Յօդուածներ եւ ելոյթներ

[ՊԱՏԱՍԽԱՆ]

«Եղիի» 12-ով թուով Զիրտուշդի քանի մը դիտողութիւններուն հերքումը կար։ Եւ ի՜նչ հերքում… կը տեսնենք։

Կանխաւ կը ներեն ընթերցողները այս պատասխանը ուշացնելուս, ըլլայ «Եղիի» կանուխ ձեռքս չհասնելուն ու աւելի եւս պտոյտի արգելիչ պատճառներուն համար։

Ջղային գրգռումով, առնուածի մը թափով. «Ե՜ս սխալ գրեմի» մը ինքնահաւանութեամբ, «Ես անոր կը հասկցնեմի» մը միամտութեամբն է, որ առաջին անգամ ինքզինքը, իր պատուոյն հետ կը ցուցադրէ Եւոլին Տաւիղ ։

Ինչո՞ւ այս բանս, այսօրինակ յոխորտանքով. վասնզի ազնիւ պարոնը զինքը անսխալական կը դաւանի եւ իրեն գրածները՝ յաւիտենական ճշմարտութիւններ, զոր կը ցուցնէ ալ։

Խե՜ղճ խմբագիր, որ այսպէս գրութիւններ կը հիւրընկալէ, որոնք եղածովը սխալ եւ որոնց գրողները կամ, լաւ եւս, գրողը [1 անընթ. ] ինքնավստահութեամբ փքած դեռ առաջին գարեհատով մը, ինչ. իբրեւ թէ մեր գրածները շատ [նոր] եւ գեղեցիկ բաներ են. ո՛չ, այդ չեմ ըսեր, բայց գէթ մեր գրածներուն մեր անձնական համեստութիւնը կը միանայ, որ է՝ մենք մեր խեղճութեան գիտակից ենք։ Արուսեակին, երբ մի քանի իր սխալները անդրադարձուցին, լռեց առնինք ան շնորհակալութեամբ. Արուսեակը, որ թերեւս իր քննադատողէն լաւ [կը] գրէր։

Ասով չեմ ուզեր ըսել, ո՛վ Եւոլ Տաւիղ, քննադատութեանս մասին լռէ, շնորհակալ եմ, այդ չէ, այլ շատ գէշ ըրաւ, մանաւանդ իրեն, որ իր դարձուածքներուն մէջ անձնապաստան խեղկատակ մ՚եղաւ եւ, ըսածներուն մէջ՝ երեւելի ու միայն իրմէ աներեւոյթ կարծած աճպարար մը։

Այս գրութիւնս պիտի չընէի, ըլլայ այսպիսի փուճ բանի մէջ ժամանակ չվատնելու. ըլլայ գրութեան մը մէջ գրող հոգին չափելուս համար (ուր որ շողորթութիւն կան, այն տեղէն պէտք է քաշուիլ)։ Բայց քանի մը ընկերներու այս խօսքին վրայ պէտք [է] չլռիլ (իր ոճը իր ոճով շնչէ. կրնան ըսել յաղթուեցաւ)։ Չէ՛, այդ «յաղթուեցան» իմ հոգս չէ. այլ կարեւորութիւ՛ն չտուաւ. այո՛։ Զի, ինչպէս անգամ մ՚ըսի, գրութենէն գիտեմ, թէ ինչ մակարդակի վրայ եղողի մը դէմ կը գտնուիմ։

Իսկ «իր ոճը իր ոճով շնչէ», կը հասկնամ, այսինքն «իր պաղզաւակները » նրբախօսութիւնները, ջախջախիչ նրբախօսութիւններով, ատիկա կը մտածենք։

Այս անգամ, իր «Անոյշ ձայնին» սկիզբէն վերջը, ինչ ապրանք ըլլալը պիտի ցուցնեմ, որ այնչափ իր աչքին արժէքաւոր կը տեսնուի։ Այսպիսով չը կարծէք թէ նախընթաց քանի մը մասին դիտողութիւններէն փախուստ կու տայ, պիտի կարդանք զանոնք իրենց կարգին համեմատ։

Ալ այս անգամ, եթէ հասկցան՝ հասկցան, թէ չէ՝ ալ ինչ կրնամ ընել. այդ երկաթին ուրիշ խարտոց պէտք է գտնալ։

Այդ իմաստներու խռնփնթոր կարգադրութենէ դուրս պիտի նետեմ լեզուի սխալները՝ գաղափարի սխալներուն հետ առաջինին աւելի կարեւորութիւն տալով, քանի որ լեզուն հիմն է գրականութեան։

Սկսինք։

«Կը յիշեմ ժամանակներ մանկութեան քաղցր եւ երկնային օրեր։ Կը յիշեմ այն օրը ուր մայրս առջի անգամ ուսոյց ինձ աղօթել»։

Բարեկամ, նախ կը խնդրեմ, որ այդ ըսածներուդ կէտերը դնես։ Օսմաներէն չենք գրեր։ Այո՛, կէտը փոքր բան է, բայց չգիտնալը մեծ բան է, ուսման եւ գիտութեան փոքրութեան առջեւ տգիտութիւնը աւելի կը հսկայանայ։ Կէտադրութեան պակասութիւնը կամ սխալութիւնը գրութեան մը խառնակ փնթորին մեծ պատճառներն են։ Յետոյ, «կը յիշեմ այն օրը ուր մայրս…»։ Այդ ուրը քեզի պահէ, երբ եւ եթէ գրաբար կ՚ուզես՝ յորում ։ Ասոնցմէ անմիջապէս վերջը.

«Կը յիշեմ ո՜հ մայրիկս այն ժամերը ուր (դարձեա՜լ ուր) ծնրադիր ու աչերդ բարձրացեալ երկինք կ՚աղօթէիր»։ Նախ նորէն կը խնդրեմ կէտերը դնէիր։ Յետոյ սա աչերդ բարձրացեալին աչք մը տուր, կարծեմ աչերդ բարձրացուցեալ պիտի ըլլայ եւ կամ բարձրացուցած։

Իսկ «զեփիւռէ բերուած տաւիղներու մրմունջքին» այս խօսքը հին չէ. երկուքս ալ ծանօթ ենք, եւ այս անգամ դու ծանօթին ծանօթն ես։ Ասոր հետ կը միացնես գոլորշունչ բառն ալ ըսելով՝ «… բառին սխալ ըլլալը կ՚ապացուցանես, է՜յ հելպեթ դու յաւելաբան մ՚ես, կը հասկցուի, իսկ ես…»։ Նախ թոյլատրէ, որ այդ իսկ եսէն վերջ ինն մէկ կէտերուն տեղ դնեմ բաց գիրով այս բառերը տաճկաբան մ՚ես օֆ ճանըմ ներու, աղա ներու, պէլքի ներու եւ սուս երու. Բայց կատակը մէկդի։ Ընդհակառակը, բառին ճիշտ ըլլալ իսկ անոր սխալ իմաստով գործածուելն է, որ կ՚ապացուցանեմ։ Իսկ «հայկաբան մ՚ես» ինչ կ՚ուզես ըսել, եթէ մրմունջ ու գոլորշունչ բառերու գիտակցութեամբ է, որ հայկաբան կ՚ըսուի՝ այն ատեն, լաւ ուշ դիր. Ստեփանէն մինչեւ Ստեփանիկը քեզի համար մէկմէկ հայկաբաններ են. այնքան սովորական են այս բառերը։

Անցնինք։

«Ամառնային օրերուն մէջ երբ ստուերը, այն մութ թռչունը ՝ իր թեւերով կը ծածկէ աշխարհս, որպէսզի բոլոր տիեզերքը ննջէ քնոյ մէջ, հանգստանայ»։ Ահա գաղափարի սխալ, նմանութեան սխալ։ «Երբ ստուերը, այն մութ թռչունը». կը հասկնամ մութը, գիշերը ըսել կ՚ուզես, բայց տղայ, այսպէս բան չըսուի. չըսուի այսպէս բան։ Սեւ թռչուն՝ կը հասկնամ, բայց մութ թռչունը ո՞րն է։ Յետոյ ստուերը, գիշերը ինչպէ՛ս թռչունի կը նմանցնես. այդ նմանութիւնը ուռուցիկ է, սխալ է, համեմատութիւն չկայ, կաթիլ մը ճաշակ, եւ պիտի ըմբռնես ըսածս։

Անմիջապէս վերջը.

«…այն ատեն ուր (դարձեա՜լ ուր ) ամէնքը ներդաշնակութեամբ գինովցած կը քնանան ու լռութիւնը կը տիրէ քաղցրանուագ անտառներու մէջ»։ Ներդաշնակութեամբ գինովցած. կը լսեմ, որ տղայոց մէկը կ՚ըսէ. ի՜նչ աղուոր խօսք է։ Զիրտուշդ ինչ֊որ կ՚ուզես՝ թող ըսէ, այդ գրողը՝ ով որ է, լաւ կը գրէ։ Իսկ եթէ հարցնեմ տղայոց, թէ այդ ինչ ներդաշնակութիւն է, որմով ամէնքը գինովցած են, քիթերնին պիտի ծռմռկին եւ թերեւս մէջերէն մէկն ըսէ. վերջալոյս ձայներուն ներդաշնակութիւնն է։ Ուրիշ մը՝ տիեզերքի կազմութեան ներդաշնակութիւնն է։ Մէկ ուրիշ մ՚ալ. մէջերնէն չարաճճին. «Ի՞նչ կ՚ըսէք, այդ ներդաշնակութեամբ կը գինովցուի, ուրեմն գինիի եւ մարսալայի ներդաշնակութիւնն է»։ Ես ալ պիտի ըսեմ. ինչ ալ զրուցէք. ստոյգ չէ, քանի որ նախադասութեանը իմաստը, խօսքը պակասաւոր է, պէտք է այդ ներդաշնակութիւնը աններդաշնակ Եւոլին Տաւղին հարցնէք։

Անմիջապէս վերջը (կը տեսնա՞ս, ծայրէ ծայր սխալ է). «երբ երկնքի աստղերէն (հարկաւ երկնքի, երկրի աստղը, ո՞րն է) երբ երկնքի աստղերէն, ամբոխէն փախչելով շքեղ ու միայնակ կու գայ երազեցնող աստղը» Ամերիկայէ՞ն կը փախչի, բայց նոյն ամբոխը հոս ալ պիտի գտնէ։ Ես ինծի կ՚ըսեմ. թերեւս ամբոխը աստղերուն կերթայ։ Յետոյ անդրադառնալով, բայց աստղերու խումբին ամբոխ չեն ըսեր։ Ես՝ ընթերցողս ասիկա չհասկցայ, դու՝ գրողդ, եթէ հասկցար, քեզի պահէ։

Քիչ մը վար.

«զի նորա երգերը սոսկ միայնութեան մէջ փառաւորին »։ Այդ փառաւորը քու անուանդ ածական մը դիր, իսկ երգերուն համար բառագրքիդ մէջ ուրիշ մակդիր մը փնտռէ։

Քչիկ մըն ալ վար.

«Իր թեւերուն վրայօք կը տանի մինչեւ երկինք». վրայէն օքը վերցուր. գրպանդ դիր. զայն ուրիշ տեղ մը պէտք կ՚ըլլայ։

Հիմա անցնիմ առջի քննադատութեանս վրայ գրած հերքմանդ մէկ մասին։

Զքեզ այսպէս կը պաշտպանես (Տեղ մը մանրամասն քննելով աս բանս. «Մանկութիւնը ծաղիկ մ՚է, աղօթքը նորա բուրումը». Կը հարցնես, թէ միա՞յն աղօթքն է անոր բուրումը… Լաւ, ես ալ քեզ հարցնեմ, եթէ մարդկութիւնը ծաղիկի մը նմանցնենք, աղօթքէն զատ ո՞ր բանը կրնայ ըլլալ նորա քաղցրաբոյրը)։

Լսէ բարեկամ. Ի՞նչ հարկ կայ այստեղ, իբրեւ [1 անընթ. ] պաշտպանութիւն, մանկութիւնը ձգես եւ մարդկութիւնը ծաղկի նմանեցնես, իբրեւ թէ մանկութիւնը մարդկութեան մէկ մասը չկազմեր, ապրես, քաջ փիլիսոփայ։

Կը հասկնաս, տղա՜յ, ես երբեք չեմ ըսէ թէ մանկութիւնը ծաղկի չի նմանիր, այլ միայն աղօթքը անոր բուրում չէ։ Աչքիդ առջեւ բեր մանուկ մը եւ նկարէ. անոր ժպիտը, անոր սիրունութիւնը, անոր անմեղութիւնը, անոր չարաճճութիւնը, անոր փոքր բանէ մը լալը, անոր աշխուժութիւնը, անոր թոթովանքը, այս ամէնը մանկան յատկանիշներն են, բայց աղօթքը՜. Աստուա՜ծ իմ, աղօթքը՜, այդ լուրջ գործը, այդ ծերունուոյ մը գործը մանկան միայն յատկանիշն ըսել, ես կը զարմանամ։ Եթէ կարելի ըլլար ծերունի մը ծաղկի նմանեցնել, թերեւս աղօթքը անոր բուրումն ըլլար (ծեր ըլլալ աղօթել — Դուրեան), բայց մանկա՞ն։

Անմիջապէս վերջը.

«Մանուկը աղօթքէ կը փախչի»։ Դու որտեղ մը ինծի կ՚ըսէիր, թէ առջները չես կարդացած (ինչ որ պիտի ցուցնեմ թէ կարդացեր եմ) դու ոչ թէ առջները, այլ ճիշտ քովինը չես կարդացած, ընդհանրապէս կը փախչի, ուստի առջի ըսածս կու գայ, թէ աղօթքը մանկան յատկանիշ չէ։

Այս աղօթքի եւ բուրումին նմանութեան մասին է, որ կ՚ըսես. «Կը հարցնեմ, նոր բացուած կոկոն մը հոտ չարձակե՞ր»։ Ես ալ քեզի կը հարցնեմ, անպատճառ այդ հոտը աղօթքի պիտի նմանցնես, քանի որ, ինչպէս տեսար, աղօթքը մանկան անմիջական կապակցութիւն չունի, մինչ հոտը՝ ծաղկին ամենասերտ յատկութիւնն է։

Այս այս է, կ՚ուզե՞ս հասկնալ, թէ չէ զուր տեղ առաջ չտանեմ գրութիւնս։ Ինչ որ է. անցնենք, ինծի ինչ, թէ կ՚ուզես հասկնալ կամ ոչ։

« Մայրս արեւ մ՚էր երկնայի՜ն. նորա ճաճանչներն էին սիրոյ անուշ ձայներն»։

Այս մասը այսպէս կը պաշտպանես, «Չես հասկցեր, նախ այս բանս առջի ըսուածքին հետ կապակցութիւն ունի, լաւ մը ակնարկէ։ Ինչպէս արեւը ծաղկանց ցօղը կը սրբէ՝ նոյնպէս ալ մայրս (ոչ մայրդ՝ մօրդ ձայները) նոյնպէս ալ իմ արցունքներս կը սրբէր, չի լսուիր երկնային արեւ այս իմաստով, սիրելիս։

Չըսուիր, ամենասիրելիս. նախ՝ կը գրես, թէ այս իմաստը առաջինին հետ կապ ունի, զոր ես չեմ տեսեր։ Դու գործդ տես, ես տեսեր ու կարդացեր ալ եմ. այնով հանդերձ՝ սխա՜լ է։

«Մայրս արեւ մ՚էր». այո՛, ինչպէս ըսի ուռուցիկ է եւ մասամբ մը սխալ, քանի որ մանաւանդ հայկական բացատրութեան ուղ եւ ծուծը եղեր է արեւուն ըսել՝ արեւ երկնից, իսկ լուսնին՝ դշխոյ երկնից. մին արական, միւսն իգական։ Բայց մայրդ արեւ մըն է եղեր ու … երկնային։ Թող ըլլայ։

Արդ.

Մայրդ հաւասար է արեւ

Մօրդ դէմքը = արեւուն սկաւառակը

» նայուածքները = արեւուն ճաճանչները

» սէրը = արեւուն ջերմութիւնը

» ձայները = արեւուն 0 ( զերօ՜ )

Եւ խոշոր զերօ, գլխուդ չափ (եթէ կը սրդողիս՝ իմ գըլխուս չափ, ասկէ բան չըլլար )։ Արդ, սիրելի, այս պարագայիս մէջ թէ մօրդ ձայները, կամ այս սէրը, գգուանքն է արցունքներդ չորցնողը կամ անոր սիրափայլ նայուածքները։

Ինչպէս ծաղկանց ցօղը չորցնողը արեւն կամ ջերմութիւնն է կամ անոր ճաճանչները, կարծեմ ասկէ պարզ բան չէր կրնար ըլլալ։ Անցնինք նոր սխալներու.

«…եւ իր աչերէն որոնց քով աստղերն աւելի նուազ փայլ ունին »։ Ուշադիր, բարեկա՜մ, հոս եղած գաղղէաբանութեան հոտը անտանելի է. կարծեմ ինքնահաւանութեան հրաբուխէն է, որ չես զգար։

Տեղ մը.

«…ո՜հ ինչ քաղցր ու ներդաշնակ էին այն ձայները, որոնք մօրս բերնէն կ՚ելլէին իմ վշտացեալ ժամերուս»։

Ո՜վ Եւոլին Տաւիղ, ո՜վ քաղցրանուագներու երգիչ, այս տափակութիւնը քեզի կը վայելէ՞ր. «ձայներն, որոնք մօրս բերնէն կ՚ելլէին». հը՜ը, վայրկեան մը կարծեցի, թէ մօրդ աչքէն ալ ձայն կ՚ելլէ։ Է՜հ, անցնինք, ափ ի բերան բաւ է։

Ուրիշ տեղ մը.

«Երկար ատենէ գոցուած սիրտ մը կը հակէ, եւ կամ կ՚երգէ եւ այն ատեն կը տեսնես բաց աչքերուդ մէջ արցունք չորնալը, տրտմութիւն նուաղիլը, վիշտի մխիթարուիլը կամ այն երգերու հետ թռչիլը։

Դարձեալ գաղափարի սխալ. Անպատճառ քո՛ւ գոցուած սրտիդ հառաչանքը կամ երգը պիտի ըլլալ արցունք չորցնողը, տրտմութիւն նուաղեցնողը։ Քեզի մնացեր էր այսպիսի վարդապետութիւն մը (teoria) մը հաստատել։ Սիրելիս, ընդհանուրին գիտցածը կամ զգացածը այն է, որ տրտմութիւնը կը տրտմեցնէ եւ հառաչանքը հառաչել կու տայ (խօսքս խուժդուժ սրտերու համար չէ)։

Այսպէս դեռ ուրիշ սխալներ ալ զանց ընելով, երկու յօդուածներու քննադատակ[ան] մասը կը լրացնեմ. եւս կ՚ըսեմ քեզի. այդ ամբողջ գրութիւնդ լիզէ, լիզէ երկար լեզուով, խոժոռ լեզուով, անկէ բիծ մ՚իսկ թող չմնայ, եթէ լաւ մաս մըն ալ կայ՝ միւս սխալներուն հետ գետինն անցնի, եւ այդ մոխրին ոչնչին վրայ սեւ քօղ մը ձգէ վրան այսպէս գրուած. Իմ առաջին ինքնահաւանութիւնս ։

Զիրտուշդ իր քննադատութեան ուրիշ կտոր մըն ալ աւելցուցած էր, զոր չդրինք սիրտ ծակծկելու չափ սուր ըլլալուն պատճառաւ, որուն մէջ Եւոլ Տաւիղին տաճկերէն բառերուն քանի մը բացատրութիւնները եւ իր զոհած կէսի մը անոր չբաւելը եւ խմբագրէն սրբագրութիւն մուրալը կ՚երգիծաբանէ։ Եւ հանրածանօթը բացատրութիւնը գրական տիրացութենէն, իմաստակութիւն նշանակելը կ՚անդրադարձնէ՝ ոչ թէ երգեցողութեան։