Այրարատ

59. ԳԵՕՂՔ. ԽԱՉԻ ՎԱՆՔ. ԵՐԵՒԵԱԼ. ՈԹՄՍՈՒ. ԴՐԱՇՊԵՏ. ԿԱՃԿԱՔԱՐ

Յիշին յայժմուս ՚ի գաւառիս Վանանդայ եւ գեօղքս. Ագ-եար, հին խաչվիմօք գերեզմանաց. Գարախաչ, Եասսըճա, Եօլ-կէչմէզ ( Անանց ), Խասգեղ, Խասպեկ, Խօշա-պունար, Քիրլիկ, Մահմուտճուգ, Պէրտիկ, Տիւրկ, Քօթանլու, որոց գիրք անծանօթք ինձ: Իսկ ՚ի սակաւուց տեղեաց Վանանդայ առ ՚ի նախնեաց յիշատակելոց, զորոց զգիրս անգիտանամք, մերձագոյն ՚ի Կարս թուի Խաչի վանքն, այսպէս կոչեցեալ յանուն Խաչին Նունեայ, որ ՚ի Կապոյտ բերդէ Երասխաձորոյ փոխադրեցաւ այսր, եւ շինեցաւ ՚ի տեղւոջս. ուր եւ մնաց ողջոյն դարս, եւ մեծացաւ վանքն նուիրօք ուխտաւորաց, վասն որոյ ագահ ոստիկանն Սփի կամ Սափի յելս Թ դարու, որ կողոպտեաց բազում հարուստ վանորայս, եկն եւ զսա կողոպտեալ, այլ « զօրութեամբ Ս. Խաչին որ կարաց ինչ յափշտակել ՚ի նմանէ. իսկ յետ աւուրց այլ ոմն ` Սուքման անուն ամիրայ եկեալ ՚ի Կարս, եւ երկու արս ՚ի գլխաւորաց քաղաքին նահատակեաց հրով, եւ զեպիսկոպոսն եւ երէց մի Մատթէոս անուն եդ ՚ի բանտի, եւ սպառնայր չարաչար տանջել զնոսա եւ սպանանել եթէ ոչ ուրանան զՔրիստոս. յորմէ զանգիտեալ ուրացան զՔրիստոս ` եպիսկոպոսն եւ երէցն Մատթէոս … եւ արկին ձեռս ՚ի Ս. Խաչն տէրունական, եւ ընկեցին յոտս ձիոցն եւ ջորոցն զաւուրս երեսուն. իսկ Ս. Խաչն սքանչելագործ որ բազում սքանչելիս եցոյց առ Սփի եւ առ Ամիր Մահմատն, այսօր յայսմ վայրի տարաւ նախատանացս այսմ ամենայնի, վասն անյոյս եւ անզեղջ եպիսկոպոսին եւ երիցուն: Զայս ամենայն չարիս ետես եւ լուաւ Տէր Բարսեղ կաթողիկոսն յԱնի, եւ սուգ առեալ անմխիթար լացին աղիողորմն եւ դառնագոյն, եւ առաքեցին զոմանս ՚ի ժիր արանց գաղտագողի եւ բերին զՍ. Խաչն յԱնի, ՚ի թուականիս Հայոց ՇԽԳ ». (1034). ուր եւ մնացեալ ասի մինչեւ ցառումն քաղաքին ՚ի Թաթարաց, եւ յայնժամ անհետ եղեալ:

Մի ՚ի հնագոյն յիշատակելոց տեղեաց ՚ի գաւառին Վանանդայ ` է Երեւեալ ուր, ասէ Բուզանդ, պատերազմ մղեալ Վասակայ սպարապետի Արշակայ Բ ի, եւ հարեալ զՀազարաւուխտն զօրավար Պարսից եւ զփախստեայսն, թափելով « աւար բազում եւ զփիղսն »: Տեղին թուի դիպան լինել ճակատուց, զի յետ ոչ բազում ժամանակի յելս նորին Դ դարու ` Արշակ Գ եւ Խոսրով Գ « պատահեն միմեանց ՚ի դաշտին որ կոչի Երեւել, եւ տան պատերազմ ընդ միմեանս սաստիկ յոյժ. հարկանի զօրն Արշակայ, մեռանի եւ սպարապետն նորա Դարա Սիւնի ՚ի պատերազմին, եւ փախստական լինի Արշակ սակաւուք »: Այս ըստ Մ. Խորենացւոյ:

Ոթմսու կամ Ութմսու կամ Օթմսոյ գիւղ, ՚ի գաւառին Վանանդայ, ուր Գիւտ կաթողիկոս վախճանեալ ` « եդաւ ՚ի գիրս հարց իւրոց խաղաղութեամբ », ասէ ժամանակակիցն Ղազար ` Փարպեցի, յելս կոյս Ե դարու, եւ զի յառաջագոյն ասէ զնա լինել յԱրահեղ գեղջէ Տայոց ` թուի եւ գիւղ հանգստեանն ՚ի սահմանս նորին, այսինքն է ՚ի հիւս. արեւմտեան ծագ Վանանդայ: Ուղղական անուն տեղւոյս է Ոթմուս, կամ Օթմուզ, զի այսպէս գրի ՚ի հին գաւազանակիրս կաթողիկոսաց, եւ տեղին նշանաւոր իմն ` մեծութեամբ կամ վարդապետարանաւ, զի եւ այլ կաթողիկոսունք ընծայեցան յայսմ գեղջէ. եւ նախ յետ յաջորդին Գիւտայ ( Յովհ. Մանդակ. ) Բաբգէն, Տէր Իսրայէլ ՚ի կէմ Է դարու, եւ Տէր Տրդատ Ա ՚ի կէս Ը դարու: Աստանօր ՚ի ժամանակի վտարանջութեան Հայոց ՚ի Պարսից ՚ի ձեռն Բ Վարդանայ ` յամս 574 - 5, Փիլիպպոս Տէր Սիւնեաց հաւատարիմ կալով Խոսրովու արքայի Պարսից եւ զօրավար ՚ի նմանէ կարգեալ ` արար կռիւ ընդ Հայոց եւ Յունաց եւ պարտեցաւ:

Դրաշպետ գիւղ, ուր Հայք թօթափեալ զծանր լուծ Հագարացւոց ` օգնութեամբ Յունաց եւ առաջնորդութեամբ ` Սմբատայ Կիւրապաղատի, յամի 705, մարտեան ընդ Մահմէտի զօրավարի. այլ « բարկութիւն ՚ի վերայ հասեալ, ասէ պատմիչն, լքաւ սիրտ պատերազմողաց արանց Յունաց. ՚ի փախուստ դարձեալ անկան յամրոց բանակին իւրեանց. եւ զօրացեալ թշնամեացն ` հարին զբազումս կոտորմամբ սրոյ. զորոց ասեն լինել զթիւ անկելոցն ` աւելի քան զհինգ բիւր արանց սուսերակրաց. եւ զսակաւ մնացորդսն փախստական առնէր յաշխարհէս »:

Կաճկաքար գիւղ, ուր յամի իբր 830, ասէ Ասողիկ ` եկեալ զՀոռոմիդի կոչեցեալսն, որք կոտորեցան անդ ` ՚ի Սահակայ որդւոյ Իսմայելի: - Ըստ մերձաւորութեան ինչ ձայնի անուանն ` ընդ կարծ ասէ ոմն լինել թերեւս զայժմու Քէքէճն անուանեալ գիւղ ( էջ 61):

Տեղի մի եւս երկբայելի անուամբ գրի յարձանս եկեղեցւոյ Ս. Գրիգոր վանաց Անւոյս, « Խուզած Մահմուդի ՚ի Կարուց յերկիրն », շէն կամ ագարակ, զոր Տիգրան պաշտօնեայ Զաքարիայ սպասալարի ` յամի 1215 շնորհէ այնր եկեղեցւոյ կամ Վանաց Լուսաւորչի: