ-ասպանդ ասեն», կամ Սպանդ ալ-Սպանդ ։ Զայս ուրիշ տեղ անուանէ Լուղանին, և Սպիտակ Հարֆ ն է, կ’ըսէ։ – Ուրիշ Բժշկարան մի Մաննեխի նոր անուն մ’ալ տալով՝ կ’ըսէ. «Խարտալ. Ըռիշատ. ինքն երկու ազգ է, մէկն Սեւ ու մէկն Սպիտակ. աղէկն՝ սպիտակն ու խոշորն»։ Ուրիշ մ’այլ Սպիտակ Մաննեխը զուգէ Սպիտակ Կոտման հունդի։ – Այս տեսակն նոյն նշանակութեամբ կոչուի Լ. S. Alba, Փ. Mouterde blanche։ – Վաստակ. Գիրքն Մաննեխի համար կ’ըսէ (ՄՀԱ), թէ ի Հռոմայ գաւառն ցանեն յայսպիսի (ցանցառ ծառուտ) տեղս՝ Մանանեխ, Աֆիօն և Չաման», հակառակ Ճակնդեղի Կոտման, և այլն որ զծառուտ տեղիս սիրեն։

1967. Մանգախոտ.

Անծանօթ բոյս մի, զոր հին Բժշկարանն խրատէ դեղ ոյժ տալու, հետն այլ «Վայրի Պուտ, Ցրդոյ պտուղ, Խնձորի չիր եփէ ջրով քաջ, և երեք օր հետ իրաց խմցո յանօթից, ի յօրն մէկ լիտր»։

1968. Մանդալ.

Ծխանելիք մ’է, ըստ հին Բժշկարանի, և մարսողութեան դեղոց հետ խառնուի։ Ըստ Ամիրտ. է Յօտ, այսինքն Հալուէ։

1969. Մանդակն. Մանդիկ.

Վայրի բանջարեղէն մ’է մազոտ ճղերով, ճերմակ ծաղկներով, անուշահոտ արմատով. կ’ուտուի, նա եւ յաղջուր դնելով։ Շատք ի նոր գրչաց յիշեն զայս. քիչ մի հիներէն՝ Ռիվոլա ի հայ-լատին բառգիրքն, բայց միայն խոտեղէն մ’է ըսելով անցնի. իսկ Շէհրիմ. համարի Polygonum Bistorta. Փ. Bistorte. որ նշանակուած է ի բուսաբանից ի Թ-Հ., ի Կիլիկիա, ի Վիրս, և ի մերոցս՝ ի Բարդող լերին, և Տարօն և այլ կողմեր:

1970. *Մանէֆրանճի?

Բժշկարան մի յիշէ Մանուշակի և այլոց հետ։

1971. Մանի.

Յաղագս Ծառոց վերնագրով համառօտ գրուածի մի մէջ յիշուի, և կ’ըսուի նման Կաղնոյ, վարի դին աւելի բարակ քան զվերինն. տերեւն նման Ծիրանի. փայտն փուտ, որ գիշերը կու լուսափայլի։ Տերեւներն անասնոց ուտելի են:

1972. Մանիքեղ ?

Բժշկարան մի գրէ. « Դակիկ, որ է Մանիքեղոյ սերմ. Corylus». Այս ծառս կամ թուփ, Փ. Condrier, Կաստանայից ցեղէն է, Եւրոպիոյ բարեխառն կլիմայից տակ և Հս. Ամերիկայ գտուի. հին ատեն Գերմանացւոց նուիրական ծառ մ’էր։ Ճապուկ ճիւղերն կողով հիւսելու բանի կու գան. պտուղն՝ Կաղինէ պզտիկ ախորժահամ եղ մի կու տայ, անոր համար մշակուի. երկայնաձեւ թեփոտ լիլիկ մ’այլ բերէ։ Գլխաւոր տեսակն C. Avellana՝ որ կաղինաբեր ըսել է, տեսնուած է ի Պոնտոս, Կովկասու երկու կողմերն, հաւանօրէն և ի Հայս։

1973. Մանծակ. – Տես Պատնճան:

1974. Մանճակ.

«Որ է Ղարանֆիլ», գրէ Ամիրտ. յԱնգիտաց անպէտն. տես ՇաՀոգրամ կամ Մեխակ:

1975. Մանիշակ. Մանուշակ.

Անուանն նման (որ հասարակ է և Պ. և Թ. ) անուշակ ծաղիկ մի՝ հոտով, համով, գունով, տեղեաւ և յիշատակօք. Վարդի և Շուշանի գերազանցութիւնը չունի՝ ըստ երեւակայութեանց, այլ աւելի սրտի և նուրբ զգացման մօտ է։ Յոյնք հեթանոսք ըսին, թէ Իա՝ Ատլասի դուստրն օրհասական Աքիլլէսի մարմինը ասրով ծածկեց. չաստուածք այլ զինքը փոխարկեցին ի Մանիշակ, որ իրենց լեզուվ "Ιον Իօն կ’ըսուի. պարկեշտութեան և հեզութեան նշանակ մ’ըլլալն քրիստոնէական գաղափարով՝ աւելի պանծալի և փափուկ ընծայումն է։ Մխ. Գոշ, որ չէր կըրնար իր Առակաց մէջ զանց ընել այսպիսի ծաղիկ, քիչ մի ստուեր ձգէ վրան՝ հանդերձ փայլմամբ, անոր կանուխ ծաղկելէն սկսանելով. «Ըստ գարնանային յեղանակի երանէին ոմանք զգեղեցկութիւն Մանիշակի. և նա ճշմարիտ կարծեցեալ յանմտաց զասացեալն, առաքեաց առ Շուշան հրեշտակ՝ առնել ընդ նմա բարեկամութիւն, վասն նմանութեան կարծեացն. զի գովիչքն նման եւս ասէին Շուշանի, և նա պատասխանեալ ասաց, եթէ՝ Դու այժմ ծաղկեալ զարդարիս, և ես տակաւին իբր գօսացեալ և անյայտ. ներեա մինչեւ ես ծաղկեցայց։ Եւ յանսալ նմա՝ յետ ոչ սակաւ աւուրց թառամեալ գօսացաւ Մանիշակ. և ի ծաղկել Շուշանին՝ բնաւին անյայտ կայր Մանիշակ»։ – Լ. Viola, Փ. Violette. Ռ. Фіалка. Ար. Պնէֆսէճ, արաբ. Թ. Մէնէքշէ կամ Պէնէֆշէ. Ամարտ. գրէ. « Պիաֆշա, որ է Մանուշակն, որ է Պանաֆշաճ ն. ինքն ի լերունքն և ի յածուենիքն այլ լինի. լաւն այն է որ գունն կուշտ լինի, և հոտն ուժով լինի.. թէ զինքն հոտվրաս՝ տանի զան գլխացաւութիւնն որ ի տաքութենէ լինի. և թէ զձէթն օծես.. զերեսին զխոշորութիւնն տանի, և զպռընկաց զշուկակն տանի, և թէ աչաց ցաւութեան օծես՝ օգտէ». և այլ շատ ու շատ օգուտներ թէ իր ծաղկովն, թէ եղովն և թէ շարապով: – Գալիենու բառից մէջ յիշուի իբրեւ յատուկ տեսակ մի,

1976. – Մանուշակ Սպիտակ.

Տառադարձութեամբ գրուած Յ. Ղեւկիոն, Λευκόίον, յորմէ. Leucojum, որ Սպիտակ Մանուշակ նշանակեն, Փ. Nivéole. – Ինչպէս շատ ծաղկանց՝ այսպէս և Մանուշակի տեսակաց մէկն այլ յատուկ Հայկական կոչուած է, Viola Armena, տեսնուած ի Կարին, Տփղիսու և Մծխիթայ միջոց. – Հասարակ տեսակն V. Campestris յիշուած է ի Թորթում. – V. Mirabilis (զարմանագեղ) ի Սօմխէթ. V. Riviniana և V. Elatior, ի Թ-Հ և Հր. Կովկաս. V. Altaica, ի Ռս. և Թ-Հ. Ծանախ. V. Dichroa ի Պինկէօլ, Կէօքտաղ. V. Hirta, ի Թ-Հ. Մարզուան. V. Occulta յԱրեւմտեան Հայս. V. Odontocalycina, V. Orthoceras, V. Sylvatica, յայլեւայլ կողմանս Հայոց և Կովկասու։ Ասոնցմէ դուրս է բժշկական գիրս մեր ույիշի և

1977. – Շան Մանուշակ. – Տես Շահպանակ։

1978. Մանչխաբուկ. Մանչխաբուս.

Լսուի ի Խոտուջուր։ Ճղճղկէն բանջարեղէն մի, հաստ ու կլորակ տերեւներով։

Մանտակ. – Տես Մանդակ:

1979. Մանրագոր.

Տես ինչ որ ըսուած է ասոր վրայօք Լօշտակ և Խնձորակ անուամբք, առջինէն զանազանելովն. այստեղ յիշեմք որ այս անունս Յ. է Μανδραγóρας, յորմէ և Լ. և Փ. Mandragora, Mandragore. և հաւանօրէն Հ. Խնձորակ ն է։ Ար. այլ եւ այլ անուններ ունի, Եապրուհ, արաբ., Թոֆֆահ էլ-ճին (Քաջաց Խնձոր), Եապրուհ Սանամի, որ դիւակերպ ըսել է, և Լօշտակը յիշեցընէ. Սիրաճ էլ-գոթրոպ, եւայլն։ Ս. Գրոց եբրայերէն բնագիրն Դուդայիմ կոչէ զայս՝ յոգնական թուով (Ծննդ. Լ. 14-6. Երգ Երգոց, Է. 13), և յիշատակէն իմացուի որ թէ՛ պտղեղէն էր և թէ անոյշ հոտ ունէր. այս բանս շատ տարակուսեցուց մեկնիչները, և շատերն պարզ ծաղիկ մի համարեցան, Շուշան կամ Մանիշակ կամ Յասմիկ. ոմանք այլ կոճղեզ մի, այլք Մուզ ըսուած Թուզն՝ Հնդկայնոյն նման. Արաբացիք իրենց Եապրուհին պտուղը Լուֆահ արաբ. կ’անուանեն, և քնաբեր յատկութիւն մի կու տան. այսպէս ըսած է և Դիոսկորիտէս՝ իր Atropa Mandragora կոչածին, և այս է ընդունելի այժմու գիտնականաց։ Ըստ այսմ և մեր հեղինակ սքանչելի ճառի Յարութեանն Ղազարու (Մամբրէ կամ Եղիշէ), Քրիստոսի ասոր Ննջեաց ըսելուն համար կ’ըսէ. «Միթէ ի Մանրագորա՞ց թմբրեալ իցէ», որ չորս օր քնանայ։ – Բանասիրաց թողլով աւելի քննութիւնը, յիշենք մեր հեղինակաց ոմանց ըսածը. երիցագոյնն Եզնիկ՝ կ’ըսէ. «ԶՄանրագորն եթէ ոք լոկ ուտիցէ՝ սատակիչ է, և խառնեալ ընդ այլ արմատս՝ քնածու լինի քնահատաց»: Կարեւոր և հաւանելի բան մ’այլ Նարեկ գրոց մեկնիչն. «Ամենայն պտղի Մանրագոր ասեն՝ որ զծաղիկն ի ծայրն ունին, որպէս Մասուրն և Սինձն»։ Եւ դարձեալ՝ «Ազգ մի խնձոր կայ վաղահաս, Մանրագոր ասի, ուստի քաղեաց Ռուբէն», և ետ մօր իւրոյ Լիայ. այսով այլ հաստատուի Խնձորակի համար ըսածնիս։ Այսպէս Մանրագորի որ և է հասարակ պտուղ այլ նշանակելու վկայէ և ուրիշ Վարդապետ մի ի Տօնապատճառս, ըսելով. «Գնասցուք ի դաշտ ինչ մրգաւէտ տնկոց, և բերցուք անտի Մանրագորս, ի պատիւ սրբոյ մօրս մերոյ եկեղեցւոյ»:

1980. Մանօշ

Բժշկարան մի գրէ « Պխուր Մարիամ, որ է Կարմիր Մանօշին արաբ. քօքն»: Ամիրտ. « Պուխուրի Մարիամ. որ Պ. Ղալղամաք, Շալղամաք ? ասէ»: Տես ինչ որ գրուած է Թաղթ անուամբ:

1981. Մանօշայի տակ.

Առանձին յիշեն զայս Բժշկարանք. Ամիրտ. կ’ըսէ, «որ է Շահպանակ». ուրիշ մի, Մրտին տակն ։

1982. Մաշ.

Ար. այլ այսպէս կոչուի, արաբ. ի Սանսկր. Մաշա. «Որ է ըստ Ամիրտ. Պօկլուճայ (Պէօհրիւճէ). ինքն ցեղ մի է. լաւն այն է որ խոշոր լինի և անարատ.. Ասէ Պտ. թէ Մաճ կ’ասեն, և ի Շիրազ Մամու մաշ կ’ասեն, և Պանու սիահ այլ կ’ասեն. և իր ճօհէրն մօտ է Բակլային ճօհէրին, բայց քամին պակաս է. իր ուտելուն աղէկ աւուրքն ամառն է, և լաւն այն է որ կանաչ և խոշոր լինի և գէր լինի, և քան զԲակլայն շուտ Հալի, և լաւն այն է որ կտված լինի: – Այսպէս գրէ Ամիրտ. ուրիշ տեղ այլ. «Մաշ. ինքն զէտ Գինձ մատեր է, և ի Հնդկաց գայ. աղէկն նորն է, և որ ի Հնդկաց գայ՝ բնութիւնն չոր է: Այս Հնդկային Մաչը՝ յատուկ անուամբ Ղուլպ կոչէ. տես զայս (թ. 1826)։ Այս վերջինս աւելի յարմարի Ոլոռն ըսուածին. բայց քանի մի տեսակ ազգակից ընդեղէնք շփոթուին կամ զուգին այս անուամբ։ Հիմայ սովորաբար Մաշ կ’իմացուի այդ Ոլոռն, զոր Ամիրտ. զուգեց Պոլոճիկի կամ Սեւ պորտիկ ըսուածին. տես թ. 592. Բժշկարան մ’այլ գրէ. «Մաշ, որ է Լօվիաս ն. Թ. Պօկրուցե կասէ. և ահա երեք տեսակն այլ ըստ մեր հիմնական որոշ ման միացուց. որով Մաչ է Լ. Phaseolus Mungo կամ Pisum. Փ. Poix. իսկ Լովիասի և Դկուղի վրայ արդէն գրած և որոցմէ զատ յիշած եմք և զգուլպան: – Ո՞ր տեսակ Մաշ է Մխ. Գոշի յիշածն (ԽԶ), որ պատրաստուած ըլլալով «ի դարմանս հիւանդաց, սնափառէր, ուրիշ ընդեղէնք զինքը տնազելով` կ’ըսէին, թէ և ոչ մեր իշխանն այդ չափ պարծի, իսկ քու անունդ այլ Մաշ՝ իբր շուտ մաշող՝ յայտնէ, որ ժա մանակաւոր է պէտք քու։ – Ըռինտ կոչուած Մաշն՝ P. Formosum տեսնուած է ի Թէքտաղ լ:

1983. Մաշխ.

Կարեւոր բոյս մի պիտի ըլլայ, որովհետև պիտանի բանջարեղինաց կարգին յիշէ Հին Բժշկարանն, և կ’ըսէ. «Ի ջրային տեղ լինի. հերն զէդ Սխտորի է, ծաղիկն դեղին. և մօտ ի տակն երկու կարեւորք են. զայս բանջարս տակով եփէ և տուր առն և կնոջ ամոց, և ծննդականք լինին, թէ այրն ամուլ թէ կինն է»։

1984. Մաշկամիրգ.

Խորենացւոյ Աշխարհագրութիւնն յայտնէ ինչ միրգ ըլլալը. « Կաստանոն (թ. 1339), Մաշկամիրգ». և ի Տուրուբերան կ’ըսէ գտուի, որ է Տարօն. որոյ տեղացիքն մինչև հիմայ այսպէս կ’անուանեն զԿաստանային, նոյնպէս և Համշէնցիք։ Բայց առ նախնիս մեր, որպէս և առ Պարսս՝ լսուի և Շաբալութ անուն, որոյ կարգին բացատրեմք։

1985. Մաշմն խոտ. – Տես ի բառն Կառան։

1986. Մառլայտակ ?

Մարուխի և ուրիշ բուսոց հետ եփելով խմել պատուիրէ արիւնահոս ախտաւորի՝ Բժշկարան մի։

1987. Մասուր. Մասրենի. Մասրի.

Ծառ, ծաղիկ և պտուղ յիշուած ի միջին դարու գրչաց մերոց և ի նորոց, և ամենէն այլ՝ Վարդենւոյ ազգակից կամ՝ վայրի վարդ համարուած, ինչպէս և յօտարաց, որք Շնավարդ կոչեն. Յ. Kuycerotov, Cynorrhodon, Փ. Rosier des Chiens, եւս Eglantier. Ար. Ուլեխ կամ՝ Ալեխ ըլ-քալպ արաբ. Թ. Իթպուռնի. Ամիրտ. Ար. անուամբն գրելով կ’ըսէ. « Յուրլեխ էլ-քալս, որ է Հ. Մասուր, և Թ. Իթ պոռնի կ’ասեն. և քան զմէկ այլ Յուլեխն (Մորենին) այսոր ծառն մեծ կու լինի, և տերեւն քան զՄորմենուն տերեւն լանկեկ կու լինի, և ծաղիկն սպիտակ կու լինի, և տղերն ամուր և պինտ կու լինի, և փչեր կունենայ: և միրգն նման է Ձիթապտղին պտղին, երկանկուկ- և յորժամ՝ Հասնի՝ կարմրուկ կու լինի. և մէջն զերդ թուրդ լինի. և զմէջն Տանեն՝ որ թոքին զեն չանէ, և թէ գինով եփես և տաս որ խմէ՝ զփորն կապէ, և զգոզն արգիլէ... Ասէ Պտ. թէ Յուղեխ ըլ-Ղուստ այլ կ’ասեն, և ի Շիրազ Տրախտի սիլ կու ասեն, և իր մրգին Սեկուլ ասեն, և իր Վարդին՝ Վարդի սիյահ (Սիաճ) կ’ասեն (արաբ., Ցանկերու Վարդ) և Նասրին ալ-Սայլահ (արաբ. ) կ’ասեն»:

Սալաձորցին զանազանութիւն մի ցուցընէ Մասրենւոյ և ուրիշ վայրի վար դենոյ մէջ, ըսելով։

« Սուտ վարդն է բաժնվեր յերամեն, խառնել երամն Մասըրենուն»:

իրմէ առաջ Թլկուրանցին այլ երգեր է. «Նա խնդալով ցնծայ և ուրախանայ այն Մասրենին»։ Խիկարն այլ ճարտարաբանէ. «Օձն փաթթեցաւ ի Մասրենին և անկաւ ի գետն. տեսեալ զնա Գայլուն՝ ասէ. Ահա չարն ի չարն հեծեալ. և չար է որ վարէ զնոսա). (գայլն այլ չար)։ – Աւետիք Ամդեցին նահապետներն ու մարգարէներն այլ և այլ ծաղկանց նմանցընելով, «Մասրենի ծաղիկն Դանիելի նմանի, կ’ըսէ. – նմանութեան պատճառն ի՞նչ է. – յայտնին այս է՝ որ Մասուրն և Մասրենին մեր ազգայնոց չատ ծանօթ եղեր է, և յետին յիշուած հեղինակէն մինչև ի մեկնիչն Նարեկացի՝ պէսպէս կերպով յիշեր են. Ամիրտ. այլ՝ կարծես թէ ծառն աչաց դիմաց ունենալով ստորագրեր է։

1988. Մասպար. Մասփար.

Նոյն է ընդ Ասպուրի, տես զայս, թ. 176, և Կրտիմն։

1989. *Մավզած.

«Ծառի պտուղ է սեւ և տափակ. աղէկն ի Հոռոմք լինի», կ’ըսէ Կամարկապցին. տես Աղուիճակ:

1990. Մատի ծաղիկ. Մատին ծաղիկ.

Տես Այգոյ ծաղիկ և Գինէծաղիկ։

1991. Մատիտեղն.

Հովուի բիր անուամբ յիշեր եմք, (թ. 1731), հանդերձ Ար. անուամբ. Հ. ըսւած է և Հաւկթիկ, Լ. Polygonium. Փ. Renouée. Ռ. Спорышъ. Պ. Պարսիյան-տարու արաբ. Ամասիացին գրէ Ար. Յասայի ըռայի ( Ասա իւռռայի որ է  Հովիւի Գաւազան ն. և Մատիտեղ այլ կասեն, և Թ. Չօպան տայաղի ասէ. ինքն էգ և որձ լինի, և տերեւն նման է մազապի տերեւին. ով է. յերկան կու լինի, և որձն այս է։ Թէ որ ձուն զջուրն խմեն՝ զկրծոց արիւն թռնուլն կտրէ, և զլուծումն այլ կտրէ. և թէ գինով խմեն՝ օգտէ գազանաբարին և մահացու դեղոց, և թէ ջերմն չբռնելուն մէկ ժամ՝ յառաջ խմցընեն՝ շատ օգտէ, և այլն: Ուրիշ տեղ պարսիկ անուամբն ստորագրուած է. «Ինքն խոտ մ’ է, որ ի ցաներուն մէջն կու բուսնի շատ, և տերեւն նման է Սիսռան տերեւի, և ի վերայ պտուղ ունի, և ի, Եղջիւրի կուտ կու նմանի, և ի մէջն կարմիր մատեր ունի, նման է Ոսպի. և Համն լեղի կու լինի։ Թէ եռացընեն՝ զջուրն խմեն՝ օգտէ ստամոքին ցաւերուն։ Մատիտեղանց ազգն հարիւրաւոր տեսակներ ունի. մեր երկրին նշանակուած  են, Polyg. Bistorta. P. Ampbibium. P. Minus. P. Alpinum. P. Polycnemoides. P. Bellardi. – P. Pulchellum ի Կիւմպիւմ. – P. Alpestro. P. Setosum (մետաքսեայ) ի Բաբերդ, Մուշ. – P. Luzuloïdes, ի Կիւմկիւմ, եւ այլ յիշուած յԷջմիածին, ի Բասեն, Երեւան, Արտական, Համշէն, Վարաժնունիք, և այլն։ 

1992. Մատնախաղող.

Նշանակէ երկայն ուռերով և ծիլերով Որթոյ ծառն, և յատկապէս ուռն (ճիւղն): Աբելի և կայենի զրուցապատմութեան մէջ կ’ըսուի. «Ետես (Կայէն) Մատնախաղող բազում և երկայն. և ասէ ցեղասյրն իւր: Ե՛կ, մատիր, խաղասցուք... Աբէլ միամտութեամբ գրկեաց զծառն, կայէն առեալ զուռն Որթերուն և պատեաց երեք փաթ, ձեռներով և քամակն... այնչափ Ուռով Որթոյ պատեաց զնա, մինչ զի ոչ մնաց մնար արձակելոյ՝ յոտիցն մինչև ցգլուխն», և այլն.

1993. Մատնիկ.

Ռամկական անուն Հինգտերեւի (Փանջանկուշտ) կոչուած բուսոյ։

1994. Մատնկաղնի.

«Ցեղ մի Կաղնւոյ է, որոյ ծաղիկն իբրեւ զմատունս կախ լինի, վասն որոյ և ընկալաւ զանունն»: Այսպէս կ’ըսէ ձեռագիրք մի. բայց այսով յատուկ տեսակն չիմացուիր, վասն զի այլ և այլ տեսակաց այլ ծաղիկ քն կըրնան նմանիլ մատ. նաձեւի։

1995. Մատնկներ.

Գոթեաց Ճանկն է. տես թ. 509։

1996. Մատուկ. Մատուկք.

Թերեւս Մատուտակի տեսակ մի, որոյ նման երեք չորս մատնաձև տակ ունի, կարմիր բրդոտ ծաղիկ, և Շաղգամի պէս կ’ուտէի։ – Հին գրուած մի կ’ըսէ. «Մատուկին՝ մատանց նման երեք տակռի ի վայր լինի, և կառին պէս դիր ի վեր, որ աղքատքն ուտեն. այսպէս էր կեանք մարգարէիցն: Յովբայ գրոց մեկ նութեան մէջ գրուած է այն, որ թուի վանական վարդապետին։ – Bassis անուամբ Լայնատերև և երկայնտերև տեսակօք ծառ մի կայ ի Հնդկաստան, ուր Մադուկ կոչուի (Madhuka). կըրնայ իբր պարզ դիպուած ով այսպէս կոչուիլ։ բայց պտուղներն երկայն ու բաճիճաւոր կամ պարկուճաւոր նման են մատներու քովէ քով:

1997. Մատուտակ. Մատուտիկ

Ունի ուրիշ անուններ այլ, ինչպէս Մանակ, Մարուխ, Մարախ. – Յ. Γλυκυρρίζα ( Գղիկուրեղին ի բառս Գալիենոսի). Լ. Glycyrrhiza (glabra). Փ. Réglisse. Ռ. Лакрица. Թ. Պիանքէօքի, Ար. Սուս, արաբ. Սովորական Հ. անունն արմատին մասնաձև ըլլալուն համար կ’ըսուի, և տեղ տեղ Թ. այլ Մէտնիկ կ’ըսեն։ Ամիրտ. Ար. անուամբ ստորագրէ, «Ինքն Մարուխն է, և Մատուտակ այլ կու ասեն». – երկու ազգ է, Քաղցր և Լեղի, բայց երկուքն այլ ի բան չի մտնէ. «աղէ կն Քաղցրն է և պիտեւանն. – դեղին տակ է, և մութատիլ է, և ճլէ կու տայ, և օգտէ ըռթիլաճին (կեղ, վէրք) որ ի յանձն լինի, և ջղացաւութեան. և թէ յաչքն քաչեն՝ օգտէ զաֆրային որ ի յաչքն լինի, և այլն։ – Մատուտակն ոչ միայն դեղոց բանի կու գայ, այլ և ուտելու անեի, մատղաշ եղած ատեն. Վաստակոց գիրքն շատ հեղ յիշէ, և «գովեցին ոմանք, կ’ըսէ, զայն գետինն՝ որ յինքն Եղէգն բուսանի և Մորենիք և Մատուտակ և ջրասէր բոյսք։ – Քիչ տեսակներ ունի Մատուտակն և անորոշաբար յիշուի ի Կարին, Էջմիածին, Խնուս, Մուշ, Մանազկերտ, Ատրպատական:

1998. Մար ?

Բժշկարան մի յիշէ զայս, Նռան կեղեւի հետ Մարի կեղև եփել ջրով, և այլն։

1999. Մարախ. – Տես Մատուտակ։

2000. Մարան – Տես Կռանի ծառ։