Յօդուածներ եւ ելոյթներ

ՎԷՐՔԸ Կ՚ԱՐԻՒՆԻ

Ուր լէշ կայ՝ հոն կը հաւաքուին ագռաւները.
Ժող. առած

Հայ աշակերտներ ընդունող ոեւէ վարժարան՝ պարտական է հայութեան ապագան փրկելու աշխատիլ։

Դարերէ ի վեր այլասերումի ենթարկուած ժողովուրդ մը հարկ է ազատագրել՝ անոր վրայէն թօթափելով իր ցեղային յատկութիւնները կրծող կարգ մը ժանգերը։

Արդէն իսկ իրենց հոգիին ամբողջականութիւնը պահող ազգեր պէտքը չունին կրթելու տղան այնպէս, ինչպէս մենք դեռ պարտական ենք ընել. անոնք ամենէն աւելի կը ձկտին մանուկին մէջ փրկել Մարդը. իսկ մենք Մարդը փրկելու համար պարտաւոր ենք փրկել անոր մէջ վտանգուած Հայութիւնը, քանի որ նախ եւ առաջ ատոր պէտք ունինք։ Լաւագոյն ազգերու ծոցէն պիտի ելլէ լաւագոյն անհատը։ Իր ազգին օգտակար եղողը անպատճառ կրնայ օգտակար ըլլալ Մարդկութեան։ —«Նախ հայրենիքս, յետո՛յ Մարդկութիւնը», — կ՚ըսէ Ֆերրի, եւ Ֆերրին ընկերվարական մըն է։

Պայքարը, որ սուր հանգամանք առաւ տեղուոյս ժեզուիթներու վարժարանին շուրջ՝ իրեն առանցք ունի նոյն այս խնդրիը։ «Ժեզուիթները հայ մանուկին մէջ հայութիւնը կը մեռցնեն», — կը մրմնջէ ժողովուրդը եւ կ՚անցնի լռելեայն. եւ նոյն խօսքն է, զոր կը կրկնէ պրն. Մարկոսեան հոգիին ամբողջ թափովը։ Տեղուոյս մէջ շատ անգամներ յուզուեր է այս խնդիրը՝ ամէն անգամ, որ կաթոլիկացած կամ բարոյապէս ինկած աշակերտի մը մէկ նոր դէպքը երեւան եկած է. խնդիրը յուզուեր է միայն, եւ այն ալ վայրկեան մը. ու յետոյ դարձեալ լռութիւն, դարձեալ մեռելութիւն, դարձեալ նկատումներ։ Վէրքը տեսեր են, բայց չեն դարմաներ՝ մոռացութեան դատապարտելով։

Այսօր կ՚արիւնի այդ վէրքը։

Ժեզուիթներու մեծաւորը, Բեռ Ռիոնտել, «Իրիսի» նախորդ թուին մէջ նամակով մը կու գայ բողոքել ըսելով թէ չկայ այդպիսի վէրք, մինչդեռ պր. Մարկոսեան կը պնդէ, թէ այդ վէրքին նեխած թարախը կը տանջէ ռունգերս (եթէ կը ներուի մեզի այսպէս բացատրել իրենց միտքը)։

Որո՞նք են Բեռ Ռիոնտելի փաստերը։ Անոր փաստերուն ամենէն բացորոշներն անցեալին կը պատկանին, որոնք կու գան ներկան հաստատել։ Պտուղնիս բարի է, ըսել կ՚ուզէ, վասնզի մեր ծառը (ժեզուիթականութիւնը) բարի եւ յարգուած է անցեալին մէջ։ Այդպէ՞ս է իրաւի, Բե՛ռ, տեսնենք։

Բրուսիոյ Ֆռետերիք թագաւորը իր հպատակներու դաստիարակութեան համար ժեզուիթներ կ՚ուզէր ունենալ, կը յայտարարէ Բեռը։ Լաւ, թող անոնց խէրը տեսնէ, եթէ երբեք տեսաւ։ Ընդունինք, թէ Բրուսիոյ Ֆռետերիք Բ զիրենք ունենալ ուզեց, բան մը, որ ըստ իրենց՝ առաւելութիւննին ցոյց կու տայ եղեր։

Անշուշտ սա եւս կ՚ընդունի Բեռը, որ Ռուսիոյ Կատարինէ Բ կայսրուհին, որ ըստ պատմութեան վատշուեր կին մ՚էր, նաեւ զիրենք ունենալ ուզեց, որուն հրաւէրը գիրկընդբաց ընդունեցան մեր ժեզուիթները, երկրին մէջ տարածելու համար գիտութիւնը շատ մը գիտութեամբ եւ անգիտութեամբ եղած բաներու, երկրին եւ պալատին մէջ միեւնոյն անգամ։

Անգամ մը եւս կ՚ընդունի՞ Բեռը, եթէ ըսեմ թէ Կատարինէ ժեզուիթները հրաւիրելով իր իսկ խառնուածքին հարմար յաջող ընտրութիւն մը ըրած էր։ Եւ փութացին այդ հրաւէրին այն ժեզուիթները, զոր նոյն իսկ Հռովմի քահանայապետը, չհանդուրժելով անոնց արարքներուն՝ վռնտած էր ամբողջ կաթոլիկ երկրներէն։ Եւ այդ քահանայապետը — հարկ կա՞յ ըսել, երբ Բեռերը ինձմէ լաւ գիտեն զայդ — Կղեմես ԺԴ-րդ Պապն էր (1773-ին), որ, իմ կարծիքով իր անունին արժանաւոր շատ clemente գործ մը ըրած եղաւ։

Անգամ մը եւս կ՚ընդունի՞ Բեռը եթէ ըսեմ, թէ նոյն Կատարինէն (Հիւսիսի Շամիրամը՝ ըստ Վոլթեռի) թղթակցեցաւ եւ իր մօտ կանչեց նաեւ Տիտրօն, տ՚Ալամպերը եւ Վոլթեռը, որպէսզի անոնք ալ կրթութիւն տարածեն. բայց այսպէս թէ այնպէս անոնք մերժեցին այդ հրաւէրը։ Արդ՝ եթէ արքայականէ մը իբրեւ կրթիչ հրաւիրուիլը փաստ մըն է հրաւիրեալին մտաւոր կրթիչ մեծութեան, պէտք է նաեւ ընդունիք Վոլթեռի մըն ալ այդ մասին ունեցած մեծութիւնը. բայց գիտեմ դուք չէք ընդունիր (վասնզի ժեզուիթ էք). ո՛չ Վոլթեռի, ո՛չ Տիտրոյի, ո՛չ տ՚Ալամպերի եւ ոչ ալ բոլոր Հանրագիտականներու հսկայ դերին ազնւութիւնը, որոնց առաջ բերած արդիւնքը ոչ թէ միայն Հիւկօներու Ֆրանսան ազատագրեց, այլ նաեւ Ֆերրերներու հայրենիքը փրկեց այն բարոյական շղթաներէն, որոնց դուք խնկարկուներն եղած էք մինչեւ ցարդ։

Անգամ մը եւս կ՚ընդունի՞ Բեռը, եթէ ըսեմ թէ ֆրանսերէն լեզուի ազդեցութիւնը, զոր ժեզուիթները տարածեցին Ռուսիոյ մէջ, եղաւ անխոհեմ չափերով։ Մայրենի լեզուին դերը փոքրացնել աշխատեցան, ինչ որ աղէտաւոր արդունք տուաւ յետոյ՝ ռուս բարբառին եւ գրականութեան համար։ Ֆրանսամոլութիւնը տարածուեցաւ ազնուականութեան սալոններու մէջ։ Ռուս լեզուն այլանդակուած ֆրանսերէնի մը գերին դառնալ սկսաւ։ Եւ յետոյ որչափ որ խոհեմ գրիչներ պայքարեցան այդ այլասերիչ մոլութեան դէմ, սակայն ռուս լեզուն պահեց իր մէջ ֆրանսերէնի ազդեցութիւնը՝ հակառակ իր բնիկ սլաւ լեզուական տարրերուն, բան մը, զոր լաւ կերպով կը պատկերացնէ Թոլստոյ իր «Պատերազմ եւ խաղաղութիւն» գործին մէջ։

Ֆրանսերէնի դէմ չեմ. ընդհակառակը կը փափաքիմ, որ այդ միջազգայնացած լեզուն շատ լաւ սորվեցուի մեր աշակերտներուն, քանի որ այդ լեզուին միջոցաւ կարելի է այնքա՛ն գաղափարներու, վարդապետութիւններու եւ գեղագիտական վսեմ ներշնչումներուն հետ ուղղակի հաղորդակցութեան մէջ մտնել. բայց երբ անկէ գերադաս չափերով չի սորվեցուիր ազգային լեզուն, գրականութիւնն ու մատենագրութիւնն, այն ատեն առաջ կու գայ այն հանգամանքը, զոր ցուցամոլութեամբ եւ այլասիրութեամբ կը մեկնուի։ Ռուսիոյ մը կամ ուրիշ հզօր պետութեան մը համար իհարկէ նուազ աղէտաբեր կրնայ ըլլալ, բայց մեզի համար, որ զանազան սպառնալիքներու տակ ինկած փոքր ազգ մըն ենք, որ պէտք ունինք մեր բոլոր տոհմային յատկութիւնները կեդրոնացնելու եւ զարգացնելու, մեզի համար, կ՚ըսեմ՝ մեր լեզուն մատի ծայրերով բռնելը խիթալի ոճիր մը կը համարուի։

Անգամ մը եւս կ՚ընդունի՞ Բեռը … բայց հարկ չկայ երկարել. եթէ վերոգրեալ փաստերը չի՛ ուզեր ընդունիլ, վստահ եմ թէ բոլոր գրադարաններուն գրքերը գլխուն կը փլչին։

Գանք Բեռին մէկ ուրիշ զօրաւոր փաստին. Էջմիածնայ Նահապետ պատրիարքը (իմա՛ կաթողիկոսը) ժեզուիթներուն պատիւ ու հող կու տայ եւ կ՚արտօնէ նաեւ, որ անոնք նոյնիսկ լուսաւորչականաց եկեղեցիներուն մէջ քարոզեն։

Ինչպէս կը տեսնէ ընթերցողը վերի տողերէն՝ մեզ մեր քթէն որսալ կ՚ուզեն, բայց դժբախտաբար իրենց քիթն է, որ մեր ձեռքը կու տան։

Բեռը առիթը կ՚ընծայէ մեզի բանալ շատ տխուր էջ մը, որ իրենց պատիւ բերելէ շատ հեռու է՝ որչափ հեռու է Սեն-Պառթլմին Գոնուանսիօնէն, Դաւադրութիւնը Յեղափոխութենէն եւ դաշոյնը սուրէն։ Այդ էջը եւս պիտի փորձեմ սարսռալով բանալ՝ միայն թէ գոնէ մէկ հատիկ ամչցող մը գտնուէր։

Ձեռք առնենք Լէոյի «Հայ տպագրութեան պատմութիւնը»։ Այդ երկհատոր հոյակապ գործը այն գիտուն հեղինակին, որ բարեբախտաբար ո՛չ յեղափոխական է, ո՛չ Էջմիածնամոլ է եւ ոչ ալ ֆառմասոն մը՝ հակառակ որ Բեռերը շատ աժանցուցած են ֆառմասոնութիւնը, անշուշտ անկէ դաս մը առած ըլլալնուն համար։

Տեսնենք։

«Երեւանի եզուիտների ուշադրութեան գլխաւոր առարկան, իհարկէ, Էջմիածինն էր, նրանք աշխատում էին իրենց ցանցերի մէջ գցել հայոց կրօնական այդ կարեւոր կենտրոնը եւ դրա համար մի կողմից շահագործում էին պարսից կառավարութեան ունեցած համակրանքը դէպի իրենց գործը [1], իսկ միւս կողմից քաղաքական յոյսեր էին ներշնչում, շարունակելով հաւատացնել թէ ֆրանսիական թագաւորը կը լսէ Պապին, երբ այս վերջինը կ՚առաջարկէ նրան հովանաւորել հայերին։ Եւ պէտք է խոստովանիլ, որ հայ եկեղեցականների մէջ կային եւ այնպիսիները, որոնք կարող էին եզուիտների համար համբերողութեան եւ ազատամտութեան օրինակներ դառնալ։ Այսպէս, Նահապետ կաթողիկոս թոյլ տուեց այդ կրօնաւորներին ազատ մտնել հայոց եկեղեցիները, քարոզել այնտեղ։ Եւ երբ հայ հոգեւորականները այս պատճառով գահընկէց արին նահապետին, եզուիտները կարողացան ընծաների միջոցով շահից հրամաններ բերել տալ եւ Նահապետին նորից կաթողիկոս նստեցնել։ Այս իրողութիւնները ցոյց են տալիս, թէ որպիսի ահագին եռանդով էր կաթոլիկ պրոպագանդան գործ սկսել Հայաստանում» («Հայկ. տպգր. », Ա հատոր, էջ 347։ Ընդգծումները մերն են)։

Ուրեմն վերին տողերէն բացորոշ կ՚երեւայ, թէ Նահապետ կաթողիկոս ժեզուիթներուն պատիւ եւ հող է տուեր ո՛չ թէ անոնց կրթութիւնը գնահատելուն համար, այլ խաբուելով, թէ Պապը պիտի բարեխոսէ Ֆրանսիայի թագաւորին մօտ եւ հայութեան փրկութեան գործը ձեռք պիտի առնէ։ Յոյս մը, որով մեզ շատ օրօրեցին մինչեւ որ տեսան հայուն կոտորածն ու արիւնը ու իրենց սակարանին անկիւնաքարերը բարձրացուցին, մինչեւ որ Համիտին հետ դարպասներ ըրին ու անոր ղրկած պատուանշանները նախկին պատրիարք Սապաղեանի ձեռքով գարտինալներուն կուրծքը պճնեցին։ Յոյսե՜ր եւ դարպասնե՜ր, ինչո՞ւ համար. իրենց ցանցերուն մէջ գցելու համար հայոց կարեւոր կեդրոնը՝ Էջմիածինը։ Երիցս զզուելի էնթրիկներ, զոր ի գործ դրուեցաւ ոչ թէ չարչարուող ժողովուրդ մը փրկելու ուղղակի եւ վեհանձն մտադրութեամբ, այլ այս փարախէն այն փարախը ոչխարներ քշելու համար։

Մենք այս կամ այն դաւանութեան ջատագովները չենք, բայց երբ կը տեսնենք թէ դաւանութիւն մը, կրօնք մը կու գայ իր շահերը ապահովելու համար խաչը հանուած ժողովուրդի մը արիւնն ու արցունքը շահագործել՝ մենք բոլոր մեր հոգիովը անէծք կ՚աղաղակենք այդ կրօնին դէմ՝ թէկուզ ան ըլլայ հռովմէական կամ էջմիածնական, դա հաւասար է մեզի համար։

Հայ հոգեւորականները կ՚ըմբռնեն Նահապետ կաթողիկոսի յոյսերով պարտուիլը եւ Աթոռէն վար կ՚առնեն զայն, եւ ահա ժեզուիթները, միշտ քաջ էնթրիկներու մէջ, դարձեալ կը դիմեն իրենց դրամական ուժին եւ կը կաշառեն շահը, որ կաթողիկոսը վերստին կը հաստատէ Աթոռին վրայ, որպէսզի դիւրաւ կարենան վերջացնել իրենց սկսած գործը։

Սա խայտառակութիւն է, Բե՛ռ, խայտառակութիւ՜ն. սա մաքուր պրոպանկանդ չէ, ուղիղ միջոցներ չեն։ Երբ կաշառքը գործ կը տեսնէ, երբ օտար բռնակալ մը օգնութեան կը կանչուի, այլեւս ասոր ուրիշ անուն պէտք է տալ, ոչ թէ ուսման եւ գիտութեան տարածում ։

Այդ շրջանին համար տեսնենք թէ ինչ կ՚ըսէ դարձեալ մեր հեղինակը. «Հռոմի գործակալներն էին (իմա՛ ժեզուիթները), որ կրօնափոխութեան գործը հեշտացնելու համար օգնութեան կանչեցին թաթարական անգթութիւնները, փոխանակ յոյս դնելու քարոզի, խաղաղ միջոցներով համոզելու վրայ՝ Քրիստոսի փոխանորդ համարուողները սուլթանների, շահերի, խաների ու փաշաների բարբարոսական կրքերի վրայ էին յենւում «սուրբ» հայրերը, առանց խղճահարուելու պետական անհաւատարմութեան կասկածներ էին տարածում ամբողջ հայ ժողովրդի վրայ» («Հայկ. տպագր. », էջ 355)։

Բայց ի՞նչ եղաւ այս բոլորին արդիւնքը. «Դժուար է նկարագրել, կ՚ըսէ նշանաւոր ճանապարհորդ Շարդենը, այն բոլոր հնարքները ու ծախսերը, զոր Հռոմը գործ դրաւ հայերը կաթոլիկ դարձնելու համար, բայց ապարդիւն»։

Եւ կամ՝ «Կրօնափոխութիւնը, կ՚ըսէ Լէօ, տարածւում էր, թէեւ դանդաղ, թէեւ փոքր չափերով»։ «Այլ միայն, կը յաւելու ան, եզուիտական հնարագիտութիւնը բազմակողմանի էր, ճարտար, թէեւ, ինչպէս միշտ եւ ամէն տեղ՝ անբարոյական »։

Վերջապէս ահա ձեր մէջ բերած Նահապետ կաթողիկոսը եւ անոր դարաշրջանին մէջ ձեր ցոյց տուած անլուր արարքները։ Այսուամենայնիւ երբեք չեմ կարծեր, որ դուք ընդունիք այս ճշմարտութենէն գոնէ մասնիկ մը՝ վասնզի ժեզուիթ էք ։ Ժողովուրդը միայն թող դատէ։

Առայժմ այսքանով պիտ՚ բաւականանամ, Բեռ Ռիոնտէլ, Ձեզ կ՚ուղղեմ մի քանի հարցումներ, եթէ ճշմարտութիւնը յարգելով առանց Միաբանութիւնը արատաւորելու կարենաք պատասխանել՝ կեցցէ՜, բիւր կեցցէ՜։

1. Ժեզուիթները ի՞նչ դիրք բռնեցին Ուկրնոթներու հանդէպ Ֆրանսիայի մէջ Գաթերին Մետիսիի ժամանակ։

2.         Ո՞վ էր Ռաւայազ եւ ի՞նչ պատճառով սպաննեց Հենրիկոս Դ-րդ ազնուական թագաւորը։

3.         Յունաց պատրիարք Կիւրեղը որո՞նց ջանքերով խեղդել տրուեցաւ Ետի-Գուլէի բանտին մէջ։

4.         1628-ին որո՞նք էին, որ յունական տպարանին վրայ յարձակեցան եւ գրաւեցին անոր բոլոր գրքերը։

5.         Ասկէ վեց տարի առաջ Իտալիոյ մէջ տեղի ունեցած հանրածանօթ Բարակալլոյի դատավարութիւնը ի՞նչ է, եւ մանուկները գաղղիական ախտէ վարակող հրէշային ամբաստանեալը ո՞վ է արդեօք։

6.         Ժան-Ժագ Ռուսօ իր պատմութեան ժամանակ՝ հակառակ բողոքական մ՚ըլլալուն, երբ յաճախեց ժեզուիթներու գիշերօթիկը, հոն ի՞նչ զզուելի առաջարկներու ենթարկուեցաւ եւ այդ մասին ժեզուիթ Բեռը որպիսի՜ դատապարտելի ներողամտութիւն ցոյց տուաւ արդեօք (տե՛ս նրա «Խոստովանութիւնները»)։

7. 1640-ին յոբելեանական տօնախմբութեան ժամանակ արդեօք Բեռ մը չէ՞ր ըսողը. «Մինչեւ վերջին շունչը պիտի պաշտպանենք կաթոլիկ հօտը գայլերէն. մի՛ յուսաք թէ խաղաղութիւն կ՚ըլլայ. մենք ծնած ենք կրելով, մեր կուրծքին տակ ատելութեան սերմեր եւ պատրաստ ենք դանակներով կռուիլ» (իմա՛ խոհանոցի դանակներով)։

8. Սա խօսքը արդեօք ժեզուիթ գլխաւոր մը (ժեներալ) ըսած չէ՞։ «Մենք գառներու պէս ներս ինկանք, իսկ կառավարեցինք որպէս գայլեր»։ « Նասը՞լ, Բեռ Ժիւստինէն, պունկլառ տէկէն պիռ ժեզուիթ, եօգ պիռ ֆառմասոն, Բե՜ռ ժեզուիթ »։ Ներեցէք հայ ազգ չըլլալուն համար ես ալ մտադրեցի այլեւս հայերէն չգրե՜լ…

Խնդրեմ ըսէք, եթէ դուք հայ ժողովուրդ կը սիրէիք, ձեզի կը վայելէ՞ր արդեօք Թերզեանի խնդիրով եկեղեցիին մէջ ելլէիք եւ կոկորդ պատռէիք, նոյնիսկ ժողովուրդին եւ կաթոլիկ երեսփոխանութեան հակառակ հանրագրութիւն ժողուէիք։ Բայց կարծեմ ա՛լ առնելիքնիդ առած եք։

Դեռ ինչե՜ր ինչե՜ր… Շատ հարցումներ ունիմ դեռ ձեզ ընելու եւ շատ պատասխաններ ուղղելու՝ քանի որ վէրքը արիւնեցաւ անգամ մը ։ Իսկ երբեմն-երբեմն երեւան եկած փրովագասիօններուն գալով՝ վը՜զզ կելիր պանա ։ Միգրոպները ի՛նչ փոյթ թէ ո՛ւր են, ոջիլները, ուղեղ ծծող ոջիլները մեր օձիքին են փակած, եւ մենք օր մը, յանուն սա սահմանադրական շրջանին, շուտով կ՚ազատինք անոնց ձեռքէն, նախապաշարումներուն ձեռքէն։