Մ. Նալբանդեանի աշխատանքների համաբարբառը և յաճախային բառարանը

բանիս, որ մեծ եւ մեծ վնասակարներից մինն է: {ԺԱ}. 1859 թ. Սեպտեմբեր. Վերսայլ - Փարիզի

նա - քնարերգակ ` Վաղուան փայլուն գոհարը թանկ: {ԺԱ}. ՅԻՇԻ՛Ր ԻՆՁ Արուսեակը արշալոյսին Փողփողելիս լի

ն ի յակինթ... Երգի ի քնար Ի վաղիւ գոհար: {ԺԱ}. ՅԻՇԵԱ՛ ԶԻՍ Լուսաբերին յառաւօտել Ընդ

րեանց " (Թուղթ. Պաւղ. առ Կորնթ., երկր. գլ. {ԺԱ}, համ. 13-15)։ § 12. " Քանզի ոչ եմք իբրեւ

եռաց նորա"։ Թուղթ Պաւղ. առ Կորնթ. երկր. գլ. {ԺԱ}, համ. 21-33։ Բացի սոցանից, եւ ուրիշ տեղերո

կալարուք զիս " (Թ. Պաւղ. առ Կորթ. երկր. գլ. {ԺԱ}, համ. 1 եւ 16)։ § 17. Բնագիրը. " Զկեալ զ

խանաւն դիւաց հանէ դա զդեւս " (Աւ. Ղուկ., գլ. {ԺԱ}., համ. 15)։ § 33. " Ընդէ՞ր ընդ մաքսաւորս

բարեկամ մաքսաւորաց եւ մեղաւորաց " (Մատթ., գլ. {ԺԱ}, համ. 19. Ղուկ., գլ. Է, հ. 34)։ " Ընդէ՞

պարտէաք " (Թուղթ Պաւղ. առ Կորնթ. Առաջ., գլ. {ԺԱ}., համ. 31)։ (Դատապարտէաք խօսքը պիտի կրաւորա

ՌՈՒՍՍՈՅԻ ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ Քեզ ո՛չ երբեք, Ժան- {Ժակ} Ռուսսօ, Պիտի մոռանայ աշխարհ. Անմահ

ւթենէդ զտնօրինութիւն, յաղագս ներկայանալոյ իմ՝ ի {ժամ} քննութեանն: Իմ տեառն աստուծոյ յաջողութեամբ հ

ն մերոյ առ քաջափայլ աղայ Լազարեան վերազինս զարդիս {ժամ} է ինձ աւետարանել ձեզ զուրախութիւն, որով համարիմ

եւ թէ այնպէս, եթէ միայն պաշտպան կալն իմ յամենայն {ժամ} իմոյ ուղղափառ եկեղեցւոյ ենթարկէ զիս քննութեան եւ

ողիկոսի մասին ո՞վ ձեզանից ընտրվեցավ դեպուտատ: {Ժամ} առ ժամ սպասում եմ Ձեր ավետավոր նամակին: Ողջ ե

մասին ո՞վ ձեզանից ընտրվեցավ դեպուտատ: Ժամ առ {ժամ} սպասում եմ Ձեր ավետավոր նամակին: Ողջ եղեք: Ձ

Նախիջեւանայ, թողեալ ի Կատարինեայ Խօջամալեանց ի {ժամ} մահուան նորա, եղեալ է 2342 ռուփի: Յիշեալ հանգու

մարդ զայդ աճեցուցեալ ամենայն հնարաւոր կերպիւք, ի {ժամ} մահու իւրոյ, թողու զայն որդւոյ իւրում Յովհանջանի

Կարմիր ծովից դուրս գալու ժամանակ կանգնեցանք չորս {ժամ} Ադեն քաղաքի առաջեւ. սա հին Թատմորն է արաբական,

ծես հարցդ հավիտենության գիրկն է սուզվել: Դե, {ժամ} է ինձ հանգստանալու, ավելին գրելու տեղ էլ չկա, ե

լ դուրս եկա պարտեզ զբոսնելու ու մնացի երեք քառորդ {ժամ}. երեկ նույնպես զբոսնել եմ, բայց ավելի քիչ: Առո

միայն ձեր գալստյան: Անցյալ անգամ գրեթե մի ամբողջ {ժամ} սպասեցինք. դա իհարկե, մեծ ցավ չէ, բայց պետք է

եւ հաշուատներին, որ գտանւում են Նախիջեւանից կէս {ժամ} հեռաւորութեամբ՝ Ռոստով քաղաքի մէջ: Պիտոյ է ասել

րծելով, թուլացուց նորա հոգին եւ մոռանալ տուեց մի {ժամ} իւր զօրութիւնը եւ իշխանութիւնը: Պատահում են րոպէ

հ չկայ: Ես ունէի նորա կտակը եւ, ամեն օր եւ ամեն {ժամ} կարդալով նորան, ասես թէ մոռանում էի իմ ցաւերը,

որդից մինչեւ պօլիտիկական մեծ աւազակը: Ամբողջ վեց {ժամ} ման գալուց յետոյ երեկոյացաւ, բայց ես որոշեցի գիշ

ինք, զիրար ատելու միտք չունենալնիս դեռ քսան չորս {ժամ} չեղաւ, որ հրատարակեցինք եւ ըսինք, թէ մեք ձեզի գ

ներկայումս. արդեօք իւրեանց կեանքի մէջ մի օր, մի {ժամ}, մի վայրկեան մտածում են իւրեանց զաւակների մասին

ւթիւն յինէն եւ զայս պարտ է կտակակատարն իմ առնել ի {ժամ} բաժանման զստացուածքն եւ զոր ինչ որ բովանդակվի, յ

րութեան, այլ եթէ գուցէ կենդանի չմնայ եւ մինչեւ ի {ժամ} ստանալոյ զդրամն, յայնժամ նոյն դրամն հանդերձ վաշխ

ի բարւոք ի կիր առնուլ զայսոսիկ անօթս, ազգն ի դէպ {ժամ} ու կարէ յարուցանել զկոթող ազգային պարծանաց ի նշխա

կս թեմական ատենին, որպէս թէ բացակայութիւն իւր ՚ի {ժամ} տպագրութեան՝ եղեալ իցէ պատճառ սպրդման այլանդակ գ

ամ, Կարեկից ու վշտալի ամեն վայրկեան, ամեն {ժամ}. Թէեւ ամենայն րոպէ մեր տիրութեան ժամերում

այն ոք ցանկանում էր Լինել նորան բարեկամ. Ամենայն {ժամ} նորան բաց էր Շռայլ քսակը մեծատան. Այժմ զրկուած ա

իմ ընկեր, Բայց դու այժմ մտքիս մէջ ես ամեն {ժամ}, Ազնուաբար չվարուեցար այս անգամ.

ժամից կը գայ, աւելի երջանկութիւնաբեր լինէր: 12 {ժամ}, 1863. ընծայի ընդունելութիւն: Գնա՜ց ու էլ գալի

7-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, դրսուանց, հազիւ 1/2 {ժամ}. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 13-ին: Այսօր տո

ում է: Շնորհաւոր նոր տարի, 1865, 1 յունուարի, {ժամ} առաջին: 1865 Շնորհաւոր նոր տարի: Յունուարի 1-

եցայ մինչեւ 11 ժամը: 17-ին այսօր ցերեկը մի-երկու {ժամ} փոքր նեղութիւն ունէի, բայց չորրորդ ժամին, որ գր

. II - 4- 77 III - 3 -28 Բռեսլ[աւից] Վառշաւ 15 {ժամ} II - 9 - 52 III - 6 - 37 Գումար ժամուց ընդամէնն

րական ախտերը նորա կազմուածքի մէջ: Պատերազմում մի {ժամ}, մի րոպէ հերիք են շատ անգամ դարաւոր յոյսեր ոչնչա

եւ իւրեանց մակոյկներով եկան մեզ օգնութիւն: Երեք {ժամ} հաւասարապէս կատարելով հողմերը, ապա անակնկալ դադա

եւ պատերազմելուց վաստակում էր: Բայց սա մի ամբողջ {ժամ} պատերազմեց մենակ այն անհամար թշնամիների հետ եւ չձ

տացած անթիւ վէրքերս համարելու, որ օրէ օր եւ ժամէ {ժամ} վտանգով ընդունելով՝ համբերում էի ամեն բանի հարկի

պէս է ասած. " յիշելով զբանն Պօղոսի, զի յամենայն {ժամ} աստուածասէրքն առանց խղճի մտաց կեցցեն " (եր. 37

տս ունել առ Աստուած եւ առ ամենայն մարդիկ յամենայն {ժամ} " (Գործք Առաք., գլ. ԻԴ., համ. 16)։ Մեզ թ

Երեւան, Վաղարշապատ եւ Աշտարակ, իրարուց երեք չորս {ժամ} հեռաւորութիւն ունին, բայց այդ տեղերում խօսված լեզ

ար բառերի պաշարի վրայ ոչ միայն "օր ըստ օրէ", այլ " {ժամ} ըստ ժամէ", եթէ կարելի է այսպէս ասել, աւելանում են

ով բոլոր դժոխքից, անցավ երկրի օդի մէջ եւ մի քանի {ժամ} թռչում էր, ինչպէս լայնաբերան թնդանօթից արձակած ռ

- Իմ խելքս գլխիս է, բայց քոնը եկա՞ւ թէ չէ. մի {ժամ} յառաջ խելագարուել էիր ախոռից ներս վազելով, այնպէ

ի տէր է, որ չկարողանար բարեկամների համար մի քանի {ժամ} հետ դնել իւր պարապմունքը: - Ճշմարի՛տ է, նոր

այտնի է, եւ նա այնպիսի մարդ է, որ ոչ թէ մի քանի {ժամ}, այլեւ օրեր պատրաստ էր զոհ բերել իւր բարեկամների

ւ մասնաւոր խնդիրների վերայ, որ տեւեց ամբողջ երեք {ժամ}: Բայց չկարծէք, որ իննսուն հոգին եւս խօսում էր,

թ հալածուած: Անդունդի վերայ այսպէս քանի {ժամ}, Օրօրաց ճօճաց տարաբախդ նաւը. Գիշերը կոխ

ւմ են եւ պահպանւում են բնութեան մէջ: - Ես մի {ժամ} առաջ ինձ համարում էի անբաղդ, բայց այժմ տեսանում

ը հեռացաւ: Մանուշակը մտաւ ներս: Մանուշակի մի {ժամ} առաջ ունեցած ուրախութիւնը եւ սրտի ցաւը ուրախութիւ

շատացնում էր իւր զարկը, որովհետեւ մօտենում էր մի {ժամ}, երբ առաջին անգամ իւր կեանքում պիտի խոսէր նա մի

ոյ է վճռէր նորա կեանքի բոլոր որպիսութիւնը: Մի {ժամ} անցաւ, Թիւթիւնճի-օղլուն չէր երեւում: Մանուշակը

գեւեց միաբանութեանը Սուրբ Լազարոսի վանքը՝ մօտ մի {ժամ} հեռաւորութեամբ Մարկոսեան հրապարակից, դէպի Լիդօ։

էմ դնէր եւ ոչ թոյլ տայր ասելով, դեռեւս չէր դիպող {ժամ} եւ ժամանակ. եկեսցեն աւուրք, յորս առ սակաւ սակաւ

յկական մանկտւոյ վիճակ ո՞րպիսի. ասասցէ՛ որ գոնեայ {ժամ} մի եւ եթ նուիրեալ այդպիսի խնդրոց [վերահասու եղեալ

ամօթալի խաբէութիւն արդարապէս ցասուցեալ սրբոյն՝ ի {ժամ} վախճանին ասացեալ էր զահաւոր նզովս ի վերայ գլխաւոր

դեղոց մահու արբուցեալ սրբոյն՝ հեղձուցին. որոց ի {ժամ} վախճանին զի՞նչպիսի ահաւոր նզովս գրով ի վերայ գլխա

հնոց՝ նոր լեզուք առանց կրելոյ զխժական տիտղոսը։ {Ժամ} է արդեն զաչս դարձուցանել յաշխատութիւնս պատուելի Մ

աւ ընդ ձեռն միոյ միայնոյ անձին եւ այն ի նշանակեալ {ժամ} ու՝ որպէս թէ ըստ օրինակի առ հասարակ երկասիրութեա

, ու թու՛, թու՛, ասեց, կոտորուիք դուք, ջըհըդի {ժամ} շինեցին էլի, է՞ս ինչ սովորութիւն ա տո՛"։

միտքը գրի միջնորդութենով յայտնել, իսկոյն այն մի {ժամ} յառաջ սովորական խոստովանութեան լեզուն կը պղծուէր

եկած այդ տպարանից, որպիսիք են՝ " Յիսուս Որդի, {Ժամագիրք}, Սաղմոս, Աղօթամատոյց, Ողբք եւ հառաչանք Էջմիածն

չեւ ի վերջը: Հետ այնորիկ վարժապետից խնդրեցի, որ {ժամագիրք} առնում, բայց վարժապետը հրամայեց ասելով. որդի,

, դու ո՞յ քահանայ չես լինելու, էնդուր համար, որ {ժամագիրքը}, շարականը, տաղարանը եւ այլ այսպիսիք միմիայն քահ

եղափոխուէին դէպի ամառանոց, բայց տիկինը այդ օրում {ժամադրել} էր ամառանոցում մի տեսութիւն... Վերջին, վճ

որ պէտք կատարուի նոցա տանը, նոյնպէս չեն մոռանում {ժամակոչը}: Որքան եւ իցէ, այդպիսի մարդերից տարու մէջ ստանո

ւն կայ, կառավարութիւն եւ առաջնորդ, - պատասխանեց {ժամակոչը}, ճակատի քրտինքը սրբելով: - Շատ բարի. բայց

. Արեւը յետ քարշեց իւր վերջին ճառագայթքը, եւ {ժամակոչը} երկու ձեռքը դնելով գերեզմանի ափերին, դուրս եկաւ

նա, որ քաջ գիտէր այս բոլորը, վերստին լսում է մի {ժամակոչի} բերանից... Արեւը յետ քարշեց իւր վերջին ճառ

Բիւզանդիոնի՛ն հլացան գայիսոնին խաբուսիկ, Ես նոյն {ժամայն} յաւերակս մեծակառոյց վէս բրգանց Տխրագուշակ ըն

իմն զօրհնելոյ տիկնոջ Աւագի զմիտսն ոչ ծանուցին առ {ժամայն}. նա աղաչելով զերանելի մայրն հոգացեալ իբրեւ զեղբա

արտաբերելի բառ, բայց Լուդովիկոս Տասնեւչորսերորդի {ժամանա՞կ}... Վերսայլը էր բոլոր եւրոպական թագաւորների նախան

ս լսել եմ, որ դու լինում ես նորերումս Նախիջեւան {ժամանած} Անդրեաս եպիսկոպոսի մոտ, հաղորդիր նրան իմ բարեւը

ք. թէպէտ կանչել էին ինչպէս տէր Եղիային, բայց ես {ժամանակ} չունէի, վասն որոյ պատասխան տուի, ինչպէս հարկն է

Յակոռիցկիէն, եթէ գիր գրիք նոցա, բարեւ արեք, ես {ժամանակ} չունիմ գրելու: Ողջ լերուք: Խ. ծ. Միքայէլ Ն

ւն իմ ո՛չ ամենեւին: Քանզի՝ աւուրք իմ անցանեն եւ {ժամանակ} իմ կորնչի, եւ ես կամ տարակուսեալ ի վերայ երկուց

նցութեանց այլապէս. կենդանի է յոյս իմ, թէ եկեսցէ {ժամանակ}, յորում Ձերով Հայրագութ խնամովք աւարտեալ զընթացս

նը, որ ամեն փոշտի գրելու բան չունիմ, երկրորդը՝ {ժամանակ} չունիմ, բայց ամիսը մեկ կամ երկու գիր միշտ գրած ե

տով մեկ եկողի հետ եւ, թե ուշացավ, ներեք, որ ես {ժամանակ} չունիմ, եթե այստեղ լինեիք, կտեսնեիք, թե ես ինչ

եիք, կտեսնեիք, թե ես ինչքան գործ ունիմ, եւ այն {ժամանակ} ինձի չէիք մեղադրել: Խնդրեմ իմ ողջույնը հասուցանե

, կթողնի կթառամի եւ մեր աչքի առաջ կմնա ավել երկար {ժամանակ} նորա ծերացած վիճակը, իսկ մյուս հասակները հողմերի

արիչը, որ տեսա առաջին անգամ ամսույս 8ին երեկոյան {ժամանակ}: Այժմ միշտ տեսանում ենք, եւ երեկի, որ էր ամսու

ց առաջ գրած նամակներս ստացած լինիք, թեպետ ես շատ {ժամանակ} է որ մեկիցդ էլ մի գիր չունիմ: Բավական հոգսի մեջ

ւ այժմ եւս չեն ամաչում ոմանք գործ դնել: Երկար {ժամանակ} է, որ ես եւ պարոն Նազարյանցն ցանկանում էինք դուր

, աշխարհաբառ լեզվով, հասարակին հասկանալի. երկար {ժամանակ} այս խորհուրդը մնացել էր մեր սրտումը բոլորովին անգ

ու բան ունեի, քավ լիցի, այլ գնալեդ հետո բավական {ժամանակ} 54 կբաներ, մանավանդ այն սեւը, հետո Պետերբուրգ գ

ս պարապում եմ եւ ոչ թե 76-ի, 54-ի, այլ 38-ի եւս {ժամանակ} չկա: Պատվելի Պողոս աղա Չոռնովին սիրո ողջույն

մս մեծ պատրաստություն կա թագադրության մասին, եթե {ժամանակ} կունենաս, արի այս հանդեսը տեսնելու: Օրը դեռեւս

ւս անարգել մեզ: Եղբայր սիրելի, այժմ այնպիսի {ժամանակ} է, որ ամեն մարդ ամեն տուն, ամեն քաղաք եւ հասարա

չարը եւ բարին: Խնդրեմ մյուս անգամ գիր գրելու {ժամանակ} հայտնես ինձ, ի՞նչ եղավ մեր վարժապետի գործը, հու

մի օրինավոր ընթերցանության գիրք դառնա՝ միեւնույն {ժամանակ} պապականների աղբաթը խառնող, դորա պատճառը դու էիր

աստված, որ մոխիր կտրել եմ, դուռեն դուրս գնալու {ժամանակ} չունիմ. համալսարանի գործերը, " Թափառական Հրեայի

եան " մինչեւ ապրիլի 10 կավարտվի նույնպես, եւ այն {ժամանակ} պիտո էր մի հոգաբարձություն իմ մյուս աշխատությունը

լուսավորության եւ դաստիարակության համար: Այժմ {ժամանակ} է, որ եւ դուք եւ մենք, մինչդեռ կենդանի ենք, աշ

պ. Բերբերյանցի ձեռքով, ստացա անկորուստ: Երկար {ժամանակ} նամակներիդ չպատասխանելուս պատճառը էր իմ անդադար զ

անգամը, բայց եթե մի երկու տարի շարունակվի, այն {ժամանակ} հույս կա, որ ավելի լավ լինի այդ բանի վիճակը: Այ

ենք: Այո, եթե մեք լինեինք հարուստ մարդիկ, այն {ժամանակ} հարկավոր չէր մեզ ոչինչ, բայց մեր նյութական կարող

թե ահա ազգը ընդունում է եւ այլն եւ այլն, եւ այն {ժամանակ} կպապանձվեն մեր թշնամիների բերանները: Եթե այս 185

րն էլ ընկած են կեցած տեղը: Մերոնց ողջունիր, {ժամանակ} չունեի առանձին նամակ գրելու: " Հյուս[իսափայլի

մ տկարության պատճառով հարկավոր համարվեցավ մի քանի {ժամանակ} դուրս գալ Մոսկվայից դեպի օտար աշխարհ, իհարկե դու

ել, որ ֆրանսիարեն կուսանիմ որպես ֆրանսիացի, այն {ժամանակ} կցնծացնում ամեն բան։ Ահա եղբայր, իմ միակ խնդ

տ ուրախացա, որ գոնե այս պատճառով գիր ստացա, շատ {ժամանակ} է ոչ մեկդ գիր չունեի եւ միամիտ չէի: Խնդրեմ մե

վ է, իսկ եթե թանկ թվի ձեզ կամ այլ բարեկամի, այն {ժամանակ} կարող եք մինչեւ անգամ 50 կոպեկով վաճառել: Տար

ւմուտք մինչեւ 40 աստիճան երկայնության, միեւնույն {ժամանակ} հյուսիսային լայնության 47 աստիճանից պիտի ցած իջան

ազգի անունով հանձն առնուլ այս ծանր պաշտոնը, այն {ժամանակ} չենք հրաժարվում եւ պատիվ կհամարինք մեր ծառայությո

քաղաքը չէ կարող գուշակել եւ սահմանել, թե ո՛րքան {ժամանակ} հարկավոր էր մնալ Հնդկաստան, ուր կարողանային բոլո

կայքերը, իսկ թե բանը պիտի ընկնի դատաստանի, այն {ժամանակ}, ով գիտե, պատահի, որ տարիներով հարկ լինի մնալ

մբ, գոնե դատաստանով ձեռք բերելու հնար լինի, այն {ժամանակ} եւս քաղաքի իսկույն ստանալիքը պիտի լինի տարեկան եկ

աջուց վերահասություն գործվեր բանի զորության, այն {ժամանակ} եւ քաղաքը դժվարանալու չէր ծախք նշանակել թե այնտեղ

խք նշանակել թե այնտեղ մնալու եւ թե հարկավորության {ժամանակ} դատ վարելու համար, ըստ որում հաստատ իմացած կլինե

շանակե. քաղաքը 800 ֆունտ ստերլինգ եւ մեր երթալու {ժամանակ} կտա մեզ այդ գումարը երկու (այսինքն 400-ական) փո

րտել, եւ եթե հարկավոր լինի դատաստան մտանել, այն {ժամանակ} էլեկտրական հեռագրով կհայտնենք քաղաքին եւ Հնդկաստա

լինի ավելի քան թե երկու ամիս մնալ Հնդկաստան, այն {ժամանակ} մեր ստացած 800 ֆունտ ստերլինգի կեսից, որով պիտի

ությունը ազգային է եւ գուցե այլ մարդ եւս ընտրելու {ժամանակ} օգտակար լինին այս գրվածքը: Ողջ եղիք ամենայն հ

յուրությամբ, նեապոլիտանյան նեղսիրտ ապսոլյուտիզմի {ժամանակ}, եթե չկարողացավ դեմ դնել ազգի միջից դուրս արձակվ

ա, յուր կատարած ճանապարհի որպիսության վերա, այն {ժամանակ} կտեսանել ամենայն բան եւ կարող կլինի գիտակցաբար հա

ազատիչների անունները: Այս հեղափոխությունների {ժամանակ} հոգեւորականությունը շատ կերպով կամեցած է պաշտպանե

սինքն երբ ոտք կոխեմ եվրոպյան ցամաքահողի վրա, այն {ժամանակ} կգրեմ քեզ դարձյալ եւ պատասխան եւս կպահանջեմ, բայ

0/11 Հունիսի եւ երեւում է որ դեռեւս կմնամ մի քանի {ժամանակ}: Սուեզից մինչեւ այստեղ 24 օր ծովի վերա էի. շատ

մրրիկների եւս պատահեցի: Կարմիր ծովից դուրս գալու {ժամանակ} կանգնեցանք չորս ժամ Ադեն քաղաքի առաջեւ. սա հին Թ

ն է ցսկիզբն Յունվարի, ուստի եւ ես չկարեմ զայդքան {ժամանակ} մնալ աստէն անգործ, ակնկալեալ բացման ատենին եւ ի

դխտելոց ի Կալկաթա: Վեհափառ տէ՛ր, մինչդեռ գոյ {ժամանակ} դարման տանելոյ վիրաց ազգային մարմնոյ, որ է լրութ

ավարտած լինիք բոլոր Ձեզ հանձնված տոմսակները, այն {ժամանակ} տոմսակների մնացորդ մասը, որ կազմում են տետրակի ձ

երբ այն հասնում է 1-11/2 արշին բարձրության, այն {ժամանակ} հողը հավաքում են արմատների մոտ: Դա անհրաժեշտ է,

ե ինչո՞ւ Ձեր օրոք դիվիդենդ էլ է մնում, իսկ նրանց {ժամանակ} X=0: Պարոն Ալաջալյանին չէր խանգարի իր աչալուրջ ո

, ոչ միայն չեն համարձակվել ձայն ծպտուն հանել նրա {ժամանակ}, այլեւ բացի դրանից, իրենց երկդիմի վարմունքով խր

նա սոսկ ցնորք, այլ իրագործվի de facto, օ՜, այն {ժամանակ}, իհարկե, ես անչափ ուրախ կլինեմ եւ " երեւակայութ

իսի վերջերին, երբ դուրս էի գալիս Մոսկվայից. այն {ժամանակ} նա խճճված էր միանգամայն այլ հիվանդության ցանցում

ադիմություն է ծովագնացության համար զորեղ քամիների {ժամանակ}: Այդպիսի մուշտակի օգնությամբ նավը կարող է անպատի

տերը նրա հետ, ես կարծում եմ, որ նա կատակ անելու {ժամանակ} չուներ. չէ՞ որ վտանգը լուրջ էր - այդ չպիտի մոռան

րկրորդ՝ մեր հարգելի թառաֆը աղաղային կդառնա, այն {ժամանակ} ոչ մի խոնավություն չի ազդի նրա վրա: Առանց այդ ար

կարելի է հետո մտածել: Մեր վերջին տեսակցության {ժամանակ} դու ասացիր, որ փողի կարիք ունիս. ի՞նչ է՝ ստացա

իվ թե մատնանշի, որովհետեւ Վերսալը Լյուդվիկ XIV-ի {ժամանակ} ոչ միայն լրիվ բավարարում էր ֆրանսիացիների սնափառո

եղադրանք ex post facto, որովհետեւ գիրքը կազմելու {ժամանակ} այդ դեռ տեղի չէր ունեցել: Իհարկե, այդ գրքի վ

տի հետ, այն է՝ Դոն-Քիշոտը իր բոլոր թափառումների {ժամանակ} (երկրորդ ճանապարհորդությունը Սանչոյի հետ միասին

գեղջյուրի վիճակի մասին կհաղորդեք ինձ տեսակցության {ժամանակ}, կգրեք մոտ օրերս"։ Սպասելով տեսակցության կամ ա

անկեղծ հարգանքը: Երեւի նա ինձ կների, որ ես այն {ժամանակ} չկարողացա նրա մոտ լինել իմ հիվանդության պատճառով

տուն՝ Воспитательный дом. Մոսկվայից իմ մեկնելու {ժամանակ} Մ. Ն. Պանովայի հետ նա այնքան էլ լավ հարաբերությ

ս տեղեկություններ եմ ստանում այն շրջանից, ուր մի {ժամանակ} ապրել եմ, թե չէ ես ինձ կզգայի ուղղակի բեւեռից դո

-ին (նամակումս) զարմանում էի, թե ինչո՞ւ այսքան {ժամանակ} Նախիջեւանից նամակ չկա: Փառք աստծո, որ մերոնք բո

նից կստանամ ամսիս 27-ի նամակիս պատասխանն էլ, այն {ժամանակ}, հարկ եղած դեպքում, կավելացնեմ անհրաժեշտը՝ ըստ

ջերմացնելու մռայլ եւ սառը դեմքերը՝ հոգնած երկար {ժամանակ} տանջանքի լծի տակ համբերելուց: Մեծ ցավ է սիրելի Ֆ

incipe " թարգմանված էր թուրքերեն: Բացի այդ, {ժամանակ} առ ժամանակ Դռանը կրկնում էին, որ հայերը, որոնք

րգմանված էր թուրքերեն: Բացի այդ, ժամանակ առ {ժամանակ} Դռանը կրկնում էին, որ հայերը, որոնք դավանում են

առաջարկությամբ ինձ հաճախ էին դիմում, բայց ես այն {ժամանակ} հնար չունեի դրանով զբաղվելու, այժմ ես պատրաստ եմ

գլխավոր ճյուղերը չբերվեն մի հայտարարի, մինչ այդ {ժամանակ} գրական ամեն մի ձեռնարկություն կթաղվի իսկական քաոս

ղվի երաշխավորությամբ դուրս բերել ինձ բանտից. այն {ժամանակ} կարելի է անհամեմատ ավելի լավ աշխատել, քան հիմա,

չի տվել, թե նոր լեզվում բայը քանի եղանակ եւ քանի {ժամանակ} ունի: Թեկուզ այժմ այդ ծիծաղելի է թվում, այնուամ

համար միեւնույն է, թե նրանք ինչպես կխոսեին իրենց {ժամանակ}, որովհետեւ նա լիովին գիտակցում է իր իրավունքը՝

եցկության, այլեւ պիտանիության, այն բանի, որ մի {ժամանակ} պաշտվել եւ իդեալ է եղել: Ժամանակակից մարդուն

մերոնք բոլորն առողջ են՝ ինձ ուրախացրեց. ես այն {ժամանակ} մոռացա հարցնել հեռագրի մասին՝ ուղարկեցի՞ր եւ մեր

դեն ընթացքի մեջ են. այս մասին կասես տեսակցության {ժամանակ}: 84. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ 14 anpeля, 18

իրար վանում են եւ չեն համադրվում: Յուրաքանչյուր {ժամանակ} -դարաշրջան իր բնույթըն ու իր դրոշմն ունի: Նույն բ

իումի քլորը եւս մոռացված չէ, KCI) Փարիզում եղած {ժամանակ} խոսում է մի նորեկ հայի հետ՝ Փարիզի վայրերի անուն

ու մանրադիտակը մի քանի քայլ եւս առաջ գնային, այն {ժամանակ} հենց միայն հիացմունքից, հենց միայն բանականության

թյունը եւ քննադատական հայացքը կզարգանա - թո՛ղ այն {ժամանակ} նա կարդա վերլուծական մասը եւ ներածությունը, որտե

րից անց ստացա քո ամuիս 10-ին գրած նամակը: Ես այն {ժամանակ} չգիտեի, որ հենց երեկ կոտրած իմ ծխափողը վերջինն է

կոտրած իմ ծխափողը վերջինն է եղել եւ գլխի ընկա այն {ժամանակ}, երբ նամակս վաղուց արդեն ուղարկված էր: Այդ պատճ

ինը, որ վերցնում է Նախիջեւանը, կարող կլինեի այն {ժամանակ} կազմել ռեալ համեմատություն եւ կցուցադրեի Նախիջեւա

ընկերությունը համաձայնի օժանդակել ինձ, ո՛հ, այն {ժամանակ} այլ բան է, եւ ես խոսք եմ տալիս, որ իմ ազատվելու

կանը ներկայացնեն չաղճատված եւ նորմալ տեսքով, այդ {ժամանակ} եւս նա ավելի ուժ չունի, քան " Aqua fontanea cum

մբ - par suffrage universale: Ճիշտ է, ժողովների {ժամանակ} ամբողջ հասարակությունը ներկա չի լինում, բայց դա

ւմ: Ֆրանսիացի հայտնի մաթեմատիկոս Պուասսոնը երկար {ժամանակ} ֆրանսիական պալատի անդամ է եղել եւ միշտ ներկա է գտ

որ դեռ ոչ ոք չի կարող օգտվել այդ իրավունքով. կգա {ժամանակ} եւ ոչ ոք չի խլի քեզնից քո իրավունքները: Ինչի՞

նաեւ իմ կարգադրությունները: Երբ ես կգամ, այն {ժամանակ} մնացածը կլրացնեմ. իսկ առայժմ ես հանգիստ եմ, գիտ

եին անպատշաճ եւ անճոռնի բաներ, հարկավ ձեռքս կպած {ժամանակ} կպատասխանեի, բայց այնպիսի թուղթերու պատասխանելը

ես կվերադառնամ օգոստ. 15-ին եւ, եթե մինչեւ այն {ժամանակ} հրաման դուրս չգա ինձ Նախիջեւան գալու, այն ժամանա

ամանակ հրաման դուրս չգա ինձ Նախիջեւան գալու, այն {ժամանակ} հրամեցեք, ինձ այստեղ կգտնեք: Գրում եք, որ գ

անգամ Պետերբուրգ, թե դուն քո բաժինդ հարսնությանդ {ժամանակ} ավելոքով առիլ իս, եւ ինքն է եղել պապայիս ստակ տվ

ահելով: - Ես յիմարութիւնների կարդացող չեմ եւ {ժամանակ} չունիմ եւս ուշադիր լինելու տգէտ մարդերի ցնորամիտ

ա՛ ինձ, եթէ սոքա արժան համարէին գլուխ դնել, այն {ժամանակ} " Մեղուի " եւ նորա հրատարակողի շնչառութիւնը շատ կ

իրութեան վերայ: Պ. Իսահակեանցը ասում է, թէ այն {ժամանակ} միայն պատշաճ էր այդ, " եթէ ազգայինք աղաւնեվաճառո

կարճատես մարդերի կողմից: Դուք ասում էք, թէ ա՛յն {ժամանակ} արժան էր դնել ազգի վերայ այն մեղադրանքը, եթէ ազգ

Հայաստանը գիտէ իւր ընթացքը, ուստի եւ չունի ոչինչ {ժամանակ}, գանգատելու իրաւունք. դեռ Հայաստանը չունի գիտնա

։ բայց եթէ դուք չէք փորձել, փորձեցէք, եւ կը գայ {ժամանակ}, որ ինքներդ կը խոստովանէք այս ճշմարտութիւնը, թէ

ձգել ազգի գանձանակը: Այո՛, Պարո՛ն, բան խօսելու {ժամանակ} չէ պիտոյ մոռանալ այն շրջապատը, որի մէջ կատարւում

իք ընդունել) խորհուրդ ենք տալիս ձեզ՝ բան գրելու {ժամանակ} չպատկանել այս եւ այն հակառակող բաժիններին, խօսել

րայ, եւ նա, բնական եւ աստուածադիր օրէնքով, այն {ժամանակ} միայն կարող էր պահել իւր բուն յատկութիւնը, եթէ ի

տի մէջ եւ անծին թողած, որովհետեւ հնար չունէր այն {ժամանակ} ՝ իւր գաղափարը իրագործելու: Առտնին կամ ծնողական

լ այդ գումարը, եւ նա դարձեալ կամակորուեցաւ, այն {ժամանակ} պահանջողքը իրաւաբանական կարգով արգելք դրեցին նորա

ական մեծ գումար արժէին: Այդ Պարոնը, մի քանի {ժամանակ} անցուցանելուց յետոյ բողոքում է, թէ անօրինաբար վա

փայլակները մութ ու թանձր ամպերի մէջ փայլատակելու {ժամանակ} թւում էր, թէ պատառւում է երկինքը, իսկ փայլակներ

ձնարանիս մէջ։ Ես նայում եմ նորա վերայ, նա երկար {ժամանակ} չէր եկած իմ մօտ, եւ այդ էր պատճառը, որ ծառաս չէ

ր ապագայումը. այդ շատ օգտակար գործ է, եւ ես այն {ժամանակ} կը փառաւորեմ քո անունը Յիշատակարանիս մէջ, հաւատա

է, թէեւ մի փոքր յիմար է. նա այսպէս խօսում է այն {ժամանակ} միայն, եթէ մի փոքր աւելի փախել էր անիծած արաղը:

հերիք է, ցոյց տուեցիր խելքիդ տակը, հասկացայ եւ {ժամանակ} չունիմ քո հետ գլուխ դնելու, գլուխս ցաւում է: Դո

ւածը աշակերտ տուեց Գիրսասը մի Բրամինի մօտ։ Երկար {ժամանակ} մնաց այնտեղ մի մեհենում, որ ոչ շատ հեռի մի կատաղ

երկինքը պատած էին թանձր ամպերով: - Ծնանելու {ժամանակ} այդ բոլորը գրել էի ես նորա ճակատին. նա Բրամինապե

ԱՅՍՐՈՒՀՒՈՅՆ, եւ Ռուսաց Կայսրների ողորմութիւնքը՝ {ժամանակ} առ ժամանակ առատացած Նախիջեւանու վերայ, վերստին օ

, եւ Ռուսաց Կայսրների ողորմութիւնքը՝ ժամանակ առ {ժամանակ} առատացած Նախիջեւանու վերայ, վերստին օրհնելու է ի

եան եւ մինչեւ այժմ պահպանւում էին անփոփոխ, որքան {ժամանակ} դոքա համաձայն են թագաւորութեան ընդհանուր օրինադրո

նելը Յուլիս եւ Օգոստոս ամիսների մէջ կամ երբ երկար {ժամանակ} փչում էին արեւելեան քամիները, որովհետեւ խափան է

եւ կարելի է յիշատակել այն, որ ամենայն տարի աշնան {ժամանակ} մորթւում են այդ քաղաքում բիւրաւոր ոչխարներ, որոն

րագուն, сало) ուղարկւում է սահմանից դուրս: Շատ {ժամանակ} չէ, որ մի ֆրանսիական ընկերութիւն ոտք է հաստատել

թողնելով եւ տզրուկներ դնելով: Այդ քաղաքում երկար {ժամանակ} բժշկագործող՝ Բժշկականութեան վարդապետ Եգոր Իւանով

termittens) ունենայ, նա կը զարկէ նշտրակը եւ այն {ժամանակ} միայն իւղոտ բամբակը կը դնէ վիրաբերանի վերայ, երբ

ւիցէ ստիպանքի: Նախիջեւանի ժողովուրդը, երկար {ժամանակ} Ղրիմում կենակից լինելով Թաթարների հետ, վեր է առե

գամ՝ Ծաղկազարդի օրը, գնում են եկեղեցի, իսկ այլ {ժամանակ} Աստուծոյ տուն գնալը համարւում է կա՛մ մեղք, կա՛մ

նարան եւ տպարան, որ կառավարուել են բաւական երկար {ժամանակ} մի Թադէոս վարդապետի ձեռքով, որ անուն էր ստացել Ք

Խաչ վանքը եւ դրել է այնտեղ դպրոցի մէջ: Թէ ո՞րքան {ժամանակ} յարատեւել է այդ դպրոցը, չկայ այդ մասին մի գրաւոր

գո՛նէ միմիայն Ֆրանսիայի Մարսէյլ քաղաքի մէջ, այն {ժամանակ} նոցա շահաստացութիւնը կրկնապատկուելու էր, անշուշտ

իանային եւ միաբան ուժով սկսէին գործ կատարել, այն {ժամանակ} նոցա հաշուատունքը Նախիջեւանի եւ Մարսէյլի մէջ, առ

իզոնի վերայ: Չկայ մարդկութեան պատմութեան մէջ {ժամանակ}, որ ճշմարտութեան պաշտօնեայքը հանդիպած չլինէին բա

րագործք, հմուտ բնագէտք, եւ այլն, եւ այլն, այն {ժամանակ} ա՛յլ կը լինէր ճշմարտութեան եւ նորա պաշտօնեաների վ

մարտութեան եւ ազգասիրութեան քաջ նահատակները, այն {ժամանակ} կը գոյանայ եւ արծաթագլուխը: Քաղաքը եօթանասու

գի առաջեւ Պրոմէթէոսեան լուսաւորութեան կրակը, այն {ժամանակ}, անտարակոյս, տեսանելու է ազգը, թէ այն մարդիկը

իւնք, յանցանքը ձեւացուցել էին առաքինութիւն, այն {ժամանակ}, առանց ամենայն տարակուսի, այդ տեսակ ստախօս գրքե

գործիք խաւարի բռնակալութեան: Մեր ազգը երկար {ժամանակ}, կամ աւելի ճիշտ եւ լաւ ասելով՝ սկզբից մինչեւ այ

րթ ազգերի մէջ, որպէս նաեւ մեր ազգի մէջ: Ամենայն {ժամանակ} բաների նոր կարգը պատերազմ ունի հին կարգի հետ, լո

յն ախորժ բերկրութիւնը, որ զգում է մարդ ամառնային {ժամանակ} ։ Ծառերը իւրեանց խշխշոցով կարծես լաց են լինում իւ

: Աշունը, մանաւանդ թէ Հիւսիսումը, մի շատ տխուր {ժամանակ} է. մարդը, նայելով բնութեան վերայ եւ տեսանելով,

ատուածները: Ինչպէս երեւում է, շատ պարապած ես եւ {ժամանակ} չունիս։ Փոյթ չէ, թող սրտերս մօտ լինին միմեանց:

կը ցնծացնեմ քո Յիշատակարանը, բայց այժմ ամենեւին {ժամանակ} չկայ. հազիւհազ շատ մօտ բարեկամներիս գրուածքին կա

ն խորհուրդ էի տուել Պ. Իսահակեանցին " բան գրելու {ժամանակ} չպատկանել այս եւ այն հակառակող բաժիններին, խօսել

Իսահակեանցին կնքահայր շինել իւր երեխայն մկրտելու {ժամանակ}. զարմանալի մտածութիւն, Ղզլարից Րեդուտկալէ կնքահ

ակեանցը " Մեղուի " 14 համարում ասել էր, թէ " այն {ժամանակ} ազգը արժանի էր մեղադրութեան, եթէ գիտութեան եւ յա

էր այդ տունը, որին պատասխանում է նա, թէ " այժմ {ժամանակ} չէ խօսելու, յետոյ կը գրեմ"։ Ի՛նչ պիտի գրէ. ազ

որա մտածութիւնքը մարդավայել դառնային, եւ խօսելու {ժամանակ} դահճի պէս չվարուէր լօգիկայի հետ: Տեսանենք՝ այս

կուեցան, եւ այդ հոգաբարձութիւնը, որ կատարեց այն {ժամանակ} Հայաստանը Սահակի եւ Մեսրոպի ձեռքով, իբր 60 աշակե

ացած լինէին Եւրոպա եւ Ալեքսանդրիա ուսանելու, այն {ժամանակ} նոքա եւս կարող էին ասել այն, ինչ որ ասում ենք այ

թեամբ վարդապետէ Սուրբ Գիրքը. պատճառ, մկրտութեան {ժամանակ} նա խօսում է եւ խոստանում է անբարբառ երեխայի փոխան

ջամտութեամբ հասկանալուց, ընդունելի չէ մկրտութեան {ժամանակ}, որովհետեւ եկեղեցական խորհուրդներից ոչ մինը չէ կ

ործերը այդ մեծատունների, որ մեզ յայտնի չեն, այն {ժամանակ} միայն կ'ընդունենք, երբ Պ. Իսահակեանցը օրինաւոր

իրայքը) փորձ փորձեն այդպիսի գործ կատարելու, այն {ժամանակ} կը լսեն իւրեանց ձայնի արձագանքը, ոչ եթէ Մասեաց դ

: Այս բանի մասին շատ խօսք եւ զրոյց յառաջացաւ այն {ժամանակ} եւրոպական եւ ռուս օրագիրների եւ լրագիրների մէջ։

գամ ցած գնայ հորիզոնից ու միւս անգամ չերեւի, այն {ժամանակ} վա՜յ քեզ Շահբէգ. շատ ցաւերիդ վերայ մի մեծ ցաւ եւ

փոքր, յայտնի երեւում են առաջին անգամ աչք ձգելու {ժամանակ}: Սաստիկ խայտառակութեններից մինը այն էր, որ

րովհետեւ մեր ձգտողութիւնը թուլանում է ուրախութեան {ժամանակ}. պատճառ, ուրախութիւնը հետեւում է լրութենից, իս

, - պատասխանում եմ, - խարուկի վերայ այրում է մի {ժամանակ} մի ցիգան կին՝ որպէս կախարդ եւ գող։ Այս կինը ուն

տր՝ Ազուչենա անունով: Մայրը կրակի մէջ այրուելու {ժամանակ} ՝ մահուան դռնում, կանչում է եւ կտակում է Ազուչեն

նորա բարեկամներից մինը։ Նամակը ստանում է նա այն {ժամանակ}, երբ մայրը առաջին անգամ իւր կեանքումը պատմում էր

ը, Գուլի-Շամաման աչքերը տնկած նայում էր երեսիս՝ {ժամանակ} առ ժամանակ բացագանչելով: Երբ աւարտեցի ես իմ պատմ

ամաման աչքերը տնկած նայում էր երեսիս՝ ժամանակ առ {ժամանակ} բացագանչելով: Երբ աւարտեցի ես իմ պատմութիւնը, ա

անամ: - Լսի՛ր ուրեմն, Բէգզադէի մօր յղութեան {ժամանակ} նորա հայրը ութ ամսական յղի թողնում է իւր կինը եւ

տամեանցի " Խնդա՛ այսօր, Հայաստա՛ն " երգը, որ մի {ժամանակ} երգուած էր Նոր Նախիջեւանում, մինչդեռ քաղաքական վ

նելով թէատրոնական գործողութեանը, Հայերէն երգելու {ժամանակ} իւր վերայ դարձուց մեր մասնաւոր ուշադրութիւնը:

իր հարստութեան թեւի տակն առաւ, պահեց, որ նա այն {ժամանակ}, իր անձնական հոգսից ազատ լինելով, ազգային բարոյ

ց, որ խնայեն իմ Յիշատակարանը, եւ բան ուղարկելու {ժամանակ} աշխատեն այնպիսի բան ուղարկել, որ ե՛ւ իւրեանց, ե

կից էին նորա շրջապատի յեղափոխութիւնքը: Զարմանալի {ժամանակ} է մեր ժամանակը. ասես թէ այս փոփոխութիւնքը սկսուա

օսքիս ճշմարտութեանը, որ ձեր Խալիլ նայիբը, երկար {ժամանակ} իւր պարտքը չվճարելով, այլեւ ամենայն կամակորութեա

կը մնաս այդ մոլորական հասկացողութեան մէջ, որքան {ժամանակ} հաստատ էիր քո քրիստոնէական կրօնի վերայ, իսկ եթէ

իս մեր պէս թլփատել քո մարմնի անթլփատութիւնը, այն {ժամանակ} իսկոյն կը լուսաւորուիս եւ կը մոռանաս այն ազատութի

պէս հայելու մէջ, իսկ թէ ընդունիս մեր կրօնը, այն {ժամանակ}, դէմ յանդիման տեսանելով ամենայն բան, կը ճանաչես

մ մեր ուղիղ կարծիքը: - Ուղիղ է թւում՝ որքան {ժամանակ} ունիս նորան, իսկ թէ փոխես, իսկոյն կը տեսանես նո

նդունել էի այդ վարդապետութիւնը: Ինձ թւում էր այն {ժամանակ}, թէ դորանից ճշմարիտ, դորանից ուղիղ կրօն չկայ աշ

անծանօթ մարդ է գտել, քամիներ է փչում: Դա ո՛չ մի {ժամանակ} որդի չէ մուսուլման ծնողների, դա հրէի տղայ է եւ բ

. ո՞չ ապաքէն միանգամ պիտի մեռանիմ, գոնէ մինչդեռ {ժամանակ} ունիմ ձեռքումս, ճշմարտութեան մուրճի հարուածը հաս

անհետացնել մի ամբարտակի մնացորդք, որի կազմուելու {ժամանակ} դուրս էին թռել մեր աչքից ուրախութեան արտասուք. մ

րից մինը: Բայց ո՛ւր էին այս մտածութիւնքը այն {ժամանակ}, երբ երես առ երես կանգնած էի Շամիլի առաջեւ, ո՛ր

րկէ, պատրաստել ինձ շատ անախորժութիւնք, բայց այն {ժամանակ} աշխարհը կը նայի ձեր վերայ որպէս մի խայտառակութեան

Այդ միջոցը դարձաւ իմ համար մի գեղեցիկ ուսման {ժամանակ}, այդտեղ աւելի հիմնաւոր կերպով սկսեցի մտածել մի ք

ծագել է գթութեան օրը: Վերջին խօսքերը ասելու {ժամանակ} դարձեալ վեր բարձրացրեց ձեռքերը եւ աչքերը, բայց ս

տողերը (" Հիւսիսափ. ", Փետր. 1859), որքա՛ն {ժամանակ} անցաւ եւ այդքան ժամանակում որքա՛ն երես դատարկ մնա

լով, որպէս " ի հետեւումն հրամանի " եւ այլն: {Ժամանակ} չունէի բոլոր գիրքը կարդալու. մօտ իբր 60 երես կար

ծ իւղի տեղ՝ պատմելով, թէ Մոնգոլները երաշտութեան {ժամանակ}, եթէ կամենան, կարող են անձրեւ բերել: Հեղինակը

րութիւնը խափանելու տօն կատարելը Աստրախանում: Այն {ժամանակ}, ինչքան ես յիշում եմ, առաջնորդ չունէր Աստրախանը

անօթ լինէին նորան Հանքաբանութիւնը եւ Քիմիան, այն {ժամանակ}, գուցէ առանց փորձի, անալոգիայով միայն կարող էր

, քան թէ նորա մէջ գտանուած օդի ձգական ոյժը, այն {ժամանակ}, անտարակոյս, շոգին կը լուծանուէր դարձեալ դէպի հ

ի՞նչ տեղից պիտի իմանայ), թէ ծծումբը, վառուելու {ժամանակ} խլելով օդից երկու չափ թթուածին, բաղկացնում է ծծմ

հուրդ ունէր մարդկային յառաջադիմութեան համար: Կար {ժամանակ}, երբ մարդիկ ոգեւորւում էին վանքերով եւ հոգեւոր ա

ւսաւորութիւն: Բիւր անգամ ցաւելի երեւոյթ: Ես {ժամանակ} չունէի կարդալ բոլոր գիրքը. ահա այստեղ նշանակած ե

Հայրապետ՝ Մեծ քահանայ Մատթէոսը, Պօլսից ելանելու {ժամանակ} երդմամբ չափ պատուէր է տուել ազգին՝ անօգնական չթո

կական շռայլութիւնը, նորա պատշաճի գաղափարքը երկար {ժամանակ} ազդեցութիւն են գործել եւրոպական պալատների վերայ:

ծ լինի դպրոցում Հ. Ռափայէլ Թրեանցի կառավարութեան {ժամանակ}, բայց իւր օրում՝ երբէք ոչ, եւ թէ որոշ տեղեկութ

մեզ, թէ արդարեւ եղած է մի այդպիսի աղօթք Թրեանցի {ժամանակ} եւ թէ մինչեւ այժմ եւս շարունակւում է: Ես չկարողա

է նայում մի ծերացած զօրութիւն, որ իւր մանկութեան {ժամանակ} եւս չէ յատկացած մի պնդութեամբ։ Ամենազօրաւոր պատա

Պ. Ճանիկ Արամեանը՝ Նիկոմիդիա քաղաքից, երկար {ժամանակ} Փարիզ բնակուելով եւ տպագրական արուեստին հմտանալով

ւն: Աղաչում ենք մեր եղբայրակիցքը՝ թարգմանութեան {ժամանակ} ուշ դարձուցանել այն բանի վերայ, որ բնագիրը ունեն

. Ս. Ոսկանեան ուսումնական ազգայինը, որ քանի մի {ժամանակ} սորանից յառաջ, հրատարակելով " Արեւելք " անուն օր

թղթակցիլ, մինչդեռ օտար տների հետ գործ ունենալու {ժամանակ} պիտի նեղութիւն կրէին լեզուի կողմից: Այդպիսի

եւ թէ՛ " Հիւսիսափայլի " ճանապարհը հարթելու, այն {ժամանակ}, իհարկէ, մեք եւս կը զոհէինք ազգի օգուտը մեր շահ

ազնիւ բոյսերը հնար ստանային աճելու եւ զօրանալու: {Ժամանակ} է, որ Հայերը դուրս գան երեխայութենից եւ մի փոքր

դատել են միայն գինու եւ պանրի արժանաւորութիւնը: {Ժամանակ} է, որ մի փոքր մտածել ուսանին, որովհետեւ մինչեւ

իւրեանից եւ գործը աւարտել: Բէգզադէն, երկար {ժամանակ} այս աղաչանքին եւս ականջ չդնելով, թողնում է երիտա

լ էր Բէգզադէն 30. 000 մանէթի ապրանք, գործակատարը {ժամանակ} առ ժամանակ հասուցանել է Բէգզադէին 25. 000 մանէթ:

էն 30. 000 մանէթի ապրանք, գործակատարը ժամանակ առ {ժամանակ} հասուցանել է Բէգզադէին 25. 000 մանէթ: Ներկայ ցոյ

լրագիրքը արդարացնեն Բէգզադէի եօթն հրաշալիքը, այն {ժամանակ} սուրբ պարտականութիւն կը համարենք դնել նոցա առաջեւ

եւ մահ ենթադրել: Ազգը լուսաւորելու գաղափարը այն {ժամանակ} միայն կարող է իրագործուիլ, երբ հիմնած ու պահպանո

այ: Մեր շրթունքը այրւում են այս խօսքերը կրկնելու {ժամանակ}, եւ զայրացած ամօթապարտւում ենք մեր խղճմտանքի առա

ի է եղել մեր խեղճ եւ քարուքանդ ազգին. նա, երկար {ժամանակ} սովորելով այդպիսի դառն բաժակների, մոռացել է աւել

ւր գաղափարին, իսկ թէ չյաջողի մեզ իրագործել, այն {ժամանակ} ՝ մեզ յաջորդք պատրաստել եւ ուխտելով նզով առնել,

որ կը կարդաս " հեշտ ճանապարհով " խօսքը, բայց այն {ժամանակ} յիշիր, որ Հայերը ունին եւ պահպանում են դեռեւս մի

երբ երեւան հանուին վերոգրեալ տեղեկութիւնքը, այն {ժամանակ} կարելի է աւելի դրական կերպով խօսել՝ յարմարուելով

րակոյս չկայ, որ մարդկութեան պատմութեան մէջ ոչ մի {ժամանակ} այնպէս սաստիկ եւ որոշակի երեւեցած չեն ազգութիւնքը

վերջինս, շատ հասկանալի լինելով, զուր տեղը պիտի {ժամանակ} կորուսած լինէի։ Այլ հարկաւոր եմ համարում մի երկո

ւ այլ տեղեր: Շատ ազգեր իւրեանց հեթանոսութեան {ժամանակ} սովոր էին իւրեանց մեռելների հետ թաղել զանազան յիշ

րուել էինք այդ բարեկամի առաջարկութենից՝ միեւնոյն {ժամանակ} չկարողանալով թաքուցանել մեր սրտի ցաւը մեր սիրելի

արկանալու, եթէ մի մահառիթ խոց կամ ուռոյց կտրելու {ժամանակ} արիւն ու թարախ էր զարկում այնտեղից նորա երեսին:

թիւն, որ լիամասն կերպով ընդունեց ազգից: Շատ {ժամանակ} է, որ մեք ստացել էինք մեր թղթակիցներից մի քանի ա

մեր գրածը Պ. Խուդաբաշեւը, ըստ որում, ինչպէս մի {ժամանակ} առակ էին արել Թիւրքիայի Հայերը, " արտաքին թշնամա

նես, մի՛ լինիր վարդապետ"։ Եզնիկ Երկար {ժամանակ} մտատանջութեամբ չարչարուելուց յետոյ որոշեցի գրել Ձ

եր կաթողիկոսների ձեռնադրութիւնը Կեսարիայում, այն {ժամանակ} եւս սուրբ Սահակի վարքը, որքան մեզ յայտնի է, տեղ

Յոյներից եւ բոլոր Արեւմտեան եկեղեցիներից, որ այն {ժամանակ} ընդհանրական եկեղեցու հետ մի էին, Հայերը զրկուեցա

, Կաթողիկոսը հաղորդուեցաւ յունական խորհրդին, այն {ժամանակ} մեծ շշունջ ընկաւ ազգի մէջ, մինչեւ որ Ներսէսը հար

արկադրուեցաւ փախչել գնալ իւր հայրենի գաւառը: Այն {ժամանակ} ազգը Յովհաննէս Մանասկերտցի վարդապետին յանձնեց աթո

մբ եւ երկրորդ՝ ազգի անիշխանութեան կամ մի այնպիսի {ժամանակ}, երբ Բիւզանդիոնը մեծ ազդեցութիւն ունէր Հայաստանի

Անյայտ չէ Հայերից, որ սուրբ Ներսէս Շնորհալու {ժամանակ}, ինչպէս նաեւ նորա եղբօր՝ Գրիգոր Կաթողիկոսի ժամա

անակ, ինչպէս նաեւ նորա եղբօր՝ Գրիգոր Կաթողիկոսի {ժամանակ} Յունաց Մանուէլ կայսրը, շատ եւ շատ ցանկանալով Հայ

նամակների մէջ հրատարակել էր բոլորովին սուտ, այն {ժամանակ} Թէորիանոսը ուշադրութիւն դարձուց այն բաների վերայ

քին... խաչը ձեռքին օրհնել Հայոց ազգը, որ այսքան {ժամանակ} դուրս էր մնացել եկեղեցուց, եւ յետոյ աղօթք առնել

Յիշատակարանը պիտի երեւի նորա մէջ: Բացակայութեան {ժամանակ} ճանապարհորդութեան փոշիների միջից եւս կ՚աշխատենք լ

ք ամենայն բան։ Պատասխանելու չենք տրտնջանքին, որ {ժամանակ} առ ժամանակ բարձրանում են այսպիսի չնչին զոհերի պատ

ան։ Պատասխանելու չենք տրտնջանքին, որ ժամանակ առ {ժամանակ} բարձրանում են այսպիսի չնչին զոհերի պատճառով: Դոր

յում անունովս՝ Litérature allusionelle: Շատ {ժամանակ} չէ, որ ասել էինք, թէ ազգութեան տունկը, ինքնուր

ակի, եւ այլ բուսականների մշակութիւնը ընկնի, այն {ժամանակ} ի՞նչ պիտի լինին անգլիական գործարանների եւ գործաւո

: Թէ ի՛նչ է տէրութիւնը, այդ մասին մի ուրիշ {ժամանակ}. առայժմ այսչափ միայն, որ անգլիական ազգը ամեն ազ

ը եւ ազնուականութիւնը, այդ մի այլ խնդիր է եւ այն {ժամանակ} վերագրեալ հարստութիւնը չէ վերաբերւում անգլիական ա

ն է, իսկ միւսը ` անգլիական ազնուականութիւն: Այն {ժամանակ} միայն ստուգապէս կարող ենք ասել, թէ Անգլիան հարու

ծութեամբ եւ առհասարակ գիւղական տնտեսութեամբ, այն {ժամանակ} այդ ազգի ընդհանրութիւնը հարուստ է եւ ապահովեալ,

, եթէ կամենայ, կարող է ասել ֆերմերին. " Այսչափ {ժամանակ} գործեցիր եւ մշակեցիր իմ հողը, ինձ հատուցիր այսքա

չգիտէ հողի մեծ պաշտօնը նաեւ մինիստրերի ընտրութեան {ժամանակ}: Այսինչ ազնուականի հողի վերայ բնակւում է այսքան

ից: Եթէ հող վաճառելու սկզբունքը թոյլ տրուի, այն {ժամանակ} աղքատութեան եւ թշուառութեան սկզբունքը կ'ընդունուի

ում: - Ողջոյն: - Ողջոյն: - Քանի {ժամանակ} է, քեզ տեսած չէի, բայց ասես թէ խելք կա՞ր գլուխն

նպէս կրում եմ ես: Բաժի՛ն տուր ինձ քո հողից, այն {ժամանակ} ես չեմ աշխատելու բռնի. ես կը զգամ ինձ ազատ, մեր

կացողութիւնը նոյնն է, ինչպէս էր յառաջ, այն մինի {ժամանակ}, այն քսանը պիտի գնայ նոյն ճանապարհը, որով գնում

էս, որ այդ հասարակութիւնքը, մինչեւ մի նշանակեալ {ժամանակ}, ամ ըստ ամէ վճարեն իւրեանց պարոններին այն հողի գ

ութիւնը, ընկնի, երբ այդ նիւթերը սակաւանան, այն {ժամանակ} նախ՝ դրամի արժէքն է ընկնում, երկրորդ ` դրամը կե

ր մեքենական աշխատութեան վարձով, մինչ եւ այն ամեն {ժամանակ} չէ կարող գտանել, կարելի՞ է հարստութիւն, հնարաւո

շակում է նորա կեանքի համար մի մահաբեր մրրիկ, այն {ժամանակ} ինքը՝ այդ հասարակութիւնը, պարտական է, կողմնակի

, ճանապարհ փոխելու, նորա աղքատ լինելը, միեւնոյն {ժամանակ}, կարող է լինել նորա փրկութիւնը: Պօլսի մէջ

լքեալ տունի եւ ընտանիքի վիճակը նորա բացակայութեան {ժամանակ}: Վերադառնում է իւր տունը, երբ կորուսել էր աշխատ

անուրի շահի հետ չունի որեւիցէ վերաբերութիւն: Այն {ժամանակ} միայն կարող է երեւել ազգային վաճառականութիւնը, ե

, Հայի առաջ բերած նիւթը եւ արդիւնքը վաճառէ, այն {ժամանակ} միայն ազգը օգուտ կը քաղէ մեր վաճառականների գործառ

դ լինին Հայոց ընդհանրութեան եւ Եւրոպիոյ մէջ, այն {ժամանակ} ազգային է վաճառականութիւնը, երբ նորա խարիսխը դրո

կած, նայում է, մասնաւորապէս, իւր գործին եւ երբ {ժամանակ} չունի կամ չկամի քննել իւր գործը, իւր ընթացքի ուղ

պէս: Ի՛նչ եղաւ հետեւանքը: Մանր վաճառականը բոլոր {ժամանակ} աշխատեցաւ իւրեան ապրանք տուողի օգտի համար, եւ ոչ

համար, եւ ոչ միայն այսչափ, այլ առեւտուր սկսելու {ժամանակ}, նորա մէջ բերած գումարը եւս հալեցաւ, բոլոր ձեռք

չնայելով այս բոլորի վերայ, կախողութիւնը ամենայն {ժամանակ} զգալի չէր, մանաւանդ, եթէ գործերը մի փոքր յաջող

ռականին հանդիպեցաւ այս կատաստրօֆը երիտասարդութեան {ժամանակ}, դնենք, թէ ատամները սեղմելով, սեւ ճակատագրին հ

որ դորան հասնելը ժամանակի է կարօտ, եւ մինչեւ այն {ժամանակ} " Արքայութիւն Աստուծոյ բռնաբարի, եւ բռունք յափշտ

բռնաբարի, եւ բռունք յափշտակեն զնա ", մինչեւ այն {ժամանակ}, " սահմանք քաջաց, զէնք իւրեանց ", - ասում է մե

պանելու համար: Եւ մեր ամենիս պարտքն է մինչեւ այն {ժամանակ} մնալ ազգութեան դրօշի տակ, որքան ուրիշը կրում է ի

ը. մարդը կայ, բայց ազգը չկայ: " Ազգը եղած {ժամանակ}, դարձեալ այդպիսի մարդերից չէ՞ր բաղկացած: Այս ի՛

ս իրողութիւն. նա ակամայ պիտի յօժարի ընդունել այն {ժամանակ}, երբ ցոյց տամ իմ իրաւունքը: Ա՛յս եւս հերիք չէ.

չէ. նա իմ կենդանութիւնը պիտի խոստովանի միայն այն {ժամանակ}, երբ ստուգէ, թէ զօրութիւն ունիմ իմ իրաւունքը պա

օտր գրով տպածը, գրեթէ բառ առ բառ: Եւ մի՛թէ շա՞տ {ժամանակ} անցաւ այն օրից, երբ ընդհանրական եւ մասնաւորապէս

ղմերը չկազմեն առանձին առանձին տէրութիւնք: Եւ այն {ժամանակ} միայն Անգլիան կը հասնի իւր դարաւոր նպատակին, որի

ին, պահում է նորան իւր ձեռքի մէջ, եւ Թէյմսը շատ {ժամանակ} չէ, որ հրատարակեց, թէ Իռլանդիոյ անկախութեան աշխ

ծնուցանել: Ազգութիւնը հարկաւոր է եւ օգտակար այն {ժամանակ}, երբ նա չէ բորբոքւում իբրեւ մի րոպէական կայծ, ի

րում աւելի: Ազգութիւնը օգտակար է եւ հարկաւոր այն {ժամանակ}, երբ զգալի է ոչ որպէս մի բարոյական շռայլութիւն,

որով կ՚ազատուիս ստրկութենից եւ աղքատութենից, այն {ժամանակ} ես կը հասկնամ քո խօսքը եւ, ընդհանուրի շահի մէջ ե

ահը տեսնելով, կ՚աշխատիմ ամենայն զօրութեամբ: Այն {ժամանակ} ես կը հետեւիմ քո ձայնին, որովհետեւ նա աւետարանու

գութիւնը այն շրջանակի մէջ, ինչպէս էր յառաջ, այն {ժամանակ} այդ ազգութիւնը կը մնայ միշտ իբրեւ մի ամուր գաղափա

յ պարտքի մուրհակը եւ նորանից յետոյ գալու հոգեվարի {ժամանակ}, օսմանեան լիբրէն կը բարձրանայ մինչեւ 1000 ղուրու

միշտ ուղիղ գար կեանքի գործնական կողմերի հետ, այն {ժամանակ} գուցէ ուղիղ լինէր քո ասածը, գուցէ քո որդիքը կամ

Այսօր դու ես հարուստ, վաղը ես կը լինիմ, եւ այն {ժամանակ} քո հարստութիւնը անպատճառ պիտի նուազի: - Ինչ

հարստանային, ինչպէս հաստացել էր նոցա հայրը, այն {ժամանակ} բիւրաւոր պիտի լինէին հարուստների թիւը, փո՛քր է ա

եւ նորա կեանքը՝ մի ձանձրալի ժամանակամիջոց: Այն {ժամանակ} նա կը կորուսանէ այն բանաստեղծական (poetique) գո

մեքենայ դառնալուց: Մարդը ստուգապէս մեքենայ է այն {ժամանակ}, երբ հաշիւ չկայ, այսինքն՝ գիտակցութիւն չկայ:

Ա՞յս է յոյսը: Բայց մարդը այս բոլորը քննելու {ժամանակ} անշուշտ պիտի լեղի խառնէ իւր կեանքի մէջ, նորան սի

երկայի ժառանգն է, եւ եթէ մարդը քննէ ներկան, այն {ժամանակ} իսկոյն կը ճեղքուի նորա առջեւ ապագայի կարծեցեալ վա

նող է եւ անբարոյական: Մարդը բարոյական է այն {ժամանակ}, եթէ այդ յանցանքները չէ գործում ոչ թէ իւր վերայ

անձնական շահին: Բայց թատրոնից դուրս գնալու {ժամանակ}, երբ պիտի մտանէ դարձեալ իւր ատմոսֆերի մէջ, չէ մ

յուսալու իրաւունք ստանայինք: Ո՛հ, դեռ շատ {ժամանակ} հարկաւո՛ր է, որ պարզուի մարդու պղտոր տեսութիւնը

անհրաժեշտ են ամէն մարդու մի նոր պաշտօն կատարելու {ժամանակ}: Յոյս ունենք, որ նոքա հասարակութեան կողմից

ն աստիճանի զգուշութեան կարօտ. մանաւանդ անցանելու {ժամանակ} այն ժայռերի մօտից, ուր գահավէժ ընկաւ ֆրանսիական

սականքը, ինչպէս պատահեցաւ " Երկու մոռացկոտների " {ժամանակ} եւ այն, դերասանների իւրեանց պաշտօնը տարապայման դ

թափառական ճանապարհորդութեան փոշիների մէջ, երկար {ժամանակ} կարողանալու չէին ուշ դարձուցանել իւրեանց կեանքի խ

դարձուցանել իւրեանց կեանքի խորհրդի վերայ, երկար {ժամանակ} պիտոյ է ամրացնէին իւրեանց նիւթեղէն ոտքերը, որ այ

իւնը այդ ժառանգութիւնքը ստանալու համար պայմանած է {ժամանակ}, եւ այդ ժամանակը շատ մօտ է վերջանալու, եւ եթէ ա

կը մնայ մարտադաշտ, Ո՞վ կը տանի յաղթութիւն, - Կար {ժամանակ} ` այս հարցն էր, Նոյնիսկ կնճռոտ յոյժ, աւա՜ղ, Բա

րդագեղ: - Երանութի՜ւն խելայեղ... Զի այդ շարժման {ժամանակ} Հեշտին ` անօթն ընտրութեան Եռ էր գալիս շնչի տակ Վա

 {ԺԱՄԱՆԱԿ} Ընդ այս վճիտ շրջմոլիկ անգայտ անօսր ընդ կամար

րամել էք, կ՚ուզի ուղիղ մի քառորդ։ - Ո՜ւֆ, {ժամանակ} է վեր կենալ՝ ուղորդ։ Վեր կացաւ-հագաւ

կառակ Ի զուր փորձ փորձել կամքը կոտրելու: Նա այն {ժամանակ} սուր ունի հատու, Կըրակ է թափում այրող բերանից.

ամեն կերպ՝ արտասուքը աչքերում. Թէեւ յաջող {ժամանակ} մեզ մօտ լինէր ու խնդար, Մեր քաջաբաղդ գործե

ձ գտանելով կը բանայ ուղին: Կարաւաններն այն {ժամանակ} այն ժայռից կ՚անցնեն, Ուր կը նստէր միայն մ

հետ Ու համարում ինձ այդ փառք։ Ինչ {ժամանակ} օտար երկիր Իմ ծերունի ծնողքը Ուղարկեցին

յ անունն ուսանող է, Թէեւ անունն ` Շատ {ժամանակ} Խաբել էլ գիտէ: Այնտեղ այգուն շտա

не хочу. Hy, ես կ՚ասեմ Աղային, Ինչ {ժամանակ} նա կը գայ, Республика ведь у нас Суще

ն ցրտումը, ոտաբոբիկ Կանգնած, ժամի դռնումը. Շատ {ժամանակ} դեռ չէ անցել, Երբ նա փառքով ու պատուով Ման էր գա

կեանքում: Բայց երբ մի օր, երեկոյեան {ժամանակ}, Տուն դառնալուց, մտաւ նա մի մութ փողոց.

իւս անգամ մի լուր օր իմ ձեռք կ՚ընկնես, Այն {ժամանակ} ի՛նչ կը լինիս, գիտեմ ես"։ ԵՐԱԶ

Խոնաւ պատերիդ Ես մտիկ տալով, Որքան {ժամանակ} այստեղ Կորուսի Պրոֆեսորներիդ Զուր

Ուրախացուցիչ չգտայ մի լար: Ես այն {ժամանակ} միայն զգացի, Որ այդ ցաւերից ազատուելու չեմ

Թռաք գնացիք, անդարձ յաւիտեան. Ես այն {ժամանակ} անհոգ ու ազատ Կարծում էի ինձ աշխարհի իշխան:

լ. Ջնջուեցաւ տարածութիւն. Միթէ մնա՞ց {ժամանակ}, Մի վայրկենում երբ խօսեցին Լոնդոն, Ն

սեպտեմբերի 1-ին, որ 2-ին եղբօրս տամ, տեսութեան {ժամանակ}, փոշտ ձգելու համար: [Սեպտեմբերի] 2-ին տեսութիւ

նորհակալութիւնը յայտնելով, չենք կարող, միեւնոյն {ժամանակ}, չյայտնել մեր առ ի սրտէ կարեկցութիւնը պ. Չամուռ

Մի գործ կամ մի մարդ պաշտպանելու կամ դատապարտելու {ժամանակ} մեք հիմնւում ենք միմիայն այն անխախտելի հիմքերի վե

եւ Նիկողոսը, որոնց մասին Հիւսիսափայլը բողոքած է {ժամանակ} առ ժամանակ, այլեւ շատերը... այլեւ Երուսաղէմի

ը, որոնց մասին Հիւսիսափայլը բողոքած է ժամանակ առ {ժամանակ}, այլեւ շատերը... այլեւ Երուսաղէմի միաբանութիւ

ց, ստրկանար որեւէ քրիստոնեայ կառավարութեան, այն {ժամանակ} կը տեսանէինք... բայց ինչպէ՞ս պիտի տեսանէինք.

գիստ հալածանքով վախճանեցուցին եւ որ, իւր վախճանի {ժամանակ}, ահաւոր նզովք գրեց հայոց կաթողիկոսի վերայ: Հ

ական ունեցած չունեցածը ծախելով: Վանքից հալածելու {ժամանակ} նորա բոլոր ինչքը յափշտակեցին, նաեւ յունարէն գիրք

վերայ: Եթէ այս շրջաբերականը դուրս չգայ, այն {ժամանակ} (այժմէն յայտնում ենք հրապարակով), որ մէք կը հա

անքը հալածեցին հարստահարողների կեանքը, մինչեւ մի {ժամանակ}, իսկ երբ մինչեւ բերանը լցուած էր փորձութեան բաժա

պ. Այվազովսքիի ասելիքը այս նամակների մասին: Այն {ժամանակ} նա չէ ճանաչում եղած Հ. Սարգսին եւ յետոյ, ճանաչե

ն լրտեսական նամակներ: - Այդ նամակները գրելու {ժամանակ} նա չէր ճանաչում Հ. Սարգսի արժանաւորութիւնը։

ն բնաւ իսկ տեղեկութիւն չունէին եւ հայերէն խօսելու {ժամանակ}, ամաչում եմ ասել, ռուսերէն մտածելով, ռուս բառե

չ, այլ էական հիմքերի վրայ էին ամրացած. միեւնոյն {ժամանակ} խոստովանելով լեզուի անկատարութիւնը, թէեւ " Հիւսի

ացնել այդ իրենց սքանչելի լեզուով։ Կը տեսնենք այն {ժամանակ} նոցա ուժը եւ կարողութիւնը։ Լեզու հասկանալը միայն

ր լեզուի վրայ եւ ոչ լոկ բնական ազդեցութեամբ, այն {ժամանակ} ոչ միայն ժամանակ կորցնելու չէին անխորհուրդ զեվզէկ

ոչ լոկ բնական ազդեցութեամբ, այն ժամանակ ոչ միայն {ժամանակ} կորցնելու չէին անխորհուրդ զեվզէկութեամբ, այլ եւ

ով ծածկեն իւրեանց անուսումնասիրութեան մեղքը, այն {ժամանակ} այդ եւս հայտնի կը լինի եւ կը հասկացնէ բանի զօրութ

մ վերին կրթութեան մասնաւոր առարկայն մէջ միայն այն {ժամանակ}, եթէ այդ առարկայն, այդ ուսման ճիւղը հնար էր նոր

վերայ աներկիւղ կարելի էր սանդուղքը ամրացնել, այն {ժամանակ} կարելի էր եւ աւելի վեր բարձրանալ։ Իսկ մեք ո՛չ եթ

ւթեանը. պատճառ, թէեւ հեղինակները ինքեանք գրելու {ժամանակ} վերանում են մինչեւ V դարը, բաչց ժողովուրդը չէ կա

դացածի լեզուն եւս հասկանար, բայց մի բան կարդալու {ժամանակ} բառերի լոկ նշանակութիւնը հասկանալ, չէ իմացւում բ

ասարակաց բնութեան օրէնքի տակ, ամենայն բան գրելու {ժամանակ} պիտոյ է իւրեանց խորհուրդը ունենան, եւ այս խորհու

յց ես կարծեմ աւելորդ ասացի. եթէ լատիներէն գրելու {ժամանակ} աշխատում են ամենայն բառ այնպէս գործածել, ինչպէս

աբան է... Չեմ խղճահարւում այս խօսքերը ասելու {ժամանակ}. պատճառ, կենդանի ճշմարտութիւն է, թէեւ դժբաղդաբ

ային ամենայն բանի վերայ Հերշելի հեռադիտակով։ Այն {ժամանակ} կը տեսանեն անտարակոյս, որ Հայերը մինչեւ այժմ աշխ

նի հայերի մեջ տարածել տեղեկություններ, որոնք մեր {ժամանակ} կենսականորեն պետք են յուրաքանչյուր մարդու, հասար

ժով, պատմական դեմքերի կենսագրական բնութագրության {ժամանակ} ՝ պատկերներով։ Տարեկան գինը Մոսկվայի բնակիչ

սիրտը արիւնով է լցւում այս ճշմարտութիւնքը ասելու {ժամանակ}, որովհետեւ մի չար բաղդով այս րոպէիս այնտեղ ենք հ

համակարգութեանց ժամանակները անցան, այժմ կրիտիկի {ժամանակ} է. համակարգութեանց կործանումը արդէն մի մեծ եւ հո

րէնքը եւ ճակատագրի իրաւունքը: Այսպէս էին այն {Ժամանակ}, - ասում է Հայմը, - Հեգելի հասկացողութիւնքը սիրու

ներող եւ զիջանող տարրի վրայ, որ լինելով միեւնոյն {ժամանակ} այդ վարդապետութեան տիրապետող ոգին, ընկերութիւնը

յն մովսիսական եսական ոգու ազդելուց, որպէս թէ այն {ժամանակ} է երեւում ճիշտ հաւասարութիւնը, եթէ Մարկոսը Կիրակ

միշտ, աչքի առջեւ ունենալով յունական իդէալը, այն {ժամանակ} նորա փիլիսոփայական համակարգութեանը իր ամբողջութեա

փիլիսոփայութիւնը, նոյնիսկ իր համար չէ կարող ամէն {ժամանակ} ուղիղ լինել, որովհետեւ ժամանակն առաջ է վազում,

անհնարին է որ չգայ, իսկ թէ համեմատական էր, այն {ժամանակ} յայտնի է, թէ թափելով նորան աւելի շահուեցաւ, քան

առնուս: Փիլիսոփայութիւնը նաեւ ազատութիւն քարոզած {ժամանակ}, եթէ դրականապէս դնում է իր վարդապետութեան ոճը եւ

ինի այդ նորը: Եթէ մենք քեզ հետ ապրենք մինչեւ այն {ժամանակ}, եթէ ուսանենք այն ժամանակի պէտքերը եւ շրջապատող

ւ շրջապատող աշխարհի հասկացողութեանը գումարը, այն {ժամանակ} միայն կարող եմ քեզ ասել, թէ ինչպէս բան է այդ նոր

ասել, թէ ինչպէս բան է այդ նորը, բայց մինչեւ այն {ժամանակ} ինձնից պատասխանի մի սպասէ, ես փիլիսոփայ չեմ:

ւ անգլիացի Բոռքի միմեանց հետ: Բոռքը իր ծերութեան {ժամանակ}, մանաւանդ ընկճուած իր որդու մահի կսկծի տակ, չկա

ն. Բոռքը, որ իր բոլոր կեանքը եւ ուժը մինչեւ այն {ժամանակ} թափել էր ազատութիւն պաշտպանելու համար, չվախենալո

քարոզեց ֆրանսիական ազգի ընդդէմ: Նա հիւանդ էր այն {ժամանակ} հոգեպէս, որդու կորուստը դղրդել էր նորա ուղեղը,

րկայն պաոռլամենտի մնացորդքը) լրբութիւնքը: Բոռքի {ժամանակ} անգլիացիք ազատ շունչ էին քաշում, ազգի ազատութիւն

րիշից աւելի բարւոքում է պահանջում, բայց միեւնոյն {ժամանակ} ամէն ուրիշից պակաս է ընդունում նորան: Մանրամասնո

կատարելութեան գաղափարը մնայ անշարժ, բայց եւ այն {ժամանակ} տակաւին չէ կարող հասած լինել նորան, որովհետեւ գա

, որովհետեւ գաղափարի եւ նորա մարմնանալու մէջ կայ {ժամանակ} եւ ուժ, որ պիտի գործ դրուի մինչեւ այն կէտը, բայ

նին, Լուդ[ովիկոս] XIV-ի տղայութեան եւ մանկութեան {ժամանակ} կառավարելով, նոյնպէս առաջ նայեցաւ, բայց այն յիս

դը պահեց դարերի յորձանքի երեսից Անգլիան: Մի փոքր {ժամանակ} անցաւ այդ աւանդը Ֆրանսիոյ ձեռք, բայց նա չկարողաց

նով հողը դուրս կը գայ կապանքի տակից, բայց եւ այն {ժամանակ} արդեօք բոլորովին կատարեա՞լ կը լինի նոր կարգը: Ֆր

Անգլիոյ եւ Ֆրանսիոյ գրակխօսները: Իսկ մինչեւ այն {ժամանակ}, ստոյգ է, որ անդրանկական համակարգութիւնը պիտի ծ

, ինչպէս Հենրիկոս VIII-ի եւ Վիլհելմ III Օրանժեանի {ժամանակ}, փոխում է կրօնը, ի վերջոյ ինքը պառլամենտը եւ "

ութիւնքը ճնշելու արուեստի վրայ, նա ինքը միեւնոյն {ժամանակ} մի էր ամէն տեսակ փիլիսոփայութեան եւ կարծիքների մէ

մ է, կարող է հասնել այդ աստիճանին, առանց այնքան {ժամանակ} եւ այնքան ուժ գործ դնելու, որքան առաջին ազգը, ե

աւոր սիւները: Կատաղի ալիքները, որոնք մինչեւ այն {ժամանակ} խաղաղ ափերի վերայ քնած էին, հողմի սարսափելի ձայն

ում էին շատ հռոմայեցի գաղթականներ, Հռոմի պապը մի {ժամանակ} ժողովրդի ձեռնտուութեամբ բաց արեց մի մետաքսի գործա

էք: Այստեղ ես նորա խօսքը կտրեցի ասելով. առ {ժամանակ} թո՛ղ այդ բաները, նախ եւ յառաջ պատմի՛ր ինձ, աղաչ

թիւն է գործելով, եւ աստղկեան մոլութեններով երկար {ժամանակ} պարապելով: Հետ ուրեմն պապից նորան յանձնած մի քան

պը նորան ասում էր, ուստի՛ է քեզ այդ արծաթը, այն {ժամանակ} ասում էր նա իմ աջահամբոյրս է: Այժմ բաւական հարստ

վերակացուն. սոցայ վերայ խօսելու համար, դեռ շատ {ժամանակ} ունինք: Նոր վերակացուն իւր անձին որպիսութի

, որ մերկապարանոց կար նոցայ աչքի առաջեւ: Ամենայն {ժամանակ} անվեհեր հոգով պատերազմում էին ստութեան ընդդէմ եւ

որա դէմ: Այս բոլորիս պատճառն այն էր, որ պապը մի {ժամանակ} բարկացաւ նորա յանցանքի վերայ եւ կամեցաւ նորան դատ

յ զարմացել էին ֆրանսիացիք եւ անգլիացիք, որ եւ մի {ժամանակ} եւրոպացոց խօսակցութեան նիւթ էր եղել եւ հնձում էր

րունդը կը կարդայ նորա թերթերի մէջ այս ամենը, այն {ժամանակ} առաւել պարզ վճիռ կը հատանէ դոցայ արարքի վերայ: Ի

ծութիւնները լիովին երեւան հանելու համար, տարեւոր {ժամանակ} հարկաւոր է: Քարտուղար Իմացած լինիս, որ այս

ն կարդինալին, որով չափաւորեց սա իւր անձը մի քանի {ժամանակ}: Գրեթէ միշտ այսպէս է, ուր չկայ երկիւղ, անդ թու

էջ, մինչեւ վերջին աստիճան թուլանում են: Մի փոքր {ժամանակ} անցանելուց յետոյ, սա կրկին շարունակեց իւր գիտեցա

թէ ի՛նչ փառքի ասպարէզներ բացուելու էին քեզ. այն {ժամանակ}, քո անունը պատմութեան թերթերի մէջ կը դրոշմուէր փ

ամուլը, մեր այս դեւընկալ իմաստունքը. կարծենք թէ {ժամանակ} էր արդէն սթափելու միջին դարերի արբեցութենից:

ակ համարելով, մեր բարեկամի խօսքը մերժեցինք, այն {ժամանակ} ցոյց տուեց նա մեզ մի պաշտօնական թղթի պատճէն, որի

, նահատակների մատուռները եւ ուսումնարանները ամեն {ժամանակ} խնդացին եւ ուրախացան նորանով. նորան լսողների հոգ

ով Պաւղոսի խօսքը, թէ. " Թո՛ղ աստուածասէրքը ամեն {ժամանակ} այնպէս ապրին, որ նոցա խիղճը չտանջէ նորանց "),

ողմերը գնալ։ Հասաւ Ամիթ քաղաքը եւ այնտեղ մի քանի {ժամանակ} մնաց։ Այս տեսնելով՝ չար նախանձով լցուած մարդիկը

ընդունէ՛ ինձ որպէս մի անզգամ)։ Տղայութեանս {ժամանակ} իմ վարած կեանքի որպիսութիւնը, դո՛ւ, Տէ՛ր, ի՛նք

Իմ ուսուցիչների հրամանով գնացի Յունաստան եւ մի {ժամանակ} մնացի։ Այն տեղից վերադարձած կեցայ Կամսարականների

ից, այլ սննդակի՛ց էինք ձեզ եւ խաղակի՛ց՝ խաղալու {ժամանակ} ձեր արկանելին ձեր քամակից տանելով։ Եւ ձեր օրհնե

խմում"։ Բացի սորանից, " պահք չպահո՛ղ եւ ամեն {ժամանակ} կերակուր ուտող " անուանելով, նախատո՛ւմ էին՝ " Ի

։ Ամոնը չէ՞ր, որ, անխե՛լք խօսքերի համար, երկար {ժամանակ} ատելի դարձած լինելով իր եղբօրը, սպանուեցաւ նորա

եւ դէպի անմահական վիճակը փոխուեցաւ։ Նո՛յը, շատ {ժամանակ}, մինչեւ հի՛նգ հարիւր տարի կուսութիւն պահելով եւ

արդեօք բերնով կարող է պատմել, որ մարմնի մէջ եղած {ժամանակ} անմարմինների պէս ապրելով հրեղէ՛ն կառքով դէպի հոգե

ւթեամբ որոմը ցորենից քաղել, այլ խոստանում է հնձի {ժամանակ} ուղարկել իր հրեշտակները, որոնց կամ հրեշտակ է աս

եւ այդ վանքի հոգաբարձութիւնից հեռու փախչել։ Այն {ժամանակ} ազատուած կը լինէի չարաթոյն ժանիքից գազանների, որ

զուարճանալով ուրախացան, ինչպէս մի տօն կատարելու {ժամանակ} ։ Որոնց պարտքն էր, սենեկում չորս կողմս նստած, լ

լինէր, որ ամեն բան մանրամասն քեզ յայտնուէր, այն {ժամանակ} կ'իմացուէր, գովութեան եթէ մեղադրանքի էի արժանի։

ճառ, շատ անգամ ինձ հանգստացուց եւ իմ հալածուելու {ժամանակ} իմ կերակրիչը եղաւ։ Ոմանք էլ ասում էին, թէ "

ք եւ իմ համար, որ ինձ խօ՛սք տրուի բերանս բանալու {ժամանակ} ". արդ եթէ նա, որ Աստուծու խորհուրդների հազարապ

հռչակելով եւ ուրախանալով՝ վեր էին ցատկում, այն {ժամանակ} իրենք՝ այդ աբեղայքը, գետինն անցան. էլ այնուհետ

մեցնելով սուրբին, խեղդեցին. որ թէ իր վախճանելու {ժամանակ} ինչ ահաւոր նզովք գրով դրել է գլխաւոր քահանաների վ

րութիւնս. եւ կարող լինէի առ նմա գո՛նեայ սուղ ինչ {ժամանակ} մնալ, թէպէտ եւ ոչ թերակատար գոլով սուրբ եւ ստոյգ

ը կարդացողի ձեռքին է այժմ։ Թղթի թարգմանութեան {ժամանակ} թարգմանեցինք նաեւ Ս. Գրքից բերուած վկայութիւնքը

բռնած առաջ գնաս բաւական տեղ դէպի արեւմուտք, այն {ժամանակ} հին պարսպի մնացորդը կը հանդիպի քեզ դէ՛մ յանդիման

ի տեսչութեան։ Պատասխանենք կարճառօտ. Փարպեցու {ժամանակ}, որպէս եւ նորանից յետոյ մեր կաթողիկոսքը նստում է

ունքով յանձնել էր Փարպեցու պէս մի մարդու, որ այն {ժամանակ}, ինչպէս վկայում է Թղթի յառաջաբանը, " արուեսակ ա

կնարկութիւն մի մարդու վրայ, որ շատ անգամ կամ շատ {ժամանակ} կառավարել էր այդ եկեղեցին. ըստ որում այսպէս է աս

ն խաղացող պատանի է։ Մենք չգիտենք, թէ ո՛րքան {ժամանակ} տեւեց Փարպեցու, Վահանի սննդակցութիւնը եւ խաղակցո

իր ազգակցի խաղակից։ Մենք չգիտենք, թէ ո՛րքան {ժամանակ} մնաց Փարպեցին Աղանին աշակերտ եւ ե՞րբ գնաց Յունաստ

)։ Մենք այսքանը գիտենք, որ Փարպեցին տղայութեան {ժամանակ} բնակակից էր եղել Վահանին, որովհետեւ վկայ է բռնու

նին, որովհետեւ վկայ է բռնում սորան իր տղայութեան {ժամանակ} վարած կեանքին. " Զկեալ զիմ 'ի տղայութեանն՝ զայն

ն ստոյգ եւ սուրբ հաւատը ուսել է Աղանից տղայութեան {ժամանակ}. " սուրբ եւ ստոյգ հաւատ, զոր ուսեալ 'ի տղայութե

անատես էր, Մեծ Թարգմանչաց տեսել էր եւ տղայութեան {ժամանակ} մի քանի բան նոցա դպրոցում ուսել էր ասելը։ Ո՛ւր կ

եղել Ղազարի ազատութեան պատճառը, թէ իր տղայութեան {ժամանակ} Աղանից է ուսել Սուրբ հաւատը, թէ Աղանն է նորան պա

ք ու բարքին վկայ է բռնում Մուշէին, ուրեմն նա այն {ժամանակ} դարձեալ Սիւնեաց առաջնորդ էր եւ ոչ կաթողիկոս, եւ

մարդը, որից բողոքում էր Փարպեցին. պատճառ, այն {ժամանակ} պիտի այլապէս խօսէր Թղթում եւ պիտի ասէր, թէ այդ մ

է, թէ ազգակից չէ կարող նշանակել, որովհետեւ այն {ժամանակ} Մամիկոնեանց տան ծառայքը կամ Աւագը չպիտի համարձակէ

ցին նորան՝ յափշտակելով բոլոր նորա ունեցածը, այն {ժամանակ} Ղազարը ստիպուեցաւ բարեպաշտ մարդոց օգնութիւնը ընդո

լուծումը թողում ենք ժամանակին. բայց, մինչեւ այդ {ժամանակ}, Ձուիկին ճանաչում ենք Վասակ Արծրունու դուստր։

, որ Փարպեցին տանում էր Վահանի քամակից, խաղալու {ժամանակ} ։ § 27. Բնագիրը. " Եւ վկայէ Գիր 'ի Կաթուղիկէ

Եղիայի սքանչելի ճանապարհորդութիւնից յետոյ, երկար {ժամանակ} գետնի երեսին ապրելով, այստեղ էլ վախճանեցաւ (Տե՛

զմում մեռաւ եւ նորա մահի լուրը Դաւթին հասաւ, այն {ժամանակ} սա պատռեց իր շորերը եւ ողբաց նորա մահը։ Փարպեցին

ւններից էլ լոկ մի հատը միայն գործ ենք դնում, այն {ժամանակ} ստիպւում ենք շատ տեղ բուն անունը կրկնել, որպէսզի

արճալի է թւում այս փոքրիկ խնդրի լուծումը։ Այն {ժամանակ} միայն Անձեւացեաց իշխան կարելի էր ենթադրել Փարպեցո

ց եթէ այս շղթայի մէկ կամ երկու ողը հանում ես, այն {ժամանակ} տարբերութիւնը աւելի որոշ է լինում, ինչպէս Վէրք Հա

նում, իսկ թէ անդէմ, օրինակ՝ աներեւոյթ եղանակ, այն {ժամանակ} ե՛ւ վեվ է աւելանում, ե՛ւ եչը փոխւում է ինի. ինչպէ

որութեամբ գործիականը միմիայն "ձեռք" բառը հոլովելի {ժամանակ} Նոր Նախիջեւանի հին պառաւները ասում էին՝ "ձեռօքս գ

խօսքերը եւ արդարացնելու մեր անձը. փոյթ չէ, որ այն {ժամանակ} դրած կը լինինք հողի տակին յաւիտենական քնով հանգստ

կանների կանանց գերութիւնը, Մեծ Վահանի պատերազմերի {ժամանակ} Պերոզի օրով։ Չենք կարող թոյլ տալ, որովհետեւ, եթէ

ներից առաջինը, որ եւ Մե՜ծ ուրացող, Ս. Ներսէս Մեծի {ժամանակ}, այն է՝ 376 թ-ին, ուրացաւ եւ, քրիստոնեայ Հայերի ա

, ութերորդ դարում, այն է՝ 786 թ-ին, Եզիտ ոստիկանի {ժամանակ} ուրացաւ, որով բոլոր Վասպուրականի իշխանութիւնը ստա

բոլոր Վասպուրականի իշխանութիւնը ստացաւ եւ այս այն {ժամանակ}, երբ նորա երկու երանելի եղբարքը՝ Սահակը եւ Համազա

ն լեզուի վերայ։ Անցանում է համարեա թէ մի տարի {ժամանակ} ։ Աբովեանը, մանաւանդ որպէս աշխոյժ եւ ջերմ բնաւոր

ր։ Բայց ո՛վ վատաբաղդութեան ազգիս. կաթողիկոսը {ժամանակ} չունի մտածելու ազգային լուսաւորութեան վերայ, նոր

կներ գրելուց այս եւ այն գործակալին։ Վեհափառ տէրը {ժամանակ} չունի ուշ եւ միտք դարձուցանել Հայոց ազգի նախապատի

ուցեալը, բարեմտաբեր խորհուրդ տուեց նորան մի քանի {ժամանակ} յետ դնել այդ դիտաւորութեան իրագործութիւնը, մինչե

ւթիւն։ Պ. Անքէի խորհուրդը անպտուղ չմնաց. առ {ժամանակ} մի հրաժարուելով իւր մտադրութենից՝ կամէր հանգուցե

բոլոր յուղարկաւորքս բաժանուեցանք գերեզմանից, այն {ժամանակ}, երբ քահանայն դրեց խաչի կնիքը նորա մարմնի յաւիտե

եւ հոգեհանգիստը աւարտուած, յուղարկաւորքս բաւական {ժամանակ} մնացինք գերեզմանատնում, որպէս թէ մի բան քարշում

ուցեալը ապրում էր մի նիւթական շրաջապատի մէջ, այն {ժամանակ} չափից անցնում է մեր կորուստը եւ բարեկամական անկեղ

րեկը քնում են, եւ զարթնում են արեւը մայր մտնելու {ժամանակ}, երբ Հռովմումը կատարում են երեկոյեան ժամերգութիւ

եսի եղած բաների, նոյնպէս եւ դժոխքի մասին խօսելու {ժամանակ}, ճշդութիւնը անհրաժեշտ պայման է. պատճառ, դու կը

խարհի երեսին: Մեր պատմութիւնը սկսւում է այն {ժամանակ}, երբ Հռովմում կատարում էին երեկոյեան ժամերգութիւ

ն հրամայեց գրապետին մնալ այնտեղ 1111 տարի, որքան {ժամանակ} մնալու էր այս գիրքը սատանայի ձեռքում: Սատան

աւոր չէ՛, - գանչեց սատանան, - դու այդ շինութեան {ժամանակ} մտքումդ ունիս գողանալ նիւթեր, եւ մի այլ տեղում շ

ւ համար, կրով ծեփել առաստաղի ճեղքուած ծակը. այդ {ժամանակ} ահա, Ձեր մռայլութիւն, ազատ կը մնաք արեւի անախոր

ր մռայլութեան գանձին խնայելով գործ կատարենք, այն {ժամանակ}, գլուխ կը գայ 77, 501, 496, 007, 123, 998,

ց գլուխը քերելով. - Փող չկայ այժմ, դժուար {ժամանակ} է, եւ չնայելով այդ դժուարութիւնների վերայ ` մեր

է իւր մաշիկով, առաջին խաչակիր զօրքերի պատերազմի {ժամանակ}, իսկ կոտոշդ կոտրեցիր դեռ XVII դարու սկզբումը, ե

խ եւ յառաջ Ձեր մռայլութեանը յայտնի է, որ ես քանի {ժամանակ} յառաջ, Փարիզումը, հանեցի գեղեցիկ խռովութիւն: Ժ

վերայ: - Ասած ճախնային ժողովուրդս բաւական {ժամանակ} բարեկամութեամբ վարուեցաւ միւս ճախնային ժողովրդի հ

մ. այս արդէն իսկապէս ծիծաղելի բան էր. ինձ ոչինչ {ժամանակ} յաջողուած չէր այսպէս ճարտարութեամբ խաբել, ինչպէս

դ: - Նորանից, Ձեր մռայլութիւն, որ ես երկար {ժամանակ} խաբեցի նորանց, խոստանալով գեղեցիկ գալոց օրեր, հ

ն արհի նախագահը, իսկապէս սատանայի նման, ամենայն {ժամանակ} իւր յաջողաշարժութեամբ պրծնում էր սատանայից ` համա

, անվնաս են մնում եւ սաստիկ բարձրութենից ընկնելու {ժամանակ}: Բայց այս միջոցին, երբ ընկաւ Աստարօտը, մի փոքր

հրատարակել, որ ամենայն մարդ, անունը ստորագրելու {ժամանակ} գրէ ` ձեր ողորմած տէր, իսկ թագաւորը միայն ստորագ

իւրեանց ճաշը, երեկոյին վախենում են ելանել մի տեղ {ժամանակ} անցուցանելու համար, գիշերը թռչում են յանկարծ մահ

երը, որ աննշան եւ խելացնոր մարդիկ դուրս են տալիս {ժամանակ} առ ժամանակ, առանց օրագիր անունը վերան դնելու, ո

նշան եւ խելացնոր մարդիկ դուրս են տալիս ժամանակ առ {ժամանակ}, առանց օրագիր անունը վերան դնելու, որպէս թէ իւր

ծառայ Ձեր դժոխային մռայլութեան.... - Շատ {ժամանակ} է, որ տեսած չէի քեզ: - Աւա՜ղ... տառապեցա

կը գրեմ նամակով այն պատճառով, որ բերանով խօսելու {ժամանակ} այնպէս գեղեցիկ բացայայտելու չէիր քո միտքը, որքան

Սատանան չնկատեց այս գործողութիւնը իւր խօսելու {ժամանակ}, բայց երբ աւարտել էր իւր խօսքը, պատասխան չստանա

իւթ տեսանելով թողել էր նորանց, ուտելու համար այն {ժամանակ}, երբ կը շատանար Ձեր ստամոքսում մոխրային....

` Այս անցքի միջոցում, գրականութեան դիւապետը {ժամանակ} ունեցաւ մի ստորակէտի փոխանակ բութ դնել, որովհետե

արէի լեզուն բերան առնուլ, որի անունը արտաբերելու {ժամանակ} իմ գահը դղրդում է. դու ինքդ գրականութեան դեւ ես

մ եմ քեզ, քո սիրտը կը ճայթէ մի երես բան կարդալու {ժամանակ}. քո գրիչները այնքան չորացել էին, որովհետեւ երբե

ու չարագործ մարդ գողացել էին, որ մի տուն այրելու {ժամանակ}, գործ դնեն նորանց լուցկիքի տեղ: Ես վաղուց կը փո

), շատ լաւ դեւ է, շատ խորամանկ, բայց միեւնոյն {ժամանակ} շատ սիրելի է. հեզ, խոնարհ, հնազանդ, հնարագէտ

ծ, երեսները գունաթափ, ասես թէ դոքա կենդանութեան {ժամանակ} անապատականք լինէին. բայց ինչպէս եւ իցէ, ով եւ լ

ելով, որ պատճառում է մի գերան, ջրի մէջ ընկնելու {ժամանակ}: - Բերում են, բերում են, - կրկնեցին շատ դե

Հռովմումը կը սկսեն առաւօտեան ժամը. հանգստանալու {ժամանակ} է. գնա եւ դու հանգստացիր: Մնացածը ուրիշ անգամ:

նից, որ մանաւանդ շատանում է եւ զօրանում է գարնան {ժամանակ}, աղախինը պ. Մարկոսի ներս մտաւ սորա սենեակը: Պ

աբանի փոխանակ, իսկ Մարասկէնը վերջաբանի տեղ, այն {ժամանակ} հարիւր վաթսուն երկու շիշը մի բանի նման կը լինի:

ր կին մարդու պէս ամենայն բանից նեղանալ, միեւնոյն {ժամանակ} բարկանալով հարստահարողի վերայ, թէ ընկերութեան մէ

ի մարդ եւ ինքը մնան զգաստ, առանց արբենալու, այն {ժամանակ} ինչպէս բարձր խօսելով գինի պահանջելու էր պ. Շաքար

է նա, այնքան փառք ու պարծանք է նորա համար: Շատ {ժամանակ} չէ, ես պատահեցայ Կունցով ագարակում մի քանի հայ

եղեցիկ աղջիկ, որի վերայ սիրահարուած է եղած երկար {ժամանակ}, եւ որ պ. Շաքարեանցին ամենեւին մարդու տեղ եւս չ

ած լինէր այն գրեանքը, ինչ որ ես կարդում եմ, այն {ժամանակ}, մազերը գլխի վերայ ցցուելու էին: Ես երանելի մար

նը գնացել էր ախոռ: Ծառան պատասխանեց, թէ բաւական {ժամանակ} է: - Բայց, - յաւելացրեց նա, - ես չկարծեմ, որ ա

սկր, մի պտուկ եւ այլ մանրամասնութիւնք, որ ուրիշ {ժամանակ} չէր գործ ածում: - Ես կ'երթամ նորա մօտ եւ կ'ա

պարապիլ... Պ. Մարկոսի այս բաները խօսելու {ժամանակ}, Շաքարեանցը ընկաւ մի տխուր մտածութեան մէջ: Երազ

տալ քեզ իմ գաղտնիքը․ լսի՛ր ուրեմն: - Մի քանի {ժամանակ} է, որ երազում մի գեղեցիկ աղջիկ տեսանելով, սիրահ

աչքիս, որովհետեւ աչքերս այս կամ այն կողմը ձգելու {ժամանակ}, անդադար տեսնում էի նորան: Թուլացայ, մաշուեցայ

նորան: Թուլացայ, մաշուեցայ. մարդու հետ խօսելու {ժամանակ}, շատ անգամ չհասկանալով նորա խօսածը, որովհետեւ մ

դուրս գնացած լինելով, մի ծառաստանի մէջ ման գալու {ժամանակ}, յանկարծ, ծառերի քամակից տեսանում եմ այդ աղջիկը

ր արձակել էր անտառի մէջ, պ. Շաքարեանցի երեւելու {ժամանակ}: Պ. Մարկոսը, այս բոլոր նշանները գրելով իւր

րից մի քանիսին չեմ ճանաչում, իսկ այսպիսի հրաւէրի {ժամանակ}, հարկաւոր էր, որ վերահասու եղած լինէինք դոցա բո

են ուսումնական խօսակցութիւնք. մարդը ուրախանալու {ժամանակ} պիտի մոռանայ իւր անձը, իւր որպիսութիւնը, իւր շր

նորա բերանին: Խօսքը մեր մէջ մնայ, մարդը այդպիսի {ժամանակ} պիտի մի փոքր անասնանայ... կարծեմ, դու եւս ընդ

ն է, ինչպէ՛ս կարելի է ընդդիմանալ նորան, ամենայն {ժամանակ} ուսումնականութիւն հա ուսումնականութիւն, անտանելի

իւնը անասուններից այն է, որ անասունը խմում է այն {ժամանակ} միայն, երբ ծարաւի է. իսկ մարդը եւ ծարաւի չլինել

եւ ո՛չ ոք մինչեւ այժմ չէ տեսել, մարդու մեռանելու {ժամանակ} նորա հոգու դուրս գնալը մարմնի միջից: Երկրորդ, մ

է, այդ լաւ էր, բայց ցաւը այս է, որ նա հազիւ թէ {ժամանակ} ունենայ․ նորա պարապմունքը կը ներե՞ն արդեօք ժամանա

ամանակ ունենայ․ նորա պարապմունքը կը ներե՞ն արդեօք {ժամանակ} կորուսանել այս խորհրդակատարութեան վերայ: - Դ

- կանչեց Պ. Շաքարեանցը: - Տնաքանդ, խօսելու {ժամանակ} չէ, բե՛ր կարդանք, - իսկոյն պատասխանեց պ. Մարկո

վերայ: Այս զմայլանքը շարունակուեցաւ ամբողջ ճաշի {ժամանակ} ․ բայց գինու վերջին բաժակը խմելով, իսկոյն անհետաց

ձեալ փչեց իւր բոլոր աոաջին խստութեամբ: Երկար {ժամանակ}, բացի Բենեդիկտեան կարգի Բասիլիոս Վալենտին աբեղայ

էր նորան Կոստանդնուպօլիս: Պարացելսոսը երկար {ժամանակ} չմնաց որպէս ուսումնապետ Ալքիմիայի: Մի օտարոտի ան

ցի սորանից մէջ բերեց մի քանի այլ պատճառք: Ժողովը {ժամանակ} տուեց նորան փոշիներ պատրաստելու համար, եւ հետեւե

ն նիւթեր գներով: Այս վերջին երեք ամսումը զանազան {ժամանակ} ինձանից է ստանում հարկաւոր արծաթը, ես արդէն տուե

ց վաննա (բաղանիս) կը շինեմ, որ լուացուիս. այն {ժամանակ} ինչ բան է մեր համար արծաթը: Նորան այն ժամանակ ծա

յն ժամանակ ինչ բան է մեր համար արծաթը: Նորան այն {ժամանակ} ծանր է դուրս գալ գրպանից, եթէ ճարել ես ճակատիդ դ

մետալը հնազանդւում էր քո իշխանական հրամանին, այն {ժամանակ} ի՛նչ յարգ ոսկուն կամ արծաթին: Թո՛ղ ուրիշները որո

ը ծիծաղենք նորա վերայ: Այդպիսի մարդիկ, որ չխմած {ժամանակ} այդպիսի թունաւոր լեզու ունին, որ վատ առողջութեան

շատ դիտաւորութիւնք ունէի... Այս խօսքերը ասելու {ժամանակ} մի այնպիսի հայեացք ձգեց պ. Շաքարեանցի վերայ, որ

ից ուրիշ բան տեսած չլինելով, մի մարդու պատահելու {ժամանակ}, երբեք չէ մտածում, որ այդ մարդը եւս իւր նման Աս

ում էր ուրախութենից: Երկու բարեկամքը եւս բաւական {ժամանակ} մնացին առանց խօսելու: Այդ միջոցին, նոցա միտք հա

ւմ են այս մետալը, փորձ արել էիր, ինչո՞ւ ապա այն {ժամանակ} չյաջողուեցաւ ու այժմ այսպէս.. ․ - Է՛հ, ինչ

- Է՛հ, ինչ առնենք, եթէ փորձը չյաջողուեցաւ այն {ժամանակ}, միթէ դատապարտուեցա՞ն այդ նիւթերը երբեք չյաջողու

էր Մանթուխեանցի վերայ: Ինչեւիցէ: Մեք թողունք առ {ժամանակ} սորանց այստեղ, եւ տեղափոխուինք մտքով դէպի մի այլ

խուինք մտքով դէպի մի այլ ընկերութիւն: Է․ Շատ {ժամանակ} չէր, որ կոմս էմմանուէլը բնակւում էր այս քաղաքի մ

. գնայուն մեռեալները (ходячие трупы) դեռեւս շատ {ժամանակ} պիտի կենդանի մարդիկ թուին մեր արտասուելի ազգի աչք

մանար, ուր մնայ յաւիտեանը:... Երեկոյեան {ժամանակ}, կոմս էմմանուէլը հեռացաւ դէպի քաղաքի ծայրը, դէպ

դէպի մի պարսպաւոր եկեղեցի, որի բակը էր միեւնոյն {ժամանակ} եւ գերեզմանատուն: Կանաչապատ էր բոլորովին այդ

րախանալուցս չէ, որ մարդիկ մեռանում են: Խոլերայի {ժամանակ} ճշմարի՛տ աւելի պատճառ ունէի տրտմելու, ըստ որում

մէն մի թաղումի, կիրակամտի կամ այլ այսպիսի բաների {ժամանակ} ` ըստ մեծի մասին մի տան մէջ հաւաքուած են լինում ե

չէ սերտել խօսելիքը, ինչպէս պաշտօնական ժողովների {ժամանակ}. բացի սորանից, նա անվաւեր է համարում այն բոլոր

մաքրութիւնն է, մանաւանդ առաւօտները եւ երեկոյեան {ժամանակ}: - Ստո՛յգ է, ես եւս նկատում եմ այդ, - պատա

էջ. եւ ամենասիրելի մարդը սատանայ է թւում այսպիսի {ժամանակ}: Բայց կոմս էմմանուէլի սառն ընդունելութիւնը ո

: Կոմսի միտքը նմանում էր մի ծովի, որ երկար {ժամանակ} մրրկից ալէկոծուելով, չէ կարող իսկոյն հանդարտել,

դադարել էր մրրիկը: Մրրկից յետոյ եւս դեռ բաւական {ժամանակ} վազում են կատաղութեամբ դէպի ծովեզրը փրփրած ու դէպ

դային լեա խազը կարօտ է մի փոքր մշակութեան: Եւ առ {ժամանակ} ես խորհուրդ չեմ տալիս ձեզ երգել այնպիսի բաներ, ո

ինքս բաւական նեղութիւն զգում եմ ցած խազեր երգելու {ժամանակ}, վասն որոյ իրաւունք տալով ձեր դիտողութեանը, կ'ա

ս եւ այն տեղեկութիւնքը հարցանելուց յետոյ, գնալու {ժամանակ} խնդրեց ինձանից, թէ երբ կարող էր գալ մեր տուն մի

ող էր գալ մեր տուն մի հայոց երգ լսելու համար: Ես {ժամանակ} նշանակեցի էգուց առաւօտ դարձեալ տասներկու ժամը, ե

դ Մարիամը սկսեց ածել եւ երգել: Երգեցողութեան {ժամանակ}, մի բան շատ անախորժ տպաւորութիւն գործեց կոմսի վե

ձեռքում եւ ամենայն բանի վերայ դատաստան կատարելու {ժամանակ} անտես չառնէր այն հանգամանքները, որոնց մէջ գոյացե

չկայ, որ մի բան ունեցել են, բայց հեթանոսութեան {ժամանակ}: Ձեզ յայտնի է, որ Հայաստանի կրօնական լուսաւորու

եան չթողուլ այն եւս, որ եթէ հայերի հեթանոսութեան {ժամանակ} կային մեհենական երգեր ու երաժշտութիւնը, ապա ուրե

այ, թէ տուն գնաս ի՛նչ պիտոյ է առնես, ո՛չ ապաքէն {ժամանակ} է, որ անցուցանում ենք, եթէ միայն ձանձրալի չէր ձ

ծելու եւ այս մասին երկար խօսելու համար հարկաւոր է {ժամանակ}... մանաւանդ այստեղ յարմար չէր երկարաբանել..

, Թաթարից, Պարսից, Յոյնից եւ ուրիշներից, որոնց {ժամանակ} առ ժամանակ հպատակեցան Հայք: Նորերումս դուրս եկան

Պարսից, Յոյնից եւ ուրիշներից, որոնց ժամանակ առ {ժամանակ} հպատակեցան Հայք: Նորերումս դուրս եկան ազգային եր

: Նոքա կը յայտնեն իւրեանց, որ ազգից լինելը, այն {ժամանակ}, այն ազգի թղթով երդում տալ տուր եւ ապա հարցրու հ

թի հետ: Օրիորդ Մարիամը այս թղթի կարդացուելու {ժամանակ} դուրս էր գնացել հիւրընդունարանից եւ արդէն կոմսը խ

րա փոխանակ, կոմսը խոստանար Եումի սոցա տուն գալու {ժամանակ} ներկայ լինել: - Ինչպէ՞ս անգութ էք, - ասաց կ

, - ի՛նչ ոտանաւոր է այդ եւ ովի՛ շինած: - Այն {ժամանակ} կ'ասեմ, երբ լսեմ ձեր կարծիքը նորա մասին: Այ

Աչքերիս վերայ բժժանք անհամար։ Ինձ այն {ժամանակ} քանի ու քանի Երեւեցաւ նա այն ծառերի տակ,

ռած էր ստուգապէս պատահած անցքից... - Արդէն {ժամանակ} է դէպի տուն դառնալու, - ասաց կոմսը եւ հրաժարական

խոստացաւ օրիորդ Մարիամին ներկայ լինել Եումի գալու {ժամանակ}: Կոմսը, անձնատուր լինելով տխուր մտածութենների,

վաճառականի գործակալ, դեռեւս իւր երիտասարդութեան {ժամանակ} ուղարկուած էր այստեղ: Նա բաւական միջոց յառաջ վար

ը թաւալւում էր իւր անկողնի մէջ խռխռալով: Նա քնած {ժամանակ} եւս մտածում էր շահաստացութեան վերայ. առաւօտը զար

տան գլխաւոր արժանաւորութիւնը էր այն, որ միեւնոյն {ժամանակ} պատկանում էր երկու փողոցի. նորա պատուհանքը նայու

անգնում է սրսկած ջուրը: Նեղութեան կամ բարկութեան {ժամանակ} ձեռքերը ճնշել եւ տրորել ժառանգութիւն է փոքրոգի մա

գանգատել էք ինձ շատ անգամ, թէ ձեր դուստրը երկար {ժամանակ} ունեցած էր էպիլեպսիա, եւ թէ այժմ, թէպէտեւ չէ եր

թիւնն է: Երբ եկայ ես այս քաղաքը, որից երկար {ժամանակ} հեռացել էի, մի քանի բարեկամք ասացին ինձ, թէ քաջ

տը ես գնում եմ ամառանոց, - ասաց տիկինը, - արդէն {ժամանակ} է. համարեա թէ ամբողջ քաղաքը բնակւում է այժմ ամառ

անցի վերայ. նա մեռած էր, քան թէ կենդանի: Երկար {ժամանակ} սենեկի մէջ, դէպի այս եւ այն կողմը ման գալուց յետ

նասրտութեամբ նայեց Թիւթիւնճի-օղլուի վերայ բաւական {ժամանակ}, բայց չկարողացաւ ծածկել իւր հեգնական ժպիաը, որ

րան ձեռք չտար, այսուամենայնիւ նա մարելու չէ՞ր մի {ժամանակ}: - Ի՞նչ ասել է, - բացականչեց Թիւթիւնճի-օղլուն

, մարդը ի՞նչ պատճառով աւարտելու չէր իւր կեանքը մի {ժամանակ}, թէեւ չկար մի պատճառ, որ տարաժամ խլէր նորա կեան

եանցի հետ, ինչպէս վերեւումը տեսանք, այդ զանազան {ժամանակ}, տեսակ-տեսակ մարդերի հետ նստել վեր կենալուցն էր

տ, միշտ գալիս էր գնում էր Թիւթիւնճի-օղլուի տունը {ժամանակ} անցուցանելու համար, որովհետեւ Նախիջեւանի մէջ չկա

պիսի զուարճութեամբ, որ եւ օգտակար լինէր միեւնոյն {ժամանակ}, թէատրոն չկայ, Ժողովարան չկայ, հասարակաց մատեն

նք. ածխածինը, ջրածինը, թթուածինը ապրում էին մի {ժամանակ} իբրեւ ծառ, իբրեւ բուսական, փոխում են իւրեանց ձե

այ, եւ այս պատճառով շատ ճիշտ է տուածը պահանջելու {ժամանակ}. նորա գանձարանը երբեք չէ վնասւում. կը պահանջէ ա

իկ ոսկեթել փունջը ամէն մի ասեղ կոխելու եւ հանելու {ժամանակ}: Շագանակագոյն մազերը ճակատի վերայից բաժանած եւ ա

ատեց նորա խօսքը Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը, - ամենայն {ժամանակ} բաց է մեր դուռը: Ինչպէ՞ս է Վարդ-խաթուն խնամուս ա

ամայող. Այսօր այն պարոնը մեր տուն գալով, ինչ {ժամանակ} տանը ոչ ոք չկար, վրդովեց իմ սրտի ուրախութիւնը.

, որ մայրը, որոնելով աղախինը նորա բացակայութեան {ժամանակ}, հարցանէր նորանից նորա գալուց յետոյ, եւ աղախինը

ից լերդագոյն երեսով, պատճառ, խոնաւ տեղում երկար {ժամանակ} կորացած նստելուց արիւնը թանձրացել էր գլխի մէջ: Ն

եսանելու եւ քննելու պիտոյ է լինի, եւ այն այնպիսի {ժամանակ}, մինչ ո՛չ փոխել կարելի էր, ո՛չ վաճառել եւ ո՛չ դ

ար Աւետարանը եւ ուսանում է միշտ, եթէ ունէր պարապ {ժամանակ}: Բացի դորանից մեր քաղաքավարութեան ժամանակը անցել

արեցինք այնտեղ, ճաշ կերանք, չէր կամենում երկար {ժամանակ} թողուլ եւ ճաշից յետոյ, բայց ես նորան խնդրեցի, ո

յուլիսին է, դու այս մասին բան մի՛ ասա, միայն թէ {ժամանակ} չունինք այժմ, թո՛ղ փոքր ինչ համբերէ, երբեւիցէ Մ

. ի հարկէ, եթէ դու ասես մարդու ինչ լինելը, այն {ժամանակ} պիտոյ է ասես նորա եւ արժանաւորութիւնը եւ պակասութ

ւթիւնը, եթէ ճանաչելով չարը հետեւեցաւ նորան, այն {ժամանակ} մարդ չէ, այլ գազան, պատճառ, գազանները իւրեանը

դը կը հասանէ եւ կը ճանաչէ այս սիրու խորհուրդը այն {ժամանակ}, երբ լուսաւորել էր իւր հոգին եւ աճեցուցել էր Աստ

ղահուէով, որի արժողութիւնը գիտես: Ես ինքս, շատ {ժամանակ}, լսելով մի քանի մարդերի խօսակցութիւնները, որ իւ

տասն ժամը զարկեց: Դեռեւս արեւը մայրը մտանելու {ժամանակ}, մի թանձր մառախուղ պատել էր բոլորովին թաց քաղաքը

ուշակը, - այդպիսի սիրտ խոցոտող հարցմունք առնելու {ժամանակ}, դու գիտե՛ս, որ իմ սիրտը դուրս է թռչում դէպի քե

ւած օդի ազդեցութիւնից, մանաւանդ որ արդէն բաւական {ժամանակ} էր, քանի նա դուրս էր եկել տանից, ասաց նորան.

քերից, որ կորուսել էին իւրեանց սովորական փայլը: {ժամանակ} առ Ժամանակ ցաւութիւն էր, զգում նա իւր մարմնի մէջ

կորուսել էին իւրեանց սովորական փայլը: ժամանակ առ {Ժամանակ} ցաւութիւն էր, զգում նա իւր մարմնի մէջ, որ յետոյ

թական դեղերից: Տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն, յաջող {ժամանակ} համարելով իւր նանրահաւատութիւնքը հանդէս բերելու,

ցուցիչ հնարքը, եւ եթէ չառողջանայ Մանուշակը, այն {ժամանակ} բժիշկ կանչեն: Այս վերջին խօսքերը դուրս չէին գ

վ այդ արարողութեան անունը թեթեւ է. բայց միեւնոյն {ժամանակ} չենք հրաժարւում մեր կարծիքը հրապարակելուց, թէ որ

պաստառ. թեթեւի պատրաստութիւնը լինում է երեկոյեան {ժամանակ}: Երբ այս բոլորը պատրաստ էր, մաղը հանդերձ իւր մի

մբողջ գիշեր հիւանդի գլխի տակ. միւս օրը երեկոյեան {ժամանակ}, այսինքն ճաշից յետոյ, կանչում են թեթեւ թափողը:

ացանք վերեւումը յիշել, որ այս բոլոր արարողութեան {ժամանակ}, մաղի երկու կողմումը վառւում էին այն երկու բարակ

լորովին այս վհկական գործողութեանը, բայց միեւնոյն {ժամանակ} իսպառ հաստատել չէր կարելի, թէ հերքում էր դրականա

գալիս դայեկը եւ տեսանում է, որ մի քանի վայրկեան {ժամանակ} կայ մինչեւ երեխայի ծնանելը, խնդրում է մի ջրով լց

ւմ է տուն եւ քնում է: Առաւօտուն հանդերձ հագնելու {ժամանակ}, տեսանում է, որ գոգնոցի վերայ կախուած էին երկու

թէ կրակ էր դարձած, եւ որի միջի հեղանիւթի եռալու {ժամանակ} երեւում էին գնդակներ: Այս գնդակների միջին էր

պտոյտ գալով խարուկի չորս կողմը, այս երգը ասելու {ժամանակ}, դադարեցան իսկոյն, երբ աւարտուել էր երգը, եւ ի

ն դարձեալ իւրեանց տեղերում ինչպէս յառաջ: Մի փոքր {ժամանակ} պտուկին նայելուց յետոյ, գլխաւոր պառաւը ասաց մի զ

երի շարժողութեան համար եւս, հարկաւորեցաւ հարուստ {ժամանակ}, մինչեւ որ բոլորը, կարգով ողջունած երեք օրիորդք

ին, որ հայրս ընծայել էր իմ ամուսնուն փեսայութեան {ժամանակ}: - Բոլորը լաւ է, քուրիկ, բայց այդ մատանին.

լ ու կապուել էր նորա զգայականութիւնը: Նա մի փոքր {ժամանակ} այս անորոշ դրութեան մէջ մնալուց յետոյ, ցոյց տուե

ութիւնը, ապա թէ ո՛չ... Վերջին խօսքը ասելու {ժամանակ} Վարդ-խաթունը հափշատկել էր սեղանի վերայից ջրի շիշը

պատմութիւնը, որքան ինձ յայտնի էր այն, միեւնոյն {ժամանակ} երաշխաւոր եմ, որ հայրս անգիտութենով նուիրել էր ն

առավարութիւն, որ աստիճան տար անզգամութեանը, այն {ժամանակ} Վարդ-Խաթունը ոչ եթէ միայն կը ստանար Անզգամութեան

ի կերպար: IX Թէեւ Աղուանեանցի հայրը մեռանելու {ժամանակ} նզովքով պարտաւորել էր իւր որդին, ոչ ոքի չբանալ մ

մի մարդ չարագործութենով գողանայ այս մատանին, այն {ժամանակ} գողացողը պիտի մեռանի կայծակից, եւ ովի ձեռքում որ

ուր սեփական խստութիւնը այնպէս, որ ասպատակութեան {ժամանակ} նորա ճանապարհը լուացւում է եղած արիւնով: Մի օ

ում է մեր ցեղապետի մօտ, եօթն մարդ պիտի մեր ցեղից {ժամանակ} առ ժամանակ մեռանին տարաժամ, վերջին զոհը պիտի լին

եղապետի մօտ, եօթն մարդ պիտի մեր ցեղից ժամանակ առ {ժամանակ} մեռանին տարաժամ, վերջին զոհը պիտի լինի մեր ցեղի

մեր ցեղապետը մի կերպով ոչնչացնէ այս մատանին, այն {ժամանակ} իսկոյն միանգամից պիտի ջնջուի մեր ցեղը տարաժամ մահ

ապետը պահում է իւր մօտ այս մատանին, որպէսզի գոնէ {ժամանակ} անցանէ մինչեւ մեր ցեղի ջնջուիլը: Ահա՛, քուրի

: Աստծոյ օրհնութիւնը լինի քո վերայ: Այս խօսքի {ժամանակ} արտասուքը փայլեցաւ Մանուշակի աչքերում: - Ի՞նչ

ւ ժամանակի ընթացքը շուտացնել: Մայրը, խօսելու {ժամանակ} Մանուշակի հետ, հազիւ թէ երկու խօսքին ստանում էր

ին թողելու չէր, որ Մանուշակը գնայ հօր տուն, ինչ {ժամանակ} պարոն Շահումեանցը այնտեղ կը պատահէր, եթէ հօր բար

որանից, ի՞նչ կը լինէր նորա վիճակը, այս մտածելու {ժամանակ}, որ պարոն Շահումեանցը համոզել կամենալով Թիւթիւնճ

րը ուղիղ Սուրբ Գէորգ կ՚երթան, ինչպէս նաեւ գնալու {ժամանակ} Սուրբ Թորոս: Նորանցից մինը միջահասակ, թուխ,

վարագոյրը։ Թէպէտեւ Ռուբենեանց թագաւորութեան {ժամանակ} եւս չենք տեսանում Հայաստանումը սէր եւ պաշտպանութի

ցաւելի է ասել, որ Հայաստանի հողը, որի վերայ մի {ժամանակ} այնքան հոյակապ մարդիկ կարողացել էին սերմեր տնկել

ար։ Խաչատուր վարդապետ ասացեալ պապական աբեղան {ժամանակ} չունէր մտածելու իւր ազգի վերայ։ Պապականութիւնը վ

տաւ նորա մէջ եւ անցաւ շուտով դէպի Մօրէա։ Մի քանի {ժամանակ} մնաց նա Ցանթէ կղզումը, ուր կամք ունէր սկզբումը բ

եւ ոչ թոյլ տայր ասելով, դեռեւս չէր դիպող ժամ եւ {ժամանակ}. եկեսցեն աւուրք, յորս առ սակաւ սակաւ կարասջիք ը

ծնող եկեղեցին, եւ այս պարտականութիւնը կատարելու {ժամանակ}, վերջին ջանքը գործ ենք դրել ճիշդ պահել արդարութե

չէ կարող ապրել աշխարհի երեսին առանց կրօնի։ Որքան {ժամանակ} մարդը կայ աշխարհի վերայ, նոյնքան ժամանակ է, որ

։ Որքան ժամանակ մարդը կայ աշխարհի վերայ, նոյնքան {ժամանակ} է, որ եւ կրօնը կայ։ Այստեղ մեր խօսքը միայն լինե

ստուծոյ մասին հասկացողութիւնը, ուրեմն եւ կրօնը, {ժամանակ} առ ժամանակ կերպարանափոխ է լինում, թէ ի՞նչպէս մար

ին հասկացողութիւնը, ուրեմն եւ կրօնը, ժամանակ առ {ժամանակ} կերպարանափոխ է լինում, թէ ի՞նչպէս մարդկային բանա

նդւում են կրօնների պատմութեան մէջ, որ այս րոպէիս {ժամանակ} չունինք հանդէս բերել։ Մեք, այսչափ խօսելով,

տի մէջ կրօնի ճրագը, իւր գործողութիւնքը կատարելու {ժամանակ} դիմում է դէպի կրօնը եւ հարցանում է նորանից խորհու

ւ այն՝ անսխալելի եւ անմեղանչական երեսփոխան։ Շատ {ժամանակ} էր, որ քարոզում էին պապերը եւ նոցա արբանեակքը,

նքը, զբաղուելով այդ անվերջանալի արշաւանքներովը, {ժամանակ} չգտանէին ուշադրութիւն դարձուցանել պապերի եւ առհաս

ի տակ, իսկ որբացած եկեղեցին, հարսնացած միեւնոյն {ժամանակ} երեք փեսայի (այսպէս էին ասում այն ժամանակ), հա

եւնոյն ժամանակ երեք փեսայի (այսպէս էին ասում այն {ժամանակ} ), հարկադրուած է ներկայ լինել երեք՝ որպէս թէ մի

յդ կղզու վերայ, իսկ թէ վէճ բացուելու լինէր, այն {ժամանակ} սպառնացած էր Նորմանդացոց ասպատակութիւնը։ Յայտնի

անջեց Սվենոն Դանեմարքացուց։ Լեհացիներից, որ այն {ժամանակ} դեռ նոր ընդունել էին պապականութիւնը, Գրիգորը, մ

իպեցաւ միանգամ Քրիստոսը Երիքովից Երուսաղէմ գնալու {ժամանակ} ։ Դա մի արտաքին փայլ է. այդ դուրսից միայն գործու

քը, կենդանացել, աճել ու յառաջացել էին։ Իսկ այն {ժամանակ} մինչ մտել էին այս գիտութիւնքը Եւրոպա, մինչ ամբող

ով լուացուեցաւ Եւրոպան այս ընդհանուր գործողութեան {ժամանակ}, զարմանալի բան, ճշմարտութիւնը եւ լոյսը, ասես թ

իայն Հայոց ազգի առաջեւ։ Մխիթարի կենդանութեան {ժամանակ} մեծ չէ Մխիթարեանց մատենագրական գործունէութիւնը.

անք տէր են իւրեանց գրած կամ տպած բանին մինչեւ այն {ժամանակ}, որ կային այդ ընկերութեան մէջ, եւ այդ միջոցին փ

վերայ, ծածկել նորան։ Դիցուք թէ վարագուրում էին առ {ժամանակ} այդ վէրքը օտարի աչքից։ Ո՞չ ապաքէն մի փոքր ժամանակ

րկայութիւնը խոցի սեպհական գարշահոտութեամբ եւ նոյն {ժամանակ} խայտառակելու էր մեր խաբեբայութիւնը։ Չէ. հետեւինք

յ՝ խոտորեցաւ. յԻտալիա եւ ելեալ ի Հռոմ, եկաց առ {ժամանակ} ինչ շահեցեալ զգիտութիւն զանազան իրաց, ուստի իջեա

ին լեզուաւ՝ որոյ ուսանելոյ վասն չունէր ծախսել նա {ժամանակ}, զոր գիտէր արդեն ստացեալ ընդ կաթին ի դայեկէն եւ

ն, անհատ ոք անկարանայ ուղղագործել, առ այս պիտին {ժամանակ} եւ բազում գրողը: Մերձ է առ մեզ եթէ չունիմք զայնք

նչ որ ստացաւ Յիսուսեան կարգը։ Նա հաստատվելով այն {ժամանակ}, երբ նախկին կարգերը արդէն անօգուտ եւ մինչեւ անգա

անութեանը, Հենրիկոս երրորդի եւ Հենրիկոս չորրորդի {ժամանակ}. Անգլիայի Ազնուապետութեանը, Կարոլոս առաջինի եւ

ուապետութեանը, Կարոլոս առաջինի եւ Յակոբ երկրորդի {ժամանակ}, Սպանիայի ինքնակալութեանը, Վենետկեան եւ Հօլլանդ

պատուասիրական մտածութիւնքը եւ խորհուրդը։ Ինչ {ժամանակ} նոքա առաքելութեան պատճառով գնում էին հեռաւոր աշխա

, ինչպէս մանրամասն կը տեսանենք այս մասին խօսելու {ժամանակ} ։ Զարմանալի է Յիսուսեանների ժրութիւնը եւ հնար

հոգին եւ որից բղխում է նորա յարատեւութիւնը, այն {ժամանակ}, երբ ինքը Պապականութիւնը կործանւում էր ահա՛։ Ցո

սիրտ Իգնատիոսը հրամայեց սղոցել այս մասնը եւ երկար {ժամանակ} կապում էր ոտքի վերայ մի երկաթի մեքենայ, որ կամաց

մնաց։ Իգնատիոսը, իւր ծանր ու դանդաղ բժշկութեան {ժամանակ}, անգործութենից ձանձրանալով, խնդրեց կարդալու համ

ւցանել, հեռացաւ դէպի մի այր, ուր անցուց քանի մի {ժամանակ} համարեա՛ թէ առանց կերակուր ուտելու։ Կասկած չ'կայ

թէ մի անկիրթ երեւակայութենով մարդ, ինչպէս էր այն {ժամանակ} Իգնատիոսը, կարողանար այսպիսի գիրք գրել. երեւի թ

դիպէր զանազան արգելառիթների։ Փարիզ հասանելու {ժամանակ} նա համարեա՛ թէ այնքան բան գիտէր, որքան Բարսելոնո

րջին արծաթը, որ բերել էր իւր հետ Սպանիայից։ Այն {ժամանակ} սկսեց նա դարձեալ մուրացկանութիւն առնել։ Բայց Ֆրա

ել։ Իգնատիոսը մի աբեղայի խորհրդով ուսումնապարապի {ժամանակ} ուղեւորեցաւ դէպի Սպանիական Նիդերլանդիա ողորմութիւ

ին. այս մի խիստ պատիժ էր, որ գործ էին դնում այն {ժամանակ}, երբ բանը նեղ տեղը կ'ընկնէր։ Իգնատիոսը ուրախ էր

արուց յետոյ՝ Մագիստրոսական աստիճան։ Մի քանի {ժամանակ} Իգնատիոսը լսեց Յակոբեանների մօտ Աստուածաբանական դ

այս անմաքուր սիրուցը, մի օր ձմեռուայ սաստիկ ցրտի {ժամանակ} հանեց բոլոր հանդերձը եւ այնպէս մօրից մերկ, մինչե

ութիւնը երեւում է մանաւանդ իւրեան հետեւող ճարելու {ժամանակ} ։ Նա չէ որոնում այլեւս աղքատ, ռամիկ եւ անուսումն

Իգնատիոսը իւր երկրորդ ընկերը ճարելու համար։ Շատ {ժամանակ} էր արդէն, որ նայում էր նա նախանձելով Ֆրանսիսկոս

սիսկոս Կսաւիէ Նաւարրացի ազնուականի վերայ, որ այն {ժամանակ} փիլիսոփայութեան դաս էր կարդում Վօվէսկեան Կօլլեգիո

Իգնատիոսը ամենեւին չէր յուսահատւում։ Նա մի փոքր {ժամանակ} Կսաւիէի համար դարձեալ Ֆերդինանդոսի եւ Իզաբելլայի

րուած բան չէ. երեւի թէ գրուած է այն Փարիզում այն {ժամանակ}, երբ արդեն նորա վառ աշխոյժը եւ եռանդը փոխւում էր

lamationes prorumpêre), դ) Դժոխքը միտք բերելու {ժամանակ}, որ ունի իւր մէջ երկու մուտք, հինգ գլխաւոր տեղի

երւում է Քրիստոսի կեանքում պատահած մի անցքի, այն {ժամանակ} հարկաւոր է երեւակայել մի սահմանեալ տեղ. զոր օրին

։ Փրկչի յաղթութեան եւ թագաւորութեան վերայ խօսելու {ժամանակ} հարկաւոր է երեւակայել գեղեր, քաղաքներ (villas e

մտածութեան փեճեկի մի թաղանթը։ Նա իւր մանկութեան {ժամանակ} գիտէր ոգեւորութիւն, բայց, կազմելով մի անսահման

ւեցան եւ վկայք, որ պատահել էին Սալամանկայում այն {ժամանակ}, երբ Դոմինիկեան կրօնաւորները բանդ էին դրել Իգնատ

յին ճանապարհորդութիւնը շատ վտանգաւոր դարձաւ։ Այն {ժամանակ} Իգնատիոսը հաւաքեց իւր ընկերքը եւ յայտնեց նորանց,

եկաւ աշակերտների մօտ, յայտնեց նորանց, թէ աղօթքի {ժամանակ} տեսիլք է տեսել եւ ձայն է լսել, որ ասել է նորան "

մարդ ցանկանում էր, որ Իգնատիոսը լինի։ Նա երկար {ժամանակ} հրաժարւում էր, բայց յետոյ, չ'կարողանալով հերքել

ան, միայն այս զանազանութեամբ, որ երդում ուտելու {ժամանակ} նայում էին Իգնատիոսի վերայ, եւ բացի այն ուխտերից

դը չ'յաջողեց Յիսուսեաններին։ Հենրիկոս II-ը, ինչ {ժամանակ} պատերազմ ունէր Սպանիայի հետ, քշեց Փարեզից բոլոր

Լայենէզ իւր առաջին անգամ ժողովքի մէջ յայտնուելու {ժամանակ} կասկած տարածեց ժողովականների սրտումը, որոնք համա

արգելառիթների եւ շատ խելացի հակառակորդների։ Շատ {ժամանակ} է, որ Յիսուսեանք կամենում էին մտանել եւ արմատանա

ց դէպի Լօտարինգեան Կարդինալը, որ գտանւում էր այն {ժամանակ} Հռովմում եւ որ շատ հարուստ եւ երեւելի մարդ էր Ֆրա

քաղաքականութեամբ կարելի է նշանաւոր համարել, այն {ժամանակ} Կարգը առաւել երախտապարտ է քան թէ հիմնարկողին, ժա

թիւնքը եւս շատ բան էին նշանակում այս տնօրէնութեան {ժամանակ} ։ Ժողովողները բաժանւում էին՝ Հոգեւորական եւ աշխա

ին Կօլլեգիումներում եւ նորընծայական տներում, այն {ժամանակ} ստանում էին նոքա իւրեանց ապրուստ այս շինուածների

et nervi hujus magni corporis"։ Խորհրդածութեան {ժամանակ} սոքա միայն ունէին ներգործական եւ կրաւորական ձայն

օգուտ չէր կարող բերել. պատճառ, Գեներալը ամենայն {ժամանակ} կարող էր յետ կանչել քարոզիչները, եթէ կամենար, ա

տրութեան համար։ Ընտրողները, ինչպէս Պապ ընտրելու {ժամանակ}, փակւում էին մի առանձին սենեակի մէջ (conclavium

ը, դուրս էր տալիս նոր օրէնքներ, երեւելի գործերի {ժամանակ} հրաւիրում էր իւր չորս օգնականքը։ Բայց նոցա խօսքը

քների համար Գեներալը զրկւում էր իւր աստիճանից այն {ժամանակ}, երբ յանցանքը ասւում էր Արտաքոյ եւ յայտնի։ Այս

դարու բանական ուղղութիւնը։ Նոքա յայտնւում են այն {ժամանակ}, երբ Վերանորոգութեան կարօտութիւնը զգում էին ամեն

եռուցանել մարդկային բանականութիւնը, մանաւանդ այն {ժամանակ}, երբ նա յորձանքներով սկսել էր բղխել։ Եթէ այս հա

ն, որ ստանում էին կովի այրած ապականութենից։ Ինչ {ժամանակ} կոյս աղջիկը ստանում էր իւր կատարեալ հասակը, մեծ

իկների համար ջոկ եկեղեցիներ էին շինում, պատարագի {ժամանակ} պահում էին առ հասարակ ո՛չ թէ Պապական, այլ Հնդկակ

որ ստորակարգ մարդերը Սուրբ խորհուրդին հաղորդելու {ժամանակ} ճիշտ պահուի քահանայական կանոնը, եւ կատարուի այս

ցանել հեթանոսների առաջեւ հոգեւոր հանդէս կատարելու {ժամանակ} ։ Ո՛չ ոք այն սուրբ քարոզիչներից չ'հերքեց ստրուկնե

11 թուականին, Հօլլանդացիք մտան Եափոնիայ, որ այն {ժամանակ} Եւրոպայի մէջ առաջին վաճառական մարդիկն էին։ Բոլոր

հլու հպատակ է Պապի կամքին։ Մեցցաբարդան, ինչ {ժամանակ} ներկայանալով Կայսրին, ծունկ չոքեց նորա առաջեւը Չ

ապը միտք ունի այլեւս վշտացնել Յիսուսեանները, այն {ժամանակ} Կարգը հարկադրուած կը լինի ցոյց տալ բոլոր աշխարհին

, եւ կատարուի այն, ինչ որ գրած է նորա մէջ, այն {ժամանակ} Չինաստանի մէջ Քրիստոնէութիւն չէ լինելու"։ Մեցցա

չ'կարողացաւ յառաջացուցանել։ Առաջին տեսաւորութեան {ժամանակ} Կայսրը, նշանացի առնելով Պապական կոնդակների հակառ

սնորոյ արձակեց իւր երեսից։ Երկրորդ տեսաւորութեան {ժամանակ}, երբ Մեցցաբարդան խօսում էր Պապի ամենայն գործերի

քավարի էք ")։ Մեցցաբարդան իւր դեսպանութեան {ժամանակ} խաղալիք էր դարձած Յիսուսեաններին. նոքա հաւատացնո

մնաս առնելով Կայսրի հետ, որ վերջին տեսաւորութեան {ժամանակ} շատ քաղաքավարի ընթացել էր, գնաց Մակաօ քաղաքը։ Ա

րբէք չէր վերջանում Չինաստանից բոլորովին, ամենայն {ժամանակ} մի քանի Յիսուսեան քարոզիչք շարունակում էին իւրեան

ն զէնքեր, որ Յիսուսեանք գործ էին ածում պատերազմի {ժամանակ}, դրացի Հնդկացիների հետ, կամ վաճառում էին Եւրոպա

Կարգի օգտի համար։ Լուդովիկոս XIVի ծերութեան {ժամանակ}, Սպանիայի Կարոլոս IIը, Յակոբ II եւ, բացի սորան

ընդդէմ։ Գործը մտաւ Պարլամենտ։ Նոր եւ մինչեւ այն {ժամանակ} անյայտ փաստաբանը՝ Էտիէն Պասկիէ, փառաւոր կերպով

պանիացի լինելով, կարող էին լրտեսութիւն առնել այն {ժամանակ} մանաւանդ, մինչ Ֆրանսիայն եւ Սպանիայն թշնամի էին

ւսեանները, կը զղջաք, բայց գուցէ թէ ուշ լինի այն {ժամանակ} ։ Դուք կը զղջաք, երբ կը տեսանէք ձեր դիւրահաւանու

ն աբեղայ, որ այնտեղ ներկայ էր, եւ որ մինչեւ այն {ժամանակ} չէր խօսում, ասաց. " Sumus tales quales " (մեք

ուանին եւ խնդրեց համոզել Կլեմանը, որ հարցուփորձի {ժամանակ} չ'յայտնէ իւր խորհրդակիցքը կամ գո՛նէ ասէ միայն վան

րուեցաւ։ 1588 թուականի յուլիսի 31-ին՝ երեկոյեան {ժամանակ}, Յակոբեան երիտասարդ Յակոբ-Կլեման աբեղայն հասաւ Ս

կամենում էր ներս մտանել, պահապանը արգելեց։ Ինչ {ժամանակ} աբեղայն բարձր բարձր խօսում էր պահապանի հետ, Հենր

թոռի վերայ, եւ տուեց նորան նամակների ծրարը։ Ինչ {ժամանակ} Հենրիկոս կարդում էր ուշադրութենով այս նամակները,

տոր կտոր արեցին նորան նոյն րոպէին։ Յակոբ-Կլեմանը {ժամանակ} չ'գտաւ իւր խորհրդակիցքը յայտնելու։ Յիսուսեան

յիշատակը թողնելով մի քանի դրամների վերայ, որ այն {ժամանակ} կտրուել էին նորա պատկերով։ Ֆրանսիայն շփոթութ

, ինչպէս հրամայում են եկեղեցական կանոնները, այն {ժամանակ} թագաւոր Հենրիկոսը կը քարոզէ նորան նեռն, սուտ Քրի

ների ներկայութեամբը։ Ազնուասիրտ դեսպանները երկար {ժամանակ} վիճելուց յետոյ համաձայնեցան կրել այս հոգեւոր պատի

նց, դեսպաններին, կանգնած լինել պատիժը կատարելու {ժամանակ} )։ Հենրիկոս IV-ը, ամենեւին անհաւան գտանուեց այ

նքը կորչի այս հսկայական քաջագործութիւնը կատարելու {ժամանակ} ։ Շատէլ, բորբոքուած, վառուած այս խրատներից, գն

ւորի գալուն։ Գաբրիէլ տիկինը թագաւորի հետ խօսելու {ժամանակ} յանկարծ ցած ձգեց ձեռքից թաշկինակը։ Հենրիկոսը խոն

մենայն տեղ ընկերներ եւ խորհրդակիցք, նոքա ամենայն {ժամանակ} կը տանեն ինձ։ Գուցէ դեռ ասեն եւ իմ մասին, թէ ես

ոշեցին ուղղել դէպի նորա սիրտը Րավալեակի սուրը այն {ժամանակ}, երբ Հենրիկոսի մեծակշիռ մտքերը ստացել էին իւրեան

մարկիզները։ Մի նեղ փողոցից դէպի միւսը շուռ գալու {ժամանակ} դուրս եկան նոցա առաջեւը մի քանի սայլեր՝ խոտով բե

կի գործի քննութիւնը։ Այսուամենայնիւ, հարցմունքի {ժամանակ} ցոյց տուեց նա, թէ տեսիլքներ երեւում էին նորան,

էին սպանել թագաւորը, թէ նա այս բանը խոստովանելու {ժամանակ} ասել էր իւր խոստովանահայր Դօբենի Յիսուսեանին։ Բա

յց ինձ, մոռանալ այն բանը, ինչ որ խոստովանութեան {ժամանակ} ասում էին ինձ"։ Այս խօսքերից առաւել ոչինչ չ'կար

կուի գահակալ եւ յաջորդ հանգուցեալ թագաւորին, այն {ժամանակ} հարկաւոր կը լինի հանել այս սուրը պատեանից։ Ես գի

այս սուրը պատեանից։ Ես գիտեմ, ձեզանից մի քանիսը {ժամանակ} կը խնդրեն մտածելու, բայց նոցա մտածողութիւնը այժմ

բանական-քաղաքական խնդիրների մէջ, որ այնքան երկար {ժամանակ} զբաղեցուցել էր, ո՛չ թէ միայն Ֆրանսիան, այլ եւ բ

ոց ատելութիւնը դէպի Յիսուսեան աբեղայքը, որ ոչինչ {ժամանակ} չէր հասած այս աստիճանի սաստկութեան, ինչպէս այս դ

ակ կերպով նկարագրելով նորա առաջեւ երիտասարդութեան {ժամանակ} գործած մեղքերը, որ Լուդովիկոսը բոլորովին անձնատո

ն անձնատուր եղաւ նորան. եւ այս սրբակաց ծերութեան {ժամանակ} ո՛չ ոք չէր կարող ճանաչել երբեմն մեծ թագաւորը։

որ բռնել էր Քենելի կողմը։ Լուդովիկոսը մեռանելու {ժամանակ} միտքը բերեց նորան եւ յայտնեց, որ ցանկանում է տես

էի Հռովմէական եկեղեցուն եւ Ֆրանսիային"։ Ինչ {ժամանակ} Լուդովիկոս XIV-ը յաւիտեան փակեց իւր աչքերը, Լետի

, Լետիլիէ առեց խաչը եւ դրեց թագաւորի ձեռքը։ Այն {ժամանակ} Յիսուսեանք անընդհատ կարգով մօտենում էին հանգուցեա

իւս կէսը՝ դէպի հասարակ մահ։ Պարլամենտը միեւնոյն {ժամանակ} արդարացուց եւ Լա-Կատիեր օրիորդը՝ չ'նայելով Յիսու

վերագրւում էին զանազան հրաշագործութիւնք։ Այն {ժամանակ} Յանսէնեանների մէջ հռչակուեցաւ մանաւանդ մի մարդ՝

լեց վերջին թոշակը, եթէ մեռանողը դեռ կենդանութեան {ժամանակ} չէր ընդունել Unigenitus կոնդակը իբրեւ կրօնական հա

բաներ, որ արդարացնում էին այս կարծիքը։ Ինչ {ժամանակ} կառքը բերեցին թագաւորին, որ նստի, մի Յիսուսեան

թէ հակառակ այս վճռին Կարգը չ'կամենար վճարել, այն {ժամանակ} Կարգի կալուածքը Ֆրանսիայի մէջ պիտոյ է խլուէին պար

արգի կանոնադրութիւնը ինքեան Պարլամենտին՝ երեք օր {ժամանակ} տալով։ Յիսուսեանք, երկիւղ կրելով, թէ մի գուցէ

նէր հասկանալ ջնջուած Կարգի գաղտնիքը։ Րիկչի, ինչ {ժամանակ} նորան հարցնում էին, չ'կամեցաւ ցոյց տալ գանձերի տ

ութիւնքը, որ ծնել էին հոգու մէջ պատկերը տեսանելու {ժամանակ} ։ Իգնատիոսը ինքը չէ զարգացնում այս ձեւերը եւ զգացո

որում։ Տպած Մոսկուայի մէջ 1857 թիւ։ Ինչ {ժամանակ} Գիզ Դուքսը, Յիսուսեանների ձեռքով գրգռուելով Հենրի

կ ներքին խորհուրդը բոլորովին քաղաքական խնդիր, այն {ժամանակ} Փարիզի հասարակութիւնը, քաղաքի իւրաքանչիւր թաղերից

անց։ Խոստովանում եմ իմ ընթերցողներին, մի այլ {ժամանակ} տպել այս հրովարտակի պատճէնը եւ վերստին խօսել Յիսո

ում է յառաջընթացների դրօշակը: Չէ կարելի միեւնոյն {ժամանակ} երկու ճանապարհ գնալ, միմեանց հակառակ ուղղութեամբ

պէս չէ, ապա ուրեմն խաբեբայութիւն է ձեռնադրութեան {ժամանակ} ժողովրդի վկայութիւնը պահանջելը: Թո՛ղ այս խնդիրը

քո թոյլ զաւակների մէջ: Կար մի այնպիսի բարի յաջող {ժամանակ}, որի մէջ եւրոպական զաւակներին գիտութեան եւ լուսա

հ, այժմ աշակերտ եւս չես կոչւում: Ուրեմն ` արդէն {ժամանակ} է սթափելու քո մահահրաւէր թմրութենից: Արդէն ժաման

մանակ է սթափելու քո մահահրաւէր թմրութենից: Արդէն {ժամանակ} է որոնելու քո նախնի նուիրական աւանդը, քեզ տուած

կարելի է պատրիարք ընտրել դրսեցիներից: Այն {ժամանակ} վերոյիշեալ մի քանի անձերը, նկատելով, որ զինաթափ

րա հրաժարականը: Պատրիարքը չէր համաձայնւում: Այն {ժամանակ} ժողովուրդը դիմեց դէպի Դուռը եւ այնտեղ պնդեց դարձե

ւ բոլոր հայ վանքերի վրայ, վանահայրերի ընտրութեան {ժամանակ}, մի բան, որ չէր եղել երբեք: Կան նաեւ բազմ

ց տրուի նրանց թէկուզեւ ամենափոքր օգնութիւնը, այն {ժամանակ} ֆրանսիական եւ անգլիական կառավարութիւնները կը զրկո

անութիւնը մեր եւ Ռուսաց մէջ այս բառի գործածութեան {ժամանակ} այն է, որ մերը ունի ներգործական միայն զօրութիւն

ղովուրդը այնպէս է գործ ածում այդ բառը իւր խօսելու {ժամանակ}, որ որոշակի չէ լսւում հ տառի ձայնը, դորա պատճառ

հետեւել նորա աղճատանքին։ Մեք կը համաձայնինք այն {ժամանակ} զոհել բառի բուն յատկութիւնը, եթէ միայն չհասկանալ

ռանց ծառայանալու գաւառական բարբառներին, միեւնոյն {ժամանակ} ամբողջ պահելով լեզուի ժողովրդականութիւնը, մշակել

ՆՑԻ (Մատենախօսութիւն)... Գինի խմելու {ժամանակ} ամեն տեղ գործ են ածում եւ շատ անգամ էլ որպէս եախշ

պրել։ Թոքերը կամ սի՞րտն է կաթուածահար եղել. այն {ժամանակ} պիտի՛ որ մեռնէր՝ առանց ոչ թէ շաբաթներով, օրերով

ար, բայց այստեղ անյարմար է ասպարէզ բանալ. ուրիշ {ժամանակ}, մի առանձին գործով կը հրատարակենք մեր տեսութիւնը

անոնն է, որ յատկացուցիչը լինի միշտ նախադաս։ Այն {ժամանակ} միայն կարելի է վերջադաս դնել, եթէ յատկացուցիչը յ

ոնին հետեւելով դրուի յատկացուցեալին նախադաս, այն {ժամանակ} կորցնում է իւր յարաբերականը, որովհետեւ սորա ուժը

տ բառ ժողովրդին հասկանալի է լինում, եթէ հոլովված {ժամանակ} իր ուղղական վիճակը պահում է. մանաւանդ լեզվի վերա

կան վիճակը պահում է. մանաւանդ լեզվի վերածնութեան {ժամանակ}, երբ այս ու այն գաւառական բարբառներից բառեր ենք

կանոնով, տառ պիտի կորցնէին իրենց միջից հոլովելու {ժամանակ} ։ Սակայն ու վերջացած բառեր հոլովելու ժամանակ ե

ւ ժամանակ։ Սակայն ու վերջացած բառեր հոլովելու {ժամանակ} եւ բացի ուած) վերջաւորութիւնից վեվի տեղ ու պահե

ի մէջ եղել է հաշտվում եմ. էլ հաշտուում եմ գրելու {ժամանակ}, այդ ուն ինչ իրաւունքով եւ որտեղից է մտնում։ Պ

այութիւնք եմ տեսնում։ Եթէ գիտենային, եթէ գրելու {ժամանակ} իրենք իրենց հաշիւ տային, թէ ի՞նչ բանի վրայ են,

նք իրենց հաշիւ տային, թէ ի՞նչ բանի վրայ են, այն {ժամանակ} բայական վերջաւորութիւնը պէտք չէր, որ իբրեւ առանձ

ւթիւնը։ Նախ, հերիք է, շատ անգամ, եթէ եղանակ, {ժամանակ}, դէմք եւ թիւ ցոյց տուող վերջաւորութիւնը մէկ անգա

բայերը ցոյց են տալիս գործողութիւն, բայց եղանակ, {ժամանակ}, դէմք եւ թիւ նախընթաց բայի վերջաւորութեան ուժով

ում ", եթէ անորոշ է ներկը, իսկ թէ որոշեալ, այն {ժամանակ} նորա ծայրին կպչում է ը տառը, որով փարատվում է ամ

սքը թեթեւանում է։ Եթէ գրենք " ներկում են ", այն {ժամանակ} ձեռքերը խօսքը չէ կարող իր ըթը նու փոխել եւ եթէ այ

սկ թէ բայական վերջաւորութիւնը նախադաս դնենք, այն {ժամանակ} ենը իր հաշուով է հնչում ձեռքերի նուն, ինչպէս ձեռ

, պառկում"։ Որեւիցէ հեղինակ, մի բան գրելու {ժամանակ}, պէտք է նայի, որ իր ձեւը եւ ոճը հարթութիւն ունե

, օրինակ " վկայքն պսակին ըստ ճգնութեանցն ", այն {ժամանակ} ըստ-ի խնդիր դարձած բառը առնում է սեռական հոլովով

անշունչ արձանից, երբ նա քրիստոնեաների կոտորվելու {ժամանակ} էլ այնքան անմեղ էր իր նիզակով, որքան այժմ Սիքստո

կանում, բայց, ինչպէս մի չգիտցած լեզու սովորելու {ժամանակ}, եթէ առանձին առանձին առնված բառեր միայն սորվենք

սպէս է մեր հայեացքը եւ այն պատճառը, որ տեղն եկած {ժամանակ}, երբ ուրիշ հնար չկայ, չենք փախչում հին լեզուի կ

բառ է գործ դնում այն գաւառական մէկ բառի տեղ, այն {ժամանակ} նախընտիր է այդ գաւառական բառը, որ գործ ածվելով կ

անքի, իսկ մեր հայերիս կեանքը, ոչ թէ առասպելների {ժամանակ}, այլ նաեւ շատ յետոյ, երբեք չէ ունեցել մի կանոնա

միեւնոյն հոգով եւ հմտութեամբ շարունակուելով, այն {ժամանակ} մեր նոր դպրութեան մէջ այդ գործն այն տեղը կ՚ունենա

այս կամ այն անձը: " Սոս եւ Վարդիթերը " կարդալու {ժամանակ}, կարդացողի միտքը չի կապուիլ լոկ Սօսի կամ Վարդիթե

եան մէջ: Սորանից եթէ երկու տարին էլ հանենք, այն {ժամանակ} կը տեսնենք, որ Վարդիթերը ութը լման իննի մէջ զգաց

եր, բնութեան տարաժամ բռնաբարութիւնը, բայց, այն {ժամանակ}, թող ներեն մեզ, Վարդիթերը չէր կարող ունենալ այն

: Յայտնի է թէ այս էլ պատահում է սովի կամ պաշարման {ժամանակ}: Եւ մե՛ր ազգի պատմական յիշատակարանների մէջ տեսնո

րի մօր անխելք յողդյողդութեանց վրայ: Փարպի գնալու {ժամանակ}, Համասփիւռը հրապարակով յայտնում է իր տհաճութիւնը

րիլ: Թոքե՞րը կամ սի՞րտն է կաթուածահար եղել, այն {ժամանակ} պիտի որ իսկոյն մեռնէր, առանց շաբաթներով ապրելու

պարանագործութեան յարակից եղած հանգամանքները, այն {ժամանակ} իրենք էլ կը տեսնեն միջնադարեան ուղղութեան ամլութի

այ այս Նուրինի մասին. լաւ գիտեմ, որ տղայութեանս {ժամանակ} շատ եմ զզուեցուցել պառաւներին, որ պատմեն ինձ, թ

, գիշերային առանձնութեան մէջ Նարեկ քաղելու, այն {ժամանակ} հրամայում էր եւ իսկոյն օդի մէջ երեւում էր այդ կան

ութիւն, որ ստուգապէս պատահած էր, դնենք, Թորոսի {ժամանակ}, այդ բանը համարւում է եղած կամ Մինասի ժամանակ,

սի ժամանակ, այդ բանը համարւում է եղած կամ Մինասի {ժամանակ}, որ շատ առաջ էր ապրել Թորոսից կամ Նիկողոսի, որ

րումն է երեւել այդ կրակը: Այո՛, կարող էր եւ այն {ժամանակ} երեւիլ. մեր խօսքը այդ չէ, այլ այն, թէ լոկ անու

ն չէ առաջանում բնութեան մէջ. վրայ երկու, որ այն {ժամանակ} բնաւ յայտնի չէր: Նոյնպէս եւ գալուանական լոյսը,

ած են, եւ ինչպէս առաջ, այնպէս եւ քրիստոնէութեան {ժամանակ}, նոյն այդ կրակը, ինչպէս ասացինք, անուանւում է

այ, ապա եթէ այս չենթադրելով խօսելու լինինք, այն {ժամանակ} պիտի ստիպուինք ամբողջ էլեկտրականութեան համակարգու

պէս միանայ երկրագունդի էլեկտրականութեան հետ, այն {ժամանակ} այդ միաւորութիւնը զգալի է լինում մեզ որպէս կայծակ

անձնացած լինելով գտնւում է լարուած վիճակում, այն {ժամանակ} (նոյնպէս ասել ենք) ձգտում են չէզոքանալ - եթէ կա

րող են իրենց ներկայութիւնը յայտնել քննողին եւ այն {Ժամանակ} նոքա յայտնի են, իսկ երբ միացան, էլ չեն ընկնում

եսնելով " ի հանդերձս լուսաւորս"։ " Կայծակի {Ժամանակ}, յունուարի 8-ին, 1839-ին, - ասում է հռչակաւոր

մարելու, յանգեցնելու) համար զուր տեղը աշխատելու {ժամանակ} սարսափանքով նկատեցին, որ ծառերը եւ նաւի կայմերը

թիլ արիւն եւ պատմելով, թէ այդ արիւնը այս կամ այն {ժամանակ} եռ է գալիս, ուզում ես դորանով քարոզել ինձ այլեւ

ած, քո երկու կաթիլ չորցած արիւնին նայիմ. եւ այն {ժամանակ}, երր բիւրաւոր այդպիսի կաթիլներ, բայց կենդանի ար

տեղերի: Թարգմանիչը, մի այդպիսի գիրք թարգմանելու {ժամանակ}, պարտակա՛ն է նորա բոլոր գրութիւնքը համեմատել գիտ

ւ կամ ուսանելու համար լինէր այդ մշակութեանը, այն {Ժամանակ} Եագէն եւ ժամէն ֆրանսիացի բնագէտների հոյակապ ֆիզիկ

ած քամին, որ ամառները ամէն իրիկուն արեւը մտնելու {ժամանակ} բարձրանում է Մասիսի կողմից եւ զովացնում է էրուած

րձրանալ դէպի վեր եւ այս է պատճառը, որ ջերմութեան {ժամանակ} անօսրանում է այդտեղի օդը եւ մի վաստակեցուցիչ եւ վ

րեկը չէ կատարւում օդերի զուգակշռութիւնը, այլ այն {Ժամանակ}, երբ արեւի ճառագայթքը էլ այնպէս չէին տաքացնում դ

րցնելով իր ձգականութիւնը սկսում էր սեղմուել, այն {ժամանակ}, Մասիսի օդը, էլ դիմադրութիւն չգտնելով լայնացած

ով, յետոյ հռոմէական բարքի ընդհանուր ապականութեան {ժամանակ} դարձաւ ազնիւ երիտասարդների, պատրիկիոսների, ծերա

ամար ասում ենք այսքան, որ ամէն ազգ իր մանկութեան {ժամանակ} ապրել է եւ այժմ եւս վայրենիքը ապրում են որսորդութ

րգացման այդ աստիճանը, եւ մեր համար եղած է երբեմն {ժամանակ}, երբ ամէն հարստութեան յայտարարքը էին զանազան կեն

ակը պիտի աշխատէր քերել այդ բոլորը: Թէ մինչեւ ո՞ր {ժամանակ} պարապել են հայք որսորդութեամբ. կամ, աւելի լաւ,

զգային պատմութեան, մեզանից առաւել հմուտ եւ աւելի {ժամանակ} ունեցող մարդերի: Այս արարողութեանց մասին մե

ենալու, ամէն մի հին աւանդութեան մնացորդ տեսնելու {ժամանակ} վազել թագաւորների քամակից. ազգը մինչեւ թագաւորու

եւ արարողութիւնը, որոնք, այո՛, թէ թագաւորների {ժամանակ} եւ թէ նոցանից յետոյ, ընկնում են դարերի ազդեցութե

այ պարը շարունակելու: Երկրագործական աշխատութեանը {ժամանակ}, երբ աղջիկը չէր ուզում բանիլ կամ թէ ուզում էր իր

, երանի՜ թէ մեր ամէն պատանիքը այդպէս լինէին. այն {ժամանակ}, Կոմս էմմանուէլի եւ Մեչուխեչայի արտասուքը վաղո՜ւ

ը, բնութեան նկարագրութիւնը: Այդ պարզ, միեւնոյն {ժամանակ} հոյակապ նկարագրութիւնց մէջ չկայ եւ ոչ մի կեղծ գիծ

ս գինի, մի հինգ լիտր արաղ չպիտի տանի՞նք. հաւողի {ժամանակ} ա գալի, թազայ հաւող, լաւ դեղձը, չի՞ հարկաւոր տ

ւանցի ուխտաւոր երիտասարդքը, որ Հանա-վանք երթալու {ժամանակ}, ճանապարհի վրայ, ընկան իրենց բարեկամ Գարեգնի ձե

արբեցոց եւ հանավանքցոց վիճակը, երբ նոքա այգեքաղի {ժամանակ} 5-6 հարիւր հոգի գալիս են Աշտարակ այգի քաղելու, ե

, որովհետեւ ոչ թաղելու, ոչ էտելու եւ ոչ այգեքաղի {Ժամանակ} է, եթէ չասենք, որ նաեւ վար ու ցանքով պարապած եր

նայ անօգուտ: Գիտենք, որ ասիացին դեռ երկա՜ր {ժամանակ} չպիտի կարողանայ եւրոպացու պէս թել քաշել շերամի բօ

երկուքի էլ ընկճուած եւ հարստահարուած վիճակը, այն {ժամանակ} բանը աշկարայ կը լինի, որ հայը եւ թուրքը այս տեսա

: Հայոց ազգի մէջ մտած են հնդիկներ, որ Լուսաւորչի {ժամանակ} էլ դեռ իրենց նախահարցը որպէս աստուած պաշտում էին

թէ ի՞նչ է պատճառը, որ այդ պատուելի պարոնները ինչ {ժամանակ} կամենում էին իւրեանց միտքը գրի միջնորդութենով յայ

այն լեզուաւ, որ նորան հասկանալի էր։ Մեք, երկար {ժամանակ} փորձելով, ճանաչեցինք այդ հնամոլների ցանկութիւնը

մբողջ յունաց ազգի հոգին, ինչ որ կար նոցա մէջ այն {ժամանակ}, եւ այդ շատ ուղիղ մի բան էր. պատճառ, որ կրօնը

տեսնում ենք գոնէ Յունաստանի կրօնի մէջ, որ նա ինչ {ժամանակ} իւր ազգային աւանդութենով ստացած կրօնը ունէր, շատ

, գեղեցկացաւ եւ միանգամայն նոր կերպ ստացաւ, ինչ {ժամանակ} յոյները փոխառին կրօնական գիտութիւններ Եգիպտոսից ե

սա Հոմերոսի բանաստեղծական ճարտար մտքերի տակ, այն {ժամանակ} հոգեւորուեցաւ նոր ի նորոյ իմաստասիրական գաղափարնե

ել լուսաւորութեան, ապա ուրեմն մեր ժողովուրդը շատ {ժամանակ} է, որ լուսաւորուած է, եւ մեք սխալ կարծիքի մէջ ե

ունենալ սառուցից։ Հայոց ողորմելի Ազգը, երկար {ժամանակ} անուսում մնալով, բոլորովին սառած մարդու է նմանու

ւ ճանաչել, հասկացել ենք, որ մարդումս լեզուն այն {ժամանակ} կարող է խօսել, ինչ ժամանակ միտքը արդէն խօսելի բա

ր մարդումս լեզուն այն ժամանակ կարող է խօսել, ինչ {ժամանակ} միտքը արդէն խօսելի բանը դասաւորում է. պատճառ, ո

, ուզածին պէս շինէ, կերպաւորէ. դորան հարկաւոր է {ժամանակ} ։ Շատ անգամ հարիւրաւոր տարիներ չեն թողուլ փոփոխու

լոր ասում ենք հոգալով ապահովել էր իր կեանքը, այն {ժամանակ} միայն զարթում են նորա մէջ միւս հոգեկան քաղցերը կա

նը առաջ չտարուի հնի ազդեցութեան ստրկացնելով, այն {ժամանակ} էլ հայկաբանութիւն չմնալ, այլ սոսկ տաճկաբանութիւն

սրայելացի պաշտողներ։ Յայտնի է, թէ չէ, թէեւ այն {ժամանակ} Իսրայէլը էլ ո՛չ ամպ էր տեսնում, ո՛չ սիւնը, ո՛չ

կէսը դարւաոր արտասունքից փթթած թերթերը դարձնելու {ժամանակ}, բայց ի՛նչ օգուտ. անցածը յետ կը գա՞յ։ Եթէ մնար

ուելի ճշմարտութիւնը։ Կարելի էր քարոզել նորան այն {ժամանակ}, եթէ նա, սեւը սեւ եւ սպիտակը սպիտակ խոստովանելո

այս շարժողութիւնը։ Ես գդակս վեր եմ ձգում եւ այն {ժամանակ} կը համարձակուիմ այն աղօտ եւ գունաթափ լոյսը ընդուն

գրոց եւ զիւրոյ իսկ զանձն է զծանօթութիւն: Զայսու {ժամանակագ} երեւի Հայրն պատմութեան մերոյ՝ փիլիսոփոսն Մովսէս

նահանգից էր, գեղի անունը զանազան ձեւով են դնում {ժամանակագիրք} ՝ ոմանք՝ Աղբերից, ոմանք՝ Այլաբերից եւ ոմանք՝

եր նոյնպէս խօսում են այդ բանը. մանաւանդ, որ մեր {ժամանակագիրքը} ինքնուրոյնաբար գրում են միայն այն բանը, որ եղել

ը՝ ստո՛յգ, անցքերի դասակարգութիւնքը՝ պարզ, եւ {ժամանակագրական} յաջորդութիւնքը՝ անշփոթ։ Արդարեւ, Փարպեցու պատմ

զատութենից եւ ստիպուած չէ ենթարկուիլ տեղագրական, {ժամանակագրական} կամ իրողութենների կատարուելու համար հարկաւոր եղած

Օրբելի պատմաբան, որ յաւէտ ի յարգի է վասն ճշգրիտ {ժամանակագրական} ծանօթութեանցն, զորս առ նմա գտանեմք. երեւին եւ ի

թիւն դնում ենք մեր գրուածքը 1857-ից սկսած, որոնց {ժամանակագրական} յաջորդութեանց մէջ պարզ երեւում է, թէ մենք կանգնա

ի բնաւորութեան: Աւանդութիւնքը, զրկուելով այսպէս {ժամանակագրական} ճշտութիւնից, շատ անգամ այնքան շատ հաւաքւում են մ

թեան մէջ այն է, որ շատ անգամ կարող են վկայ լինել {ժամանակագրութեան} մի երեւելի անցքի, որ անցել էր ազգի մէջ եւ որի թո

Կը հաւաքէր զանազան տեղերից ազգային պատմութեան կամ {ժամանակագրութեան} վերաբերեալ յիշատակներ եւ լոյս կը հանէր նորանց տպա

, որ նա իւր հանգամանքով մի սրտաշարժ իրողութիւն է {ժամանակագրութեան} մէջ: Այս խօսքերից յետոյ նա յանկարծ մէջից կտրեց բ

բազումս պակասեալք եւ ի կանոնաց՝ պատմագրութեան եւ {ժամանակագրութեան}, [զորս, մի խիստ ումեք թուեսցի բանս, եթե ասիցեմ

տարի առաջ, Արգոսյան դուքսի ընդդեմ ապստամբության {ժամանակակից} անցքերը, թեթեւ կերպով կրկնվել են դարձյալ Նեապոլի

ան ուներ այնպիսի կոնստիտուցիա, որ կարող էր մրցել {ժամանակակից} անգլիական կոնստիտուցիայի հետ: Դա անհերքելի փաստ

Միշել Հ. Գ. Ֆոշեի գիրքը {ժամանակակից} Անգլիան ուսումնասիրելու համար միանգամայն անպետք է

խորհուրդ եմ տալիս կարդալ Ֆոշեն: Չնայած այդ գիրքը {ժամանակակից} Անգլիան չի ներկայացնում, այնուամենայնիվ շատ հետա

բանի, որ մի ժամանակ պաշտվել եւ իդեալ է եղել: {Ժամանակակից} մարդուն ի՞նչ օգուտ (սոցիալական իմաստով) Միքել Ա

ակով՝ գալոց հայկական սերունդի աչքի առաջեւ, նորա {ժամանակակից} պատմութեան հորիզոնի վերայ: Չկայ մարդկութեան

հական բան լինելով, ուսանում եմ ներկայումս ազգերի {ժամանակակից} պատմութեններից եւ երեւոյթներից: Այսքան ծանօթութի

): Այս բաները վերաբերւում են Ներսէս Երրորդի {ժամանակակից} անցքերին: Ո՛ր Հայը, որ փոքրիշատէ կարդալ գրել գի

ւ դպրոցին եւ այլ աստուածահաճոյ շինուածների: Նորա {ժամանակակից} զանազան մարդիկ նոյնպէս չեն մոռանում Նախիջեւանը,

նհրաժեշտությունը եւ, նկատի ունենալով իր ժողովրդի {ժամանակակից} կենսական հարցերը՝ հռչակեց Հայոց կենդանի լեզվի իր

մուժ ամբոխի գռեհկաբանություն"։ Պարոն Նազարյանցը {ժամանակակից} հայերի խոսակցությանը մոտենալու ձգտումով հանդերձ,

ւմ է որոշ իմաստով վերականգնել հին հայկական լեզուն {ժամանակակից} հայերեն ժողովրդական լեզվի մեջ: Նա կամենում է այն

իմքը, պարզ ու գեղեցիկ հաղորդակցվի ժողովրդի հետ, {ժամանակակից} կենդանի հայկական լեզվի օրինաչափություններով: Պար

կարծել, թէ որեւիցէ փիլիսոփայութիւն անցնում է իր {ժամանակակից} աշխարհից դէպի դուրս " (Հեգել, Իրաւանց փիլիսոփայ

ցի սորանից, Քանթի փիլիսոփայութիւնը բխած էր Քանթի {ժամանակակից} կեանքից, այսպէս եւ ուրիշներինը իրենց ժամանակակից

ժամանակակից կեանքից, այսպէս եւ ուրիշներինը իրենց {ժամանակակից} կեանքից: Միեւնոյն ազգի փիլիսոփայութիւնը, նոյնիս

արժանայիշատակ Սեբէոս եպիսկոպոսի ասածը, որ գրեթէ {ժամանակակից} էր Կոմիտասին, եթէ միայն յիշենք Յովհաննէս կաթողիկ

Կիրակոսից։ Փոխանակ դորա, Վարդան պատմիչը, որ {ժամանակակից} եւ աշակերտակից է Կիրակոսին, որովհետեւ երկուքն էլ

որդն՝ ընդդէմ Մարկիովնականաց եւ Մանիքեցւոց: Որոյ {ժամանակակից} Կորիւն վարդապետ, մականուանեալն Սքանչելի՝ մտանէ

, այլ պիտոյ է սակաւիկ մի զաչս դարձուցանել ի վերայ {ժամանակակից} աբեղենին Հայոց եւ նոցին գլխաւորացն յետ մահու Մեծի

Սկեւռացի՝ աշակերտ Ներսիսի Լամբրոնացւոյ, սորա {ժամանակակից} Մխիթար Անեցի, Արիստակէս՝ հեղինակ քերականութեան

ալութիւն. այլեւ գաղափար էր դարձել Եւրոպայի բոլոր {ժամանակակից} Տէրութեններին։ Յիսուսեանք, այս բանը շատ լաւ հաս

ւսանել, ինչպէս վկայում է Պետրոս Րիբադայները, որ {ժամանակակից} էր նորան եւ անդամ Իգնատիոսի Յիսուսեան Կարգի։

ւ այլ Հասարակապետական քարոզիչք, որ հասկանում էին {ժամանակակից} գործերի ընթացքը, դուրս դրեցին Քաղաքական սկիզբն ը

խորհրդակիցքը յայտնելու։ Յիսուսեան աբեղայքը, {ժամանակակից} օրագիրների մէջ գովում էին այս զարհուրելի թագաւորա

համար այնպիսի զգեստ, որ առհասարակ կրում էին մեր {ժամանակակիցքը} ։ Եթէ նիւթական զգեստը այսպէս, ապա ի՞նչ զարմանք,

առակ էին ընթացք սոցա ընթացից թարգմանչաց կամ այլոց {ժամանակակցաց} նոցա, ցուցանեմք ահա: Թարգմանիչք մեր լոյս առե

՞նչ պէտք որոնելոյ զյարգող ուսման Ծերունւոյս, եթէ {ժամանակակցացն} միահաղոյն նովին առաջնորդեալ էր լեզուախօսութեամբ,

դառնայ մի մեքենայ, եւ նորա կեանքը՝ մի ձանձրալի {ժամանակամիջոց}: Այն ժամանակ նա կը կորուսանէ այն բանաստեղծական (

մօտեցնէր ամէն մի յաջող քայլափոխ, ամէն մի որոշեալ {ժամանակամիջոց}. չէ՞ որ մարդկային հասկացողութեանց լայնանալու չափ

աւոր աչքին։ Մեր, սովորաբար անուանած կեանքը է մի {ժամանակամիջոց} ՝ սկսած հոգու թանձրանալուց մարմնի մէջ մինչեւ նորա

խորհրդաւոր հանդիսում, եթէ աչքերս ձգենք միայն այն {ժամանակամիջոցի} վերայ, երբ հանգուցեալը ապրում էր մի նիւթական շրա

առաջեւ։ Աչքերս ձգենք մի հարիւր յիսուն տարու {ժամանակամիջոցի} վերայ՝ մինչեւ Կարլովինգեան տան վերջանալը, եւ տե

կներեւ առաջադիմության վրա՝ կատարված այնպիսի կարճ {ժամանակամիջոցում}, ինչպիսին է, օրինակ, քսան տարին: Անանիան ց

քաբար նրան սպասում է: Դժբախտաբար, մեզանում կարճ {ժամանակամիջոցում} բավականաչափ օրինակներ կան, որպեսզի հնարավոր լինե

դէպի յաւիտենական կորուստ, այսպիսի մի խորհրդաւոր {ժամանակամիջոցում}, երբ Նախախնամութիւնը կշռում է եւ չափում է ազգերը

րհ։ Այո՛, Մարգարէն նմանեցնում է մարդը ծաղկի այն {ժամանակամիջոցում} միայն, երբ նորա հոգին ներգործում էր մի նիւթական

, իւր բարօրութիւնը, մի բնական կարգով սահմանուած {ժամանակամիջոցում}, մօտ եւ հպատակ մնալով բնութեան օրէնքներին, նոյն

բնութիւնը յեղափոխութեան տակ ընկնելով այդ դարաւոր {ժամանակամիջոցում}, Եգիպտոսի ազդեցութիւնը նորա վրայից կտրեց եւ դորա

ց: Թուի թէ տունքդ այդոքիկ, մինչեւ ՚ի կատարած {ժամանակաց}, մնալոց են ՚ի ձեռս Ադմինիստրացիօնին, զի մեք չկա

ի մետասաներորդ յօդուածոյ նորին տեսանի, թէ ՚ի վաղ {ժամանակաց} հետէ մնացեալ կայ ՚ի ձեռս եկեղեցպանի սուրբ Նազարէթ

է առանց վաճառելոյ եւ առանց գրաւ դնելոյ յաւիտեանս {ժամանակաց}, որպէս վերն յիշեալ տներն եւ նորա քրէհն եւս իմ մի

է մինչ ի քա ռասուն հազար ռուփի եւս իցէ իւր անցեալ {ժամանակաց} մուդաթովն, յիմ տների եւ յիմ ստատի եկամտիցն պարտա

խարդախի յարանց, զորս հայր ճանաչել ուսաւ ի դարուց {ժամանակաց}: Այո՛, պատմութեան է գործ բողոքել լիապէս զապիրատ

քան զեկեղեցին եւ քան զպատուիրանն սրբեալ ի դարուց {ժամանակաց}, մինչդեռ հարքն առաջինք ընդ ամպովն ՚ի Սինա ընդուն

փանեալ դադարեսցէ գործարան տպագրութեան հարիւրամեայ {ժամանակաց} եւ այն առանց քննութեան։ Եկեղեցին Քրիստոսի բերս ո

այց ընդ վայր, զի կամ 'ի դերեւ ելանէ, կամ բազում {ժամանակաց} ակնկալէ ըստ սովորութեան տեղւոյդ, որպէս եւ ցուցան

արելով այլ եւս գնալ զճանապարհ մոլախոտեալ ի դարուց {ժամանակաց}, եւ շուարեալ ի վարանս տարակուսի]. մի՞թէ չունիցի

ն ազգիս, գրէ զպատմութիւն Հայոց սկսեալ ի վաղնջուց {ժամանակաց} մինչեւ ցաւուրս իւր, անդր քան զչափն ճոխաբանութեամ

էս եւ են ողբք, հառաչանք, կոծ եւ սուգ, սկսեալ ի {ժամանակաց} իմ աստանոյն Խորնոյ՝ " Ողբամ զքեզ, Հայոց աշխարհ

տանոյն Խորնոյ՝ " Ողբամ զքեզ, Հայոց աշխարհ ", ի {ժամանակաց} Շնորհալւոյն՝ " Ողբացէ՛ք, եկեղեցիք " եւ այլն, յ

ոյս եմք թէ պատուելի հասարակութիւնն մեր զկնի սակաւ {ժամանակաց} ինքնին զփորձ առնուցու թէ ո՞րպէս աղջկունք նոցա օր

ութիւն հայկականս դպրութեան, ուշի ուշով միտ եդեալ {ժամանակացն} փոփոխութեան եւ այժմեան [դրութեան] Ազգիս: Ասասցեն

ին իմաստուն մտածողացն, որ ուշի ուշով. միտ եդեալ {ժամանակացն} փոփոխութեան եւ այժմ եան որպիսութեան ազգին, հնար

կեցաւ ժողովն եւ ես կացի մնացի յԱթոռն ամսօրեայ իբր {ժամանակաւ} սպասելով որ եւ իցէ պաշտօնական տեղեկութեան ՚ի կողմ

. ա) զի դատաստանն, ըստ օրինաց, չորեքամսեայ {ժամանակաւ} փակի, սկսեալ ՚ի 14/26 Սեպտեմբերի մինչեւ ցաւարտ տ

մբ, զի վաշխի մնասցէ անդ մինչեւ ի տասն եւ հինգ ամ {ժամանակաւ}, սկսեալ կտակոյս թարիղիցն եւ ի լրման ժամանակին վա

ղւոյդ, որպէս եւ ցուցանեն գործք որ գործեցան յառաջ {ժամանակաւ} ։ Ապաքէն Աբրահամ կաթողիկոս Լիբանանու վասն դատի մի

րատ ի գաւառն Գողթ սրբել զաղանդ հերեսիովտաց զայնու {ժամանակաւ} երեւեալ, եւ յետ զառաքելականն կատարելոյ զպարտս,

քան թէ արժանաւորութիւն Մովսիսի Սիւնեցւոյ՝ որ եւ {ժամանակաւ} եւ գրուածոցն պատուականութեամբ քաջ ի բաց հեռի է ի

խժական հաւատագիտութեանց հերիսիովտաց, որք զայնու {ժամանակաւ} երեւէին: Ականաւոր գրուածք սորա համարին. ա)

գրքեր եւս դուրս տալու: Եւ այս գործունէութիւնը մի {ժամանակաւոր} բան չէ, այսօր մեք ենք դորա հանդիսադիրքը, էգուց

ուրեք ուրեք ՚ի գործ եդին աստուածաբանք նոցա: Եթէ {ժամանակաւոր} առաքումն Հոգւոյն յՈրդւոյ կամ հասանել Հոգւոյն ընդ

նորա վերայ արդարադատութեան փայլակները, ո՛չ միայն {ժամանակաւոր} կերպով քահանայութիւնը լռեցնելու, ինչպէս արել է Կ

յսքան վնաս յառաջացաւ միմիայն պատերազմի պատճառով, {ժամանակաւորապէս} բամբակ չգալուց, ապա եթէ հարաւային Ամերիկայի միջի

, այլ թե մինչեւ այժմ մին մինի գիր չենք գրած, այդ {ժամանակը} հարկադրել է:: 21. ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ԳԵՕՔՉԵՅԵԱՆ

Շնորհավոր լինի խաղաղությունը (տեսար դուն 76-ին {ժամանակը} ) ափսո՛ս, որ այդտեղ չէ Ձեր բարեկամ Միքայել

նապարհ է այժմ: Ներեցեք շտապ գրությանս, փոստի {ժամանակը} անցնում էր, եւ ես հազիվ կարողացա այս չափը գրել,

Դարձյալ աղաչում եմ ներել այս աղճատ գրությանս, {ժամանակը} շատ կարճ էր: Միամի՛տ լինիք, որ կաթողիկոսի կողմի

, իրենց հերթին, դեմ կառնեն ծանծաղուտի: Հիմա այն {ժամանակը} չէ, երբ անպատիժ խաբում էին հասարակությունը: Եթե

նրան ասելու. ահա՛ եւ ես եկա: Թերեւս կգա եւ այդ {ժամանակը}, որովհետեւ Դոն-Չեզար դե Բազանի հետ կրկնում եմ՝

կորցնում, որովհետեւ տեսակցության համար նշանակված {ժամանակը} շատ հեռու չէ: Շնորհակալություն նորին գերազանցութ

ակի եւ քաղաքակրթության արգասիք է: Բայց եթե այդ՝ {ժամանակը} ոչնչով չնախատելով նախորդների ընդունած նորման, նր

, քանի մը հատ լիմոն, փոռթաքալ կուզենայի ամա, ան {ժամանակը} պեքիմ տահա չի ըլալ, զերե գիտցածս խդրելեզներուն կ

իմ ողորմելի պատուհաններիս ապակիքը, որ ներկել էր {ժամանակը} ծիրանի գօտու գոյներով: Ահագին փայլակները մութ ու

քունս տարաւ: Տեսանում եմ երազիս մէջ, որ աշխարհի {ժամանակը} յետ է գնացել քանի հազար տարիներով։ Թւում է ինձ,

ել եմ Պ. Իսահակեանցին, որ երեկի առաւօտ իմ բոլոր {ժամանակը} շոգենաւի վերայ պարապած էի նկատողութեամբք. ինձ պի

չի արդարանան, ինչպէս որ չի պիտի արդարանան, այն {ժամանակը} պիտի ասենք, որ վիճակները եղած հոգեւորականք, գոր

րջապատի յեղափոխութիւնքը: Զարմանալի ժամանակ է մեր {ժամանակը}. ասես թէ այս փոփոխութիւնքը սկսուած են արդէն, աս

բայց արի տե՛ս, որ նոքա շատ են, իսկ ես՝ միայն, {ժամանակը} ՝ փոքր. ո՛ր մինին գրես: Դարձեալ Աստուած կեանք տ

րկէ՝ զզուելով նորա անպիտանութենից, որի գործելու {ժամանակը} համարել էինք մեր կեանքի ամենաերջանիկ րոպէներից մի

րբ է լինելու: - Ինձ չէ տուած գիտենալ ժամը եւ {ժամանակը}, ինձ տուած է միայն գուշակել... - Դու մարգա

ւում է, որ արգոյ հեղինակը խառնափնդորում է բաների {ժամանակը}: Երբ հեղինակը, լրացեալ իրաւունքներով, քննչի պա

ատկանում են Յունական եւ Հռովմէական հնութեններին: {Ժամանակը}, անձրեւի կաթիլները սեւացրել են եւ մաշել են այդ հ

կցութիւնը: Մարմարիոնը չէ՛ դիմանում ժամանակին... {Ժամանակը} թագաւորում է տիեզերքի վերայ. նա ե՛ւ անցողական է

մանում էր ժամանակի հոսանքին, որի վերայ չէր կարող {ժամանակը} նոյն ազդեցութիւնը գործել, ինչ որ ուրիշ բաների վե

: Եւ եթէ այն րոպէին հարիւրաւոր տարիներով յետ գնար {ժամանակը}, եթէ մտքիս եւ յիշատակիս մէջ կենդանացած մարդերի մ

առնուլ միայն շարադրելը: Ազնիւ Հայը, զոհելով իւր {ժամանակը}, կամակար ընդունում է այս հրաւէրը, եւ ահա Արեւմո

եւ նորա համակարգութիւնը: Ինչ կամիս, արա՛, բայց {ժամանակը} իւրեանը կ'առնու: Նոր կառավարութիւնը տեսաւ այս բո

կնճիռը չլուծուի, ստրուկը կացինով կը վճռէ գործը: {Ժամանակը} շատ մօտեցած է եւ կարծուածից աւելի մօտեցած...

արում, միւս կողմից վաճառականի հատուցումի նզովեալ {ժամանակը} մօտենում է եւ մօտենում է անխնայ: Վաճառականը շուա

, կէս-կենդան, անցնում են մի քանի օր: Բայց վճարի {ժամանակը} աւելի մօտեցաւ, ի՛նչ ճար: " Այս առաջին հատուցում

լինի, որչափ եւս մոլեգնի, ի վերայ այսր ամենայնի {ժամանակը} կը մաշէ նորան, որովհետեւ մի կիրք կարող է տեղի տա

փար, որ յետ չէ մնում բարոյական Չինաստանից: {Ժամանակը} մի անգամ է անցնում, եւ նա, որ ընթացակից չէ նորա

եւ եթէ յաջողի նորան հող ձեռք բերել, իրաւունքը եւ {ժամանակը} պահանջում են տնօրինել այնպէս, ինչպէս ցոյց է տալի

հրատարակել էր, այդ բանը ստանալու համար պայմանած {ժամանակը} կորուսանելով, զրկուելու էին այդ նիւթական մեծագու

թիւնքը ստանալու համար պայմանած է ժամանակ, եւ այդ {ժամանակը} շատ մօտ է վերջանալու, եւ եթէ անց կացաւ, այնուհե

վերից ու ցամաքից քեզ արգելք չկայ. Մեռուցիր {ժամանակը}, տարածութիւնը ջնջեցիր, Փայլակը նախանձեցաւ

խռովութիւն, որի խմորը չէր եկեղեցական: Այո՛, {ժամանակը} լցուած է, ուստի եւ հրապարակի առաջեւ ասում ենք,

մտացածին իրաւունքը ջատագովելու եւ ազգի ստրկութեան {ժամանակը} յարատեւել տալու համար, մինչեւ ո′ր աստիճան...

արանի, հասկանալի լինէր ընթերցողներին եւ միեւնոյն {ժամանակը} ՝ գրաւող եւ դաստիարակող ընդհանրապէս։ Շատ օրի

ը կարդալու։ Նա պինդ կապած է ժամանակի շղթաներով. {ժամանակը} վազում է յառաջ, ուրեմն եւ ժողովուրդը պիտոյ է վազ

o-da-fe)՝ զոհելով մարդկութեան անբաւ անդամները։ {Ժամանակը}, աշխարհի լուսաւորութիւնը, ինքեանք կարգել են այժ

ս լեզուով գեղեցիկ եւ յաջող խօսելու։ Այդ կը հոգայ {ժամանակը}, երբ նոր լեզուն, հեղինակների գրչի տակ ճախարկուե

ՀԵԳԵԼԸ ԵՒ ՆՈՐԱ {ԺԱՄԱՆԱԿԸ} ԲԵՌԼԻՆԻ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆԻ ՄԷՋ ԿԱՐԴԱՑԱԾ ՀԱՅՄԻ ԴԱՍԵՐԸ:

" Ամեն փիլիսոփայութիւն ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ նորա {ժամանակը}, փոխադրուած դէպի միտք (переведенное в мыслы) ե

խում իրական պատուանդանի վրայ: Յայտնի է, թէ ինքը {ժամանակը} ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ հասկացողութեան եւ կարծիքի գ

ւնը ներգործում է եւ իր փիլիսոփայոլթեան վրայ, որի {ժամանակը} անցած լինելով կարող է նայուել որպէս անցած կեանքի

եր խօսքը այն է, թէ գիտութիւնքը, մարդու կեանքը, {ժամանակը}, այսինքն հասկացողութեանը գումարը շարժուն եւ հոսա

ը լցուցանելու է ՚ի մեծ խորհրդի սպասաւորելով: Այն {ժամանակը} պէտք է արդիւնաւոր լինէր գործարանը եւ ցոյց տար իւր

նաչելով, չխառնուէին վերակացուի գործերի մէջ: Այն {ժամանակը} կարդինալը մի բարի յիշատակ կը թողնէր իւրեանից յետո

եաց եւ անարժան գործերի համար. սորա վերակացութեան {ժամանակը} շատ մեծամեծ անցքեր անցան, որ կպատմեմ, եթէ առանց

ման եկող հոգի չէր, ապա քահանայապետի կենդանութեան {ժամանակը} պէտք չէր այնքան չափազանցօրէն գովել նորան թէ գրով

եւ օգնական կը լինի այդ փառաւոր հանդիuի մէջ. ինքը {ժամանակը} քրքրելով դորայ չարագործութեան գաղտնիքը, կը խայտա

իստոսից, որ չէ հրամայում ամեններին, մինչեւ հնձի {ժամանակը} յանդգնութեամբ որոմը ցորենից քաղել, այլ խոստանում

ատարիմ նախարարների վրայ, երբ սոքա Վահանի այն նեղ {ժամանակը} գնում էին նորան Պարսից ընդդէմ օգնելու։ Թո՛ղ խօսի

ոռը, Աբովեանը դիմում է դէպի նա՝ խնդրելով որոշել {ժամանակը}, երբ կամք էր վեհափառ տիրոջը աշակերտքը Բեռլին ուղ

են ձեր ժամանակի գործը. ուրեմն պիտի ասել, որ ձեր {ժամանակը} շատ յիմար է: - Ես մեղաւոր չեմ, Ձեր մռայլութ

ն բանի եւ ամենայն մարդու, զօշոտում են եւ զօշոտած {ժամանակը} ապականում են աչքերը ցեխով. գրգռում են նոցա մէջ գ

րտե՛ղ եւ ո՛ր ազգ խօսում է մի այնպիսի լեզուով, որ {ժամանակը} դատապարտել էր եւ թաղել էր հազարաւոր տարիների փոշի

նից: Նոր ժամանակին հարկաւոր է եւ նոր լեզու, հին {ժամանակը} տարաւ իւր հետ հին լեզուն: - Եւ ո՞ր յայսմհետ

առնես, այս րոպէին նա այնպիսի դրութեան մէջ է, որ {ժամանակը} շատ թանգ արժէ նորան: Ես քեզանից գաղտնիք չունիմ,

ւթիւններով շարում է իւր խաղակից ժամանակի առաջեւ: {ժամանակը} տանում է այդ քարերը յատակից... Երբ կոմս էմ

Երիտասարդը առաւել է զայրանում եւ պատասխանում է. {ժամանակը} մեզ է պատկանում, եւ մեք աւելի լաւ ճանաչում ենք ն

եք աւելի լաւ ճանաչում ենք նորան քան թէ դուք, ձեր {ժամանակը} անցաւ, հերիք է որ ձեր պէսների անխել կարծիքները ե

ը որսորդի օգտի համար: Պ. Յովնաթանեանցի բաղդից, {ժամանակը} ձեռնտու էր նորան, բաների կարգը եւս յաջողում էր.

ութիւնը ստանում է այսպիսի շարունակ ընթացք, գոնէ՛ {ժամանակը} կ՚անցանէ, մինչեւ կինս եւ Մանուշակս տուն կը դառնա

իջեւանի մէջ չկան այնպիսի տեղեր, ուր կարելի լինէր {ժամանակը} գործածել այնպիսի զուարճութեամբ, որ եւ օգտակար լի

պատճառ յօժարէին ամենայն բանի, որի միայն կարող էր {ժամանակը} կորուսանել, առանց խտրելու այս բաների յատկութիւնք

նորան Խաչատուր աղայի ղահուէտնումը, եւ յետոյ ճաշի {ժամանակը} կորուսանելով, լաւ էր համարել մտանել Բարբոյի պանդ

լուխ կը գան, ամենեւին եւ մտածել չկամին, պատահած {ժամանակը} ասում են, թէ հոգս ունէին եւ մտածութիւնք, բայց մ

դեռեւս չնչին արժէքի բան է, որ կարող էր վատ եղած {ժամանակը} դուրս ձգել բոլորովին, իսկ ամուսնութիւնը մի՞թէ մի

պարապ ժամանակ: Բացի դորանից մեր քաղաքավարութեան {ժամանակը} անցել է, այժմ թող մատաղահասքը նային, նոքա թող ա

կարող, արծաթ չկայ. ես ստանալիքներ ունիմ, որոց {ժամանակը} յուլիսին է, դու այս մասին բան մի՛ ասա, միայն թէ

րեանը թէյովը պարապին, մէք մեր բաներիցը խօսենք եւ {ժամանակը} չկորուսանենք զուր տեղը: - Թող այդպէս լինի, -

նմանել: Այդ ի՞նչ սէր է, որ դուք դնում էք այդտեղ {ժամանակը} մի կերպ կորուսանելու համար նստում էք թուղթ խաղալո

եղ, դատարկարանութենով, բամբասանքով վատնելու այն {ժամանակը}, որ տուել է Աստուած բարի առնելու, Աստուած սիրել

լ Շահումեանցին նորա նամակի սառնութիւնը: Նշանակած {ժամանակը} մօտենում էր հետզհետէ: Մանուշակը լսելով Շահում

բայց այսպիսի ազատութիւնը ներգործում է միայն ազատ {ժամանակը} մինչ հանդարտ էր հոգին. իսկ թէ սա մի փոքր վրդովու

նորան. - Այժմ տու՛ն գնայ, սիրական Մանուշակ, {ժամանակը} ուշ է... Մանուշակը առանց խօսեյոլ համբուրեց

շնջել Մանուշակ դայեկի վարժ լինելը իւր գործի մէջ: {ժամանակը} գալիս է, երեխայն ծնանում է արդարեւ արու: Երե

է եղած արիւնով: Մի օր մեր ցեղապետը Խանի ուրախ {ժամանակը} ահ ու սարսափով մօտեցած խնդրում է նորանից մի շնորհ

նէին եպիսկոպոս եւ վանահայր կարգելու։ Մինչեւ սորա {ժամանակը} պապերի անկախութիւնը մնացած էր լոկ խօսքերով միայն

սին թւում էր, թէ հասել է վերջապէս Կարգը հիմնելու {ժամանակը} ։ Նա իւր բոլոր աշակերտները Հռովմ կանչեց, որոնք,

տ Րիշիէ, շատ ուսումնական եւ խելացի մարդ, որ այն {ժամանակը} Համալսարանի Սենտիկ էր, մի գիրք շարադրեց, որով ա

լոր Եւրոպան։ Ես յիշում եմ Յանսենեանների հալածման {ժամանակը} ։ Անհասկանալի կը թուի, թէ ինչո՞ւ համար ըստ ե

Բերրիեան դքսուհին, խլում էին Օրլէան Դուքսի բոլոր {ժամանակը} ։ Երբ նա հարկադրուած էր պարապիլ Տէրութենական գործ

ի մէջ ամենայն արտօնութենից, որ ունէին մինչեւ այն {ժամանակը} ։ Լուդովիկոս XV-ը չէր իմանում, որ կողմը բռնի. մ

ուրեմն անհնար է, որ իւրաքանչիւր բայի իւրաքանչիւր {ժամանակը}, դէմքը եւ թիւը գրվեն առանց էական բայի։ Բայց մեն

ւ ամբողջ բայական զօրութեամբ, որի դէմքը, թիւը եւ {ժամանակը} երեւում միայն նախընթաց գնում է բայում։ Երկրորդ,

ամ հերիք է, եթէ հարցնողը իր խօսքի բայով ցոյց տայ {ժամանակը}, դէմքը եւ թիւը, պատասխանի մէջ կարելի է բայերը դ

ա խօսքերը ծաղկազարդի օրը եկեղեցում եւ տերեւ տարած {ժամանակը} - Վարդիթերի հետ, որպէս նաեւ Սօսի հետ ծաղկազարդի

ատը, փոփոխութեան եւ աղճատանքի ենթարկուողը է նոցա {ժամանակը}: Շատ անգամ աւանդութիւնը գրեթէ անարատ մնալով էապէ

ւթիւնը գրեթէ անարատ մնալով էապէս, փոխւում է նորա {ժամանակը}. այսինքն մի անցք, կամ մի իրողութիւն, որ ստուգա

եւ այլ հազար ու մի բան, որ գալոց աւելի լուսաւոր {ժամանակը} պիտի աշխատէր քերել այդ բոլորը: Թէ մինչեւ ո՞ր ժամ

կ: Հարկ չկայ ասել, որ ամէն բան հնացնող եւ մաշող {ժամանակը} հնացնում է եւ մաշում է, այո՛, շատ անգամ իսպառ չ

մայիսին, որովհետեւ ցանը վերջացած է, իսկ խոտհնձի {ժամանակը} յունիսի սկզբում, երբ շերամի բանը պրծած է, այլ թ

ազմը կամ 300 տարի նորանից յետոյ՝ մինչեւ Հոմերոսի {ժամանակը}, կրօնը բաւական միջակ ճանապարհով յառաջ էր խաղում

զուի իրաւունքը. պատճառ, տգեղ երեւցածը չէ տանում {ժամանակը}, իսկ նոր լեզուն գնում է ժամանակի հետ զուգահեռաբա

ղ չէ։ Սորա հակառակ գեղեցիկ համարուածը չէ թողնում {ժամանակը}, իսկ հին լեզուն վաղուց թողել է նա, ուրեմն նորա

որա խօսածը ու գլխին չզարկէ, կամ պարապ միջոց գտած {ժամանակը} այնպէս արագ խօսել, որ չարչարողը վրայ չհասնի եւ ա

puriste։ * * * Աղեքսանդրեան դպրոցի ծաղկեալ {ժամանակը} բանի վարդապետութիւնը ոչ զուր տեղը մինչեւ այն աստ

ուաղումն սրտի մնաց ի վերայ իմ, զոր զկնի ամսօրեայ {ժամանակի} յետ ծախելոյ զբազում ինչս բժշկաց եւ դեղորէից վերջա

սով մտանելոյ ի հոգեւոր կոչումն, չունիմ ցայս վայր {ժամանակի}, այսինքն ի 24 ամեայ իմում հասակի՝ բուռն հարեալ

եանց Ձերոյին կայսերական մեծութեան, վասն զի յայնմ {ժամանակի} ՝ այն է յամի 1846, յորում զիս բռնադատին յանձին ա

օրագրի վերա, թե ժողովուրդը փոքր ի շատե ճանաչել է {ժամանակի} իրավունքը, կտեսնեն, թե Հայը եթե մի գիր չի առնու

րժողությունը եւ ո՛ր ճանապարհով հեշտ է կամ ո՛րքա՞ն {ժամանակի} մեջ գլուխ գալու գործ է այդ բաների բացարձակապես տի

ի մնալ այնտեղ եւ գործ կատարել: Այլ եւ կարեւոր եւ {ժամանակի} չհամբերող գրագրությունք կլինին էլեկտրական հեռագրո

պատսախանը Կալկաթա ստանալը կարոտ է գոնե հինգ ամիս {ժամանակի}: § 9. Որքանի արժողության կայք հայտ բերվին մե

լարն, ոչ ումեք յայտնի եղեւ ինչ եւ ոչ զկնի ցայսօր {ժամանակի}: Երրորդ, թէ պատգամաւորքն ի ստորագրելն զթուղ

ռն ձեր, զորոյ եւ զպատասխանին ընկալեալ եմ յիւրում {ժամանակի}: Այլ թէ մտացածինդ այդ նամակ ո՛վ իցէ գրեալ, զինչ

ռն ձեր, զորոյ եւ զպատասխանին ընկալեալ իմ յիւրում {ժամանակի}, այլ թէ մտացածինդ այդ նամակ ո՛վ իցէ գրեալ եւ ոյք

այլ ամենայն ձեռնարկս զհնդկական խնդրոյ, ցայս վայր {ժամանակի}: Ի սոյն կէտ տեղեկացեալ, կարեւոր դատիմ յայտն

ւնքդ մթին, ծածկեալ ընդ փոշւով գրեա՛ թէ կէսդարեան {ժամանակի} չեն բաւական առ ի գտանել զհետս այնոցիկ հրիտակաց գո

ն եւ վեհափառ կաթողիկոսին ամենույն Հայոց, յիւրում {ժամանակի}: Հաւաստի առնելով զարժանապատուութիւնդ յանկեղծո

անէ յանուն իւր: Այլ մեք զայս ամենայն յիւրում {ժամանակի} ի գիր անցուցեալ, աւանդեսցուք ապագայիցն մերոց, դ

ճիկեանց հոգեկից բարեկամին Այվազովսքւոյ, որ յայնմ {ժամանակի} գտանիւր ՚ի Փարիզ ՚ի պաշտօնի ՚ի Հիւպատոսարանի օսմա

հասարակության պարզությունը եւ բարությունը, երկար {ժամանակի} ընթացքում քողարկել են իրենց կեղծավորությունը սուտ

ք տամ, ապա իմ կարծիքն է՝ հետաձգել այդ բարենպաստ {ժամանակի}, թերեւս մինչ այդ իմ հորիզոնն էլ կպարզվի եւ ի վիճ

իրություն, դրա համար էլ թողնենք այդ ավելի հարմար {ժամանակի}, քան այժմս է: Եթե տեսնեք շատ հարգելի հրեա գիտնա

ունքը՝ ներկայումս խոսել ի՛ր իմացածի պես: Լեզուն {ժամանակի} արդյունք է եւ մշակվում է ժողովրդի ըմբռնումների եւ

, դա այլ հարց է, բայց փաստն այն է որ նա, որպես {ժամանակի} լեզու, այնպիսի անձեռնմխելի իրավունք ունի, ինչպե

է, եթե ոչ կենդանի մարդու հատկանիշը, հետեւապես, {ժամանակի} եւ քաղաքակրթության արգասիք է: Բայց եթե այդ՝ ժամ

երկում, բայց եթե նրա (Տարոնի բարբառի) մեջ կան {ժամանակի} ընթացքում մշակված, մեր արդի պահանջներին համապատա

մ է նրանց նրբագեղությանը կամ արտահայտությանը՝ դա {ժամանակի} գործն է, որովհետեւ՝ " լեզուն տրակտատ չէ՝ չի գր

քիս զի օծանէիք, վասնորոյ մնացեալ է մինչեւ ցայսօր {ժամանակի} առանց օծման: Ի նորումս ի քաղաքիս աստիճանաւոր

ի եւ հիվանդանոցի: Զայս ամենայն հրիտակս ցայսօր {ժամանակի} չէ մեր ստացեալ, կա՛մ 'ի պատճառս անհոգութեան նախն

վարի մարդու: Այս քաղաքավարի մարդը երեկոյեան {ժամանակի} խնդրեց ինձ եւ իմ մի բարեկամիս, որ թէյ խմելու գնա

եան կամ վատթարութեան կերպարանագործութիւնը կարօտ է {ժամանակի}, բայց դոցա նշանքը կ'երեւին իսկոյն, իհարկէ՝ փոք

ինէր ձեր կոչումը, տասն տարի ժամանակով, բայց այդ {ժամանակի} անցանելուց յետոյ դուք պարտական էք վճարել ՄԵՐ գանձ

ւրոպայի մէջ եւ դարձեալ միլիոններ է վաստակում կարճ {ժամանակի} մէջ, ի՛նչ պատճառով դորա անմիջական վաճառատունը չէ

7, երես 291): Զարմանալի բան. այնպիսի {ժամանակի} ենք հասել, որ բարի խորհուրդը եւս, որ տալիս էինք

ննութեան արժանի խնդիր է այս, բայց, թողնելով այլ {ժամանակի}, յառաջ տանեմ խօսակցութեանս թելը: Եթէ քաջ վա

՛ւ իւրեանց, ե՛ւ ինձ, ե՛ւ պատուելի ընթերցողներին {ժամանակի} զուր կորուստ չլինի: 1859 թ. Մարտ Թ. Հ

վ նորա վերայի եւ աննշմարելի գծերը, մեկնում է այդ {ժամանակի} ճարտարագիտութեան եւ գեղեցկագիտութեան հոգին եւ այլ

ն մեզ ամեններիս... Միայն մի բան, որ դիմանում էր {ժամանակի} հոսանքին, որի վերայ չէր կարող ժամանակը նոյն ազդե

վերայ, այդ բանը... էր ճշմարտութիւնը: Այս՝ {ժամանակի} ազդեցութեան ենթարկուած արձանների մէջ կանգնած էր ե

մանաւանդ, որ դպրոցի պէս բանը գոնէ վեց եօթն տարի {ժամանակի} է կարօտ, որ կարողանայ ցոյց տալ մի արդիւնք, մի պ

ոյլ տալով, որ ինքնըստինքեան թանձրանայ դորա վերայ {ժամանակի} յաւիտենական դատապարտութիւնը: Աւելորդ էր նաեւ ընդ

թեւամիտ: Խորենացին՝ մեր պատմութեան հայրը, իւր {ժամանակի} անզուգական փիլիսոփան, ազգի համար մինչեւ ի մահ աշ

կաւոր եւս չէ: Բայց այս է բանը, որ դորան հասնելը {ժամանակի} է կարօտ, եւ մինչեւ այն ժամանակ " Արքայութիւն Աստ

ակից չէ նորան, յետ է մնում: Մեք կարող ենք բռնել {ժամանակի} այն ակնթարթը միայն, որ անցնում է մեր առջեւից. ի

որ առնում է նա Անգլիայից: Այդ լիբրէները շատ կարճ {ժամանակի} մէջ կը ցնդին, մէջտեղում կը մնայ պարտքի մուրհակը

ութիւնը, որոնց վերայ են մտածող մարդերի յոյսերը, {ժամանակի} եւ դարու այն հարազատ որդիքը, իւրեանց կամ ուսումն

մայիս ամսոյ յերեսնոջն, ես՝ յիշեալ Մասէհս յառողջ {ժամանակի} իմում, ամենայնիւ զգաստ միտս եւ զգայարանս ունելով

իր եւ թէ թալապներ, զամենայն շարժելի իրսն յիւրում {ժամանակի} վաճառեսցեն, թալապներս եւ տներիս քրէհն ժողովեսցեն

տեղս եղեալ բանակատարսն կամ վէքիլսն իւրաքանչիւրում {Ժամանակի} ոյք եւ իցեն, որպէս ներկայ են պարոն Ներսէս Յովհան

ինքն Կորտ աֆրիկուշտի զառաջին դատաւորն իւրաքանչիւր {ժամանակի} ո՛վ եւ իցէ, որ եւ աստ յիշեալ երեք պարոնքն ինձ վէ

ցեն, տիրաբար արգելցեն եւ աւերեսցեն եւ ի հարկաւոր {ժամանակի} կարողութիւն ունիցին առանց հարցանելոյ միւս սամատեա

կին վաշխով յանձնվի նորա եւ նա պարտէ ՚ի յայս միջոց {ժամանակի} կեալ հնազանդ եւ ի ներքոյ պահպանութեան կտակակատարո

ւրեմն ՚ի մասնաւորի: Այլ որովհետեւ առ սակաւութեան {ժամանակի} չկարեմք զբազմաց ճառել, յայն սակս, յայս նուագ ի

անձն արարից նոյնպէս պատմութեան, կցորդեալ յիւրում {ժամանակի} եւ զհետեւանսն, քաջայոյս եմք, եթէ ազգ հայոց ՚ի դ

ուռճեանի գրուածքին պատասխանելու խորհրդով կորուսած {ժամանակի} վերայ: Ինքնակոչ փիլիսոփայի գրուածքը ծայր ի ծա

չէ շինւում. մնայ, որ այդ աւերանք էլ չէ, այլ՝ {ժամանակի} եւ պատմութեան ազդեցութեան տակ առաջ գնացած աճելութ

սութիւն տալ նորան, այլ մշակել նորա լեզուն, գնալ {ժամանակի} հետ, փարատել կոյր եւ մարդատեաց ֆանատիկոսութեան խ

լիսոփայական կամ հնասիրական խնդիրների վերայ, որ, {ժամանակի} որպիսութեանը անյարմար լինելով, չեն զարթեցնում Ազ

եր պատուելի հեղինակքը իւրեանց ընթացքը կը յարմարեն {ժամանակի} որպիսութեանը եւ կ՚աշխատին այնպիսի բաներով պարապեց

դարու հեղինակութիւնքը կարդալու։ Նա պինդ կապած է {ժամանակի} շղթաներով. ժամանակը վազում է յառաջ, ուրեմն եւ ժ

այս խորհուրդը պիտոյ է կարելի բան լինի, այսինքն՝ {ժամանակի} հանգամանքներին յարմար։ Բայց ցաւելով եմ խոստովանո

առանց ամենայն գործունէութեան սպասելը մի լուսաւրող {ժամանակի}, ոչ այլ ինչ է, եթէ ո՛չ անձնախաբէութիւն։ Կն

ը հանձնառու լինելով ծառայել ժողովրդի օգտին, նորա {ժամանակի} համեմատ, պարտական է խոսել ազգի բազմության հետ,

ազ անմոռաց պահեն յուրյանց մտքի մեջ, որ ոչինչ բան {ժամանակի} կարգից դուրս չէ կարող երկար միջոց դիմանալ ժամանակ

ամանակի կարգից դուրս չէ կարող երկար միջոց դիմանալ {ժամանակի} ուտող մաշող ատամներին. ուրեմն եւ մի ազգ առանց մտ

արգից դուրս երկարատեւ քաղաքական իրաւունքը, որպէս {ժամանակի} հարազատ որդի, յառաջ է խաղում մեծ մեծ քայլերով եւ

ւնը, որովհետեւ ենթարկւում է շրջապատող աշխարհի եւ {ժամանակի} ազդեցութեան եւ զուգակշռւում է: Գրանովսկին,

ող անձին որակութիւնքը կարող են ազդել այդ կատարման {ժամանակի} վրայ. եւ ցաւում է, որ Մեկէնտոշից ջոկ ուրիշ հեղի

բնական է, որովհետեւ ապագայ մարդը ենթարկուելով իր {ժամանակի} ազդեցութեան կրաւորականապէս պիտի ներգործէ ժամանակի

ժամանակի ազդեցութեան կրաւորականապէս պիտի ներգործէ {ժամանակի} ոգուն համեմատ, այստեղ անցածի խրատը հազիւ թէ կարո

ապէս վկայում է, որ այդպիսի օրէնքը կենդանի ներկայ {ժամանակի} մէջ ոչ խորհուրդ ունի, ոչ արժէք"։ Այս դրութիւնը

հետ ապրենք մինչեւ այն ժամանակ, եթէ ուսանենք այն {ժամանակի} պէտքերը եւ շրջապատող աշխարհի հասկացողութեանը գում

պէտք է փնտրել, երբ որ այդ բոլորը ձեռք գայ, այն {ժամանակի} մարդը թող հոգայ եւ ստեղծէ ինչ որ իրեն պէտք է. ես

եան " (15 օգոստ. ): Ստորասական արտոնութիւնքը, {ժամանակի} թանձրութեամբ արմատացած եսականութիւնը եւ ամէնից աւ

պէս մի հրովարտակների գործարան: Այդ ժողովների մէջ {ժամանակի} մեծ մասը անցնում է, անդամների իրեն անձնական դրու

ատակուած օրերի տխուր յիշատակներ, դուք խառնուեցաք {ժամանակի} հոսանքի հետ եւ անհետ չքացաք մշտնջենաւոր ովկիանոսո

Փարպեցու անունը։ Հ. Միք. Չամչեանը Փարպեցու {ժամանակի} վերաբերութեամբ շատ շփոթ հասկացողութիւն ունի։ Երբ

յդ աղճատանքը եղել է կա՛մ անհմուտ գրիչների եւ կա՛մ {ժամանակի} ձեռքով, որ անմերժելի է, ինչի՞ չէ կարելի ասել,

որա ծագման վերաբերութեամբ, այլ մանաւանդ նորա այն {ժամանակի} վիճակին վերաբերութեամբ, երբ Մեծ Վահանը Սիւնեաց ե

երկոցունց աճել 'ի միասին մինչեւ 'ի հունձս, եւ 'ի {ժամանակի} հնձոց ասացից ցհնձողսն, քաղեցէք նախ զորոմնդ, եւ

արհի, մերձեալք 'ի քաղաքագեօղն որ կոչի Առեստ. 'ի {ժամանակի} քառասնորդացն պահոց 'ի մեծի շաբաթու զատկին, յանկա

Աւարտելով այդ աշխատութիւնը, սպասում էր մի յարմար {ժամանակի}, տպել նորան երկու խորհրդով. առաջինը՝ որ ժառանգ

էր, համարձակւում եմ հաւատացնել ձեզ, որ դոքա մեր {ժամանակի} շատ լաւ եւ յարգելի գործերիցն են: - Դոքա՞ են

լաւ եւ յարգելի գործերիցն են: - Դոքա՞ են ձեր {ժամանակի} գործը. ուրեմն պիտի ասել, որ ձեր ժամանակը շատ յի

էին ձեւի քամակից, անփոյթ առնելով իրի կորուստը. {ժամանակի} անհարազատ որդիք են դոքա, կամ խաղ բնութեան, որ ե

որա մօտ եւ կ'ասեմ, որ թողու այժմ այդ բանը մի այլ {ժամանակի}... - Չգնաք, չգնաք, աղաչում եմ, - գոռաց

իւր հետ միասին գայի քո մօտ, բայց ես իմանալով քո {ժամանակի} սակաւութիւնը, հրաժարուեցայ, որովհետեւ անտարակոյ

լի վերհամբարձ քան թէ խաժամուժ ամբոխը: Նոքա, այն {ժամանակի} հայեացքով, լաւ ուսած լինելով ազգերի ներկայ դրութ

Շախմատի քարերի տեղ: Բնութիւնը խաղում է այս խաղը {ժամանակի} հետ: Ամէն մի նոր գերեզման նոր քար է, որ ստանում

է եւ զանազան ուղղութիւններով շարում է իւր խաղակից {ժամանակի} առաջեւ: ժամանակը տանում է այդ քարերը յատակից..

եցութենով, որպէս թէ այս շուտութենովը կարող էր եւ {ժամանակի} ընթացքը շուտացնել: Մայրը, խօսելու ժամանակ Մա

կոչեցեալ, յորում բնակէին վանականք Հայոց։ Յորում {ժամանակի} վիճակ կրօնին Հայոց յերիս բաժանէր, որպէս եւ յայսմ

վիճակ կրօնին Հայոց յերիս բաժանէր, որպէս եւ յայսմ {ժամանակի}, այսինքն՝ սակաւաթիւ ոմանք բուն ուղղափառք, թէպէ

ոչ ոք այնպէս կարող էր օգնել ուղղափառ եղելոց այնր {ժամանակի}, որպէս ազգն Հայոց որք յօժարամիտ էին ոգւով ազգասի

շինութիւն վանաց եւ ազգային տեղւոյ որպէս եւ յայսմ {ժամանակի} եւս նոյն ոգի երեւի 'ի նոսա 'ի նոյնպիսի դիպուածս,

րտաց նորա, որ եւ առաւել ջատագով երեւէր Հայոց։ Ի {ժամանակի} սորա յառաջիկայից գտաւ Հ. Միքայէլ Չամչեան, որ եւ

անոս աբբայ, որ եւ ապա ձեռնադրեցաւ եպիսկոպոս. 'ի {ժամանակի} սորա առաւել գժտութիւն, հակառակութիւն եւ վիճաբանո

ք. մանաւանդ թէ եւ յերիս եւ 'ի չորս, մանաւանդ 'ի {ժամանակի} անկելոյ Վահան հաւատոյ գրոց Հ. Միքայէլի Չամչեանց

. Միքայէլի, եւ հնարիւք իմն ազատեաց զնա։ Ի նմին {ժամանակի} առաքեցաւ 'ի վանաց եւ " Սեղան խնկոց " կոչեցեալ գիր

եալք 'ի բանից Մաթոս աղայի Ալլահվերտեան, որ յայնմ {ժամանակի} գլխաւոր ծանօթն էր տէրութեան եւ խորհրդոց նորա, այ

Դեռեւս շատ բաներ ունէինք հանդէս բերելու, բայց {ժամանակի} սղութիւնը հարկադրում է մեզ հերիքանալ այս փոքր ի շ

ն կարողանալու կենդանացնել մի մեռեալ լեզու, որ չէ {ժամանակի} եւ ազգի կենդանութեան հոգեղէն ձեւ ու կերպարանքը։

ծգիտութեան եւ քաղաքականութեան սերմեր։ Նայելով այն {ժամանակի} ազգերի լուսաւորութեան աստիճանին՝ այս մի մեծ կրօնա

որ միայն խօսեսցի ի լեզու հինգերորդ դարու յայժմուս {ժամանակի} ՝ յորում ամենայն ազգք եւրոպէականք ջանահնար լինին

րեսցուք ոմանց կարծեաց երեւիլ իբր հաւանական, թէ ի {ժամանակի} թարգմանչաց նոյն էր [ոճ խօսից] եւ գրերոյն եւ ժողով

ան զհնութիւն ախտացեալ զախտ, չէ դժուար պնդել թէ ի {ժամանակի} [յայնմիկ նոյն] էր [ոճ խօսից] եւ գրերոյն եւ ժողովր

նք այս են զի պատուելի հեղինակքդ այդոքիկ ցայս վայր {ժամանակի} ո՛չ մարթացեալ ճանաչել զլուսափայլ ճշմարտութիւնն,

դորա չի՛ք տեղի ի կենդանեացն աշխարհի, եւ յայժմուս {ժամանակի} ՝ որ ամենեւին ա՛յլ է քան զդարս Մովսիսի Խորենացւոյ

այլ. ամենեւին օտար ի լուսաւորեալ հոգւոյ մերումս {ժամանակի}, թէպէտ յոյժ ազգակից խաւար ճշմարտութեան պապականաց

ս: Այսու իսկ օտար ի ճշմարտութենէ կարծեօք յերբեմն {ժամանակի}, այն է ի կատարածի երեքտասաներորդ դարու, աբեղայա

վարժելոյ ընկերօք հանդերձ յամենայն իմաստս, որ ինչ {ժամանակի} բանականութեանն էր գիւտ՝ կամեցաւ նաւել յԵլլադա եւ

իցի խուց եւ լսողն դուժ: Մատենագիրք մեր ցայս վայր {ժամանակի} թողին լքին զայս, թէպէտ եւ անհաւան էին ընդ խառնափ

ասէր օրագրին Սինկափորայ, զի ոչ կարացաք ցայս վայր {ժամանակի} ճանաչել զնպատակ նորա: Օրագիր այդ յաւէտ քան զայլս

նում էին կամակորուած։ Նոքա, իսկոյն յարմարուելով {ժամանակի} հանգամանքներին, փոխեցին իւրեանց ուղղութիւնը, սկ

մանքների մէջ անկարելի էր։ Ես իմ գործը կատարեցի՝ {ժամանակի} սակաւութեանը յարմարուելով։ Առաջին անգամը այսքան

որդ կերպը բաղկանում է փոքր ինչ բառերի ու աղօթելու {ժամանակի} չափաւորութենից (tertius orandi modus per quandam

անգական հպարտութիւն եւ անսանձ երեւակայութիւն, որ {ժամանակի} զարմանալի փոփոխութենների միջնորդութենովը, ձգում

ակ Կարգը առաւել երախտապարտ է քան թէ հիմնարկողին, {ժամանակի} հանգամանքներին, որոնք փրկեցին նորան առաջուայ ուխ

երալը։ Այս Գեներալ յաջորդը պարտական էր սահմանեալ {ժամանակի} մէջ հրաւիրել խորհրդարանի անդամները նոր Գեներալի ը

իւնը զանազան աշխարհների մէջ, յարմարում էին նորան {ժամանակի} պահանջողութեանը, աղճատում էին եւ փոփոխում էին,

ւ դու հարկադրած ես այդ գործերը յառաջ տանել մինչեւ {ժամանակի} վախճանը: Երանի թէ ես եւս օգնող լինել այդ գործակա

ւթեան վաստակ, այնպիսի զգեստով, որ յարմար էր մեր {ժամանակի} եւ մեր կեանքի պայմաններին։ Այսպիսի ուրախ հոգով ո

րած։ Այո՛, ծանր խնդիր է այս եւ իր բնութեամբ շատ {ժամանակի} կարօտ. բայց գոնէ այս է մեր ճամբան, այս է մեր պա

յ չէ դարձել եւ միայն այն պատճառով, որ երկու երեք {ժամանակի} մէջ երեւում է եւ մնացած ժամանակների մէջ բոլորովին

ողջ աչքերով նայողը կը տեսնէ, որ նոր լեզուի մէջ, {ժամանակի} խնայողութիւը, առոգանութեան ներդաշնակութիւնը եւ ա

կողոսի, որ Թորոսից շատ դարեր յետոյ էր ծնել: Այդ {ժամանակի} առաջ ու հետ խաղալը կախւում է Թորոսի, Մինասի եւ Ն

ոկ անունը չէ կարող ընդունուիլ որպէս ապացուցութիւն {Ժամանակի}, աւանդութեանց մէջ: Այդ լոյսը կամ կրակը ընդ

րդութիւնը: Գրեթէ երկու դար յետոյ ապրած Արշակ Գ-ի {ժամանակի} վերաբերութեամբ, լսում ենք մեր երանելի Ղազար Փարպ

բաներ են, ձգտողութիւն, բնութեան եւ անցած գնացած {ժամանակի} վրայ բռնանալու: Լեզուի խորհուրդը ձեւի մէջ չէ, ա

օսի: Իսկ մենք, կենդանիքս, որ դիտենք խոստովանիլ {ժամանակի} եւ պատմութեան իրաւունքը, չենք կարող կենդանիքը թո

ր արարած"։ Ծանր խնդիր է այս եւ իր բնութեամբ շատ {ժամանակի} կարօտ, բայց գոնէ՛, այս է մեր ճանապարհը, այս է

նդդէմ շատ բան կայ ասելիք, որ թողում ենք մի ուրիշ {ժամանակի}: Յայտնի է, թէ մարդը ինչ բանից որ ուզում է

ւմ ենք այն բանի վրայ խօսելը մի ուրիշ աւելի յարմար {ժամանակի}: Բայց մեզ մնում է տակաւին մի քանի խօսք " Սո

քը պաշտպանելով, համազօր է նոր լեզուն սպանելու եւ {ժամանակի} եւ պատմութեան արդէն արած պրծած ազգեցութիւնքը ուրա

աւանդել ազգին, ինչ որ վայելում էին եւ յարմար էին {ժամանակի} հարկաւորութեններին։ Առաջին անգամ պատշաճ համար

օտարանում են, այսուամենայնիւ նոքա չեն մեղաւոր, {ժամանակի} հարկաւորութիւնքը անխնայ պահանջում են, նա, իւր ս

ին, որոնք անդադար աշխատում են, ինչպէս յարմար էր {ժամանակի} հարկաւորութեանցը։ Ապա եթէ այս չլինի, հեղինակ,

մբ։ Մերժել այս իրաւունքը համազօր է պատմութեան եւ {ժամանակի} ազդեցութեանցը տգիտանալու, բռնաբարել նոր լեզուն,

հին ձեւի ազդեցութեան տակ համազօր է պատմութեան եւ {ժամանակի} ազդեցութիւնքը եւ իրաւունքը մերժելու։ Մեռածը մեռա

ղ են պիտոյանալ նոր շինուածքի, ինչպէս պահանջում է {ժամանակի} ճարտարապետութեան ճաշակը։ Եւ թէ այդ քարերից ոմանք

շինածի պէս, բայց՝ լոկ մարդու ցոյց տալու եւ հին {ժամանակի} ճարտարապետութիւնը ուսումնասիրելու համար, ինչպէս

ճաշ կերաւ էրեց Պլինիոսը։ Հնութեան աւտօրիտէտը {ժամանակի} եւ պէտքերի իրաւունքը յափշտակելու չափ ուժ չունի։

որի մէջ ճաշակի, սովորութեան, հասկացողութեան եւ {ժամանակի} ապակիքը վարում են ամենամեծ պաշտօնը, միեւնոյն բան

ւցածը չէ տանում ժամանակը, իսկ նոր լեզուն գնում է {ժամանակի} հետ զուգահեռաբար, ուրեմն նոր լեզուն տգեղ չէ։ Սո

՛չ, բարոյական խնդիրը չքանում է ական թօթափել։ {Ժամանակի} հարուածը վաղուց արդէն հասուցել է մեր ազգին այս բա

աս թղթի վերայ գրել, որ ապագային տուր եւ առութեան {ժամանակիդ} պիտանի լինի քեզ: - Կրկին աջահամ... Անէ՜. որ մ

զորմէ աւելորդ համարիմ գալ ի գրաւոր խօսակցութեան, {ժամանակին} թողեալ յաջողելոյ՝ եթէ արժան գտայց տեսանել զՁեզ ա

արտելուց հետո ճանապարհի ծախքի տնօրինությունը յուր {ժամանակին} հայտնելով քաղաքին էլեկտրական հեռագրով: § 8.

նեք այս բաների ապացույցքը եւ նկատողությունքը յուր {ժամանակին}, այժմ կամեի տեսանել եւ այդ նոր աստվածաշունչը, մ

ելոց, վարատելոց, որբոց եւ այրեաց եւ զորս ՚ի թեւ {ժամանակին} միացելոյն սլանան ի վիհ յաւիտենական կորստեան, եւ

ազատվի բարբարոսության ձեռքից: Ես Ձեզ կգրեմ յուր {ժամանակին} եւ անլուր չեմ թողուլ. հաստատ կացեք: Ինչ նամ

է, որ նրա բախտից դադարեցրին, եւ որ Բեգզադեն իր {ժամանակին} մնացուկը հավելումով կստանա, որ ես նրանց բոլորին

ղկից... Մի մարդ տիրութիւն էր առնում նորան երեխայ {ժամանակին}. կարծիք կար այդ մարդու եւ երեխայի վերայ, որ դոք

ուց ահա հոգիքը գրաւ դրած սատանայի մօտ, մեռանելու {ժամանակին} իւրեանց անունը կտակում են աստղերին. զո՜ւր աշխատա

տեսանողի կարեկցութիւնը: Մարմարիոնը չէ՛ դիմանում {ժամանակին}... Ժամանակը թագաւորում է տիեզերքի վերայ. նա ե՛ւ

երի պատմութեամբ հանդերձ, որոնց իւրաքանչիւրքը իւր {ժամանակին} ընկած են օրագրութեանս մէջ: Յիշատակարանքս հատուած

նի մէջ քանի զաւակ կայ, եւ եթէ ծնողք չկամենան իւր {ժամանակին} ուղարկել իւրեանց զաւակքը քահանային, սա իրաւունք

ի շահով պարտք առնու եւ այնպէս վճարէ. չվճարել իւր {ժամանակին} չէ կարող, առանց գործերը դադարեցնելու: Բայց այն

ամ ժամանակաւ, սկսեալ կտակոյս թարիղիցն եւ ի լրման {ժամանակին} վաշխով յանձնվի նորա եւ նա պարտէ ՚ի յայս միջոց ժամ

դպրատանց, այնպէս բաժանելով կամենու բաժինն, ըստ {ժամանակին} հասանիցէ ըստ իւրաքանչիւր տեղով: Տասներորդ,

երունւոյն: Այլ հոգեւորք մեր սնանկացեալ ի շնորհաց {ժամանակին}, վարձկանաց քան թէ հովուաց բերելով յանձինս զնմանո

ածք, որոց ` կարճառօտիւք պատասխանեցաք ըստ ներելոյ {ժամանակին}, շարեն ըզգրքոյկ վարդապետին Գաբրիէլի ՚ի համար հեր

եթէ զանցառութեան դժբախտութեան հանդիպի, մեք, իւր {ժամանակին}, աոանձին ծրարի մէջ կ՚ուղարկենք նորան մի օրինակ:

ասն եւ չորս դարու ճանապարհ։ Ժողովուրդը ուղեկից է {ժամանակին} եւ մնացել է եւ մնում է նորա ազդեցութեան տակ։ Պատ

ազգերի լավ շնորհներին, ընկերակից լինել հառաջադեմ {ժամանակին}, հաղթել ասիական բնության պղտոր եւ անմխիթար հատկո

զգուշացուցիչ առաջնորդ հասարակութեան համար եւ նոյն {ժամանակին} առիթ է տալիս հեղինակին ուղղելու եւ կատարելութիւն

է. արդար Աբէլի արիւնից ասաց. որ նորա սպանուելու {ժամանակին} նայելով, երկիւղով հասկանայ, թէ այդ խօսքը վերաբե

ը ուղիղ է, եթէ միայն վերաբերենք այդ աշխատութեանց {ժամանակին} կամ նոցա բովանդակած անցքերի ժամանակին։ Իսկ թէ կա

շխատութեանց ժամանակին կամ նոցա բովանդակած անցքերի {ժամանակին} ։ Իսկ թէ կամենանք գործի արժանաւորութեամբ դասակարգ

այն բանը, որ եղել է իրենց օրով, կամ մօտ է իրենց {ժամանակին}, իսկ հին բաները, թէեւ շատերը նոցանից Ադամից են

կանութիւնը։ Խնդրի վախճանական լուծումը թողում ենք {ժամանակին}. բայց, մինչեւ այդ ժամանակ, Ձուիկին ճանաչում են

ձեռս նորա (Յազկերտի)։ Եւ զամենայն զոր ինչ ասաց ի {ժամանակին} ՝ կատարեաց ըստ կամաց նոցա... " (Եղիշ. եր. 13-14)։ Թ

ազատ րոպէների մէջ իւր ազգի վերայ. դեռեւս ուսման {ժամանակին} թարգմանել էր գերմանական լեզուից Հօֆմանի " Մաքս,

թիւնք, որպէս բացառութիւն ընդհանուր կանոնից: Նոր {ժամանակին} հարկաւոր է եւ նոր լեզու, հին ժամանակը տարաւ իւր

կան նիւթերի մանրամասնութիւնքը, որ յայտնի էին իւր {ժամանակին}, նկարագրում է անօթները, որ գործածութեան մէջ էին

գործական: Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, Շաքարեանցը իւր {ժամանակին} այս աչքով նայած չէր Մանթուխեանցի վերայ: Ինչեւիցէ

նք այժմ եկեղեցու մէջ, կէս մի գրուեցան թարգմանչաց {ժամանակին}, թարգմանչաց ձեռքով եւ կէս մի յետոյ․ մինչեւ տասնե

ը չկայ, մեր ցեղապետը Ղրիմումը թաթարի իշխանութեան {ժամանակին} մեծ անուն է ստացել Գիրէյ-խանից, նա իւր խելքովը շ

է աշխարհի երեսին Ղրիմի Թաթարի իշխանի իշխանութեան {ժամանակին}. շատ տարիներ եմ ասում եւ ո՛չ թուականը իսկապէս,

ք զկնի Քրիստոսի ցչորրորդն մալեալ եւ մաշեալ ի սղոց {ժամանակին} եւ զնշխարս անգամ [հայկական ոգւոյ, յար եւ նման] ա

սաներորդ դարու, խայտաճամուկ կերպարանագործութեամբ {ժամանակին} ՝ կործանի միջաբեկ շինութիւն հայկական հնախօսութեան

էպէտ մնալ այդպէս ոչ կարէ, ըստ որում առ դուրս գայ {ժամանակին} անվեհեր Հաննիբալ: Հետեւանք այդօրինակ բռնաբարական

եանս՝ շնորհել ազգին ի լեզու [բուն Հելլենական ըստ {ժամանակին]}, թերեւս եւ ո՛չ առանց գիտակցութեան, զի առ ասիակ

՛չ եւս բաւելով նորանոր հանգամանաց եւ որպիսութեանց {ժամանակին}, յար եւ նման էին հայախօսութեան առ հայս՝ տեղի ետ

ւ ոչ ոք ուժ է ճակատ յարդարել ընդդէմ ներգործութեան {ժամանակին} եւ պահանջման բնութեանն. զանազանութիւն ի նոսա զէթ

։ Հիմնեալ հաստատի ապա ի պատմութիւնս, թէ եւ ըստ {ժամանակին} անգթանալոյ զրկիմք զարդիս ի նոցանէ, շատացեալ յիշա

ի], վիհ մեծ անանցանելի [առ ի մէնջ]: Ոչ շատացեալ {ժամանակին} եւ այսու զոհագործութեամբ, ախոյեան յարդարէ ընդդէմ

փել զվշտացեալն սիրտ, ընկճեալ ընդ բիւր հարուածովք {ժամանակին}: Եւ զի չէ մեր դիտաւորութիւն զպատմութիւն աւանդել

րհ, ի դուռն առաքելով Պարսից ըստ քաղաքական գործոց {ժամանակին} ՝ զՍմբատ ասպետ եւ զՎարդան ստրատելատ: Մեսրոպայ ծն

րերարս իւրեանց համաթուել, թէ եւ այլում ումեք եւս {ժամանակին} յաջողեալ էր կատարել զգործ մեծակշիռ: Խնկեսցի յ

տունւոյ, կցորդեալ յայն եւ զԱշխարհագրութիւն՝ ըստ {ժամանակին} շնորհելոյ: Սա՛ տայ մեզ լոյս տեսանել զառաջինն զան

զանցեալս մեր, կարգ ըստ կարգէ լոյս առեալ ինքնին ի {ժամանակին} զրուցաց եւ ի հաւաստի պատմութեանց եւ արձանագրութեա

ինքնացեալ վարժութեամբ հելլենական դպրութեան եւ ըստ {ժամանակին} տեսութեանց՝ հմուտ աստուածաբանական գիտութեանց. ս

եւ թարգմանիչ յոյն եւ ասորի գրեանց, զորս թէեւ ըստ {ժամանակին} անգթանալոյ կորուսեալ եմք: Ի սմին մետասաներորդ

նել անտի զգրեանն, որպէս աւանդեն մեզ յիշատակագիրք {ժամանակին}: Անիշխանութիւն Հայաստան աշխարհի յանուսումնութենէ

լեզուախօսութեամբ, այժմ ենթարկեալ յեղափոխութեանց {ժամանակին}, ստիպի ինքն կորուսանել զնուիրական, բարբառ, աւա

ր հաւատափոխ, պարտ էր միտ դնել բռնակալ հանգամանաց {ժամանակին}, իբրեւ ի վերայ մարդոյ միշտ ծառայողի, զորոց կախի

նէր վասն ազգի գործ մեծ վճարեալ, այլ ազգն մեր ըստ {ժամանակին} ազդեցութեան ո՛չ ճանաչէ զտարազ զգեստու հնոցն, յոր

ւ 19-երորդ դարուց աշխատեցաւ պաշտել զներգործութիւն {ժամանակին} ի վերայ լեզուին, որպէս պարոն Թաղիադեացն: Առ հաս

ամ ասացից ոչինչ։ Հին այդ լեզու զրկեալ է յիրաւանց {ժամանակին}, չունի կեանք յընկերական կենցաղս, եւ ամենայն Հայ

ղճմտանօք, թէ զաւակն Հայկական ընդ բիւր հարուածովք {ժամանակին} կարէր արդեօք ուսանելով զհին դպրութիւն Հայոց՝ կեն

ալի՝ որոց ի սփիւռս նշտետին Ասիոյ եւ Եւրոպիոյ ըստ {ժամանակին} շնորհելոյ: Արք ոմանք որք ի բանագիտաց համարի

յ, տեսանել տեսանեն զկորուստ ազգին ընդ հարուածովք {ժամանակին} անտէր եւ անպատրաստ, այլ արդեօք կար էին առնել ինչ

ւ նոր եւ հասկանալի ժողովրդեան համաձայն պահանջմանց {ժամանակին} եւ այլոց բիւր հանգամանաց, յորոց միջի գտանիմք մեք

ց այս եօթանասուն տարեկան պառաւը, որ եւ երիտասարդ {ժամանակին} չէր ցոյց տուել մի առանձին խելք, եւ փակեց նորան Պ

ութիւն խաւարի բաբելոնեան գերութիւնից ", միեւնոյն {ժամանակին} տետրակը գրկելով, հարցանում էի հեղինակից, թէ ե՛ր

ական պատճառը, որովհետեւ ես իմ մանկութեան գեղեցիկ {ժամանակին} աշակերտեցայ ոմն Ստեփաննոս անուն մէկ քահանայի. պի

դ քահանայի աշխատասիրութեամբ վրաց լեզուով, որ այն {ժամանակին} Թիֆլիզ քաղաքի մէջ լուսաւորութեան առաջին եւ գլխաւո

է ո՛չ, նոյն ուղտը նորա դրանը կը չոքէր. միեւնոյն {ժամանակին} աշակերտի շալակին ստանում էի գաւազանի հարուածը. ս

որ մեծ բախտաւորութիւն էր ինձ համար, որ միեւնոյն {ժամանակին} ճիզուիտականների մտրակին չէինք արժանանում. եթէ ո՛

ն քամիներ է փչել, ետ ու առաջ չնայելով. միեւնոյն {ժամանակին} բախտաւոր կը գտնուէի, եթէ ինձ եւս չզոհէիր քո մէջ

նայ։ Պ. Պռօշեանցը շատ է քշում այս ըստ-ը. " ըստ {ժամանակին} ներգործութեանց ", - գրում է նա, որ պարզ գրաբառի

ց։ Բայց սորանից էլ լաւերը կան՝ " ըստ այլ եւ այլ {ժամանակին} հանգամանաց ", " թէ ըստ դիպաց, թէ ըստ հանգամանաց

շատ զարմանալի է, որ այդ հնամոլ պարոնները խօսելու {ժամանակին} թէեւ աղաւաղ, այնուամենայնիւ նոր լեզուով յայտնում

ս բերել Յիշատակարանիս մէջ, որովհետեւ ափսոսում եմ {ժամանակիս}, որ պիտի կորուսանէի, ափսոսում եմ ընթերցողներիս

րեան համախոհք ասոր ըսելիք ունի՞ն. իրենց պապը սա՛ {ժամանակիս} միլլիոն մը հաւատարիմ ժողովուրդ ունի նէ։ Թո՛ղ հաս

ակարս մեզ, հայեցեալ ի պատմական իրողութիւնս ներկա {ժամանակիս}: Բազում են առ մեզ օրինակք աննուէր քահանայից եւ ա

, կամ ամենայն բան չափում էին հին չափով: Այժմեան {ժամանակիս} տղայքը բոլորովին ուրիշ կերպով են նայում եւ հաւան

ով, զգուշացնում ես ինձ. ճշմարի՛տ է, շատ չար են {ժամանակիս} տղայքը: - Ուրեմն առ այս գիրը եւ հասցրո՛ւ, ին

՝ նորա վերայ վանք ու եկեղեցի շինելու համար։ Այս {ժամանակիս} կամ թէ մի փոքր յառաջ պիտոյ է պատահած լինի եւ նորա

որ ինչ այժմուս հայկական ընկերութեան էին պիտոյք եւ {ժամանակիս} արդարացի պահանջելիք, եւ զի՞նչ այդ պաշտօն հեղինակ

չդեռ կենդանի ենք, աշխատենք որքան կարող ենք, մեր {ժամանակից} մի փոքր պարծանք թողուլ ապագա սերունդի համար եւ վա

խնդրել ձեզանից, որ յայտնէք նոյնպէս, թէ դուք ո՞ր {ժամանակից} սկսանում էք ձեր տարեգրութիւնը, որ Խորենացուն շին

տայ յունական աստուածների Ոլիմպոսի վերայ: Մի փոքր {ժամանակից} յետոյ լսում եմ որոտմունք, թնդիւն, եւ ահա Արամազ

թեամբ եւ գնաց Էջմիածին: Ո՛հ, ինչքա՛ն նիւթեր մեր {ժամանակից} պատմութեան համար: Կո՛մս, յոյս ունիմ, որ կը գայ

նալ, որ Վերսայլի փայլողութիւնը սկսեց շիկանալ այն {ժամանակից}, երբ ֆրանսիական ազգի սիրտը ցրտացաւ դէպի Լուդովիկ

էսզի ասպարէզը մնա միմիայն Բէգզադէին: Մի փոքր {ժամանակից} յետոյ վերադառնում է վաճառահանդէսից պարտական պարոն

եւ, իմանալով Բէգզադէի արած տմարդութիւնը, իսկոյն {ժամանակից} յառաջ վճարում է իւր պարտքը Բէգզադէին՝ մտածելով,

տնւում է Նիժնիյ-Նովգորոդի վաճառահանդէսը: Մի փոքր {ժամանակից} տղան հիւանդանում է, եւ այդ պատճառով եւս Բէգզադէն

եւ թէ՛ հրատարակողին արժանի յօդուած: Պարոնը, շատ {ժամանակից} սկսած, լրացեալ եւ անթերի իմաստութիւն վաճառելով մ

րունի հայրը վախճանել է, մայրը հիւանդ է: Մի փոքր {ժամանակից} եւ մայրը մեռնում է: - Լաց, պանդուխտ, բնակ

է թողուլ դպրոցը եւ գնալ ծառայութեան, որ մի քանի {ժամանակից} յետոյ օգնութիւն կարողանայ հասուցանել իւր մօրը կամ

Եւ ինչպէ՞ս պիտի մխիթարուէինք մեք, եթէ մի քանի {ժամանակից} լսէինք, որ հայոց ազգը Պոլսի մէջ կազմել է մի ընկե

ձեր խօսքը լինի, սակայն քա՛ջ իմացիր, որ մի փոքր {ժամանակից} դու ինքդ կ՚ասես. " թէ այդ մարդը ո՛չ թէ գործարան

Շատ վայրենի բնութեան տէր մարդ էր, ինչպէս մի փոքր {ժամանակից} յետոյ օրինակով կը տեսանես: Մոռանում էի քեզ ասելո

լո՛ր ունեցած չունեցածի միջից, ինչ որ տղայութեանս {ժամանակից} սկսած ժողովել էի։ Մինչեւ անգամ եւ Յունարէն գրքե՛

որովհետեւ ճշմարտութիւնը աչքի յայտնի է։ Թէ ինչ {ժամանակից} սկսուել Վաղարշապատի՝ Նոր քաղաք կոչուիլը, այդ մա

էութեան, փոխել են նորա անունը, որ կռապաշտութեան {ժամանակից} էր մնացած եւ դրել են Նոր՝ թերեւս խորհրդով փոխ առ

, եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն: Բայց մի քանի {ժամանակից} սկսած, սատանան նկատեց արդէն, որ այս տեսակ պաքսի

ար թէ չէ քամակներից, իսկոյն ամուսնացուցիր. փոքր {ժամանակից} յետոյ ահա կռուեցին, ջարդուեցան եւ այր եւ կին եկա

ելը: Դա մի երիտասարդ է քառասուն տարեկան, երեխայ {ժամանակից} աշակերտուելով մի դերձակի մօտ, այժմ համարւում է լ

ս երանելի մարդ եմ, - մտածում էր նա, - որ երեխայ {ժամանակից} աշակերտուեցայ Սիմոն վարժապետին, այնպիսի կարդացող

ջասպ, ապակի, բուռա, քացախ եւ կրակ: Ջեբերի {ժամանակից} սկսած մինչեւ երկու հարիւր տարի յետոյ, Ալքիմիան,

կան մանկլաւիկը - ազատելու, որ իւր կարգով մի փոքր {ժամանակից} յետոյ նոյնպէս ջալալի դարձաւ: Դարձեալ վերջացա

կից եղած աղօթքները եւ միշտ երգել թէեւ հեթանոսական {ժամանակից} մնացած, այլ բուն ազգային եղանակներով: Եւ անհնար

որան, բաների կարգը եւս յաջողում էր... Մի քանի {ժամանակից} յետոյ սկսեց նա ձեռք զարկել մեծ մեծ գործերի. սկսե

է հնարը, ապա ուրեմն շատ հեշտութեամբ կարող է կարճ {ժամանակից} միլիոնների մասին խօսք բանալ. ըստ որում, որքան ք

ում է չքութիւն, միթէ՞ տանդ կտրի կղմինդրները, որ {ժամանակից} եւ անձրեւից քայքայուել էին, ոչնչացան իսպառ, - աս

մարդու կամակոր ուրացութեան սիւները, թէեւ մի փոքր {ժամանակից} յետոյ մի այդպիսի մարդու նիւթական շրջապատի տպաւորո

ժամանակ այդ վէրքը օտարի աչքից։ Ո՞չ ապաքէն մի փոքր {ժամանակից}, դոյն այդ վէրքը փտելով եւ ճարակելով անդարման թողա

ազիւ գիտէ գրել եւ ընթեռնուլ։ Ի՛նչ փոյթ. մի քանի {ժամանակից} յետոյ բոլորը կ'իմանայ։ Արդարեւ, արձակեալ կապիտա

ց դէպի մի մատուռ՝ աղօթք կատարելու պատճառով։ Քիչ {ժամանակից} յետոյ զուարթ եւ ուրախ երեսով դուրս վազեց մատուռից

ւաքւում էին Հռովմի մէջ։ Բացի Գեներալի ընտրութեան {ժամանակից}, շատ սակաւ էին պատահում այսպիսի ժողովքներ եւ այն

ւացուել). այս պատճառով խոստացաւ Պապին մի քանի {ժամանակից} յետոյ կատարել նորա պահանջածը, այսինքն՝ յետ գանչ

որ հովանաւոր էր Յիսուսեաններին։ Արդարեւ մի քանի {ժամանակից} յետոյ Պապը դրեց նախարարի եղբօր՝ Ալֆոնս Դիւպլեսսո

Կարգը նոյն կարգադրութենից երկրորդ պատճէնը երեք օր {ժամանակից} յետոյ մատուցանէ Պարլամենտին։ Նոյն տարուայ օգ

ասիամիտ անգրասիրութեանը եւ անկրթութեանը, որ շատ {ժամանակից} է թանձր ամպերի նման պատելով Հայաստանի հորիզոնի շո

ն, որ այդ կենդանին չորս լեզուի երգիչ է. մի փոքր {ժամանակից} յետոյ անյարմար բերանը բացեց ու երգել կամեցաւ. մի

յդ աւանդութիւնքը, որքան հեռանում են իրենց ծագման {ժամանակից}, այնքան շատ կերպարանափոխ են լինում, ընկնելով ժա

ը կարծեմ մնացած պէտք է լինի մեր նախնի թագաւորների {ժամանակից}, որ առհասարակ երբեմն-երբեմն զուարճութեան համար ա

յանձնած լինես 70 մանէթ, բայց ես մոռացա գրել այն {ժամանակն}, որ 9 ռուբլի քանի կոպեկն թանսուխի փողն առնէիր,

խոսքով ինձ գրե, այնուհետեւ տերս գիտե: Փոշտի {ժամանակն} անցնում է, առայժմս այսքան, մինչեւ հետեւյալ նամա

ղրված, այնուամենայնիվ, աչքերի կապը դեռ պինդ է: {Ժամանակն} է արդեն մի քիչ հրաժարվել մետաֆիզիկայից՝ հօգուտ դ

. եկե՛ք կանուխ, մոտ ժամը 11-ին: Դա ամենահարմար {ժամանակն} է, մանավանդ, նորին գերազանցություն պ. պարետի շ

որ ազգականաց շատ բարեւ, չունիմ ուրիշ գրելիք, եւ {ժամանակն} ալ խիստ կարճ էր: Եղբայր քո Միքայել Նալբանդ

չի ըլլալ, թե որ օրենքը կտրե: Ղորդ է, պատկանած {ժամանակն} ալ մեկ մեծ բան մը չէ, բայց ինչ կուզե թող ըլլա,

հնար ուսմունս. իբրեւ զկաթն դիեցուցանել նկրտեալ: {Ժամանակն} սրաթեւ, ո՛չ ընդ վայր ինչ թռչի ընդ գլխով ազգաց,

[անշահին] թուեալ 12-ից, որ տամ եղբօրս տեսութեան {ժամանակն}: 12-ին տես[ութիւն] եղբօրս եւ Յովհ[աննէսի] հետ.

մար չէ կարող ամէն ժամանակ ուղիղ լինել, որովհետեւ {ժամանակն} առաջ է վազում, հասկացողութեանց գումարը կերպարանա

ւէր, որ իւր խելքից դուրս էին: Յիմար մարդիկը այն {ժամանակն} են խելօքանում, երբ ճաշակում են իւրեանց անխելութե

իւնը լինի յարատեւ... Բայց այժմ, ներեցէք ինձ, {ժամանակն} է գնալու: - Ես չեմ համարձակւում ձեզ արգելք լի

եք հաւատարիմ առնեմք զպատուելիսդ, զի բնութիւնն եւ {ժամանակն} միօրինակ եւ միով անստերիւր կանոնալ վարին ընդ ամեն

եան՝ ամայանայ մինչ ի սպառ մատենագրութիւն: Այլեւ {ժամանակն} [ինքնին] սկսանի ճանապարհ յարդարել դէպ ի նոր հայախ

սեալ հասակի պարտաւորի զկենցաղականս հայթայթել, զի {ժամանակն} պահանջէ զայդ ամենայն, վիհ աստի, վիհ անտի եւ մա

կայն ծնունդ է անցելոյն եւ ծնեղ ապագային, բայց եւ {ժամանակն} ունի զիւր ներգործութիւն յիւրում կարգի առ հասարակ

ում, կէս մի վազում է անհնարին արագութեամբ: Եղան {ժամանակներ}, որ մարդը հարիւր տարի ապրեցաւ, բայց մի օրուայ ճ

ապրեցաւ, բայց մի օրուայ ճամփայ չգնաց, բայց եղան {ժամանակներ}, երբ մի օրում մէկ դար քայլեց: Պարոն, դու գիրքդ

արու սկիզբը։ Այս դարը պիտոյ է աւելի բաղդաւոր {ժամանակներ} պատրաստէր Հայկական դպրութեան համար. սորա միջոցին

գրած եմ, եթե ձեռքերդ չի հասել, ես մեղավոր չեմ, {ժամանակները} ձեզ հայտնի է, որ շատ անգամ 25 օրից գիր կառնում Ն

ոտրեմ եւ ձգեմ. մյուս անգամ հայոց ազգի անուն տված {ժամանակները} եւս պիտի սիրտս խառնվի ու փսխելիքս գա. ահա եղբայր

ամար, խոնարհեցի մի բայ եւ ուրախությամբ տեսա, որ {ժամանակները} եւ եղանակները շատ ավելի ճշգրիտ եւ ուղիղ են, քան

էիս իւր վիճակը, գո՛նէ պիտի բարւոքէր ներկան գալոց {ժամանակները} ապահովելու համար, գոնէ՛ այժմ պիտոյ է հոգաբարձու

զարկում է մեր սիրտը: Հա՛յ կանայք, անցան այն {ժամանակները}, երբ մարդիկ նայում էին կանանց վերայ որպէս ստրուկ

ն կանանց վերայ որպէս ստրուկների վերայ: Անցան այն {ժամանակները}, երբ կանայք համարւում էին որպէս մի ապրանք, ինչ

ռելու բան, անցան եւ յետ գալու չեն միւս անգամ այն {ժամանակները}, երբ օրէնք տուողները նայում էին կանանց վերայ որպ

զինուոր էր պատրաստում հայրենիքի համար: Անցան այն {ժամանակները}, երբ կանայք համարւում էին երբեմն սատանայ եւ երբե

ոփայութեան ե՛ւ հեղինակը, ե՛ւ առարկան: Անցան այն {ժամանակները}, երբ մի տեսակ երկարաքղանցք խորամանկութեամբ տիրել

առեղծուածներով պատգամ էին տալիս նորան, անցան այն {ժամանակները}, երբ մտածում էին պարզամիտ մարդիկ, թէ օդի անչափե

ս բոլորից առաջ, մարդը կարօտ է նիւթի: Անցա՛ն այն {ժամանակները}, երբ մշուշով պատած մարդկային երեւակայութիւնը ոչն

պահողը եւ դարմանողը ազգն է դարձեալ: Անցան այն {ժամանակները}, երբ մարդիկ ոգեւորւում էին վերացական եւ միստիկակ

է Եգիպտոսի մեհենական անմատչելի լեզու։ Անցան այն {ժամանակները}, գեղեցիկ խօսում է Պարոն Պիսարեւսկին, ) երբ համ

ելի է մօտենալ գիտութիւնների աշտանակին։ Անցան այն {ժամանակները}, կրկնում եմ, երբ չափով ու կշռով տալիս էին ազգին

պարտել սուտը եւ ստութեան հեղինակը։ Անցան այն {ժամանակները}, երբ Պապական իշխանութիւնը կարգում էր խուզարկու ա

մէջ, եւ ոչ աւելի: Փիլիսոփայական համակարգութեանց {ժամանակները} անցան, այժմ կրիտիկի ժամանակ է. համակարգութեանց

ների մօտ, այն բոլոր պատերազմների եւ խռովութեանց {ժամանակները} մինչեւ ձեր հնազանդուիլը։ Նորանից յետոյ, ձանձրա

մեղ եւ զօրաւոր կերպով էր քարոզում, իսկ այս վերջի {ժամանակները} իսպառ վատ էր նորա քարոզը"։ Եւ այսքանը չկարողացա

ցա մօտ է կեցել այն բոլոր խռովութեանց եւ պատերազմի {ժամանակները}, որ Պերոզի ընդդէմ մղում էր Վահանը եւ որին մեծապէ

լուց յետոյ, երբ բոլոր խռովութեանց եւ պատերազմերի {ժամանակները} Կամսարականների մօտ էի, այդ միջոցին վարած կեանքիս

մ, հոգում եմ, բայց դժուար է, Ձեր մռայլութիւն. {ժամանակները} փոխուած են: - Ի՞նչ են այդ փոփոխութեան պատճառ

այդ ծերերը անցուցած լինելով, ինչպէս ես, իւրեանց {ժամանակները}, ամենայն բանի վերայ նայում են այն աչքով, ինչ աչ

ձեզ գիտեն... - Գիտեն, գիտեն, բայց առաջին {ժամանակները} չեն այժմ, ասես թէ իմ աստղը վայր է ընկել երկնքից

որպիսութիւնը, անունը միայն լսում էին եւ պսակուած {ժամանակները}, դեռեւս, մինչ Աստուածային տաճարի մէջ, այն ահար

ալով։ Հին լեզուն անդա՜րձ գնաց, որովհետեւ հին {ժամանակները} գնացին, եւ եթէ գնացած չլինէին վաղուց, հին չէր լ

կոսը, բնութիւնը, պատմական դէպքերը եւ հազարամեայ {ժամանակները} տուին նորան այն ձեւ ու կերպարանքը, կարո՛ղ ես անց

եւ Աստարդին։ Բայց Հռովմայեցոց Պալեստինին տիրելու {ժամանակները}, Բահալը եւ Աստարդը ունէ՞ին դարձեալ իսրայելացի պա

րանք, որոնք հին լեզվի համապատասխան եղանակների եւ {ժամանակների} բառացի թարգմանությունն էին հանդիսանում, կարծես 1

ցուցանելու: Հա՛յ կանայք, դուք որչափ եւս նոր {ժամանակների} ծնունդ, այնուամենայնիւ դուստր կամ թոռներ էք այն

ճը Քրիստոնէութենից յառաջ, որովհետեւ Քրիստոնէական {ժամանակների} հայկաբանութիւնը ստրկացած է յունականին ոչ բառացի,

աւունք ունի հաւասար քանակութեան վերայ, յաւիտեանս {ժամանակների}, եւ մի կողմից վաճառելու իրաւունք չունենալով, իս

է ասել, խղճի խայթ եւս զգաց, ազնուաբար, որ հին {ժամանակների} վերայ գնալով եւ մոռնալով ազատութեան թագաւոր նստել

է նեղութեամբ, քանզի այժմեան երկու հարիւրը անցած {ժամանակների} հարիւրի զօրութիւնը չունի, որովհետեւ ապրուստը թան

որ եւ մտքի զգեստը, որ լեզուն է, այդքան դարաւոր {ժամանակների} մէջ պիտոյ է փոփոխուած լինի. լեզուն ենք ասում, ո

խատուիլը եւ հայհոյուելով հալածուիլը, ոչ թէ անցած {ժամանակների} պատմութեամբ, կամ որպէս մի լուր մի մարդուց լսելով

աշիրմեան հրամանը լոկ երեւակայութեան արդիւնք է նոր {ժամանակների}, որ, հինգերորդ դարում, երեւակայութեան մէջ էլ տ

պատմութեան մէջ այդ անունով։ Գրեթէ 400 տարի յետոյ {ժամանակների} վերաբերութեամբ, Յովհաննէս կաթողիկոսը, պատմելով

այսպէս եւս եկեղեցական երգերի ճակատագիրը: Վերջին {ժամանակների} երգերը. բովանդակութեամբ միայն զանազանւում են, ը

ն Հայոց ազգի կեանքը օր ըստ օրէ վայրենացաւ, նախնի {ժամանակների} յստակ հայախօսութիւնը աղաւաղուեցաւ եւ մի անմխիթար

ւթեան գաղափարը, որից պիտոյ է ծնանէին նահապետական {ժամանակների} երջանիկ օրերը։ Ֆիլիպպ IIIը, կրթուած լինելով Մար

, որ երկու երեք ժամանակի մէջ երեւում է եւ մնացած {ժամանակների} մէջ բոլորովին կորչում, որովհետեւ այդ եմը ունի իր

վ ա՛յլ պատմական դէպքերի, ա՛յլ աշխարհների եւ ա՛յլ {ժամանակների} ազդեցութեան տակ, շատ բառ չունի, որովհետեւ ժողով

գնութեան: Թէ ինչպէս է եղել մեր ազգի շատ հին {ժամանակների} բանաստեղծութիւնը մենք թէեւ ոչինչ գիտենք դրական,

սկացողութեամբ, բանաստեղծութիւն, այն առասպելական {ժամանակների} եղածները պիտի լինէին շատ հասարակ եւ խեղճ բաներ:

ից, այնքան շատ կերպարանափոխ են լինում, ընկնելով {ժամանակների} եւ հասկացողութեանց ազդեցութեան տակ, մինչեւ այն ա

եղած լինելով, չէ կարելի ենթադրել, մանաւանդ հին {ժամանակների} վերաբերութեամբ, թէ երկրագործութիւնը եղած լինի ըն

րելութիւն կայ եւ ոչ դրական աւերանք մի չեղուի, որ {ժամանակների} պիտոյքին յարմար լցնում էր իր պաշտօնը: Նեղսրտութի

դ չեն շինել... Արշամի բերնով խօսում է նոր {ժամանակների} որդին: Պարէտը եւ Սօսը գուցէ իրենց սրտում ընդունո

վ երկարեցաւ եւ քնեց երկու տարի: Այս խառնակութեան {ժամանակներին} երեւում է կարդինալի անհաւատարմութիւնը դէպի պապը

պես էլ մնացել են, մինչդեռ, ըստ հեղինակի՝ " այն {ժամանակներից} քաղաքական փիլիսոփայությունը բավականաչափ առաջադիմո

եմ, թեեւ դեռ ամբողջ գիրքը չեմ կարդացել, որ այն {ժամանակներից} շատ բան է փոխվել, իսկ ինչու անցյալը ցույց տալ իբ

Կարելի է դրականորեն ասել, որ հրեաները Հակոբի {ժամանակներից} մինչեւ այսօր ստրուկ են եղել: Նրանց կարճատեւ ինքն

կերին եւ մյուս բնախույզներին, որոնք նախապատմական {ժամանակներից} որեւէ մի փոքրիկ իր գտնելով, հաստատապես վերականգն

անք չկան հին լեզվի մեջ, որովհետեւ եղանակներից եւ {ժամանակներից} գործածվում էին միայն նրանք, որոնք հին լեզվի համա

լեզվի, որովհետեւ հայերը Ալեքսեյ Միխայլովիչ ցարի {ժամանակներից} առեւտրական որոշ կապեր են ունեցել ռուս կառավարությ

ւոր մարդերի: Քաղաքը ունի մի քանի խանութներ՝ հին {ժամանակներից} շինած, որ վարձու է տալիս, եւ որոնք, բոլորովին

ւթեան ճառագայթքը: Թէեւ դոյն այդ պարծանքի առարկան {ժամանակներից} յետոյ դարձաւ ֆրանսիացոց համար մի խայտառակիչ վկայո

ւոր ընկեր (այս գործակատարի եւ Բէգզադէի՝ շատ վաղ {ժամանակներից} սկսած, իրեարու մէջ ունեցած յարաբերութեան մասին չ

գործականութիւնը: Եզր անունի սկզբնատառը, դարաւոր {ժամանակներից} սկսած, գլխիվայր է գրում ազգը, եւ այդ հերոստրատե

լ էր ազգային թատրոնի ` կարօտութիւնը. բայց եւ վաղ {ժամանակներից} արգելք եւ խափան պակաս չէին եղած այդ մեծախորհուրդ

Վերջինները շատ տեղ դարերով յետ են մնացած այժմեան {ժամանակներից} ։ Եւ առհասարակ մեր մատենագրութեան մէջ ի՞նչ գր

ը եւս բաժանւում են զանազան դասակարգ: Ծեր կամ հին {ժամանակներից} հարուստ տան ժառանգը աւելի պատուաւոր է, քան թէ մի

ան գաղափար ասուած էր իւրեանց օգտի համար, շատ վաղ {ժամանակներից} քարոզում էին իւրեանց անձը անմիջական երեսփոխան Աստ

ւնի այսպիսի խօսքերի հանդէս տալով դարաւոր եւ խաւար {ժամանակներից} սերմանուած եւ տգիտութեան հողի վրայ բուսած փուշերի

ւթեամբ հարկադրում են մեզ կարծել, թէ դոքա շատ հին {ժամանակներից}, եւ թագաւորներից առաջ ժամանակներից, մնացած արար

դոքա շատ հին ժամանակներից, եւ թագաւորներից առաջ {ժամանակներից}, մնացած արարողութիւնք են կամ այդ արարողութեանը փ

որ խոնարհումները պակասում են, իսկ եղանակներն ու {ժամանակներն} ավելանում, մի բան, որ չկա հին լեզվի մեջ, ես այ

Պատճառը շատ պարզ է. որովհետեւ Իսրայէլը, դարաւոր {ժամանակներով} Եգիպտոս մնալով, ընտանացել էր եգիպտական բնութեան

գեր մեր քաջերի վերա, որոնք կացած էին նահապետական {ժամանակներում}. պիտո է, որ ունենայինք եւ մեհենական կամ նվիրակա

չի բավականանում: Նա անպայմանորեն կորոշե հնագույն {ժամանակներում} այդ մկրատը գործածող կնոջ մազերի գույնը - խարտյաշ

ոտ գնալու: Ես դեռ հիշում եմ նրա արդ ու զարդը հին {ժամանակներում}: Եթե Անանիան տեր Մովսեսին նամակ գրի, ապա թող նր

ր մարդերի համար բաւական օգտակար բան դարձաւ վերջին {ժամանակներում}, երբ գետի ափում ամբարներ ու նաւահանգիստ շինուեցա

Բէգզադէն ունէր մի սիրական գործակատար, որ վերջին {ժամանակներում} շինել էր իւր հետ մասնաւոր ընկեր (այս գործակատարի

ւ եւ Պղնձէ քաղաքի պատմութիւնը։ Լաւ որ այս վերջին {ժամանակներում} հայերը երկու օրինաւոր վիպասանութիւն ստացան՝ " Վէ

որմած պարոն, Այն հաճելի համոզմամբ, որ մեր {ժամանակներում} լուսավորության յուրաքանչյուր ճշմարիտ գնահատող չի

կամ երբեւիցէ, սորանով, ուրիշ տեղերում եւ ուրիշ {Ժամանակներում}, զարգացման գործողութիւնը ազատւում է այդ մոմենտնե

պատճառով Հրէից ժողովուրդը եւ քահանայապետքը, առաջ {ժամանակներում} ծաղր անելով, թշնամանում էին՝ երբեմն կախա՛րդ կոչ

ը սրբագրել։ Եւ որպէսզի չկարծեն ոմանք, թէ հին {ժամանակներում} Սողոմոնի Իմաստութիւնը Կաթուղիկեայք էր անուանւում

նւում (ըստ որում, անհիմն կարծիքներ առա՛տ են մեր {ժամանակներում} ), ուստի վկայ ենք կանչում Ագաթանգեղոսը, ուր Ս.

րի վերայ ` մեր ծախքը անչափ. մօտ տեղերում կամ մօտ {ժամանակներում} հրիտակ եւս չէ երեւում չորս կողմը ստանալու....

հացով սնանել, որովհետեւ ինքը՝ ազգը, ինչպէս մեր {ժամանակներում} եւս, իւր հայրենասէր որդիների համար ո՛չ հաց ունէր

վ, շատ հեշտ կորուսանում էին մի մարդ մանաւանդ այն {ժամանակներում} ։ Այս պատճառով հարկադրուած էր Մխիթարը ծածուկ

ր դէպի մարդկային ազատութիւնը։ Քրիստոսի {ժամանակներում} Հրէական կրօնի պաշտօնեայքը համը տարել էին իւրեանց

թէ այդ բանը եղած է միայն իւր օրերումը, այլ եւ հին {ժամանակներում} ։ Թող խօսէ ինքը՝ Քերթողահայրը. "Այլ ինձ թուի, որպէ

անական դասեր, չ'նայելով, որ ինքը՝ Օրտիցը, այն {ժամանակներում} երեւելի աստուածաբան էր եւ մեծ փառք էր ճարել Փարիզ

բայց Յիսուսեանք աքսորուեցան քաղաքից։ Իւրեանց այն {ժամանակներում} տպած շարադրութեններից մինի մէջ Յիսուսեան աբեղայք

բեք չունեցած պարծանքներ, որ թէ պատմութեան յայտնի {ժամանակներում}, երբ քիչ շատ ձեռք ու ոտք ունէր Հայաստանը, մենք

ւածքը եւ ձեւը տիրապէս սովորական էր, մանաւանդ հին {ժամանակներում}, բայց ասիական այլաբանութիւնքը մի աննշան բաներ են

րի յիշատակուելու վրայ հիմնուած է կարծիքը, թէ հին {ժամանակներում} աւելի ստեպ է պատահել այդ երեւոյթը, քան թէ նոր ժա

ւմ աւելի ստեպ է պատահել այդ երեւոյթը, քան թէ նոր {ժամանակներում}: Բայց նոյնպէս, ենթադրւում է, որ հին ժամանակներ

անակներում: Բայց նոյնպէս, ենթադրւում է, որ հին {ժամանակներում} հմայողները եւ հաւադէտները (augur) օգուտ քաղելով

առը, որ Եգիպտոսից դուրս եկած օրից այնքան դարաւոր {ժամանակներում}, ինչ որ չկարողացան արգելել Եհովայի, Մովսէսի եւ

րծածական բառերը եւ ոճերը անտես առնենք, որոնք հին {ժամանակներումը} տեղ տեղ երեւում են գործածուած. առաւել անհասկանալ

ային, տալով նորան բարու եւ չարի գիտութիւնը. այն {ժամանակներումը} այս մի մեծ գաղտնիք էր, բայց մեր ժամանակներումը մ

ն ժամանակներումը այս մի մեծ գաղտնիք էր, բայց մեր {ժամանակներումը} մինչեւ անգամ բոլոր աղախինքը գիտեն առանց սատանայի

տութիւնը, որ ստանում էին, թանգ արժէր նոցա։ Վերջին {ժամանակներումը}, Հրէաների այն քաղաքական եւ կրօնական ընդհանուր աւե

անհնարին բաների կարգումն էին։ Կեանքի վերջին {ժամանակներումը} չ'մնացին Իգնատիոսի մէջ նորա առաջուայ աշխուժի եւ ո

ատիոսը, բնակուելով Պապական Ապարանքի մօտ, որ այն {ժամանակներումը} փայլում էր Եւրոպայի մէջ, սեպհականեց ինքեան սնափա

րի հետ, որ պաշտպան էին այս իշխանութեններին։ Այս {ժամանակներումը} նոր էին կազմւում Եւրոպայի մեծ միապետութիւնքը, այ

մշտնջենական եւ անհաշտ պատերազմ... Եթէ առաջուայ {ժամանակներումը} նորա նախորդ թագաւորները գիտէին՝ ինչպէս պատժել այ

անսիայի ազնուականների ապստամբութիւնը շիջուցանելու {ժամանակներումը}. այս բոլոր երեւելի դիպուածների մէջ նշանաւոր էր հ

ր ստացաք եւ արտաքին արժանավորություն, որ այժմյան {ժամանակներումս} շատ հարկավոր է: Այս մասնավոր ծանոթությունքը գրել

առանձին բերք, որ յատկապէս նորան պատկանէին: Նոր {ժամանակներումս} լսւում է, թէ ձկնորսաթիւնը Դօնի մէջ բաւական յառաջ

ուրիշները եւս կարդան եւ տեղեկանան դորան: Մօտ {ժամանակներումս} ստացած նամակներիցս կամ լուրերիցս հետեւեալ բաները

եւ շատ օգուտներ ունի, որոնց մասին միմյանց տեսած {ժամանակներս} մանրամասն կխոսինք: Եթե դուք այնքան բարի եք,

անաչեմ ձեր ազնվությունը. ինչ երկար խոսիմ, տեսած {ժամանակներս} կխոսինք: Սպասում եմ պ. Հայրապետյանցին:

նգստանալ բնութեան գոգումը: Գետի ափը, մինչեւ նոր {ժամանակներս}, չունէր մի յարմարաւոր նաւահանգիստ։ Մի քանի տարի

բնութեան ազդեցութեան են ենթակայ: Մինչեւ շատ մօտ {ժամանակներս} գրեթէ եւ միեւնոյն նոյն կառավարութեան տակ էին քաղա

առ արժանի լինիք միմյանց տեսության: 2 ամիս ու կես {ժամանակով} Սահակն ալ պիտի գա, միասին կգանք երեքս էլ աստուծո

ամակս, որ խոստացել էի առաջին նամակիս մեջ: Գուցե {ժամանակով} ինձ հարկավոր լինի հավատարիմ պատճենը այն տեղեկությ

ւթյուն դրամի, իսկույն պ. Սադայից փոխ առի 1 ամիս {ժամանակով} այդ դրամը եւ հասուցի, որոնց արժանն էր, սպասելով

ացողքս պարտական ենք ընդդեմ զինվորվել եւ ցույց տալ {ժամանակով} մեր ապագայից, որ ազգի համար անհոգ չենք եղել, որ

արերարությունը ինձ առնեք, որ ես կարողանամ 2 տարի {ժամանակով} Փարիզ մնալ եւ այնտեղ ուղղակի վարդապետի քննություն

ր, ամենողորմ գթութեամբ պարգեւում ենք մշտնջենաւոր {ժամանակով} բոլոր հասարակութեան օգտի եւ շահի համար առանց որեւ

օններից, որպիսի եւ լինէր ձեր կոչումը, տասն տարի {ժամանակով}, բայց այդ ժամանակի անցանելուց յետոյ դուք պարտակա

օրք տալուց Տէրութեանը ազատում ենք ձեզ մշտնջենաւոր {ժամանակով}, բացի ով որ ինքը կամք ունէր մտանել ՄԵՐ ծառայութե

ողների, թոյլ ենք տալիս նորան վայելել մշտնջենաւոր {ժամանակով} եւ ժառանգաբար այն ամենայն իրաւունքը, որ ՄԵՐ ընդհ

ար եւ ժառանգաբար բոլոր հասարակութեանը մշտնջենաւոր {ժամանակով}, առաւել հաստատութեան համար մեր յատուկ ձեռքով ստո

Նախիջեւանի Հայոց հասարակութեան վերայ մշտնջենաւոր {ժամանակով} հաստատում ենք: Տրուած է, Յունուարի 4-ին 1799 թո

ի հետ, բարի ճանաչեցինք հաստատել, եւ մշտնջենաւոր {ժամանակով} հաւատարմացնել, որպէս եւ այս հրովարտակով հաստատու

նտրւում են հասարակութեան կամեցողութեամբ երեք տարի {ժամանակով}: Ոչինչ աւելի լաւ կառավարութիւն չէր պիտոյ ցանկանա

երը վառվռուն աստղերի նման փայլելու են մշտնջենաւոր {ժամանակով} ՝ գալոց հայկական սերունդի աչքի առաջեւ, նորա ժամա

ւմարը իւր զաւակին եւ նորա ժառանգներին մշտնջենաւոր {ժամանակով}, դորանով ապահովում էր նա իւր զաւակի կրթութիւնը ե

իմեանց: Ես ինքս նոյնպէս Սամսոն գնացել էի մի ամիս {ժամանակով} իմ առեւտրական գործերի համար. այդ էր ահա եւ իմ լռ

անդադար ճանապարհորդութիւնքը Եւրոպայում, ամսօրեայ {ժամանակով} դեգերուիլը հանքային ջրերում, տկարութեան կատաղաբա

եցիկ շինուածք՝ երկու յարկով, որի վերայ կարելի է {ժամանակով} յաւելացնել եւ երրորդ յարկ, եթէ միաբան հիմքը կարո

ահանդէսը, ինքը՝ պարոնը, պատրաստ է մի քանի ամիս {ժամանակով} գնել Բէգզադէից մօտ իբր 15. 000 մանէթի ապրանք՝ հա

գրական եւ տեղագրական ծանօթութիւնք, որպէսզի, եթէ {ժամանակով} հոգ տարուելու լինի ազգին, իմանան հոգացողքը, թէ

ր արծաթ եւս վճարող չլինի... գո՛նէ, մի քանի տարի {ժամանակով}, դարձեալ կ՚ապահովէ իւր գիտութեան համբաւը, որ սկ

արին հետեւիլ, միմիայն այն պատճառով, որ անկատարը {ժամանակով} յառաջ է, քան թէ կատարեալը: Այս օրէնքը չուն

ղքատանոցի եւ հիւանդանոցի անուններով. մշտնջենաւոր {ժամանակով} պարգեւում էին իւրեանց գոյքը այդ աստուածահաճոյ շին

եան, թէեւ անժխտելի, օրէնքի կատարումը չափուած չէ {ժամանակով}, ուստի գլխաւոր ներգործող անձին որակութիւնքը կարո

իւր սրտի միջի ոխակալութիւնները, որ ունէր տարեւոր {ժամանակով} նորա դէմ: Այս բոլորիս պատճառն այն էր, որ պապը մ

ինչպէս ինքը՝ Փաւստոսն էլ յայտնում է, որ առաջին է {ժամանակով} բոլոր հայոց եկեղեցիներից։ Թղթի յառաջաբա

լով դէպի իւր վեզիր Բէհեղզեբուղը. - ես միտք ունիմ {ժամանակով} իմ գրապետ շինել այն վարդապետը, որ անցեալներումը

եմ, եկած եմ արձակուրդ խնդրել Ձեզանից, վեց ամիս {ժամանակով} օտար աշխարհ գնալ, հանքային ջրերով իմ վէրքերը բժշ

ամբոխը դեւերի չգիտէ ոչինչ թաքուն բան: Իբր թէ {ժամանակով} մահկանացու մարդերի միջից այնպիսի մի նզովեալ պիտոյ

ծ ոսկի էր, տալիս է որպէս մի հնար, կեանքը անորոշ {ժամանակով} երկարացնելու եւ մանկութեան ծաղիկը վերանորոգելու:

ոսը պարապում էր որոնելով ընդհանուր դեղը եւ անորոշ {ժամանակով} կեանք երկարացնելու հնարը: Իւր աշխատութենների մէջ

ով (1717-ին), Վենետիկեան Ծերակոյտը մշտնջենաւոր {ժամանակով} պարգեւեց միաբանութեանը Սուրբ Լազարոսի վանքը՝ մօտ

քական կեղեքիչ կառավարութեան ձեռքով եւ այն մի տարի {ժամանակով} ։ Այնտեղ, ուր մի մարդ արծաթով գնում է մի պաշտօն, ա

ները, յետ դրեց այս գործի վախճանական վճիռը անորոշ {ժամանակով} եւ թոյլ տուեց Յիսուսեաններին ուսուցանել նոր բացած

ն բանի է, որ ցոյց է տալիս անել կամ կրել դէմքով, {ժամանակով} եւ այլն։ Գործ բայ չէ, այլ՝ անուն, իսկ գործեմը

գործողութիւնը առաջին դէմքում, որոշեալ եղանակով, {ժամանակով} եւ թըվով։ Անելը կամ ցոյց տալը, այսինքն՝ բուն բ

սը իր հարցմունքի մէջ գործ է դնում բայը եղանակով, {ժամանակով}, դէմքով եւ թվով, ինչպէս " ինչ են անում ", Կիրա

աւելի դիւանապետական, քան թէ նոյնիսկ Պրուսիոյ այն {ժամանակուայ} տէրութիւնը, նոյնպէս եւ նորա օրագիր հրատարակելը,

ollége Louis le Grand)), բայց Համալսարանը այն {ժամանակուայ} հռչակաւոր իրաւաբան Գիւմուլէնի խորհրդով բողոքեց այ

ւր երկրորդ կնոջ՝ Մարիա Մեդիչիսի ընդառաջ, որ այն {ժամանակուայ} գեղեցկուհիներից առաջինն էր, խելացի եւ խորագէտ կի

վ ինքը Յանսենականութիւնը կարողացաւ տեղ գտանել այն {ժամանակուայ} Եւրոպացի ուսումնականների սրտի մէջ, կարողացաւ իւր

համար աւելացրել էին։ Յանսէնեանների մէջ կային այն {ժամանակուայ} խելացի եւ բանագէտ մարդիկ՝ յառաջադէմ հոգեւորականք

նուորների մէջ ծագեցան թշնամական շարժողութիւնք այն {ժամանակուայ} բաների կարգին ընդդէմ։ Զուր տեղը Կարդինալ դը Նոյա

ի հռչակաւոր տիկինները, որոնց մէջ գտանւում էր այն {ժամանակուայ} երեւելի գեղեցիկներից Բերրիեան դքսուհին, խլում էի

թիւնը, ինչպէս էր տասը տարի առաջ, ապա ուրեմն այն {ժամանակուայ} գեղեցկութեան եւ ներկայ տգեղութեան պատճառները պիտի

գի բարեմիտ անդամք կբարձրացնեն յուրյանց ձայնը հարկ {ժամանակում}: Այսքան Ձեզ հայտնի լինի, որ գեր[ապատիվ] Այվազով

կմնանք Հնդկաստան երկու ամիս: § 4. Եթե այդքան {ժամանակում} առանց դատաստանի չկարողանանք գործը ավարտել, եւ եթ

, Փետր. 1859), որքա՛ն ժամանակ անցաւ եւ այդքան {ժամանակում} որքա՛ն երես դատարկ մնաց Յիշատակարանումս: - Ո

կուող մեր եղբայրներին, որոնք այսպիսի լուսաւորեալ {ժամանակում}, բան ու գործ թողած, ընկնում են այդ վէճերի քամակ

հալածասէրների լարուած որոգայթների վերայ -այսպիսի {ժամանակում}, ասում եմ, մինչ հայոց ազգի հիւանդ կազմուածքը գտ

Որպէս հայ, ամօթահար զայրանում ենք, որ այս {ժամանակում} հայ մամուլից արձակւում են այսպիսի ցնորաբանութիւնք

ով մեզ յայտնուեցաւ, այլ բո՛ւն մեր օրերում եւ մեր {ժամանակում} այս ամենը կատարուած տեսանք։ Իսկ զյառաջագոյն գ

մս երեւելու էր. նոքա իսկոյն հաշուեցին, թէ քանի՞ {ժամանակում} կատարում է նա իւր ընթացքը արեգակի չորս կողմով: Ֆ

ծ մի ամսի մէջ.... ասա խնդրեմ, միթէ՞ այս կարճ {ժամանակում} դու այսքան ամուսնութիւն խանգարեցիր ` 777, 777.

ը եւ լեզուի օրէ օր աղաւաղուիլը, թէպէտեւ դոյն այդ {ժամանակում} լսում ենք Լամբրոնացու գանգատները այնպիսի բաների վ

խկին թշնամի Օրտիցի հաւատարմութիւնը շահել, որ այն {ժամանակում}, իբրեւ երեսփոխան Կարոլոս Vի գործերումը, երեւելի

Կարգերը, որոնք Պապական իշխանութեան այն վտանգաւոր {ժամանակում} ոչինչ օգուտ չէին բերում։ Աշակերտները կամենու

անը քարոզելու։ Բայց Իգնատիոսը, այսպիսի հարկաւոր {ժամանակում} չ'կամենալով բաժանել իւր հասարակութիւնը, միմիայն

կ նոցա Գեներալը, որ Հռովմում նստած էր, միեւնոյն {ժամանակում} ընկնում էր Պապի ոտքերը եւ հաւատացնում էր, թէ իւր

լ է Սիկստոս V-ի կոնդակը, որի զօրութեամբ միեւնոյն {ժամանակում} երկու եղբարք չէին կարող Կարդինալ լինել։ Համբաւ ե

ւպլեսսու գլխին Կարդինալական գլխարկը, որ միեւնոյն {ժամանակում} անուանուեցաւ Լիոնի Արքեպիսկոպոս։ Պապը, իբրեւ փո

աւ հաճոյ գտանուիլ Յիսուսեաններին, որոնք միեւնոյն {ժամանակում} չունէին այս մարդավայել յատկութիւնքը։ Նոքա Յանսէն

ար լեզուների մէջ մի բայ իր մի որոշեալ եղանակում, {ժամանակում}, դէմքում, թվում, պահում է իր կազմուածքը անխախտ

ի կարօտութիւն, որքան կարող էին զգալ: Խորհրդաւոր {ժամանակում} ենք ապրում մենք. եւ մեծ պարտականութիւն կայ մեր վ

երկրագործութեան ձէռք զարկել, բայց այդ բանը կարճ {ժամանակում} չէ լինում, դարեր են անցնում եւ ժողովուրդը արդէն

չի գնալ, որ բնակուի նորա մէջ, որովհետեւ այժմեան {ժամանակում} անպիտան են այնպիսի տները։ Այո՛, կարո՛ղ ես շինել

րոտությանը եւ պիտույքին, մեր լուսավորյալ վեհանձն {ժամանակումը}, բարձրահայաց գիտությունը ցած իջանելով յուր վեհան

մը կատարում են երեկոյեան ժամերգութիւնը: Դոյն այդ {ժամանակումը} զարթնում է եւ սատանան. երբ որ զարթեցաւ, իսկոյն

մեծ, դո՛ւ կտրիճ տղայ, ի՞նչ կայ. մի՞թէ այժմեան {ժամանակումը} պիտի կտրիճը խնդրէ աղջիկ, աղջի՛կը կտրիճ պիտի խնդր

աւորութիւնը յայտնեց մի քանի վարդապետների, որ իւր {ժամանակումը} հռչակաւոր էին Հայաստանումը, բայց սոցանից ստացաւ

եռքով, մանաւանդ՝ Յակոբ Լայենէզի ձեռքով, որ իւր {ժամանակումը} երեւելի քաղաքագէտներից մինն էր։ Ոչինչ հասարա

հնարներ։ Շատէլը դատապարտելով դէպի մահ՝ միեւնոյն {ժամանակումը}, այսինքն՝ 1594 թուականի դեկտեմբերի 29ին, վճռեց

խնդրեն մտածելու, բայց նոցա մտածողութիւնը այժմեան {ժամանակումը} անտեղի է. ինչ որ այսօր կարելի է առնել անվտանգ,

իրքը մեծ տպաւորութիւն գործեց ժողովրդի վերայ։ Այս {ժամանակումը} լուր ստացուեցաւ, թէ Ուրբանոս VIII Պապը ոչնչացուց

աստուած իւր գրքի հերքումը)։ Յիսուսեանք այս {ժամանակումը} փոխեցին իւրեանց ներգործութեան կերպը, ինչ որ վերա

ի միջնորդութիւնը։ Լուդովիկոս XIV-ը ծերութեան {ժամանակումը} գտանւում էր իւր խոստովանահօր եւ այլ Պալատական Յան

ներկայացրեց կանոնադրութիւնը թագաւորին, միեւնոյն {ժամանակումը} վճռեց, որ Կարգը նոյն կարգադրութենից երկրորդ պատճ

որք մին օրինակ համեմատ միմեանց գոլով, մի եւ նոյն {ժամանակումն} ձեռնադրեաց առաջի մեր: Տէր Ստեփաննոս քահանայ

նը փոխանակում են Ռուսի բառերով այնպէս, որ ներկայ {ժամանակումս} Նախիջեւանցին խօսում է Ռուսերէն եւ Թաթարերէն, քան

լ ամենայն օր գովասանութիւն, այդ պատճառով այժմեան {ժամանակումս} ճշմարտութեան ձայնը թւում է նորան որպէս մի օտար աշ

ժանի լինի դպրոց անունը իւր վերայ կրելու: Այժմեան {ժամանակումս}, թո՛ղ նորա ուրիշ բազմամասնեայ թերութիւնքը, միմի

նելով, մի կերպ վարուել են նորա հետ, բայց ներկայ {ժամանակումս} բարեկամ գտանել Պետերբուրգի մէջ, շատ կարծիքական մ

նը, բայց չենք լսում, թէ նոցա շինութիւնը այժմեան {ժամանակումս} ինչ խորհուրդ ունէր մարդկային յառաջադիմութեան համա

: Դիցուք թէ անցածը անցել է, բայց այս լուսաւորեալ {ժամանակումս}, մինչ ամենայն տեղ մեր սիրելի ազգի մէջ փոքր ի շատ

րողներին դժողքն է ժառանգեցնում։ Արդեօք, այս {ժամանակումս} կա՞յ Երեմիայ մարգարէին նմանող մի մարդ, որ ողբալո

, թէ այդ փիլիսոփայքը իւրեանց գիտութեամբ, այժմեան {ժամանակումս} կարող են միայն աշակերտ լինել եւրոպական դպրոցներին

ոսի անճոռնի գրքերով։ Այս գիտութիւնքը այժմեան {ժամանակումս} ունին մի արդարացի արժանաւորութիւն մարդկային դատաս

ին Պոպովեանց, որ էր տիրացու Սարգիս, որ յայնոսիկ {ժամանակս} գտանէր Էջմիածին, իբրու թէ ես գրեալ իցեմ նոյն տիր

ւյն մատուցանելով, հայտնում եմ, որ այս գիրս գրած {ժամանակս} աստուծո ողորմությունովը ողջ եւ առողջ եմ, նույնպե

հաւանական է թէ եղելոց ի Նախիջեւան, ընդ այնոսիկ {ժամանակս}, որովհետեւ այս ամենայն հրիտակք աւանդին ըստ թելադ

ց հրիտակաց, թողելոց այսրէն, ընդ այնոսիկ դարձեալ {ժամանակս}: Ի գործոցն ինձ յանձն եղելոց եւ յերեսփոխանական

եւ Սարգիս Ծատուրեան, կտակօք իւրովք արարելովք ընդ {ժամանակս} ժամանակս աւանդեալ են յօգուտ ազգիս մերոյ բնակելոյ

Ծատուրեան, կտակօք իւրովք արարելովք ընդ ժամանակս {ժամանակս} աւանդեալ են յօգուտ ազգիս մերոյ բնակելոյ 'ի Նոր Նա

Քրիստոսի: Գոհանամ զքէն Տէր, զոր ետուր ինձ {ժամանակս} այս բարի եւ արարեր զիս որդի ծնանիլ վասն քեզ միայն

յիմար խօսում են բարձրաձայն։ Էլ ի՞նչ ասեմ. իմ {ժամանակս} բաւական չէ թշնամու իմ վրայ քաշած նետերից ստացած ա

մեծարելով, բարեշէն զաշխարհս առնելով։ Նոյնն եւ ի {ժամանակս} իշխանութեան իւրոյ զմեծ կաթուղիկէ եկեղեցին որ 'ի Հ

եկեղեցիների մայրը"։ " Նոյնն (Վահան) եւ 'ի {ժամանակս} իշխանութեան իւրոյ զմեծ Կաթողիկէ եկեղեցին որ 'ի Հա

օրեղբարց մասին, ասում է. " կացեալ անդ մինչեւ 'ի {ժամանակս} Առաջինն Լեւոնի կայսեր, մեռանի անդ Վասակ եւ Տաճատ

վարքս ու բարքս, ըստ որում Սիւնեաց աշխարհում եղած {ժամանակս} ինձ իր մօտ էր պահում ամառները։ Թէ ինչ է այդ տեսա

- Նա աւանիկ գիտուն ասացեալքն հայոց, եւ յարդի {ժամանակս} երկիր առնուն զհին ձեւ խօսից, որով երբեմն, մանաւ

ատակի երախտապարտութեան իմոյ առ տէրդ՝ ի ժամս եւ ի {ժամանակս}: Լեզու իմ ծանրաշարժ, այլ ոչ եւ գրիչս, զի նման

յինքն կրէր իւրովքն հանդերձ, որպէս եւ մինչ ցյետին {ժամանակս} նովին մտօք հեռի կային 'ի Հռովմայ. եւ հուսկ ուրեմ

իկայից գտաւ Հ. Միքայէլ Չամչեան, որ եւ 'ի բազում {ժամանակս} շրջեալ 'ի քարոզութիւն 'ի հեռաւոր երկիրս գնաց մինչ

ն հարազատութենէ, ուստի որպէս այժմ, նոյնպէս եւ ի {ժամանակս} յայնոսիկ ոչ երբէք կարող գտեալ արմատ արձակել ի սիր

, թէ գրոցս այս լեզուաւ եթէ խօսէին, կային այնք ի {ժամանակս} Հայկայ եւ թէ ընդունելի լիցի ցվախճան իշխանութեան ն

դ դարուց իւրով Աղուանից պատմութեամբ, զոր ընդ ձիգ {ժամանակս} համարէին կորուսեալ: Արժանաւորութիւն հեղինակիս չա

րինուածոց, որոց լեալ կարծեն ի նախնումն, երեւի ի {ժամանակս} նախնի Հայկազանց, այլ այս՝ կարծիք է եւ եթ, մանա

բերանդ փիս բաց անում... է: Այս տողերը արտադրած {ժամանակս}, ասես թէ կենդանի ձայնով լսում էի այս խօսքերը հայ

եմ մտածում նրա ներկա վիճակի մասին, մանավանդ այն {ժամանակվանից}, երբ իմացա մեր ընդհանուր բարեկամ սիրելի Ֆեոդոր Մ

նա գոլ՝ ուսաք ի նորին իսկ գրուածոց եւ այլոց նորա {ժամանակցաց}: Յօրինէ [վասն] ի հայցուածոց ուրումն Թէոդորի " զԳ

զայն ամենայն ըստ իմիք արդիւնաւոր կացուցանել վասն {ժամանակցաց} իւրոց եւ ապագայից, եթէ զոր գրեաց, գրեալ էր ի լե

ԱՍՏՈՒԱԾԸՆՏԻՐ ԲԱՐՁՐ ՍՐԲԱԶԱՆ ՀՈՎՈՒԱՊԵՏ, Բազում {ժամանակք} են, յորս բանաւոր փարախս այս կայ առանց Հովուապետի

ուղայոյ եւ առաքելոյ զայլ ոք ՚ի տեղի նորա հնգամեայ {ժամանակօք}: Լսեմք նոյնպէս, եթէ Թադթէոս եպիսկոպոս Բեկնա

անրական եւ առաքելական եկեղեցի։ Ամսօրեայ իբր {ժամանակօք} յառաջ քան զայս, նախարարն ներքին գործոց իրազեկ եղ

ւրուք գործոց քաջութեան՝ այրել, իսկ որ առ իւրովք {ժամանակօք} ՝ դադարեցուցանել, եւ որ ինչ վասն իւր միայնոյ՝ գ

ողջ. գոհանամք զաստուծոյ. զի մարդասիրութեան նորա {ժամանեալ} կորզեաց զողորմելի անձն իմ ի գերեզմանէ:: Եղա

եալ ի Գաբրիէլ վարդապետէ Այվազովսքւոյ: Յերեկն {ժամանեալ} ի սուրբ աթոռս, մեծի երջանկութեան իմում առգրեմ մա

յ գործողութեանցս, փութանակի մեկնեցայց ի Թիֆլիսոյ {ժամանել} ց8 նոյեմբերի ի Փօթի, յորում աւուր շոգենաւն նաւել

ոյ կողմանն գրո՛հ տուեալ ընթանային 'ի հօտ ոչխարացն {ժամանել}. եւ այլք ընդ դասակս այծեաց ձախակողմեան հաղորդեալ

Մոսկվա, որ հեռագրով ձեզ իմաց տան՝ հենց որ նրանք {ժամանեն} այնտեղ: Դու ինձնից տեղեկություն էիր խնդրել ռնգեղ

ի թշնամեաց իմոց, եւ ես եթէ մարթացայց, յուսամ թէ {ժամանեցից} եւ զձեզ անվաստակս կացուցից։ Անզգամութեամբ ասեմ,

ւ պայծառութիւնը)։ Այս իրողութենների մէջ ահա {ժամանում} է Աբովեանը Էջմիածին։ Բայց, ինչպէս պատմում է հան

, ո՛չ ոք ի կաթողիկոսաց մերոյ վիճակեցաւ այսպիսում {ժամանսկի}, խոստովանիմք, զծանրութիւն բեռինն, այլ զոր բարձ

, սեւ մօրուքով... Նոքա մտան եկեղեցին, բայց {ժամասացութիւնը} արդեն աւարտուած էր: Քահանան ճանաչեց պարոն Մկր

րեալ ի վերայ իմ ղՁեր բարերարութիւն, իսկոյն առանց {ժամավաճառ} լինելոյ ունիմ մատուցանել զայն ընդ այլ թղթոց զորս

բոլորը ծովը եւ նոցա փոխանակ կանգնեց եկեղեցիներ եւ {ժամատուններ} ։ Այս ծովեզրից անցաւ նա Տրաւանկօր։ Այս շրջմոլիկ

միջումը ողնաշարի վերայ. մէջքը կապած մի գօտի, որ {ժամարար} քահանայքը գործ են ածում: Մէք փոքր ինչ մանրամա

, պիտոյ է տեսանէ Շահումեանցին: Վերջապէս սկսեց {ժամացոյցը} զարկել ճակատագրական տասն եւ մի ժամը: Մանուշակ

այն կողմը, եւ ահա՛, ոչ ոք չկար: Նա բարկացաւ {ժամացոյցի} վերայ, պատճառ, չէր կարող ամենեւին կարծել, թեւ

ւն եւ Մանուշակը: Տիրեց լռութիւն: Պատուարի {ժամացոյցի} ամէն մի գնալ գալը, ամէն մի զարկը շատ երկար էր թւ

նուշակը արդէն մտածում էր մահի վերայ: Այս միջոցին {ժամացոյցի} տասն եւ մինը զարկելու հետ, բացուեց տան դուռը եւ

ասխանեց Շահումեանցը, նայելով իւր կրկնափակ ոսկեայ {ժամացոյցին}: Ես շատ զարմացած լինելով այս մարդուց խօսակցու

ի, արեւը վաղուց արդեն մայր էր մտնում եւ աշտարակի {ժամացույցը} ժամի 11-ի զարկեց, ի դեպ, ես էլ ընդունեցի իմ HCI

ւցին նորա դագաղը մինչեւ Հայոց եկեղեցին։ Ճաշու {ժամերգութեան} աւարտուելուց յետոյ, երբ որ պիտոյ է սկսանուէին նն

այն ժամանակ, երբ Հռովմում կատարում էին երեկոյեան {ժամերգութիւն}, ուրեմն սատանայի համար առաւօտ էր լուսացել: Ա

լու ժամանակ, երբ Հռովմումը կատարում են երեկոյեան {ժամերգութիւնը}: Դոյն այդ ժամանակումը զարթնում է եւ սատանան. եր

ր միջոց դեռ շատ ունինք մինչեւ երեկոյեան խաղաղական {ժամերը}, մանաւանդ որ դուք եւս սրտանց կամենում էք լսել գո

յաւելացնեմ, պաշտօնաւորներին ` թէ ձեր աշխատութեան {ժամերը} կը բարւոքեմ եւ ձեր վերայ լաւ հոգացողութիւն կ՚ունե

մ ասում ես, նա խոստացաւ մինչեւ իւր կեանքի վերջին {ժամերը} հայհոյել քահանայապետի ոսկերքը: Արդէն պապի նոյնիս

աշտի օդի պակասութիւնը: Բայց որովհետեւ ջերմութեան {ժամերը} այնքան երկար չեն, որովհետեւ օդը անօսրանալով ստան

ս, - եթէ անպարկեշտութեամբ վրդովեցի քո առանձնական {ժամերի} խորհրդականութիւնը, բայց ես չեմ մեղաւոր, որ շտապ

ւ: *** Անցած օրերի, Անցած {ժամերի} Դու յիշատակներ Ինձ ես յիշեցնում.

իրով նորա խաղակիցը եւ այլն եւ այլն, որ մեզ պարապ {ժամերի} արդիւնք է երեւում, որովհետեւ հիմք չկայ, այլ զար

ութիւնը: - Բայց դուք այժմ մի՛ կարծէք, թէ ես {ժամերով} քարոզ ունէի այդ մասին ասելու... ո՛ւր էր այն եր

մեռնէր՝ առանց ոչ թէ շաբաթներով, օրերով, այլ եւ {ժամերով} ապրելու։ Թէ Սօսն ասես, շատ կեղծ վիճակում է։

նուած լճերի եւ այժմ անջուր աւազանների վերայ: Այդ {ժամերում} բիւրաւոր ճրագներով լուսաւորած ապարանքը խաւար էր ա

երտների եւ կառավարիչների հանգստութեան համար պարապ {ժամերում}: Բացի ասացեալ տնից, նորա մօտ գտանւում են երկու

, ամեն ժամ. Թէեւ ամենայն րոպէ մեր տիրութեան {ժամերում} Մխիթարէր ամեն կերպ՝ արտասուքը աչքերում.

իւնը. այնտեղ, քամին միայն, որոտը, է նշանակեալ {ժամերում}, եկեղեցու տխուր հնչող զանգակը կարող են ընդհատել

հասարակ կառքն, արժէ յաւուրն 3 ռուփի, սկսեալ ի 6 {ժամէ} առաւօտու մինչեւ 48 ժամն երեկոյեան եւ զմի եւ նոյն

ի նոյն իսկ յութերորդ ժամու երեկոյեան փոխանակ ի 6 {ժամէ} առաւօտու: Ըստ այսմ յամիսն արժէ ինձ կառքն 9 ֆունտ

րից ստացած անթիւ վէրքերս համարելու, որ օրէ օր եւ {ժամէ} ժամ վտանգով ընդունելով՝ համբերում էի ամեն բանի հ

ի պաշարի վրայ ոչ միայն "օր ըստ օրէ", այլ "ժամ ըստ {ժամէ} ", եթէ կարելի է այսպէս ասել, աւելանում են ռուսի բա

ամար լինէր այդ մշակութեանը, այն Ժամանակ Եագէն եւ {ժամէն} ֆրանսիացի բնագէտների հոյակապ ֆիզիկաները իրենց կը

, ես բանի ու գործի տեր մարդ եմ, առավոտ մինչեւ 2 {ժամը} լինում եմ ամեն օր Համալսարանումը, հետո նստում եմ

ճաշ ուտել, շնորհակալ եմ, եկավ: Ճաշից հետո, {ժամը} 5-ին երկաթի ճանապարհով գնացինք 17 վերստ տեղ. այն

եղ ժողովուրդ կար, եւ ուրախությամբ մնացինք մինչեւ {ժամը} 10, հետո նա գնաց տուն, ես էլ եկա իմ տունս, Ավտ

Весь ваш Мишель 1863, փետրվարի18, երեկո, {ժամը} 9, Ս. Պ[ետեր]Բ. Սիրելի եղբայր, Քո ա

. 1863. փետր. 20, Ս. Պ. Բ. Երեկոյան {ժամը} 9-ին. Nocturna Սիրելի եղբայր, Երեկվա

ս նամակն այսօր կպահեմ ինձ մոտ, կարելի է երեկոյան {ժամը} 10-ին քեզանից կստանամ ամսիս 27-ի նամակիս պատասխան

Հավետ քո Միշել Մարտի 30-ին, առավոտյան {ժամը} 7-ին: Սպասած նամակդ չստացա, բայց միեւնույն է

րիստոկրատական այցելություն է. միթե չի կարելի գալ {ժամը} 12-ին կամ մեկին, բայց ոչ ուշ, իսկ դու արդեն սկս

ն ահա թե ինչ պետք է քեզ ասեմ. եկե՛ք կանուխ, մոտ {ժամը} 11-ին: Դա ամենահարմար ժամանակն է, մանավանդ, նո

, նորին գերազանցություն պ. պարետի շնորհիվ մինչեւ {ժամը} 11-ն ինձ իմաց են տալիս առաջիկա տեսակցության մասին

ւթյունները: Եվ այդպես, մի՛ մոռանա եւ արի՛ ուղիղ {ժամը} 11-ին: Սեղմում եմ Հովհաննես եղբոր ձեռքը, իսկ

յր, Երեկ առավոտյան ուղարկած իմ նամակից հետո, {ժամը} 1-ին կեսօրից անց ստացա քո ամuիս 10-ին գրած նամակը

ե՛ HCI-ը: Այդ թթվից acid mur. concentrat, երեք {ժամը} մեկ անգամ՝ երեք կաթիլ եմ ընդունում՝ մորու ընտիր

րտնաբեր միջոց, ոչնչացրեց կատարային ջերմը (այսօր {ժամը} 12-ից վերջնականապես անհետացավ), եւ զգալիորեն նվ

եւ դեղերը շատ անգամ տրւում են մի, երկու կամ երեք {ժամը} մի անգամ մի սեղանի դգալ. " Ի՞նչ պիտոյ է օգնէ, -

իայն կովի նման նայել նոցա երեսին: Այսպէս ութ {ժամը} կը լինէր, մի պատանի գեղեցկադէմ եւ գեղեցկազգեստ մ

- Այդ ե՞րբ է լինելու: - Ինձ չէ տուած գիտենալ {ժամը} եւ ժամանակը, ինձ տուած է միայն գուշակել...

տուն՝ որ հորերուս ատեթով, Աստուած պաշտէր, {ժամը} երթար, պասը պահէր հաւատքով, Արի՛ բա՛ց թող

" Աղջի՛, - գոռում է նա իւր աղախնին, - " {Ժամը} քանի՞սն է, մօ՞տ է կեսօրին"։ - Հրամել էք,

նչեւ կէսօր շարունակուեցաւ, կէսօրից մինչեւ երեկոյ {ժամը} 10, որ այս տողերս գրում եմ, հանգիստ եմ: Այս րո

ինէի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը յայտնի չէ: 31-ին {ժամը} 11-ին երեկոյեան: Այս 1863 թիւը վերջացնելու վրայ

տացայ եղբօրիցս 31-ից (մայիս) գրուած: Երեկոյեան {ժամը} 6-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] հ

աղանիսը: 15 լոյս 16 զարհուրելի գիշեր անցուցի. 5 {ժամը} (առաւօտեան) զարկել էր, որ քնեցի, այն էլ 7-ին

ան տանելի էր, առաւօտեան 4 ժամին քնեցայ մինչեւ 11 {ժամը}: 17-ին այսօր ցերեկը մի-երկու ժամ փոքր նեղութիւն

արթեցայ, եւ այս էր պատճառը, որ առաւօտ մինչեւ 11 {ժամը} բաւական սաստիկ նեղութիւն տուեց քորը, թէեւ ոչ առա

մտանք) 29 Ալեքսանդրիայից ելայ մայիսի 2, առաւօտ {ժամը} 9 Քահիրէ (մտայ), նոյն օրը զկնի կէս աւուր (կէս

տայ), նոյն օրը զկնի կէս աւուր (կէսօրից յետոյ) {ժամը} 4-ին Քահիրէից ելայ մայիսի 5-ին, առաւօտ ժամը 8 Սո

ոյ) ժամը 4-ին Քահիրէից ելայ մայիսի 5-ին, առաւօտ {ժամը} 8 Սուէզ մտայ երեկոյ[եան] ժամը 3 Սուէզից ելայ (կ

այիսի 5-ին, առաւօտ ժամը 8 Սուէզ մտայ երեկոյ[եան] {ժամը} 3 Սուէզից ելայ (կիրակի օր), մայիսի 7-ին Ադէն

ւ, աշխարհի զուգակշիռը խանգարելու համար եւ այդ մի {ժամը} կամ րոպէն կարո՛ղ է եւ յարմարութիւն ունի, ջլերի ա

. շուտով երեկոյ է, Հռովմումը կը սկսեն առաւօտեան {ժամը}. հանգստանալու ժամանակ է. գնա եւ դու հանգստացիր

տասն ժամից կը սկսուէր այս բանը եւ կը տեւէր մինչեւ {ժամը} երկու կամ երեքը ճաշից յետոյ. այս միջոցին երեսփոխ

ը մտաւ Մահտեսի Թովմասի բակը: Արդէն երեկոյեան {ժամը} ինն էր համարեա, եւ շամանդաղը սկսում էր փոքր առ փ

ատահել է... ինչեւիցէ, խնդրեցի որ նստի, արդէն {ժամը} տասներկուսն էր, իսկոյն ղահուէ մատուցինք, խմեց ե

ժամանակ նշանակեցի էգուց առաւօտ դարձեալ տասներկու {ժամը}, եթէ կարո՛ղ էք, դուք եւս շնորհ բերէք: - Մե

ից, - յաւելացուց Մահտեսի Թովմասը, - դեռեւս տասն {ժամը} չկայ, թէ տուն գնաս ի՛նչ պիտոյ է առնես, ո՛չ ապաք

անք․ Առանց խօսելու, համր նշանով, Վտանգի {ժամը} յայտնեց բացարձակ: Ին՜չ կարեկցութեամբ,

նոց թղթարծաթ: Պ. Յովնաթանեանցը մնաց միայն: {Ժամը} մօտ էր տասն եւ մինին: Նա հնչեցուց զանգակը եւ երե

լ տիրոջը յանձնելով իւր անձը: V Երեկոյեան տասն {ժամը} զարկեց: Դեռեւս արեւը մայրը մտանելու ժամանակ,

էս սկսեց ժամացոյցը զարկել ճակատագրական տասն եւ մի {ժամը}: Մանուշակը չհամբերեց, որ աւարտուի զանգակի զա

ռանց դուրսից մի բան ստանալու: X Առաւօտեան ինն {ժամը} զարկեց: Մանուշակը, առողջ եւ մի անսովոր ուրախ

ս երեւեցան։ 1757 թուականի յունուարի 5ի երեկոյեան {ժամը} վեցին Լուդովիկոս XVը կառք նստաւ, որ գնայ Տրիանօն

աղուց արդեն մայր էր մտնում եւ աշտարակի ժամացույցը {ժամի} 11-ի զարկեց, ի դեպ, ես էլ ընդունեցի իմ HCI-ը:

, пора мне Идти туда обедать: Փակեցեք {ժամի} դուռը Աչառը առ դու հետըդ: ՎԱՅՐ ԸՆԿՆՈՂ

Ամենայն մարդ մտաւ իւր տուն, Պատսպարուիլ ցրտիցը: {Ժամի} դռնում դողդողալով Կանգնած է մի աղքատ կին. Նորա հ

խղճալի աղքատը, Այն ցրտումը, ոտաբոբիկ Կանգնած, {ժամի} դռնումը. Շատ ժամանակ դեռ չէ անցել, Երբ նա փառքո

ւթիւն արէք, պարո՛ն, Անտուն, անտէր աղքատին"։ {Ժամի} դռնում նա կանգնած է, Աչքերը կոր, վիզը ճուկ. Նո

է որոնք որ լաւ գիտեն, Դաւթի սաղմոսը պէտք է միայն {ժամի} միջոցին անսխալ իմանալ եւ ոչ թէ Աստուածաշունչը միշ

սը պատրաստեց օփիւմից երեք հատադեղ եւ քսան եւ չորս {ժամի} մէջ առողջացրեց հիւանդ աբեղան: Առողջացած աբեղան հ

մ գալու խոստմունքը, նայում էր անդադար նշանակուած {ժամի} զարկելուն. նա կարծում էր, որ ուղիղ տասն եւ մինի

խօս աղաղակը, երիտասարդ տղոց աղջիկ տեսնելու համար {ժամի} դռանը հաւաքուիլը, այս բոլորը շատ պատուական են:

Ես, աստծո հաջողելով, մարտի 24-ին երեկոյան 6 1/2 {ժամին} դուրս կերթամ Մոսկվայից դեպի Վարշավ... իմ հոգաբ

րեւեք նրան մինչ տեսակցությունը, իսկ տեսակցության {ժամին}. գոնե, վերջ կդնենք իտալական 5 %-անոց տոմսակների

ւր, բայց տակավին " ավելի լավը " չի երեւում: Չար {ժամին} է կպել ինձ լյարդիս հիվանդությունը: Հեռանկարը թվո

ատուին Թէ յագենա՜ս շրթնալից, Արտահոսման քաղցըր {ժամին} ` Ոհ, յիշի՜ր ինձ, յիշի՜ր ինձ: ԺԲ. ԿՈՒԿՈՒՐԻ

զակին պսպղուն. Զինուո՛ր, մի՛ քնիլ դու մութ {ժամին}, Մօտըդ չեչէն կայ զարթուն։ Լող

Հանգստութեան միջոցին, Մարսողութեան լաւ {ժամին} Դու դատաւոր մի՛ նստիր Խրատներով մեր գլ

եւի թէ սխալ դրել են թուականը: 12-ին երեկոյեան 10 {ժամին} նամակ ստացայ Աւետիք քեռորդուցս: 13-ին նամակ գրե

կ[ոյեան] 9-ին ընդունեցի երկրորդ բաղանիսը եւ 111/2 {ժամին}, որ գրում եմ այս, գրեթէ հանգիստ եմ, թէեւ տկարո

ին լոյս 17 գիշերը բաւական տանելի էր, առաւօտեան 4 {ժամին} քնեցայ մինչեւ 11 ժամը: 17-ին այսօր ցերեկը մի-երկ

մի-երկու ժամ փոքր նեղութիւն ունէի, բայց չորրորդ {ժամին}, որ գրում եմ այս, գրեթէ բոլորովին հանգիստ եմ,

ջին զօրութիւնքը։ Փետրուարի 16ին, առաւօտեան 6 {ժամին}, այլեւս չկար նա կենդանի մարդերի կարգում. մայրը

չթողու նորան։ Փետրուարի 18ին, առաւօտեան ինն {ժամին}, բոլոր հայ ուսանողքը Մոսկուայի Կայսերական համալս

խութեամբ կը գայի, բայց կարող չեմ, որովհետեւ այդ {ժամին} հիւր պիտի ընդունեմ իմ մօտ, - պատասխանեց կոմսը:

ատ ես քո վերայ, ուրեմն էգուց երեկոյ, տասն եւ մի {ժամին}, ես կը գամ ձեր պարտէզը եւ կը սպասեմ քեզ, մի վճռ

չէր կարելի բան տեսանել: Թիւթիւնճի-օղլուն ինը {ժամին} քնած էր արդէն, նորա տիկինը, նոյնպէս, զարթուն մ

, Շահումեանց, ես այստեղ սպասում էի քեզ ուղիղ 11 {ժամին}, յանկարծ մի սպիտակ բան... Չգիտեմ ի՞նչ էր, այ

18... օգոստոսը վերջանում էր: Առաւօտեան տասն {ժամին} երկու ձիաւոր մտան Սուրբ Գէորգի եկեղեցու բակը. նո

կը հրատարակուեցաւ օգոստոսի 16-ին՝ երեկոյեան ութը {ժամին} ։ Իսկոյն կոնդակի հրատարակութենից յետոյ բոլոր Յիսո

ւմ ենք, եւ երեկի, որ էր ամսույս 10, կիրակի օրը {ժամից} հետո խնդրել էի ինձ մոտ ճաշ ուտել, շնորհակալ եմ,

տեսակ մտածութիւններով: Երանի թէ 1864-ը, որ մէկ {ժամից} կը գայ, աւելի երջանկութիւնաբեր լինէր: 12 ժամ,

նից, ստացայ: Այդ նամակը առաջեւս է այժմ, քառորդ {ժամից} յետոյ կը լինի քամակումս, որի մասին, շնորհ ունիմ

մբը յառաջ շարժուեցաւ դէպի Վագայնկով). մի երկու {ժամից} յետոյ պիտոյ է հողին տայինք մեր հանգուցելու հողը։

ղնում, որ չերգէին... Սովորաբար առաւօտեան տասն {ժամից} կը սկսուէր այս բանը եւ կը տեւէր մինչեւ ժամը երկու

. " Այժմ սկսենք հաշուի բանը, որովհետեւ մի երկու {ժամից} երեկոյեան զանգակը կը զարկեն, ժողովուրդ գուցէ սկս

այուեցաւ, որ ժողովքի անդամներից իւրաքանչիւրը կէս {ժամից} աւելի չ'խօսեն. Սալմերօնը եւ Լայենէզը այնպիսի ճար

երի վերայ չ'նկատէ նոցա ներքին ուրախութիւնը։ Երեք {ժամից} յետոյ, զկնի թագաւորի մահին դ'Էպերնոն դուքսը մտաւ

ռոյգ եւ զուարթ Պապը հիւանդացաւ յանկարծ եւ մի քանի {ժամից} յետոյ մեռաւ՝ բոլորովին սեւացած։ Տարակոյս չ'կար

այս պահանջում են առողջապահական կանոնք: Բայց {ժամկոչը} ուշադիր չեղաւ այս խօսքերին. նա իւր կեանքում չէր

է շուն շան որդին, երեսն պատովն, իշտե քեզի կարճ {ժամկոցի} պատասխանն: [Նամակի վերեւը գրված է] Ծածուկ կա

ուրն 3 ռուփի, սկսեալ ի 6 ժամէ առաւօտու մինչեւ 48 {ժամն} երեկոյեան եւ զմի եւ նոյն զերիս ռուփիս պահանջէ. ե

. Ս. Յ. Աբգար եւ պ. Պ. Յ. Պալ, յայտնելով առ {ժամն} պարոնին այնմիկ եթէ զՁեր յարգութիւն կարգեմ լիակատա

ք պատերազմ ենք մղում: Ո՞վ գիտե, գուցե այդ գործի {ժամն} արդեն հասել է: Այժմ մենք առավել եւս պետք է ուրախ

ինս եւ Մանուշակս տուն կը դառնան, այժմ քանիերո՞րդ {ժամն} է: - Դեռեւս վեցերորդ, - պատասխանեց Շահումեանց

ան զանգակահարութեան առաջին հարուածը, ուրեմն երեք {ժամն} էր ճաշից յետոյ: Այս միջոցին, գլուխը կախած, անձ

ութիւն տեսէք, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - վեցերորդ {ժամն} է, կարելի է որ շուտով գայ պարոն Շահումեանցը:

ր խօսակցութիւնը փոքր ինչ երկարեց. արդէն իններորդ {ժամն} է. ներեցէ՛ք, որ գլուխ ցաւեցուցի... - Ի՞նչ

ը: Ափսոս որ նա այնքան զբաղված է, որ չի կարող մի {ժամով} կտրվել գործերից՝ ինձ հետ տեսակցելու համար. ասեն

, ամենայն մանրամասնութեամբ տայ Ձեզ զտեղեկութիւն ի {ժամու}: Այժմիկ զայս մի ինչ կարեւոր դատեմ յայտնել ար

: Զմեկնելոյ իմոյ ՚ի Լոնդոնէ յայտնեցից Ձեզ յիւրում {ժամու}: Երեսփոխան Միքայել Նալբանդեանց 58. Կ

առնու օրինօք, եթէ վարձեսցես ի նոյն իսկ յութերորդ {ժամու} երեկոյեան փոխանակ ի 6 ժամէ առաւօտու: Ըստ այսմ յա

րեմք արձանագրել աստէն մի առ մի, յուսալով ի պատեհ {ժամու} ի տիպ արձանացուցանել զայն ընդ այլոց տեղեկութեանց

չ դժբախտ օր է հոկտեմբերի 17-ը: Նրա խմբագիրը բարի {ժամու} չի ծնվել. իսկ Անանիան, չար ոգու նման, հենց պատ

ն եւ բարձրանան եւ աղօթեն. ապա յետ կիսոյ կամ միոյ {ժամու} արշաւեն ի բարձունս ի չորից կողմանաց սեւաթոյր ամպք

զհետեւանսն, քաջայոյս եմք, եթէ ազգ հայոց ՚ի դէպ {ժամու} լուիցէ ձայնից ազգային նահատակաց, եւ խրախուսեսցի

Քնած էր Ամիրան, աչք փակած եւ դիտող, Ի {ժամու}, տարաժամ դու եղար միայն օգնող: Քեզ

րը անշուշտ պսակուելու էին, բայց երբ որ մի քառորդ {ժամու} ճանապարհ էր մնում մինչեւ ոսկեծին Գանգէսի գետաբերա

Ապաքէն Աբրահամ կաթողիկոս Լիբանանու վասն դատի միոյ {ժամու} զերիս ամս պարաւանդեցաւ այդր, եւ հուսկ զկնի առանց

նց կոչման ել բռնի յատեան դոցա, եւ 'ի միջոյ կիսոյ {ժամու} էառ զոր խնդրէրն զի պատրաստ էր ամենայն։ Ապա բացեա

ընդ նմին դնել զայն ի շրթունս ազգին ի միում եւ եթ {ժամու}: Զոր ինչ ստուար խումբ դարուց, եւ ընդ նմին խուռն

ախախնամութիւնը մեր վերայ հսկում էր այն զարհուրելի {ժամում}. այն հինգ տմարդի ոգիների չարեացակամութիւնը ի՛նչ

. ապսպարում եմ ապստամբութիւն նշանակուած օրում եւ {ժամում}, գահավիժում եմ իշխանութիւններ, փոփոխում եմ օրէն

էր հետզհետէ: Մանուշակը լսելով Շահումեանցից 11 {ժամում} գալու խոստմունքը, նայում էր անդադար նշանակուած ժ

պապական ձեւացած լինելով, կարող էին մի խորհրդաւոր {ժամում} դուրս երեւեցուցանել իւրեանց սրտի եւ հոգու վկայութ

որ գտանի այդ նպատակաւ մտանելոյ յակադեմիայն, ըստ {ժամուն} սադրելոյ, պարտաւորեալ գտանի մտանել իւր ի թիւս օր

յց Ձեզ զտեղեկութիւնս ամենայն մանրամասնութեամբ, ի {ժամուն}: Մեծարողապէս, միշտ Ձեր Միքայել Նալբանդեան

րայ: Դուք էգուց ձեր գործերի աւարտելուց յետոյ, 5 {ժամուն} կը գաք ամառանոց ճաշելու, - յաւելացուց տիկինը:

օթ քդ այդոքիկ - կրօնն եւ լեզու: Ազգն մեր ի {ժամուս} ՝ թուի ի շարս ընկճեալ ազգաց, այլ թուի նա, եւ չէ

տեսք. սակայն զի՞նչ մօտալուտ օգուտ ի բողոքանացս ի {ժամուս}. հոգեւորք մեր, ընդ այս բողոքանս ժպտին առ վայրկե

իւտից մարդկային հանճարոյ: Գրականութիւնն ողջոյն ի {ժամուս} ոգեւորեալ գտանի անսուրբ ազդեցութեամբ. նա շնչէ զօ

Վառշաւ 15 ժամ II - 9 - 52 III - 6 - 37 Գումար {ժամուց} ընդամէնն Ֆրանկ[ֆուրտից] Վառշաւ - 42 - 15 Գումա

թէ ծառայի կամ մի այլ նորա տանը եղող մարդու տաս, {ժամուց} չի լինի: - Շատ բարի, հոգիս, Աստուած օրդ երկ

ը տանեն, իսկ դու, քո անզգուշութենովը կը զրկուիս {ժամուցիցդ} որ առատութեամբ կը տայ քեզ պարոն Շահումեանցը:

այլ բաների մասին: Ուրիշ բան չունիմ գրելու առ {ժամս}: Մնում եմ քեզ միշտ բարյացակամ Մ. Նալբանդյ

եմ գրքի ճակատումը: Ուրիշ բան չունեմ ասելու առ {ժամս}, միայն խնդրում եմ կատարել խնդիրս, եթե կարելի է

ղայոսյանի նշանածներդ իմացա, շնորհավորում եմ: Առ {ժամս} ուրիշ բան չունիմ գրելու, ողջ եղիր: Քեզ միշտ

չկա, որ դուք գիտեք ձեր բանը [..... ] Առ {ժամս} այսքան, ավելի ոչինչ [.. ] մինչեւ որ Մոսկվայից լ

գրել է, հավաքում է ծանոթությունք եւ մինիստրին առ {ժամս} առնելու բան չկա, ուստի միամիտ կացեք, մինչեւ պատ

քեր են գնած կտակի զորությամբ, գուցե թե քաղաքը առ {ժամս} բան չստանա ներկա առձեռն պատրաստ արծաթով կամ փոքր

նդ ձեռն օրէնսգիտի իմոյ եւ փաստաբանի, վճարելով առ {ժամս} զ300 ռուփիս ՚ի պէտս թղթոց եւ տպագրութեան նորին,

ինչ եւ ես չկարեմ այլեւս մնալ աստէն, վասնորոյ առ {ժամս} ՚ի հաշիւ կիսոյ բաժնին ստացայ ՚ի պ. Հագէ զվաթսուն

գնիսեան սլաքի վերայ: Ոչինչ այլ բան չունիմ առ {ժամս} ձեզ գրելու, մնացէք բարեաւ մինչեւ ցմիւս նամակս:

արան։ Դու այդ քո աւելորդ արծաթը գործ դիր գոնէ առ {ժամս}, մի փոքրիկ ուսումնարան բաց, ուր թող ուսանին աղջ

կութիւնը, որ պահանջելի էր եւրոպացի կանանցից. առ {ժամս}, մինչեւ մեր ազգի նոր մայրերը, հերիք է մեզ եւ շա

արձան յիշատակի երախտապարտութեան իմոյ առ տէրդ՝ ի {ժամս} եւ ի ժամանակս: Լեզու իմ ծանրաշարժ, այլ ոչ եւ գր

ինձ. բայց ես չեմ համարձակւում այդքան խնդրել, առ {ժամս} հերիք է տասն արծաթը: Խնդրում եմ, ոտքերդ համբուր

ր մարդկային ազգը, քարոզում էին ազգերին, թէ (առ {ժամս} ) կրօնական մտքով պիտոյ է հարկաւորաբար լսել այս հո

: Զայսոսիկ եւ զայլ սոցին նման բարուրանս միահամուռ {ժայթքեալ} յառատութենէ ճիզվիթական շտեմարանաց սրտին, յաւելոյ

ղորմելի տղայի քիթը բերանը՝ դժոխային խօսքեր դուրս {ժայթքելով} բերանից։ Պօլիցմէյստերը պատուանից տեսանում է այս

զոտն կռուէր ՚ի Մասիս, Ես յերկնաբերձ յայն ՚ի {ժայռ} դար կազմէի ոսկէ հիւս։ Յառաջին հոտ անուշից ողջակի

գուշութեան կարօտ. մանաւանդ անցանելու ժամանակ այն {ժայռերի} մօտից, ուր գահավէժ ընկաւ ֆրանսիական ընտանեկան կե

Ընդդէմ այս տմարդութեան։ Բարձրաբերձ քո {ժայռերից} Արծաթալիք մեր Քասախը Թնդալով անցանում է

ը բանայ ուղին: Կարաւաններն այն ժամանակ այն {ժայռից} կ՚անցնեն, Ուր կը նստէր միայն մէգ ու թագաւ

ի, Օշական Վեհ Հայերի գերեզման Քո {ժայռից} ես ցած իջայ Ուստի հերոսն մեր Վահան։

" Հիւսիսափայլ ", 1858 թ. ԱՂՔԱՏ ԿԻՆ (Պիէր {Ժան} Բերանժէ) Ցուրտը փչեց. ձմեռ սաստիկ. Ձիւնը

Ժ. ՌՈՒՍՍՈՅԻ ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ Քեզ ո՛չ երբեք, {Ժան} -Ժակ Ռուսսօ, Պիտի մոռանայ աշխարհ. Ան

նոր աշակերտներ ճարեցին՝ Կլօդ լէ Ժէ (Le Jay), {Ժան} Կօդիւր, Պասկիէ Բրուէտ եւ այլ մի քանի խելացի եւ ք

նցանօք, զլուսոյ բարձեալ զբողոք։ Նիւթ {ժանգահար}, որ ըստ ինքեան զիւր ո՛չ պահէ մաքրութիւն, Զ

ի եւ աղջիկների դաստիարակութիւն, ուր նիւթականը եւ {ժանգը} յաղթահարել են աննիւթը եւ անապականը, ուր չէ քարոզ

թողնելով այդ իրաւունքը չնչին հնապաշտների - դարերի {ժանգը}, որ այլանդակում է անգլիական կառավարչութիւնքը: Տ

- Դորա փոխանակ, դուք հարստացել էք. բայց արծաթի {ժանգը} նստել է ձեր ուղեղի վերայ: Երբեք ցանկանալու չէի ա

, դարձեալ նոյն տեղում Վարդիթերի վրայ է թափում իր {ժանգը}. " Ա՜խ, ծակծակոտուած, սեւ սրտի աղջիկ. ի՛նչ ան

փրկարար խորհուրդ ունենայ մեր համար: Միջին դարերի {ժանգը}, որ նստել է մեր վրայ, մենք պարտական չենք պահել

ն, նոքա ամուր կապուած են այդ դարերի հետ եւ սոցայ {ժանգը}, եթէ երեւում է նոցայ վրայ, նոքա դեռ կարող են պա

եցաւ, մանաւանդ երբ երեւեցան նորա երկայն եւ կանաչ {ժանգով} պատած ատամները: Այս ժպիտը նախընթաց էր այն կատաղո

ց: " Հյուսիսափայլից " ձեռք վեր առիչ ըստ որում մի {ժանգոտ} կոպեկ չեմ ստանում: Ի՞նչ հարկավորություն ունիմ էշ

րի խօսքը, կարծիքը, ցնորաբանութիւնքը իմ համար մի {ժանգոտ} կոպէկի արժանաւորութիւն չունին, ուրեմն պատասխանեն

Կարկատած աբեղայական խօսքեր, հաւատացնում ենք, որ {ժանգոտ} փարայի արժէք չունին մեր աչքում: Ահաւասիկ մէք

, աշխատում է թուլացնել անախորժ տպաւորութիւնը այդ {ժանգոտ} գաղափարների ` թէ՛ իր եւ թէ՛ լսողի վրայ: " Հա

սացել: Ա Ճռճռացին սատանայի ննջարանի երկաթեայ {ժանգոտ} դռները, դուրս եկաւ խաւարի թագաւորը, մտաւ դահլիճ

ի սուր եւ երկու թափանչայ. ձեռքումը մի գաւազան եւ {ժանգոտ} հրացան առանց հրացայտի, ծոցերը լիք մանր քարերով ե

մօրուքը մինչեւ ծունկը, չոր, աչքերը ներս ընկած, {ժանգոտ} ատամներով եւ անտանելի բերանի գարշահոտութեամբ, դէ

մ, որ ամենայն հին բան լաւ է, չէ իմանում, որ մի {ժանգոտ} դրամ լաւ է քան թէ նորը եւ փայլունը, ինչպէս ամենա

չէք կարող ծամել եւ կուլ տալ նորան, նա կփշրէ ձեր {ժանգոտ} ատամները: Կարծեմ, որ այս յառաջաբանութիւնը ա

նճի-օղլուն լաւ գիտէր, որ մարդու արժանաւորութիւնը {ժանգոտ} ոսկու ու արծաթի վերայ չէր, այլ մաքուր սրտի եւ առ

ովեզերեայքից սկսած մինչեւ Չինաստանի անհիւրընկալ, {ժանգոտ} երկաթի դուռները։ Ամենայն տեղ քարոզւում էր կոյր հ

ոքա դեռ կարող են պատմական իրաւունքով արդարացնել, {ժանգոտ} օրօրոցի մէջ բացին նոքա իրենց աչքերը: Մեր յարաբեր

եյի կամ Հերկուլանումի ավերակների տակից գտնելով մի {ժանգոտած} մկրատ, ձեզ կպատմեն այդ մկրատը գործածող կնոջ ամբո

նա, խորտակուած եւ նորա գործարանքը՝ ցիրուցան եւ {ժանգոտած}, չունէր այն ամբողջութիւնը եւ կազմութիւնը, որ կա

ւթիւնը, որի մէջ, բացի մի քանի մեռեալ բառերից եւ {ժանգոտած} ոճերից, այլ բան չկայ, քանի՛- քանի անգամ ասացի ե

անկութիւնը համարում էր գտանել սրտի մէջ, եւ ոչ մի {ժանգոտած} ութը փութանոց եւ երեք չորս փակով կղպած արկղի մէջ

լ է Հայերի համար նոցա մայրենի լեզուի եւ դպրութեան {ժանգոտած} դուռը։ Ոմանք համարում են նորան մի անհաւատարիմ,

գերեզմանից մեռեալները հանել կենդանացնել, քան այդ {ժանգոտած} լեզուով նոր ժողովուրդը լուսաւորել։ Խնդրում էինք

, Որք զքեզ յանել ի գուբ կարթեալ զհոգիդ մաշէ {ժանդահար} ։ ՉԵՐՔԷԶԻ ԵՐԳ (Պուշկինից) Գետը վ

թենից: Բանդերը են նոցա դպրոցները, պօլիցականք եւ {ժանդարմը} ՝ դաստիարակները, շղթան՝ հրահանգիչ գիրքը, աքսոր

ւ փախչել։ Այն ժամանակ ազատուած կը լինէի չարաթոյն {ժանիքից} գազանների, որ այն օրից սկսած ծածուկ դարան մտնելո

ն ճակատով, մեծ ականջով, կոտոշներով, ճանկերով, {ժանիքներով} եւ երկայն պոչով, հագնուած օրագրի թղթերով, գլխի

եստին։ Բայց ճանապարհին իմանալով, որ Բարսելոնում {ժանտախտ} է յառաջացել եւ թէ ամենայն հաղորդակցութիւն այս քաղ

ալ՝ ի շաւղաց լուսաւորեալ եւրոպէականաց, լիբրեւ ի {ժանտախտէ} խոյս տալ ի գրելոյ] ի լեզու նոր եւ կենդանի, [արժա

յայտնի թշնամութիւն ծագեցաւ։ Պապը, օգուտ քաղելով {ժանտախտի} յայտնուելուց Տրիդենտի մէջ, տեղափոխեց ժողովը Բօլո

ալիա ամայացած էր փոքր ինչ յառաջ գոյացած սարսափելի {ժանտախտից}, ամբողջ քաղաքներ, ամբողջ գեղեր դատարկուած էին։

չէր գտանում մի օթեւան. նորան, ախտացած համարելով {ժանտախտով}, հալածում էին ամենայն տեղից։ Գիշերները անցուցան

էր, որ կաթեց մատից, Որով ցոյց տուեց երկինք {ժանտին} այն: Ո՛հ, մի այլ անգամ, ինչպէ՜ս փրկեց

Շարժեալ ի Քումմէ Հոգւոյ: Կարկեցան եւ {ժանտից} Բերանք, լեզուք թունալից Մինչ ընդ սրբո

կից է բիւրաւոր անհատների թշուառութիւնը: Մի տեսակ {ժապաւէն}, որ առաջ գործածական էր, դուրս ընկաւ սովորութենի

ան ազգը, եթէ մի քանի գործարան փակուելով, կամ մի {ժապաւէն} գործածութենից դուրս ընկնելով բիւրաւոր մարդիկ եւ բ

հինգ անգամ: Վիզը կապած էր մի նեղ թաւիշեայ սեւ {ժապաւէն}, որի տակից առանձին ոսկի շղթայով կախած փոքրիկ եւ

ններ դիզեն, այսուամենայնիւ ենթակայ են բամբակի եւ {ժապաւէնի} ազդեցութեան: Մի մրրիկ, մի փոթորիկ, եւ... գնա՛

, որ իւրաքանչիւր պատուաւոր կին յօժարակամ գնէ այդ {ժապաւէնից} մի քանի գազ, ամենեւին պիտակաբար, միմիայն թշուառ

միլիոնաւոր ժողովրդի կեանքը կախւում է բամբակից եւ {ժապաւէնից}: Համաձայնեցէ՛ք, որ այդ երկուքը եւս չունին այն յ

լխին բարխատեայ կամ ատլասեայ ոսկեղէն կամ արծաթեղէն {ժապաւէնով} շրջակարած եւ նոյնպիսի փունջ կախած մի կողմից ֆէս.

էգմենտի (թաց տեղի) չորս կողմը շրջակարած ոսկեթել {ժապաւէնով} եւ արծաթի բօժօժներով, որոնց միջի դատարկութեանը վ

եայ ֆէսով, որի շրջանակը կարած էր չերքեզի ոսկեթել {ժապաւէնով}, եւ որի վերայ ձախ կողմումը տատանում էր գեղեցիկ ո

սցէ, իմ հարսնութեան ատլաս վերայնոցս սառոյցի նման {ժապաւէնով} դրած է պահարանումը. եւս ուրախ կը լինիմ, որ դու

ր ծանօթութիւնք հաւաքէ այնտեղից նորա մասին: - {Ժապաւինա՞ծ} են այդ մատեանքը, կամ ամբո՞ղջ են բոլոր թերթերը,

ձեռքով ուղարկել է ամենայն տարի այդ մատեանքը, որ {ժապաւինած} ու կնքած են նորա կնիքով: - Ուրեմն քաղիր այդ

թարգմանութիւն երեսփոխանական թղթոյն, ստորագրեալ, {ժապաւինեալ} եւ կնքեալ ստորագրութեամբ եւ կնքով դիպլոմատիկական

Իշխանների եւ այլոց ժառանգութեամբ Թագաւոր եւ Տէր, {Ժառանգ} Նորվեգիու, Դուքս Շլեզուիդ-Հօլստինեան, Ստորմանեա

րի ուրախական բացագանչութիւնը: Յաւիտենակա՜ն ամօթի {ժառանգ} նոքա, որ ճնշում են անզօրի աչքերից մի քանի արտասո

միւս ուրիշ ազգութիւնքը անխտիր, նոյնպիսի իրաւանց {ժառանգ}, որպիսի ստացել է ինքը: Ազգութիւնը անմեղադրելի է

ցեն, քանզի վերն յիշեալ տեղիքն եւ կամ անձինքն ինչ {ժառանգ} եւ սամատէր ամենայն կայիցն իմոց զկնի մահուան իմ։

ամբ իմով գրեցի եւ կարգելով ինձ կտակակատար եւ մասն {ժառանգ} յատկացեալ բարեկամ եւ հոգոյս չափ սիրելի զեղբայրակի

որ ուստր եւ կամ դուստր զաւակ ունիցեն նոքա, լինին {ժառանգ} ինձ փոխանակի ի տէր հանգուցեալ հօրն իւրեանց. ուստ

չմնաց: Ե՛կ, Ալեքսանդր, իմ անդրանիկ որդի {ժառանգ}, Ասաց վերջին շնչով, սակայն հոգին հանդարտ:

դու, որդեակ, Քո նախահարց եղիր արժան ընտիր {ժառանգ} Իմ հոգին քեզ կ՚առաջնորդէ ամեն բանում.

մ սիրականք, Բարեաւ մնա՛յ, իմ Աթոռիս ընտիր {ժառանգ}. Սուրբ թող լինի քեզի համար իմ այս կտակ.

մեր Ալեքսանդր, օրհնեցելոյն համանուն, Նորա {ժառանգ} Նիկողայոս լիցի նման իւր հաւուն. Կեցցէ՛ Աթո

ենք տալիս նորան վայելել մշտնջենաւոր ժամանակով եւ {ժառանգաբար} այն ամենայն իրաւունքը, որ ՄԵՐ ընդհանուր կարգադրո

որ առանձնաշնորհութիւնքը տալով՝ ՄԵՔ հանդիսաբար եւ {ժառանգաբար} բոլոր հասարակութեանը մշտնջենաւոր ժամանակով, առաւ

ի: Կարող է պատահել, որ ոմանք մարդիկ, կա՛մ {ժառանգաբար}, կա՛մ իւրեանց աշխատութեամբ աւելի հարուստ լինելով

նրիկոս IV թագաւոր անուանեց իւրեան։ Այն թագը, որ {ժառանգաբար} պատկանում էր նորան, պիտոյ է նա պատերազմով ստանար

յրական համբերութիւնքը]: Եւ ահա յաւիտենական ամօթ {ժառանգած} են նոքա, որ ճնշեցին նորա աչքից արտասուքի կաթիլնե

ինձ հետ: Վերջին նամակում դու ինձ գրում էիր իմ {ժառանգական} իրավունքների մասին. շնորհակալ եմ, եղբայր, իսկ

ներով եւ թէ՛ այլ հոյակապ շինութեամբ, պատկանում է {ժառանգական} պատուամեծար քաղաքացի եւ Առաջին կարգի վաճառական Հա

կեղեցու գոյք սեպհականուի հեղինակին: Եթէ հեղինակը {ժառանգական} ազգակցութիւն եւս ունենար Սուրբ Սահակի հետ, այնու

ն, իսկ երկրորդից փոխադարձ ներողութիւն, առաջինից {ժառանգական} եւ յաւիտենական թշնամութիւն, իսկ երկրորդից մշտնջե

արակ դաստիարակեալ ընկերատեցական հոգւով եւ հայրենի {ժառանգական} նախանձու առ միմեանս չունին զ ուսումնասիրական ընկե

րօնութիւն։ Նա իբրեւ Սպանիացի ունէր արմատական կամ {ժառանգական} հպարտութիւն եւ անսանձ երեւակայութիւն, որ ժամանակ

անիան, Գերմանական Կայսերութիւնը (Աւստրիական Տան {ժառանգական} երկիրները) եւ Անգլիան։ Միապետական իշխանութեան մ

գաւորեցուցանելու համար, բացի նորա բոլոր մերձաւոր {ժառանգաւորներից}, որ ընկել էին հերետիկոսութեան մէջ։ Այս միջո

թմրեցուցիչ թոյնը, մտածում է երես գտանել, անուն {ժառանգել}, այնտեղ գողը եւ աւազակը, սորան նորան ճաշերով եւ

թողում դարձեալ մնալ հաստատուն առ ի կառավարել եւ ի {ժառանգել} զմիւս տներն եւ ստատն ըստ ցուցմանն եւ ըստ բաժանման

համար քար էլ է ասող չէ եղած, պատրաստ գիտութիւնքը {ժառանգել} եւ նոցայ լուսով անցածը, որ գործուած է խաւարում դ

շը իւրեանց վերայ դարձուցանել եւ ազգասէրների անուն {ժառանգել} - չարաչար սխալուէր են: Որովհետեւ գործարանը

ետարանի մեկնութեան մէջ, որ դրած էր մօտին, եւ որ {ժառանգել} էր նա հանգուցեալ Իգնատիոս Փափազեանի մատենադարանից

պատճառ, որքան հեշտ է մեր ազգի մէջ ազգասէրի անուն {ժառանգել}, նոյնքան դժուար է այդ ուրիշ ազգերի մէջ: Ինչո՞ւ

ոց չգոյր՝ այլ [խորհուրդ], բայց եթէ զանունիկ իմն {ժառանգել} հնախօս հեղինակի, [հնաբանելով] ըստ հեղինակաց հինգ

յիմար գրուածքը, որ տպւում են կամ հեղինակի անուն {ժառանգելու}, կամ մարդ էշացնելու եւ կամ արծաթ հաւաքելու խորհր

, անարժան եւ անյարմար Ֆրանսիայի Քրիստոնէական թագը {ժառանգելու} ։ Հենրիկոս, ատելութեամբ բորբոքուելով այս կոն

ս մնան, որ նոցա փառասիրութիւնն եւ հեղինակի անուն {ժառանգելու} յիմար ձգտողութիւնքը եւս անծանօթ չի մնայ ազգին, գ

է արքայութիւն, իսկ դէպի չարը վարողներին դժողքն է {ժառանգեցնում} ։ Արդեօք, այս ժամանակումս կա՞յ Երեմիայ մարգա

կեանքում պիտոյ է նմանի Աստուծոյ, որ մահից յետոյ {ժառանգէ} նորա երկնային արքայութիւնը: Աստուծոյ նմանելու հա

թէ նա այն արծաթովը օրհնութիւն դնէ եւ բարի յիշատակ {ժառանգէ}, եթէ նա խնամակալ լինի իւր աւելորդ արծաթը գործ դն

, հո՛ւ, հո՛ւ ", - ընդհատեց լռութիւնը աւերակների {ժառանգը}: Ես հետեւեցայ ձայնին՝ տեսանելու Աթենասի նուիրակ

նցին մի գեղեցիկ բռիլլիանտիայ մատանի, իսկ Թագաւոր {Ժառանգը} շնորհել է դրամական վարձատրութիւն"։ Պարտական

ն դասակարգ: Ծեր կամ հին ժամանակներից հարուստ տան {ժառանգը} աւելի պատուաւոր է, քան թէ մի երիտասարդ կամ նոր հ

ամ, վերջին զոհը պիտի լինի մեր ցեղի մի միայն արու {ժառանգը}, որով պիտի ջնջուի մեր ցեղի յիշատակը աշխարհի երես

իրում էր Յիսուսեանները, վախճանեցաւ շուտով, նորա {ժառանգը}, առ հասարակ քրիստոնեաներին չ'սիրելով, խլեց քարո

գամ մեռածը, եթէ դուրս էլ գալու լինի գերեզմանից, {ժառանգը} նորան իբրեւ օտարոտի մի երեւոյթ, իբրեւ մի ճիւաղ կ

՝ իր սէրը դէպի մեռածը վկայելու։ Իսկ սորա հակառակ {ժառանգը} թողուլ անխնամ, թերեւս ե՛ւ նախատել, ե՛ւ հալածել

ւն, այլեւ Նորին Կայսերական բարձրութեան, Թագաւոր {Ժառանգի} Տէրութեան: Թագաւոր Կայսրը, շատ հաճութեամբ ը

Հիմի է՞լ խօսենք, երբ Լուսաւորչի Բնիկ {ժառանգի} թեւերը կտրած, Անարգ Պարսիկը՝ այս ու այն թե

որագրել այն թուղթը, որ հարկ էր դնում թագաւորական {ժառանգի} վերայ ընդունել Ֆրանսիայի մէջ Unigenitus կոնդակը ի

e et Regis Institutione" վերնագրով, թագաւորութեան {ժառանգի} ընթերցանութեան համար, որի մէջ սահմանում էր, թէ ի՞

, կնքեց նորան իւր մահով, Յանձնեց կտակը իւր {ժառանգին} իւր աթոռով ու սրով: Ասաց նորան. որդի լինե

բաժին-բաժին անել, այլ պարտական է թողուլ անդրանիկ {ժառանգին}, իսկ երկրորդը երբեք չի տեսնիլ հողի երես, որովհե

ո՛չ մի չինացի, դաստիարակ դարձաւ Կայսերական Աթոռի {ժառանգին} եւ համարեա՛ թէ ազատակամ կառավարիչ երկնային թագաւո

քը գլխին մարդու գործը։ Մեռնողին սիրողը պիտի նորա {ժառանգին} խնամ տանի, սորանից աւելի հզօր ապացոյց չունի նա՝

ուած է լոկ կարճատես աչքերի համար: Ապագան ներկայի {ժառանգն} է, եւ եթէ մարդը քննէ ներկան, այն ժամանակ իսկոյն

րտական կապեցի զիմ անձն, կայքն օրդնին կտակակատարն {ժառանգն} անուանեալն յիշեալ կառավարչացն եւ կամ նոցա օրդնի յ

գները: - Բայց, դորա փոխանակ, եւ աղքատների {ժառանգներ} հարստանում են: - Այնպէս, ինչպէս ընկնող հար

կ ես, որ ոչինչ ունիմ, ինձ ապրուստ պէտք չէ՞. իմ {ժառանգները} եւ իմ սերունդը, որ ինձանից յետոյ ոչինչ ստանալու

րեմն, ինչպէս իմ կեանքը ապահով էր, նոյնպէս եւ իմ {ժառանգները} ապահովուած են"։ Նորա մտածութիւնը աւելի չէ տարած

ւնիս տուներ եւ այլն, եւ նորանով կարծում ես թէ քո {ժառանգները} ապահով են, իսկ մեք ասում ենք, որ այդ կարծեցեալ

զօրութիւնը, եթէ փոքրիշատէ կարողութեան տէր մարդու {ժառանգները} նոյնպէս հարստանային, ինչպէս հաստացել էր նոցա հայ

քատութեամբ կնքում է իւր կեանքը, ո՛ւր մնացին նորա {ժառանգները}: - Բայց, դորա փոխանակ, եւ աղքատների ժառան

նկարագրելով Յիսուսեանների ընթացքը դէպի Րեննըպօնի {ժառանգները}, կարո՛ղ էր ըմբռնելի կերպով հասկացուցանել մեր Հայ

ւ գիտէին նոքա, որ նոցանից հարիւր տարի ետքը նոցայ {ժառանգները} արիւն-քրտինքով պիտի աշխատեն վերստին որպէս մի կորա

պատմութիւնը, սակայն հաւանական է, որ Ջալալիների {ժառանգները} չեն դոքա, թո՜ղ որ նոցանից Րահան արաբը Արաբիայից

ւ գումարը պահելով յուր գանձարանում, քննե եւ վճռե {ժառանգների} իրավունքը եւ ըստ այնմ յուրաքանչյուրին յուր պատկան

նչ ցարդ ապրում եմ նորանով. ի՛նչ կը լինի յետոյ իմ {ժառանգների} եւ իմ սերունդի վիճակը, երբ իմ հողի քանակութիւնը

ածում ես քո ապրուստի համար, աչքիդ առջեւ ունիս քո {ժառանգների} եւ քո սերունդի ապագան, իսկ ես, որ ոչինչ ունիմ,

կցորդում ենք մեք: Չքացած ազգը ապրում է իւր {ժառանգների} մէջ, յառաջացած նոր ազգը վաղո՛ւց ապրում էր իւր նա

յ: Բայց աւա՜ղ, հարստութիւնը ոչ թէ չէ յարատեւում {ժառանգների} մէջ, այլ շատ անգամ նոյն ինքը երբեմն հարիւր հազար

էր փորձութեան բաժակը, այնուհետեւ նոցայ սգազգեստ {ժառանգների} վերարկուների տակից դուրս շողացին պողովատիկները:

էր իր կեանքում, գերեզմանից դուրս չէ եկել, որ իր {ժառանգների} իրաւունքը բռնաբարէ եւ ժառանգութիւնը իր ձեռքը անցն

այն լինի, որ աշխատի իւր մահից յետոյ յետ ձգել իւր {ժառանգներին} շատ արծաթ, մեծ հարստութիւն, փայլուն կոչումն եւ

չէր. նա տալիս է այդ գումարը իւր զաւակին եւ նորա {ժառանգներին} մշտնջենաւոր ժամանակով, դորանով ապահովում էր նա ի

տաստանը. աշխատեցէ՛ք պայծառ յիշատակներ կտակել ձեր {ժառանգներին}: Կանխակալ կարծիքները, որպէսզի աւելի չասենք

ն զմահն իմ, եթէ ի վերն չորրորդ հատորում յիշեցեալ {ժառանգորդացս} մահ պատահիցի, յայնժամ ժառանգութիւնս զոր տուեալ ե

լոց եմ իբրու հոգեւորդի, վասնորոյ խնդրեմ հարկիւ ի {ժառանգորդացս}, զի իւրեանց ստացած ժառանգութենիցն ֆի հարիւրէն եր

է առադրել ամենայն ոք յանցաւոր, ոչ միայն արժա՛ն է {ժառանգորդիդ} հայրենի սեպհական հօտին, այլ եւ պարտականութի՛ւն:

ց զհոգաբարձութիւն, զի գոն եւ այլ տեղիք եւ անձինք {ժառանգորդք}, որպէս ի վեր անդր ասացաւ: Այսպիսիք ըստ զօրութե

, այլեւ Չերքասեան եւ Լեռնաբնակ Իշխանների եւ այլոց {Ժառանգութեամբ} Թագուհի եւ Տիրակալ: Մեր ամենահարազատ Ար

ներին, Չէրքասեան եւ Լեռնաբնակ Իշխանների եւ այլոց {ժառանգութեամբ} Թագաւոր եւ Տէր, Ժառանգ Նորվեգիու, Դուքս Շլեզուի

նիլ հողի երես, որովհետեւ հողը չմասնատուելով նաեւ {ժառանգութեամբ}, միշտ մնում է ազնուական տների ուղղակի յաջորդութե

րդի ազնուատոհմ Նազարի Գեղամեանց, որ իւր նախահարց {ժառանգութեամբ} տիրում էր Գեղամայ ծովակին, մինչ դեռ Հայաստանը գտ

տարացեալ է ի սեպհական գրականութենէ եւ օտարին ապրի {ժառանգութեամբ}, նա զօրհանապազ ցուցանէ այսմ առիթ գոլ, զդատապարտ

ւդովիկոսը սկսած այն պատերազմից, որ արեց Սպանիայի {ժառանգութեան} համար, օրէ օր կորցրեց իւր հոգու զօրութիւնը, իւր

րիտակաց եւ ընտրելոյ զերեսփոխանս 'ի խնդիր մեծակշիռ {ժառանգութեանն}: 'Ի պաշտօնական ազգային ժողովի, զոր գումարեցի

: Վեցերորդ, իմոյ հայրենական մնացած իմ բաժին {ժառանգութեանն} զոր պիտի գտանեմ, բայց զի լուեալ եմ զանցեալ տարաբ

անելով անտի ի բաց յիշխանութենէ կտակակատարացն եւ ի {ժառանգութենէ} անդ յիշեալ միւս երկու սամատեարցն, զայլ մնացեալ ս

թողլի է մերայոց, որք ինքնակամ հրաժարին ի հայրենի {ժառանգութենէ} " հետեւեցուցանէ յերեսս 93-94... " ի մի ժողովել

եօք ժխտողք երգոցս եւ հրաժարողք ինքնակամ ի հայրենի {ժառանգութենէ}, որպէս ասէ պարոն Էմին, զի առիթ ետուն նմա գուն գ

խնդրեմ հարկիւ ի ժառանգորդացս, զի իւրեանց ստացած {ժառանգութենիցն} ֆի հարիւրէն երկու թողուն նմա իբր ժառանգութիւն յին

ւ էր դարձը դէպի առողջութիւն, անտես առնել այդպիսի {ժառանգութեններ}, որով կարելի էր կանգնեցնել ազգի համար մի հոյակապ

յ, թէ արժանայիշատակ Մուրադը, նուիրած լինելով մի {ժառանգութիւն} ընդհանուր Հայոց ազգի զաւակների կրթութեան եւ դաստի

ակ եւ այս ճանապարհով դարձուցանել նորանց հասարակաց {ժառանգութիւն}: 2. Այն գործերը, որոնց անունները միայն հաս

այն ահա՛ ի կենդանութեանս իմում գրովս հաստատեցի ՚ի {ժառանգութիւն} ներքոյ յատկացեալ տեղեացն այսպէս։ Իմ ամենայն կայք

րէն տանս այս ստացայ եւ հաստատեցի ինձ յիշատակ եւ ի {ժառանգութիւն} հոգեւոր զյիշեալ սուրբ Լուսաւորչի եկեղեցւոյ սուրբ

ատահեսցի ի վաճառս, զայնոսիկ եւս գնեցից դարձեալ ի {ժառանգութիւն} յիշեալ դպրատանցն, եւ որպէս յիշեալ տան եկամուտն,

548) ռուպլին ի վերայ տասն եւ երկու բաժնոյ թողում {Ժառանգութիւն} նախ առ կտակակատարին իմոյ, եղբայրակից պարոն Վարդա

ծ ժառանգութենիցն ֆի հարիւրէն երկու թողուն նմա իբր {ժառանգութիւն} յինէն եւ զայս պարտ է կտակակատարն իմ առնել ի ժամ բ

ատեց։ Նորա աշխատութիւնը պիտոյ է դառնայ հասարակաց {ժառանգութիւն}, թէեւ դժբաղդաբար այսպէս է եղել մեր հեղինակների գ

ն լուցկիք եւն, այսօր այս վերջինը կարող է ուղղակի {ժառանգութիւն} լինել այն վայրենուն, որ տակաւին կրակը ստանում է

ոռնի՛կ է, կամ պի՛ղծ, կամ ագա՛հ, որ է կռապաշտ, {ժառանգութիւն} չունի՛ Քրիստոսի թագաւորութեան մէջ"։ Թո՛ղ աս

իկ, կամ պիղծ, կամ ագահ, որ է կռապարիշտ ոչ ունի {ժառանգութիւն} յարքայութեանն Քրիստոսին եւ Աստուծոյ " (նոյն. գլ

մանակի, տպել նորան երկու խորհրդով. առաջինը՝ որ {ժառանգութիւն} դարձուցանէ այդ բարոյապէս արժանի գործը եւ հայ մարդ

ն վարժապետ, եթէ դու չլինէիր, եթէ քո գրեանքը ինձ {ժառանգութիւն} չմնային, ո՛վ գիտէ, ո՛վ կարող է երաշխաւոր լինել

ան կամ բարկութեան ժամանակ ձեռքերը ճնշել եւ տրորել {ժառանգութիւն} է փոքրոգի մարդերի. պարոնը վեր կացաւ սօֆայի վերայ

զգի համար եւ ոչ ազգը հոգեւորականների համար. ազգը {ժառանգութիւն} տրուած չէ Պօղոսին կամ Նիկողոսին, որ ինչպէս կամե

մի երեւոյթ, իբրեւ մի ճիւաղ կը հալածէ եւ ոչ միայն {ժառանգութիւն}, այլեւ լոկ ընդունելութիւն չի ցոյց տալ, որովհետե

Քաթիպայի աշխատութեամբ լոյս հանած եւ շինած ազգային {ժառանգութիւնը} ։ Ընթերցասիրելով այդ գիրքը՝ զուարճացանք հոգեպէս

չէ եկել, որ իր ժառանգների իրաւունքը բռնաբարէ եւ {ժառանգութիւնը} իր ձեռքը անցնէ։ Եւ մէկ անգամ մեռածը, եթէ դուրս

եւ վախճանեալ զկնի չորից ամաց, այն է յամի 1812, {ժառանգութիւնն} այն անցանէ ՚ի ձեռս երից կտակակատարաց իւրոց, երկո

րում յիշեցեալ ժառանգորդացս մահ պատահիցի, յայնժամ {ժառանգութիւնս} զոր տուեալ եմ նոցա, փոխարկվի այսու կերպիւ որպէս

ԱԶԳԱՅԻՆ {ԺԱՌԱՆԳՈՒԹԻՒՆՔ} Տասն եւ ութերորդ դարու վերջումը, մինչ Ղրիմը

նման բան: Նախիջեւանցիք լսել են, թէ կան այդպիսի {ժառանգութիւնք}, հասկանում են, որ ձեռք բերելով այդ կարողութիւնը

ամ չարաճճի մարդերի ազգակործան անմիաբանութեամբ այդ {ժառանգութիւնքը} դուրս գան եւ կորչին Նախիջեւանի ձեռքից, ապա այդ դ

լի պարտականութիւն կայ, հետեւիլ եւ ձեռք բերել այդ {ժառանգութիւնքը}, երեւելի մայրաքաղաքներում օգտատէր շինուածք գնել

իտքը գալիս է, Ազգասէր օրագրի հրատարակութիւնը այդ {ժառանգութիւնքը} ստանալու համար պայմանած է ժամանակ, եւ այդ ժամանա

Ձեր խորհուրդները եւ որոշմունքը Հնդկաստանի ազգային {ժառանգության} մասին: Ինչպես ցանկանում էիք, ահավասիկ, առաջին

ոտ է եղել ավագերեց հայր Մատթեոսի հետ Զմյուռնիայից {ժառանգության} գործի համար եկած հայազգի Բաղդասարը, " Արշալույս

ադար. ազատութի՜ւն: Կոմս Էմմանուէլ: {ԺԲ}. Ներածութիւն - Բէգզադէի եօթն հրաշալիքը - Խա

քաղցըր ժամին ` Ոհ, յիշի՜ր ինձ, յիշի՜ր ինձ: {ԺԲ}. ԿՈՒԿՈՒՐԻԿՈ՜Ւ Ո՜Ւ Ո՜Ւ... " Կուտ, կուտ, կուտ

ալ՝ Ո՜հ, յիշեա՛ զիս, յիշեա՜ զիս: {ԺԲ}. ԿԻԿՕՌԻԿՕ՜Օ՜Օ՜ " Կո՛ւտ, կո՛ւտ, կո՛ւտ, կո

ակ 21 105 Կռնկին 22 106 Վ[եհափառ] կաթողիկոսին, {ԺԲ} պարբեր[ական] 107 Եսայի վարդապետին 108 Քուաքեռ

րոն ընդ Մարիամ եւ ահա բորոտեալ էր " (Թիւք, գլ. {ԺԲ}, համ. 1-10)։ § 31. Տե՛ս Առաջին Թագաւորութ

է ոչ Բէեղզեբուղա՛ւ իշխանաւն դիւաց " (նոյն, գլ. {ԺԲ}., համ. 24)։ " Բէեղզեբուղաւ իշխանաւն դիւաց հա

ն Սուրբ հայոյիցէ, մի թողցի նմա " (Ղուկ., գլ. {ԺԲ}., համ. 10)։ Պաւղոսը Հոգւոյն Սրբոյ հայհոյութի

այց սակայն յունական Télos բառը, որ Ժողովողի գլ. {ԺԲ}, համ. 13 թարգմանուած է " վախճան բանիս " - telos

վ մանրամասն կը խօսենք " Արեւմուտքի " մասին: {ԺԳ}. 1860 թ. Մայիս: Հասարակաբար խօսուածք

, այստեղ էլ վախճանեցաւ (Տե՛ս Չորր. թագ., գլ. {ԺԳ}, համ. 20)։ § 48. Ամենայն որ հայի 'ի կին մ

եզ խօսի " (Թ. Պաւղ. առ Կորնթ., երկր., գլ. {ԺԳ}. համ. 3)։ § 50. " Այսուհետեւ աշխատ ոք զիս

րեանն ժողովեցէք 'ի շտեմարանս իմ " (Մատթ., գլ. {ԺԳ}, համ. 29-30)։ § 63. " Եւ հնձողքն հրեշտակք

է " վախճան բանիս " - telos logou, եւ Յովհ. գլ. {ԺԳ}, համ. 1 " իսպառ սիրեաց զնոսա " - eis telos egap

ունի դէպի ամենայն Հայոց Վեհափառ Կաթողիկոսը: {ԺԴ}. 1860 թ. Յունիս: Պ. Չերքեզեանցի հայ

յնպէս չէր նման վկայութիւնն նոցա " (Մարկ., գլ. {ԺԴ}. հ, 55-58)։ " Խռովէ զժողովուրդս, ուսուցանէ ը

իղծ բան։ Կամեցողը թող կարդայ, Երկր. Թագ. գլ. {ԺԴ}, համ. 1-22, 27-29 եւ 32։ § 45. " Եւ հաճոյ

Ստոյգ է Փաւստոս Բիւզանդացին (դպր. Գ., գլ. {ԺԴ} ). Տարօնի սուրբ Կարապետի՝ Գլակայ վանքի, վրայ խօսել

օտ է Երեմիայի մարգարէութեան նախադրութեան խօսքերին {ԺԵ}. " եթէ հանցեն զպատուականն յանարժանէ իբրեւ զբերան

մեղաւորս ընդունի եւ ուտէ ընդ նոսա " (նոյն, գլ. {ԺԵ}, համ. 2)։ § 34. " Յայնժամ մատեան առ Նա աշ

. գլ. ԻԷ, հ. 18 եւ 24։ Տե՛ս եւ Մարկ., գլ. {ԺԵ}., հ. 10, Ղուկ. ԻԳ., համ. 4, 14, 15, եւ

պահեցին, ապա եւ զձերն պահեսցեն " (Յովհ., գլ. {ԺԵ}., հ. 20)։ § 40. " Եթէ զտանուտէրն Բէեղզեբ

եւ Փարիզի Արքեպիսկոպոսի դատակնիքով, հեռացան Սէն- {Ժերմէն} ագարակը, որ Փարիզի Արք եպիսկոպոսի իշխանութենից դ

Փարիզի Արք եպիսկոպոսի իշխանութենից դուրս էր, Սէն- {Ժերմէնի} Աբբային Պապից պարգեւած արտօնութեան զօրութենովը։

եմք, զոր պարտեա՛քն առնել արարաք " (Ղուկ. գլ. {ԺԷ}, համ. 10)։ § 11. " Զի այնպիսիքն սո՛ւտ առա

տ. ) 923 երեսից մինչեւ 932 երեսը։ Յովհ. {ԺԷ} գլ., 17 համար։) Պարկեշտութիւնը թոյլ չէ

Փարիզումն էին, նոր աշակերտներ ճարեցին՝ Կլօդ լէ {Ժէ} (Le Jay), Ժան Կօդիւր, Պասկիէ Բրուէտ եւ այլ մի

ւորութեան մասին եւ երբէք չէր կամենում թոյլ տալ Լէ- {Ժէին} Կայսրի ձեռքից ընդունել Աուգսբուրգի եպիսկոպոսական

մ. 1-10)։ § 31. Տե՛ս Առաջին Թագաւորութեանց {ժը}, ժթ, ի, իբ, իգ, իդ եւ իզ գլուխները։ § 32

եւ ըստ ձերոց օրինացն դատեցարուք " (Յովհ., գլ. {ԺԸ}., համ. 31)։ § 38. Բնագրում ասած է. " Վի

-10)։ § 31. Տե՛ս Առաջին Թագաւորութեանց ժը, {ժթ}, ի, իբ, իգ, իդ եւ իզ գլուխները։ § 32. "

շուն, կատու, ղուրդ ու ղուշ, ինչքան աշխարքումս {ժժմունք} կան քոմմայ էլ ուտում են, կէսը անփոխ հէնց ճամփորդ

կ կերակրելու համար, այո՛, ե՛ւ օձի, ե՛ւ զանազան {ժժմունքների} բոյն եւս դառնալու համար: Բայց բնութեան հարազատ ո

աւորութիւնը: Ճակատը ճաղատացած, ինչպէս թւում է, {ժիպակեղէն} բաղադրութենների շոգիներից, քիթը մեծ (թէեւ իւրաք

կարմիր, եւ դոցա միջնորդութեամբ, կամեցածի պէս, {ժիպակը} փոխարկում էր երբեմն ոսկի եւ երբեմն արծաթ: Նա եօթ

ութիւնը այսպէս է, թէ բոլոր մետալները բաղկացած են {ժիպակից} եւ շատ կամ փոքր մաքուր ծծումբից (բացի այս երկու

ղջ են եւ ողջունում են քեզ: Պետք է տեսնես թե " {Ժիտը} " ի՛նչ փառավոր տպվում է, փիր փերվենտե եւ լավ հաս

գիտե աստված՝ տիվ եւ գիշեր սրբազանի մոտ, հետո " {Ժիտի} " տպագրությունը. ամեն թերթ պիտո է երեք անգամ սրբ

կտրել եւ տալ ում եւ իցե: Վերստին աղաչելով Ձեր {ժիր} հոգաբարձությունը այս գործի մասին, խնդրեմ ընդունե

Ամենայն օր ես ու Բաքոս, Աշխատում ենք {ժիր} ջանքով, Որ իմ փորիս հաստութիւնը Չափուի

երկնից դշխոյն խաւար ամպերի տակից. Ղեկավարը {ժիր} իւր գործին ` շատ է տեսել ալիքներ, Նորա նաւ

թէ Զգաստացած մի ձայնից՝ Յորդորում էր {ժիր} լինել, Չըվախենալ վտանգից: Նա ա

սցին այնուհետեւ բերել յանձինս իւրեանց զկենդանագիր {ժիր} սերմանացանի ի բանական անդաստան Հայկեան մանկտւոյն

ատահեցաւ Տուլօնի թագաւորական սերմնարանի կառավարիչ {Ժիրար} անունով Յիսուսեանի եւ օրիորդ Լա-Կատիերի մէջ։ Յան

ւթեան մարդը, Մարդը եւ ճշմարտութեան ". {Ժիրարդէնի} գրեց ձեռքը Տապանաքարիդ վրան: Ծո

իորդ Լա-Կատիերի մէջ։ Յանցանքը յայտնագործուեցաւ, {Ժիրարը} դատապարտուած էր, բայց հարստութիւնը եւ Յիսուսեանն

աղաքի Պարլամենտը, ուր տարուել էր գործը, փոխանակ {Ժիրարը} դէպի մահ դատապարտելու, վճռեց աքսորել նորան այն ն

էմ միւս անդամներին, որոնց մի կէսը դատապարտում էր {Ժիրարը} դէպի կրակ, իսկ միւս կէսը՝ դէպի հասարակ մահ։ Պա

ւ շուտով վախճանեցաւ։ Երկու տարուց յետոյ մեռաւ եւ {Ժիրարը} Լիօն քաղաքում։ Յիսուսեանք փառաւորում էին նորա ան

նարգամիտ, չափազանց շողոքորթ եւ իւր տիրոջ պէս շատ {ժլատ} մարդ է. նորա դռանը ո՛չ մի մուրիկ հացի երես չէ կա

ասաց մի դեւի, որ կանգնած էր իւր մոտում, թէ այս {ժլատ} սատանան այնպիսի կարծիք ունի ճարտարապետութեան վերա

ր նոր-նոր եւ զանազան ծանօթութիւնք ստանալ, թէ շատ {ժլատ} լինելով պարգեւատրելու մասին, այնքան սրտով չէր կա

լու վերայ երեւակայելը եւ երազելը, պ. Շաքարեանցի {ժլատ} հոգացողութեան վերայ նեղանալը, շատ սովորական բան

ուար էր որոնել եւ գտանել զնոսա յաղագս անարդիւն եւ {ժլատ} վաստակոց դոցա: Պատճառ իրողութեանդ գաղտածածուկ էր

իրում է կարդինալը այս վատթար ծառային միայն, դորս {ժլատութեան}, մարդատեցութեան, եւ շողոքորթութեան պատճառով, թ

իւանդանալ եւ մեռանել եւս: Դո՛ւք, ձեր տարապայման {ժլատութեան} պատճառով, չկամենալով կատարել ձեր խոստմունքը, որ

ւմ կեանքը, բայց մենք տխրում ենք նայելով հեղինակի {ժլատութեան} վրայ, երբ բանը գալիս է մեզ երկրորդական ներգործող

երի՛ր, մոռացել եմ. միգուցէ այդ բանը վերագրես իմ {ժլատութեանը}. ես իսկոյն կը հոգամ, եւ շնորհակալ եմ, որ ասացի

խօսելով գինի պահանջելու էր պ. Շաքարեանցից, սորա {ժլատութիւնը} խայտառակելու մտքով: Այսպէս էր նորա հոգու տրամադր

մեջ, շատ բարձր չէ, այնուամենայնիվ, մեղք կլիներ {ժխտել} նրա որոշ ընդունակությունները: Հրեաները քրիստոնյա

այն ազատ երկիրը, որի եւ պսակեալ գլուխը չէ կարող {ժխտել} վերջին սոսկականին, նորա անձնաւոր ազատութիւնը եւ

յառաջ քան զ7368 ամս, աստուածաբանութեան է պաշտօն {ժխտել}, թողլով բնական գիտութեան զիւր յառաջ տանել զվարդա

ծանօթութեան մէջ, ցոյց տուած հոյակապ ծառայութիւնը {ժխտել} ` ընդդէմ էր Նորին Մռայլութեան Տէր Բէհեղզեբուղի քա

ց նմանապիսի ոգւով ախտացելոց, որոց դիւրին էր միշտ {ժխտել} օգտի հասարակութեան՝ քան անձամբ զանձինն կնքել դատ

Մասիս ", եւ պատուելի հեղինակաց օրագրացդ չկարեմ ք {ժխտել} զմեր շնորհակալիս, զի եւ նոքին իսկ ըստ պարոն Պալդ

ոց) առ մեզ, չգիտեմ էր վասն, միակամ յամենեցունց {ժխտի} "։ " Այդ կարծիք՝ ներելի ի շրթունս օտարաց, ա

ւ նկատմամբ, այնպիսի համառ - եթե ավելին չասենք - {ժխտմամբ}, որ Դուք ստիպված եք եղել ընդհանուր ժողովում ցույ

Եւ չկամելով բռնաբարութեան կերպարանք տալ այս {ժխտողութեան}, տակաւին իրաւունքի անունով խօսում է իմ հետ. " Ի

ուն երգս ի ծերունւոյն Խորնոյ, եւ ո՞յք էին արդեօք {ժխտողք} երգոցս եւ հրաժարողք ինքնակամ ի հայրենի ժառանգութե

ալալեան Սարգիս եպիսկոպոսի մինչեւ այսօր մեր կողմից {ժխտուած} իրաւունքը, մինչ նա իւր հրաշալի քարոզների մէջ բոլ

ուզ նորագույն փիլիսոփայությունը, համենայն դեպս, {ժխտում} է քաղաքատնտեսությունը որպես գիտություն, բայց չնա

Եւ ոչ միայն այսչափ. ուրանալով իմ կենդանութիւնը, {ժխտում} է ինձ, իմ կենդանութիւնը պահելու համար պէտք եղած

ի քանի վերջավորությունների եւ մասնիկների փոխադարձ {ժխտումը}, կամ, ընդհակառակը՝ այդպիսիների փոխադարձ ընդուն

ի մի ումպ: Անդ եւ թակոյկք ճախարակեայ {Ժմտեալ} նմա գոգ ի խինդ, Անդ եւ սոսորդ ոչ ի բացեայ,

Չիմանամ իսկ, այր դու, զոր ասես: " Եւ ո՛չ {ժմտիս} - այո՛, տեսանեմ "... Յական քթթել նմա վակ

եղմեխք եւ անբարեմիտք: Նորին վեհափառութիւնն, {ժողով} արարեալ սինօդական սրբազան հարց, հաճեցաւ կոչել եւ

է ընթերցեալ զբովանդակ զգործն, վերստին գումարել ի {ժողով}: Յետ երկուց աւուրց սրբազան արքեպիսկոպոսն Մակար հ

ւնիլ չարաչար տեսչութեան առաջնորդին ՚ի Ջուղա, ՚ի {ժողով} գումարեալ ՚ի սրահ եկեղեցւոյն մերոյ ՚ի Կալկաթայ յե

Նախիջեւան, խոնարհաբար խնդրեմ ի յարգութենէ Ձերմէ {ժողով} գումարել հասարակութեան մերոյ, առ ՚ի տալ նմա զկար

տրաստել հաշվետվություն, Դուք նույնպես չէիք կարող {ժողով} գումարել այդ խնդրի մասին, թեեւ թե՛ իմ եւ թե՛ Ձեր

եւ բնաւորութիւնը նոյն է, ինչ որ առաջին հատորի, {ժողով} մակագրերի, որ կարելի է ասել, միմիայն անսխալ մաս

ան կ'իջնէ: Բռնութիւնը, եթէ նորա երեւեցուցիչը մի {ժողով} է, մի ծերակոյտ, մի հրէական Սինէտրիոն, նոյնպէս

ը ստիպում էր լուծել նորան այս անգամ: Եւ ահա {ժողով} ժողովի քամակից, խորհուրդ խորհուրդի քամակից, ինչ

Ոչի՛նչ են առ մեզ ախտացելոց ոմանց ըղձակաթութիւնք, {ժողով} գումարեալ սրբագրել զեկեղեցի, զոր ուղղափառ գիտեմք

է ստուգիւ, եւ ոչ որպէս խրտուիլակ կամ մի այդպիսի {ժողով}, ապա ուրեմն կազմուած չէ հոգեւորների անարժանութիւ

սորայ լրտեսները մի տեղ ժողովուէին, կը կազմէին մի {ժողով} աւազակների: Հոգատարների գործերից երեւում է

ւմ մեր խօսքին. " Մեծ հայրապետն Հայոց Բաբգէն առնէ {ժողով} եպիսկոպոսաց Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից 'ի Նոր քաղաք

ետ Պրայսը անդամ էր այդ հասարակութեան, մի առանձին {ժողով} կարգել, ոսկեգործութեան հնարները եւ եղանակները քն

ութսուն տարեկան ջախջախած ծեր, որ միշտ կանչւում է {ժողով}, որովհետեւ հարուստ էր: Այս կերպով մնացին մէջ տե

երայ միաբանութեանս մերոյ, որոյ վասն բազում անգամ {ժողով} արարեալ, եւ զերկոտասան իշխանս կարգեալ ոստիկանս,

ս Լօյոլա. - Յիսուսեան Կարգի ծագումը. - Տրիդենտեան {ժողով}. - Յիսուսեան Կարգի Ներքին կազմակերպութիւնը. - Յիս

տալով Պրօտեստանտներին (բողոքարկուներին) մի ազատ {ժողով} կազմել՝ հաւատի վերաբերեալ խնդիրները քննելու եւ վ

րամանկութիւնը, որ յետ ձգէ եւ միանգամայն ոչնչացնէ {ժողով} կազմելու դիտաւորութիւնը, եւ նորա յաջորդը, երբ ն

մ Սպանիացիք զուր էին պահանջում, որ մի Տիեզերական {ժողով} լինի, եւ քննուին այնտեղ եկեղեցական գործերը։ Վեր

Պապին, որ թէ նա չ'հաւաքի մի օրինաւոր ընդհանրական {ժողով}, ինքեանք ազգային ժողովներով վերջացնելու էին ահա

տասն տարուց յետոյ նոր ի նորոյ կազմել մի ընդհանուր {ժողով}, որի համար տեղ նշանակուեցաւ դարձեալ Տրիդենտը։

0 ապարանք, 59 նորընծայական տուն, 200 առաքելական {ժողով} եւ 20, 000 Յիսուսեան, բացի կողմնակի Յիսուսեաններ

րիարքի նախագահութեամբ, որպէս ազգային կենտրոնական {ժողով}, վարում էր ազգային բոլոր հիմնարկութիւնները ` եկե

նքով Դուռը փութաց կարգադրելու Սարգիս պատրիարքին ` {ժողով} հրաւիրել, բայց ոչ թէ Կանոնադրութեան կէտերի, կամ

նտանիքը՝ անհատներից։ Ազգը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ {ժողով} անհատների, որոնց մէջ կային հասարակաց բաներ, հաս

ւմ այդ նամակի վերայ, այլ միայն խնդրում ենք արգոյ {ժողովագրից}, որ, խնայելով իւր ութսունամեայ հասակին, հանգիս

ներ, որ այժմ անփորձ մարդիկ ազգային են համարում, {ժողոված} են Թուրքից, Թաթարից, Պարսից, Յոյնից եւ ուրիշնե

անցուցանում էր պարզ երկնքի տակ. նորա օտարութիւնը {ժողոված} էր ո՛չ թէ մի բնակութեան յարկի մէջ, այլ կապոյտ եր

բ բերեցին նորան ժողովքի մէջ, հանդէսը, այսինքն՝ {ժողոված} վարդապետները, ձեռքերում գաւազաններ պատրաստ ունել

մէջ, որ ինքնըստինքեան ոչ այլ ինչ է, բայց միայն {ժողովածու} ՝ տեղի եւ անտեղի, հում եւ խակ նիւթերի, որ առանց

եան մշուշով պատած կամ ոչինչ չէ կարդում, կամ թէ՝ {ժողովածու} եւ Պղնձէ քաղաքի պատմութիւնը։ Լաւ որ այս վերջին ժ

ժմ լռեցինք եւ լռել ենք Պ. Խուդաբաշեւի չնաշխարհիկ {ժողովածուի} ընդդէմ: Ի՛նչ խօսէինք դորա վերայ։ Դիցուք թէ Պ.

ը, ինչ որ ասում ես դու, " Էֆիմերտէի " `, կամ " {Ժողովածուի} " մէջ կա՞ն գրած, կամ թէ ի՞նչ տեղից ուսել ես, - հ

չէր, բայց լսել էր վաղուց ահա " Էֆիմերտէի " եւ " {Ժողովածուի} " փառքի համբաւը, որ Նախիջեւանի մէջ հռչակուած էր

եթե ոչ՝ գտիր ինձ համար Մակոլեյի երկերի լիակատար {ժողովածուն}, որի համար ես անձնապես նեղություն տվի նորին գերա

ն հաղորդել իմ շնորհավորանքը՝ նրա հարեւանի գրական {ժողովածուն} ընդհատվելու առթիվ: Լավ է, որ նրանք դադարեցրել ե

, փիլիսոփայ մարդ էր: Ինչպէ՛ս գեղեցիկ մեկնում էր {ժողովածուն}. ապա եկեղեցի եւ կաթողիկոս բառերի մեկնութիւնը, չ

րզ Եհովայի կրօնի վրայ պատուաստեց նաեւ մարտադիր եւ {ժողովական} կանոններ, որ յայտնի են թալմուտի անունով, որով տ

են վարդապետին Այվազեան: Առ այդ հարկեցայ յայտնել {ժողովականաց} ի ներկայութեան վեհափառ կաթողիկոսին, թէ թուղթդ այ

եւ թէ ինքն էառ զհաշիւ ի Խալիբեանէ ՚ի ներկայութեան {ժողովականաց}, մինչ ՚ի գիշերին յորում ձգիւր լարն, ոչ ումեք յա

ասպարեան, թուղթն այն ընթերցեալ եղեւ ի լուր բոլոր {ժողովականաց}, եւ ոչ ոք գտաւ ընդդէմ դարձող պարբերական բանից թղ

ամ ժողովքի մէջ յայտնուելու ժամանակ կասկած տարածեց {ժողովականների} սրտումը, որոնք համարում էին, թէ նա Պելագիական է

ան խորհրդով, զորօրինակ՝ Թէատրոն, Մատենադարան, {Ժողովարան} եւ Կլուբ: Ամենայն շինուածք՝ մեծ, թէ փոքր, սեպ

ւ օգտակար լինէր միեւնոյն ժամանակ, թէատրոն չկայ, {Ժողովարան} չկայ, հասարակաց մատենադարան չկայ, այս պատճառով

ցողներ եւ դուք նոցանից կ'սպանէք, կը խաչէք եւ ձեր {ժողովարանների} մէջ կը տանջէք եւ քաղաքից քաղաք կը հալածէք, որ ձե

աւանդին ըստ թելադրութեան տէր Ստեփանոս քահանայի, {ժողովարար} եկելոյ ՚ի Նոր Նախիջեւանայ ՚ի Հնդիկս, ըստ կարգադր

աւթեան: Հինգ հարիւր ռուպլին Նոր Նախիջեւանու {ժողովարար} տէր Ստեփաննոս Յարութիւնեան։ Երկու հազար ռու

այսօր զօրհանապազն հաց, ընդ Ձերով համարեա՛ յարկաւ {ժողովեալ} էի իմս օտարութիւն եւ Ձերով սատարութեամբ շարունակե

եսցեն, թալապներս եւ տներիս քրէհն ժողովեսցեն եւ ի {ժողովեալ} մալաղիցն ֆի հարիւրին հինգ իրանց հախսայ վեր առցեն

ն զօրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնենի։ Եւ մինչդեռ {ժողովեալ} գնային 'ի ճանապարհի, մերձեալք 'ի քաղաքագեօղն որ

տմութեան 79 երեսում. " Եւ յետ մահուանն Սուրմակայ {ժողովեալ} հայրապետացն Հայոց խնդրեալ գտին քահանայ ոմն Յովսէփ

ուր խոստմանցն եղեալ, յելանել իւրում ի Հայս գտանէ {ժողովեալ} առ Մեծն Սահակ եւ Մեսրոպ (որ վերստին գնացեալ էր ա

նելոյ զդպրութիւնն՝ սեպհական նշանագրացն յաջողելով {ժողովեալ} զաշակերտս ընդունակ ուսման, զորոց զյատկութիւնս մա

կարգի աւարտուելուց յետոյ, մինչ պիտոյ է երգէին " {ժողովեալքս} ի հրաժարումն ", մեր նուաստութիւնը նոյնպէս կարդաց

ռաւոր վայրս, գուցէ յակնածութենէ եւս Քօլլեճեանց, {ժողովեաց} 'ի նոցանէ արդիւնս, որով կարող եղեւ յառաջ վարել զ

եւ սովորեցնել նրանց, թե ինչպես պետք է աճեցնել եւ {ժողովել} որդան կարմիրը - իսկ դա կարեւոր բան է այնտեղի աղքա

՞վ պէտք է քեզ հոգար, Ո՞ւր էակն այն ընդունակ, Որ {ժողովել} կարենար Քո շանթն, ամպրոպ ու փայլակ"։ " Ի՞նչ ես

Զքեզ, ընդունակ ո՞ր էակն Զկայծականցդ {ժողովել} Զամպրոպ, զշանթ եւ փայլակն"։ - Եւ զի

խօսքերից թուլանալով, էլ այնուհետեւ աշխատում էին {ժողովել} առաւել իրենց պարկերի, քան թէ վանքի ամբարի մէջ։

նեցածի միջից, ինչ որ տղայութեանս ժամանակից սկսած {ժողովել} էի։ Մինչեւ անգամ եւ Յունարէն գրքե՛րս ինձ չտուին

նոցա. եւ յետ բազում դիպուածոց ո՛րպէս եկն 'ի միտս {ժողովել} զաշակերտս եւ ուսուցանել նոցա զուղղափառութիւն եւ զ

ն տարի երկու սու, եւ հրամայում է իւր դեսպաններին {ժողովել} այս հարկը՝ որպէս Ֆրանսիայի դէպի սուրբ գահը հպատա

երորդ դարու հեղինակների գործերը, որքան կարողացան {ժողովել} եւ ձեռք բերել։ Մխիթարեանք հոգացին կազմել Հայոց լ

գութենէ " հետեւեցուցանէ յերեսս 93-94... " ի մի {ժողովել}... համարձակեցայ... զհիմն ի վեր տապալեալն զա

գուն գործել որդիական սիրով հնոցն մերոց... ի մի {ժողովել}, երես 93-94: Մեզ թուի այդմ գէթ երեւակայութիւն լ

ն է ամբողջ կենդանական թագաւորութեան, հոգ տանել, {ժողովել} եւ գգուել զնոսա հայրական սիրով, ընդունել զնոսա ի

նն Այվազովսքւոյ, արձակեաց առ նա զհրաման, յաղագս {ժողովելոյ} զցրուեալ օրինակս Վարդապետարանին եւ արգելոյ զուսան

ս դու եւ դեւ կայ քո մէջ"։ Յետոյ, սուտ վկանե՛ր {ժողովելով}, իրենց նախանձի եւ վրէժխնդրութեան պատճառով, ոչին

էր Շահումեանցից մի քաղաքավարի բացասութիւն, բայց {ժողովելով} իւր վերջին ոյժը, հոգու վերջին կարողութիւնը, ասա

չորից կողմանաց սեւաթոյր ամպք, զօրէն զօրաց հապճեպ {ժողովելոց}. եւ սկսանի տեղալ յորդահոս անձրեւ"։ Ազգերի

ին, տարածել իւր անճոռնի լրագրի համարները՝ արծաթ {ժողովելու} աղագաւ: Այսպէս անմխիթար է իմ հայեացքը " Մեղուի "

մ ժամանակի վաճառեսցեն, թալապներս եւ տներիս քրէհն {ժողովեսցեն} եւ ի ժողովեալ մալաղիցն ֆի հարիւրին հինգ իրանց հախ

կորուսեալ է այն. անհոգութիւն նախկին քաղաքագլխոց {ժողովեսցէ} ի գլուխ գլխոցն զլրիւ չափ արհամարհանս ապագայից:

ս վայր դրամոյ եւ շահն ի վաճառմանէ տպեցեալ գրքերոջ {ժողովեսցի} եւ ամէ յամ ի վերոյ դպրատանց մանկանց ծախել եւ յայն

քաղաքական պաշտօնի մէջ մտաւ: Սա այնտեղ մեծ արծաթ {ժողովեց}: Որովհետեւ աւազակների ընկեր էր եղել եւ նոցայ գող

, եւ կապեցէք զայդ խրձունս առ ի յայրել եւ զցորեանն {ժողովեցէք} 'ի շտեմարանս իմ " (Մատթ., գլ. ԺԳ, համ. 29-3

նէ նոցա գործակալ, հաւատարմաբար զամենայն եկամուտն {ժողովեցից}, հարկաւոր շինելիքն շինեցից, եւ մնացեալ եկամտովն

առջեւն ալ մէյմէկ զինուոր կայնեցնէ, եւ կամ ամենքը {ժողովէ} Վենետիկ ղրկէ... Բայց ինչո՞ւ մեր նպատակէն շեղ

ու արտասուքի համար եւս չկայ մի ազնիւ առարկայ, որ {ժողովէր} այս ազնիւ հիւ֊թը, որ միմիայն հոգու ներգործելուց

ջեւ։ Կոստանդնուպոլսի հայ երեսփոխանական ընդհանուր {ժողովը} ցանկանում էր վճռական միջոցներ ձեռնարկել այդ թվերը

ծներ: Մեզանում ոչ ոք չի մտնում հասարակության {ժողովը} ազնվականությունը հաստատող մագաղաթի կամ աստիճան հա

Գերմանիայի հանքային ջրերի բժշկական եւ բնագիտական {ժողովը} արքունի ծախքով ուղարկած է Լինդմանին Տաճկաստանի Բր

ւոր դասուն քարոզել Հայոց եկեղեցու մէջ Քաղկեդոնեան {ժողովը} եւ պատարագել, ուր Ներսէսը՝ իւր եպիսկոպոսներով հ

վ 651 թուականին նզովեց Մանասկերտի մէջ Քաղկեդոնեան {ժողովը}: Ազգային պատմիչների վկայելով՝ այսպէս է եղել

ջ " (երես 184), այսինքն՝ մերժեցին Քաղկեդոնեան {ժողովը}: Պարտականութիւն համարում ենք հրապարակով յայտ

կը սկսեմ գրել բոլոր Հայոց եպիսկոպոսներին եւ դէպի {ժողովը} կը հրաւիրեմ նորանց այս գործի համար եւ, երբ նոքա

ք ընդհանրական ժողովների, ընդունում է Քաղկեդոնեան {ժողովը}: Իսկ միւս նամակում (յայտնի նամակում) նա աշխատո

ան Սինէտրիոն, նոյնպէս, զարհուրելի չէ. ցրուեցիր {ժողովը}, կործանեցիր նորա տաճարը, եւ ահա ամենայն բան կ'ը

այտնելուց, այլեւ եթէ նորանից հրաւիրուած Կրօնական {ժողովը} դիմէ դէպի նզովքը, այդ խաւար դարերի խաւար մնացորդ

՞նը, իւր փտած ու վաճառուած գրիչով, թէ՞ Կրօնական {ժողովը} իւր մտացածին իրաւասութեամբ: Ի՞նչ ունի մեզ ասե

իրաւասութեամբ: Ի՞նչ ունի մեզ ասելու Կրօնական {ժողովը}, եթէ ասենք նորան, թէ Կրօնական ժողովի գործը եւ պ

ի վերայ. մեր փոյթը չէ, եթէ միւս կողմից Կրօնական {ժողովը} իւր տեսչութեան սեփական համարում է հոգեւորների դատ

քի խօսքերը քաշքաշելու: Միւս կողմից, Կրօնական {ժողովը}, եթէ ստուգիւ, եւ ոչ որպէս խրտուիլակ կամ մի այդ

միանգամ իւրեանց մտքից, այլ հոգեւորը եւ Կրօնական {ժողովը} եղած են եւ կան ազգի համար, եւ նոցայ յարուցանողը

երից յետոյ, մեր դէմքը դարձնում ենք դէպի Կրօնական {ժողովը} եւ իբրեւ անդամ ազգի եւ եկեղեցու առաջարկում ենք նա

ենք ամենայն լրջութեամբ եւ ծանրութեամբ: Կրօնական {ժողովը} լոկ սպառնալիք չհամարէ կամ րոպէական վաղանցուկ կրքի

այս խորհրդով ամենայն բանի ընդունակ: Կրօնական {ժողովը} կը կարդայ մեր շրջաբերականը, եթէ զանցառութեան դժբ

անէ այստեղ վիգը կամ տորին, ինչ անէ երեսփոխանական {ժողովը} կամ թագը: Յայտնի է, թէ քանի որ այդ օրէնքը բխում

։ Մեր մե՜ծ հայրապետ Բաբգէն կաթողիկոսը, Քաղկեդոնի {ժողովը} դատելու համար, Վաղարշապատի նո՛յն Սուրբ Կաթողիկէ

՛յն Սուրբ Կաթողիկէ եկեղեցու մէջ հաւաքեց այն սուրբ {ժողովը}, որի վերջին խօսքը էր անա՛թեմա Լեւոնի տումարին։

այսօրուայ Կաթողիկէ Էջմիածինը թողած, կարող էր այդ {ժողովը} գումարուիլ մի այլ եկեղեցում։ Ամենին յայտնի է, թ

ակշիռ խորհուրդ ունի Վաղարշապատ վերը յիշուած սուրբ {ժողովը} մեր ազգի կեանքի մէջ։ Այդ ժողովին էր ապաստան Ս.

վին էր ապաստան Ս. Լուսաւորչի շինած նաւը, եւ այդ {ժողովը}, դարձեալ հեռատես իմաստութեամբ նաւապետելով նորան

տացած հողը։ Մենք չենք կարող թոյլ տալ, որ այդ {ժողովը} եղած լինէր մի այլ եկեղեցում, մանաւանդ, որ Բաբգէ

անդ, որ Բաբգէն կաթողիկոսը, ինքն Դուին նստելով, {ժողովը} չէր կարող ուրիշ մտքով գումարել Վաղարշապատ, եթէ ո

ինում, կարծելով, թէ կարելի է ընդունել քաղկեդոնեան {ժողովը} առանց ուղղափառ լինելուց դադարելու՝ հրատարակել էր

էր․ բացի սորանից մէջ բերեց մի քանի այլ պատճառք: {Ժողովը} ժամանակ տուեց նորան փոշիներ պատրաստելու համար, ե

ւթեան մէջ էր Լուտերի Վերանորոգութենից։ Բոլոր {ժողովը} հաւանեց այս կարծիքին եւ դատողութեանը, եւ վճռեց,

նում եմ ասել, թէ կազմուեցաւ Տրիդենտեան հռչակաւոր {ժողովը} ։ Այն բաների մասին, որ պատճառ եղան այս ժողովքի կ

այց զուր գնացին նորա աշխատութիւնքը այն մասին, որ {ժողովը} լինի Իտալիայում. նորան հարկադրեցին, որ լինի այն

այն Տրիդենտի մէջ։ Պապը կամենում էր ուղարկել այն {ժողովը} իբրեւ իւր երեսփոխան այնպիսի մարդիկ, որ նախ եւ յա

նների միջից երկու շատ լաւ եւ ուսումնական մարդիկ՝ {ժողովը} ուղարկելու համար։ Իգնատիոսը ուրախութեամբ կատարեց

, որ իբրեւ Պապական Աստուածաբանք հասան Տրիդենտեան {ժողովը} մայիսի մէջ 1546 թուականին։ Բնակուելով հիւան

ով ժանտախտի յայտնուելուց Տրիդենտի մէջ, տեղափոխեց {ժողովը} Բօլոնեա։ Պապական կողմնակիցքը, նոցա կարգում եւ ե

ղեցական գործերի քննութիւնը. այս կերպով ընդհանուր {ժողովը} գլուխ չ'եկաւ։ Ի վերայ այսր ամենայնի. այն վէ

է հակառակուին Պապին, հերետիկոս կը համարուին, եւ {ժողովը}, որ Պապը կազմել է միմիայն խորհուրդ առնելու համար

ն խորհուրդների առաջը փակում էին։ Ահա՛ այս կերպով {ժողովը} չ'կարողացաւ հասանել իւր գլխաւոր նպատակին, որ էր

ի այս մարդիկը մի արդար եւ բնական ատելութիւն։ Այս {ժողովը} հաւաքւում էր ծածուկ ինքեան իսկ Վատիկանի մէջ։ Վեր

քահանայութիւնը լռեցնելու, ինչպէս արել է Կրօնական {ժողովը}, ոչ միայն քահանայութենից իսպառ զրկելու, որ չէր

քահանայութենից իսպառ զրկելու, որ չէր արել յիշեալ {ժողովը}, եւ որի թողածը կատարեց Մեղուն, դոքա բարոյականք

անջելը: Թո՛ղ այս խնդիրը գէթ լուծանէ մեր Կրօնական {ժողովը}, եթէ չէ լուծանում Պօղոսի քահանայութիւնը: Ե

ի՞ց, թէ վեղարից, դոքա արտաքինք են, եւ Կրօնական {ժողովը}, ոչ երբեք համարձակութիւն ունի բռնաբարել կամ դատա

լով լսել չքացաւ Կոստանդնուպոլսից. եւ թէ Կրօնական {ժողովը} այսուհետեւ պիտի ճանաչէ նորան քահանայ, ապա ուրեմն

գաղտնի քուէարկութեամբ եւ պատգամաւորների ընդհանուր {ժողովը} ներկայացնում էր ազգը: Պատգամաւորական ընդհանուր ժ

թէ շատ նշանաւոր ժողովների անդամներին: Քաղաքական {ժողովը} Կ. Պոլսի պատրիարքի նախագահութեամբ, որպէս ազգայի

Հոգեւոր գործերի վերաբերմամբ առաջնին համազօր միւս {ժողովը}, դարձեալ պատրիարքի նախագահութեամբ պարտաւորուած է

այն, եւ, չնայած զօրքի դիմադրութեանը, ցրեց այն {ժողովը}, որ ընտրութիւն էր կատարում Սարգիս պատրիարքի նախա

ժողովի վարքագիծը: 1. Կենտրոնական քաղաքական {ժողովը} վաղուց ի վեր բաղկանում էր քսան անդամից, մի բան,

ւն կայացաւ: Այժմ, ըստ նոր Կանոնադրութեան, նոյն {ժողովը} պէտք է բաղկանայ տասներկու անդամից, որոնցից եօթը

, ըստ նոր կանոնադրութեան, կենտրոնական քաղաքական {ժողովը} պարտաւորւում է ուղարկել Դռանը բոլոր եպիսկոպոսների

ինակ բռնաբարական ընթացից մերոցն ընդ հարազատ լեզու {ժողովըրդեան} զի՞նչ. այդպիսի մատենագրութիւն ամենեւին խորթ ի հա

քանիսը գործում են միմիայն իրենց հողի վրա, իրենց {ժողովըրդի} մեջ, իսկ մեկը, որ մերժվել է ժողովրդի կողմից, մ

խիջեւան քաղաքի 52. ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԻ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ {ԺՈՂՈՎԻ} ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉՆԵՐԻՆ Պաշտօնական ԱՐԳՈՅ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ

անդակիւր ի քաղուածին յայնմիկ: Յերկրորդում այս {ժողովի} երկոքին անդամք պնդեցին եթէ նախ քան զկարգելն նորոյ

րոյ զպատճէն վաղ ուրեմն հասուցեալ եմ առ Ձեզ, եւ ի {ժողովի} անդ իբրեւ տեսի եթէ ոչ ուղիղ գնան յիրաւունս ոմանք

մեծակշիռ ժառանգութեանն: 'Ի պաշտօնական ազգային {ժողովի}, զոր գումարեցի 'ի հնգետասաներորդ աւուր նախընթաց

ից ճանաչելով ճշմարտութիւնը, ընդունել Քաղկեդոնեան {ժողովի} սահմանադրութիւնքը, ինչպէս Վրացիք ընդունեցին, բա

ում էր լուծել նորան այս անգամ: Եւ ահա ժողով {ժողովի} քամակից, խորհուրդ խորհուրդի քամակից, ինչպէ՛ս լո

իւնը) բամբասուիլ եւ հայհոյուիլ, քան թէ Կրօնական {ժողովի} օրհնութիւնը վայելել Պ. Չամուռճեանի շնորհակալութե

ւ Կրօնական ժողովը, եթէ ասենք նորան, թէ Կրօնական {ժողովի} գործը եւ պաշտօնը է քննել եւ դատել հոգեւորների այն

ծ է, թէ եկեղեցականների դատը պատկանում է Կրօնական {ժողովի} տեսչութեան: Եկեղեցականը, քաղաքական եւ քրէական գ

ական եւ քրէական ատեանների առաջեւ, միայն Կրօնական {ժողովի} կողմից մի պատգամաւորի ներկայութեամբ, որ հարկ դիպ

իտի համարէ կրօնական խնդիրներ, ուրեմն եւ Կրօնական {ժողովի} դատաստանին ենթակայ, միթէ՞ այդ յանցանքները գործող

Ազգը չէ հոգեւորների համար, ուրեմն եւ ոչ Կրօնական {Ժողովի} համար, այդ գաղափարը թող հանեն միանգամ իւրեանց մտ

աջարկութիւնը առնելուց յետոյ, կը սպասենք Կրօնական {ժողովի} շրջաբերական հրամանին, յատկապէս այս բովանդակութեա

, յանցանքը եւ մեղքը, այս օրից, դնելով Կրօնական {ժողովի} զանցառութեան վերայ: Այս խօսքերը ասում ենք ամե

եթէ որքան սխալական եւ մեղանչական է այդ խռովայոյզ {ժողովի} սահմանադրութիւնը, դու ասա, Լեւոնի տումարը։ Երա

ելու համար: Երբ հարկադրեցին Պրայսին փորձ կատարել {ժողովի} անդամների առաջեւ, նա պատասխանեց, թէ չունի այլեւ

էլ Չամչեանց, որով եւ բոլոր միաբանութիւնն։ Եւ 'ի {ժողովի} միում ասաց Հ. Ղուկաս Ինճիճեան, " ես ունիմ 'ի գլ

ւնենալով նոցա ամենասաստիկ աշխատութիւնը Տրիդենտեան {ժողովի} մէջ, պապական իշխանութեան գործադրութիւնը արդարացն

որ պատճառ ունէր ատելու Յիսուսեանները, Տրիդենտեան {ժողովի} մէջ նոցա առաջ բերած խնդիրների եւ կարծիքների մասին

։ Մեք տեսանք, թէ Յիսուսեանք, ինչպէս Տրիդենտեան {ժողովի} մէջ, երբ դեռ այնքան զօրեղ չէին, որ ջոկէին յայտն

կութիւններին այլ ձեւ ` քան ընտրովի պատգամաւորական {ժողովի} կերպարանք: Ըստ Կանոնադրութեան, պատգամաւորներն ը

ի անձանց: Բայց նրանք չէին կորցնում գէթ քաղաքական {ժողովի} անդամ լինելու յոյսը, իսկ միւս կողմից, աչքի առաջ

չընտրեց յիշեալ անձերին, որով ոչ միայն քաղաքական {ժողովի} անդամ լինելու միջոցից զրկուեցին սրանք, այլեւ վիր

ելու հանգամանքը, երկու արքեպիսկոպոսի ու կրօնական {ժողովի} հետ միասին սեփական ստորագրութեամբ ազդարարեց բարձր

ն անգամ, երբ Կանոնադրութեան հիման վրայ քաղաքական {ժողովի} անդամների ընտրութիւն կայացաւ: Այժմ, ըստ նոր Կան

փոխարեն, եթե, դիցուք, A անձը ներկա է գտնվել B {ժողովին} եւ բացակայել C. ժողովից, դրա փոխարեն, կրկնում

ձը, որը բացակա էր B ժողովից, ներկա է գտնվում C {ժողովին}: Բացակայությունը կամ մինչեւ իսկ ներկա լինելու դե

քեպիսկոպոսն Փարիզու: Եւ ի բազմանալ խռովութեան ՚ի {ժողովին}, լուծաւ այն, զոչինչ որոշեալ. իսկ ճիզվիթ պատգամ

ւթեամբ եկեղեցականների գործերը պահւում են Կրօնական {ժողովին}, այսինքն, նոյնիսկ եկեղեցականներին, եւ ազգը իրա

րը յիշուած սուրբ ժողովը մեր ազգի կեանքի մէջ։ Այդ {ժողովին} էր ապաստան Ս. Լուսաւորչի շինած նաւը, եւ այդ ժող

A անձը ներկա է գտնվել B ժողովին եւ բացակայել C. {ժողովից}, դրա փոխարեն, կրկնում եմ, D անձը, որը բացակա

ա փոխարեն, կրկնում եմ, D անձը, որը բացակա էր B {ժողովից}, ներկա է գտնվում C ժողովին: Բացակայությունը կա

իայի դրամական խնդիրները կարգի դնելու համար կազմած {ժողովից} դուրս ցոլացաւ Ռեւօլիւցիայի բոցը: Պալատի զար

թարգմանելիս, որ, ինչպէս յայտնի է, Եփեսոսի Ս. {Ժողովից} յետոյ եղաւ՝ 433 թուականին։ Ո՛ւր կը մնայ Փարպեցո

մի կանոնադրութիւն չէ. այն սկիզբ չէ առնում որեւէ {ժողովից}, այլ Երուսաղէմի վանականների մի յօրինուածք է եւ ի

ոյն Սինօդի: Յետ աւուրց ինչ վերստին գումարեցաւ {ժողովն}, կարեմք հաւաստեաւ ենթադրել, թէ յետ ընթեռնելոյ ե

գէն Հայոց, սակայն վճիռն մնաց անորոշ եւ արձակեցաւ {ժողովն} եւ ես կացի մնացի յԱթոռն ամսօրեայ իբր ժամանակաւ սպ

րբագումար ատենին: Յառաջ քան զկոչել եմ երկրորդ {ժողովն} վերասաց, պատրաստեալ էի զթուղթ մի յանուն վեհափառ

այոց եղեն վէրք նոցա եւ այլն եւ այլն"։ Եթէ սուրբ {ժողովն} յիմ կոյս է, ո՛վ իցէ իմ հակառակ, եթէ յիմ կոյս եւ

մեկնութիւն հաւատամքին։ Այս այն գիրքն է, զոր 'ի {ժողովն} երեք ամօք յառաջ առաջի արարին նոքին իսկ չարախօսք,

ապա թէ այլազգ ինչ, մերժեն։ Յաւուր միում 'ի {ժողովն} Մանուկեանց եհարց եղբայր նորա Մաթոս աղայն- 'ի Վահա

զօրինակ, առաջնոյ թղթոյն գրելոյ յինէն առ սրբազան {ժողովն}, ընթերցիր, զի յայն թուղթ բովանդակի Վահանն։ Դնե

Առ սրբազան Հայրդ երկու գիրս գրեցի, առ սրբազան {ժողովն} իբրեւ բողոք, զայս գրեմ առ սրբութիւնդ իբրեւ աղերս

ր այդ բանի հեղինակը, այլ յետոյ Աբբան կամ վանական {ժողովն} է յաւելացուցել։ Կնքենք այս գլուխը՝ եզրափակելով

թեալ առ Դանիէլ՝ հմտանայ քաջ նշանագրացն եւ դարձ ի {ժողովն} արարեալ, մատուցանէ Սահակայ եւ Մեսրոպայ զնշանագիր

որ գրուածք սորա համարին. ա) Ճառ, զոր խօսեցաւ ի {ժողովն} Դուինի յ719 թուականի յերկրորդ ամի կաթողիկոսութեան

իւրոց արժանացեալ վերատեսչական պատւոյ յամ ի 1179 ի {ժողովն} Տարսոնի, խօսի զճառ վասն միաւորելոյ զեկեղեցին Հայ

ը ներկայացնում էր ազգը: Պատգամաւորական ընդհանուր {ժողովն} էր ընտրում քաղաքական եւ միւս քիչ թէ շատ նշանաւոր

: Անգլիական պառլամենտները խաւար դոմինիկեանների {ժողովները} չեն, անգլիական օրէնսդրութեամբ մարդու անձնաւորութ

մ։ Վաղարշապատի մէջ հաւաքուած բոլոր եկեղեցական {ժողովները} լինում են Սուրբ Կաթուղիկէի եկեղեցում։ Մեր մե՜ծ հ

մբ պարտաւորուած էր վարելու կրօնական գործերը: Այս {ժողովները} պատասխանատու էին ազգի առաջ ` ի դէմս նրա պատգամաւո

էին ազգի առաջ ` ի դէմս նրա պատգամաւորների: Միւս {ժողովները} - ուսումնական, տնտեսական եւ այլն, ուղղակի կախու

յնատվությամբ - par suffrage universale: Ճիշտ է, {ժողովների} ժամանակ ամբողջ հասարակությունը ներկա չի լինում,

վկայում էր, թէ, հաւասար առաջին երեք ընդհանրական {ժողովների}, ընդունում է Քաղկեդոնեան ժողովը: Իսկ միւս նամակ

տութեամբ, ինչպէս մի հրովարտակների գործարան: Այդ {ժողովների} մէջ ժամանակի մեծ մասը անցնում է, անդամների իրեն

սկոպոս, առաջնորդ, վանահայր եւ այլն։ Եկեղեցական {ժողովների} վերաբերութեամբ սովորաբար ասւում է այսքան կամ այնք

ս, որովհետեւ հասարակ քահանայք միշտ շատ կային այդ {ժողովների} մէջ։ " Շնորհազարդ սուրբ հայրապետ " ասում է Մաշտո

ւած լինի, չէ սերտել խօսելիքը, ինչպէս պաշտօնական {ժողովների} ժամանակ. բացի սորանից, նա անվաւեր է համարում այ

էր ընտրում քաղաքական եւ միւս քիչ թէ շատ նշանաւոր {ժողովների} անդամներին: Քաղաքական ժողովը Կ. Պոլսի պատրիարքի

իւնները: Նրան էր պատկանում նաեւ միւս երկրորդական {ժողովների} բարձր հսկողութիւնը: Հոգեւոր գործերի վերաբեր

նա, ով գիշերները չի քնում, որպեսզի ներկա գտնվի {ժողովներին}, եւ նա, ով հումեդահավի պես այնքան է բղավել, որ

մարդը, որ կամէր, շատ բան կարող է իմանալ այսպիսի {ժողովներից}: Իմ կոչումը եւ պաշտօնը այնպէս է, որ ոչ ոք արժան

աններից, II Ուխտաւորական տներից, III Առաքելական {ժողովներից} (missia)։ Բացի սորանցից, կային եւ այլ Յիսուսե

ի մի օրինաւոր ընդհանրական ժողով, ինքեանք ազգային {ժողովներով} վերջացնելու էին ահա գործը։ Այս պատճառով Պիոս IV

ես աննորմալ տոնի ձայնալարեր: Հաճախ կարեւորագույն {ժողովներում}, օրինակ, պառլամենտներում, ոչ բոլոր անդամներն ե

գովանի աշակերտ։ Նոյնպէս կարելի էր ուխտապահ լինել {ժողովող} չեղած։ Այս տնօրէնութիւնը, ինչպէս վերեւումը ասաց

ում էր Յիսուսեան Կօլլէգիումի մէջ իբրեւ աշխարհական {ժողովող} ։ Սա մի շատ անկիրթ մարդ էր, եւ քաղաքական գործերը

enois ")։ Բայց սակայն յունական Télos բառը, որ {Ժողովողի} գլ. ԺԲ, համ. 13 թարգմանուած է " վախճան բանիս "

գի բոլոր գաղտնիքը, կամ շինել նորանցից աշխարհական {ժողովողներ}, որոնք կատարում էին ամենաստոր պաշտօններ։ Երրորդ

շատ բան էին նշանակում այս տնօրէնութեան ժամանակ։ {Ժողովողները} բաժանւում էին՝ Հոգեւորական եւ աշխարհական։ Առաջի

նոցանից էին նշանակւում խոստովանահարք։ Աշխարհական {ժողովողները} Կօլլեգիումների եւ Ուխտապահերի տներում կատարում էի

ին ամենացած պաշտօններ եւ չէին կարող քահանայանալ։ {Ժողովողները} հրաժաւում էին իւրեանց սեպհականութենից, որ ընծայո

նոքա իւրեանց ապրուստ այս շինուածների եկամուտից։ {Ժողովողների} ուխտը կատարւում էր հրապարակով, բայց ո՛չ հանդէսով

ն եւ կոյր հնազանդութիւն դէպի Գեներալի կամքը։ {Ժողովողների} եւ չորս ուխտերի ուխտապահերի մէջ կար մի այլ միջին

երից կամ նորընծաներից, II) Աշակերտներից, III) {Ժողովողներից} (coactor) եւ IV) Ուխտապահերից։ Ունկնդիրք անու

տոր պաշտօններ։ Երրորդ աստիճանակարգը բաղկանում էր {ժողովողներից} ։ Այս աստիճանին կարելի էր հասանել եւ չ'լինելով գո

կարգած։ Երեք ուխտերի ուխտապահքը զանազանւում էին {ժողովողներից} նորանով, որ չէին կարող քահանայանալ կամ վարժապետ

ն, թէ ՚ի վիմագրեալ պատճէնէ եզրակացութեան ազգային {ժողովոյն} արարելոյ ՚ի Կալկաթա ՚ի 23 դեկտեմբերի 1860 ամի, ի

րի կարգին ճիզվիթաց, որք առ շրջելոյ զուշադրութիւն {ժողովոյն} ի բուն խնդրոյն, որ էր վերանորոգութիւն, եթէ ո՛չ

միշտ կրթութեան եւ դիտաւորութեան Հռովմէական սուրբ {ժողովոյն} տարածման հաւատոյ, ուստի որչափ եւ այսպիսի դիպուած

բաւական այդմ, առաջարկի 'ի ձէնջ Հռովմէական սուրբ {ժողովոյն} տարածման հաւատոյ, առ 'ի ըստ իւրումն խոհեմութեան

արդապետութեան սրբոյ Հռովմէական եկեղեցւոյ եւ սրբոյ {ժողովոյն} տարածման հաւատոյ միանալով հոգւով եւ մտօք ընդ ամեն

իոնէ արարին, բերեալ ի Հայաստան զկանոնական թուղթս {ժողովոյն} Եփեսոսի եւ զճիշտ օրինակ թարգմանութեան եօթանասնից

ել պատմութիւն, համարեալ զնա հակառակ Քաղկեդոնական {ժողովոյն}: Տպագրութիւն սորա [լոյս] տեսաւ յԵրուսաղէմ, այլ

յք՝ իւրեանց Կաթողիկոսով եւ ազգային եպիսկոպոսների {ժողովով}, նամակ գրեցին կայսրին եւ յայտնելով, թէ Հայերը,

նեց աթոռի տեղապահութիւնը, որ ազգային հոգեւորների {ժողովով} 651 թուականին նզովեց Մանասկերտի մէջ Քաղկեդոնեան ժ

ւղարը Բռնուեցաւ այս յանցանքում ու դատուեցաւ {ժողովով} ։ Քարտուղարը խելօք մարդ էր, նա գիտէր

ռը, որ պապ դառնալուց մի քանի շաբաթ յետոյ առանձին {ժողովով} վճռել էր, որ ո՛չ թէ միայն քահանայք անկին լինին ա

։ Նա իւր բոլոր աշակերտները Հռովմ կանչեց, որոնք, {ժողովով} խորհուրդ առնելով, իւրեանց նախկին կանոններին վերա

տպուած, որը՝ 1840-ին, որ մէկն ալ՝ օրագրաց ու {ժողովոց} մէջ արդէն կարդացուած, ուրիշ բան չկայ... Ասոնց ա

յայն, թէ Հայաստանեայցս եկեղեցի, թէ եւ բաց յերից {ժողովոց} ո՛չ ճանաչէ զայլսն ընդհանրականս, սակայն ընդհանրակ

ռքից դուրս եկած գործարանաւոր մարմինների մէջ, ուր {ժողովուած} են բոլոր մարմնեղէն կատարելութիւնքը, որ ցիր ու ցա

մ դրած ծանօթութենից: Եթէ սորայ լրտեսները մի տեղ {ժողովուէին}, կը կազմէին մի ժողով աւազակների: Հոգատարնե

նից մի բարոյական օգուտ ծնանէր. եթէ դոցայ այդ տեղ {ժողովուիլը} սէր կամ ընկերասիրութիւն պիտոյ է ասուի, ուրեմն սէ

կ գուցե եւ Ընկ. Դեգտյարնի նրբանցքից) պաշտոնական {ժողովում}, ենթադրում եմ՝ մեր քաղաքի հասարակության, իրեն

ենք - ժխտմամբ, որ Դուք ստիպված եք եղել ընդհանուր {ժողովում} ցույց տալ նրան եւ մյուսներին բանկային տոմսերը, ո

նք պարտավոր են արտահայտել իրենց կարծիքը ընդհանուր {ժողովում} քաղաքագլխի պաշտոնական նախագահությամբ, բայց ո՛չ ե

գետինը՝ այն ծառերի տակ, ուր պալատական տիկինները {ժողովում} էին ծնկաչոք ասպետների սիրու հաւաստիքը: Ես կանգնա

եսիրտ Հայեր, խղճալով այս անօգնական տղայի վերայ, {ժողովում} են մի քանի մանէթ եւ ճանապարհ են ձգում նորան դէպի

չբողոքենք այն զրպարտութենների ընդդէմ, որ պարոնը {ժողովում} է մեր երանելի եւ սուրբ նախահարց գլխին, որպիսիք է

րծաթը՝ հիւանդները նայելու գինը, սապատների մէջ է {ժողովում}, իսկ հիւանդներին պանդոկից հանելով դուրս է ձգում

յայտնում ենք, որ 491 թուականի Վաղարշապատի Սուրբ {Ժողովում}, որի մասին խօսել ենք (§ 6), մենք տեսնում ենք

ործ չէ, թէեւ գտնուէին այդ հասարակութեան մէջ, որ {ժողովում} էր ղահուէտնում, մի քանի անբարոյական մարդիկ, բայ

ների մէջ: Նոքա ելեւելք առնելով միմեանց վերայից, {ժողովուում} էին ճշմարտութեան դրօշի տակ: Նոքա կարող չէին երբե

ս, հովուեա՛ եւ բարձրացո՛ զսա յայսմհետէ, զի սա է {ժողովուրդ} եւ խաշն արօտի քո, որ աղաղակէ առ քեզ հոգւով. " Ո

ն երկաթի ճանապարհով գնացինք 17 վերստ տեղ. այնտեղ {ժողովուրդ} կար, եւ ուրախությամբ մնացինք մինչեւ ժամը 10, հե

րողացել ոչ մի կերպ գոյություն ունենալ իբրեւ անկախ {ժողովուրդ}: Նա երբեք չի դրսեւորել ամբողջական կենդանի օրգանի

ծ է մինչեւ ի կոկիւտոս Հայոց: Որեւիցէ անդաստիարակ {ժողովուրդ} միշտ անձնատուր է գտանւում միստիկականութեան։ Այսպ

ն. իրենց պապը սա՛ ժամանակիս միլլիոն մը հաւատարիմ {ժողովուրդ} ունի նէ։ Թո՛ղ հաստատեն, որ գրիչնի՛ս կոտրատենք ո

ը ունի իւր քամակում շատ ֆերմեր, հետեւաբար եւ շատ {ժողովուրդ}: Ո՞վ չգիտէ հողի մեծ պաշտօնը նաեւ մինիստրերի ընտր

զատութեան անհնարաւորութիւնը: Ո՛ր երթայ 23 միլիոն {ժողովուրդ}, անհող եւ անկայան, ի՛նչ գործէ, ինչպէ՛ս ապրի:

ու շինականին: Երկիր չտալ նոցա, ասել է 23 միլիոն {ժողովուրդ} օրական հացի կարօտ ձգել, ասել է, այդ ազատութեան

թիւն է տարածում: - Փոքր Ռուսիան (15 միլիոն {ժողովուրդ} ) իւր լեզուով, իւր պատմական աւանդութեամբ, իւր կ

ում անցածը չէ ապրում այլեւս: Այսօր, եթէ մի {ժողովուրդ} ստրուկ է, եթէ նա հող չունի եւ եթէ յաջողի նորան հ

ետեւ մի երկու ժամից երեկոյեան զանգակը կը զարկեն, {ժողովուրդ} գուցէ սկսանի գալ եկեղեցի եւ խափան լինել մեր գործի

րեմն ոչինչ հասկացողութիւն չունիս մեր ազգի մասին: {Ժողովուրդ} ասացեալը բաղկանում է զանազան առանձին առանձին մարդ

մերը: Բայց արի տե՛ս, որ մեր ժողովուրդը պատմական {ժողովուրդ} չէ եւ նորա կեանքը չէ եղած պատմաբանական, կապակից

քահանայապետների արծաթսիրութիւնը), քահանաների՝ {ժողովուրդ} կողոպտելը, փարիսեցիների կեղծաւորութիւնը եւ դպիրն

անը, փոքր է պապական հայերի թիւը, իսկ Մխիթարեանց {ժողովուրդ} է հարկաւոր. ուրեմն մնում է նոցա որսալ Հայոց ազգի

'ի ճոխաբանել իւրեանց եւ յընդվայր հարկանել զմեզ, {ժողովուրդ} ընդդէմ ելեալ եւ զուլից սոցա կախեալ կսկծեցուցանեն

ր Պատմութիւն Չամչեանին, եւ այս իսկ է պատճառ, զի {ժողովուրդ} մեր չգիտէ զպատմութիւն իւր, զգործս իւրոց նախնեաց

առ ի զօշոտել զաչս հասարակաց: Ըստ մեզ Հայք իբրեւ {ժողովուրդ} ոչ պատմականք (իմա դու ինձ զբառդ անձուկ նշանակութ

նտիր են համարում երգել. " ափսոս քեզ հայոց խեղճիկ {ժողովուրդ} ", կամ " կռունկ ուստի կուգասը " եւ Քեօռօղլուի "

ն. եւ աստուծով առաջին անգամ մեր օրագրի վերա, թե {ժողովուրդը} փոքր ի շատե ճանաչել է ժամանակի իրավունքը, կտեսնե

ության, որպես թե " Հյուսիսափայլի " հարուցանում է {ժողովուրդը} ընդդեմ հոգեւորականության ընդհանրապես, իսկ ընդդեմ

, կեցցե՜ Գառիբայլդի, անլուռ աղաղակում է հասարակ {ժողովուրդը}. կեցցե՜ Իտալիա, կեցցե՜ Վիկտոր Էմմանուել, գոչու

մանուել, գոչում են քաղաքացիք, այսինքն միջնակարգ {ժողովուրդը}: Այս ուրախական բացականչությունքը, թեպետեւ հառաջ

է, որ այս ընդհանուր է ամբողջ Իտալիային, հասարակ {ժողովուրդը} Գառիբալդյան, միջնակարգը՝ Վ. Էմմանուելյան, իսկ

միսիոներներն իրենց միսիայի ատյանի առաջ ամբողջ հայ {ժողովուրդը} ներկայացրել են որպես մահմեդականներ եւ կանխիկ դրամ

երից, բացառությամբ, իհարկե, օտար բառերից՝ եթե {ժողովուրդը} գործածում է առանց կարիքի եւ առանց խտրության շարադ

սանում են հե՛նց այն խութերը, որոնցից խուսափում է {ժողովուրդը} եւ որոնք անանցանելի պատի նման գրականությունը բաժա

ուղղակի կհասցնի անվերջ հակասությունների: Չէ՞ որ {ժողովուրդը} թողել է կամ այսպես ասած՝ ապրել, անց է կացրել (

ջ տեսնում ենք լիովին պահպանված հին լեզվի ձեւերը: {Ժողովուրդը} մշակված եւ բավական ճկուն հին լեզուն թողել է անհրա

ք չէ, այն չի կարելի քարոզել, եթե հավաքես ամբողջ {ժողովուրդը} եւ աշակերտական նստարաններին նստեցնես, - մի բան ո

Իւանովիչ Գեռռեւինը: Ի՛նչ օգուտ, որ չէ ճանաչում {ժողովուրդը} նորա յարգը, ի՛նչ օգուտ, որ չգիտէ ժողովուրդը, թ

ում ժողովուրդը նորա յարգը, ի՛նչ օգուտ, որ չգիտէ {ժողովուրդը}, թէ խնայելով պիտոյ էր ներս բերել կազմուածքի մէջ

արող ենթարկուիլ որեւիցէ ստիպանքի: Նախիջեւանի {ժողովուրդը}, երկար ժամանակ Ղրիմում կենակից լինելով Թաթարների

պարսպի մօտումը շինւում են զանազան խանութներ, եւ {ժողովուրդը} ամբողջ երեք օր ման է գալիս այդտեղ: Շատ երիտասարդ

որ չկայ այս բաներից ոչ մինը, ի՛նչ է պատճառը, որ {ժողովուրդը} ՝ միմեանցից բաժանուած, պառակտուած, չկամի ամենեւ

չկայ այդ քաղաքի մէջ։ Ո՛չ, որովհետեւ Նախիջեւանի {ժողովուրդը}, համեմատելով Ռուսսիայի եզերական քաղաքացիների հետ

միջակ հարուստները քսանեւհինգ մանէթ, իսկ հասարակ {ժողովուրդը} տասներկու մանէթ ամենայն տարի ազգային գանձանակը ձգ

ամբողջ հասարակութեան հետ, սահմանէ այս կարգերը, {ժողովուրդը} պիտոյ է ընդդէմ դառնայ: Ի՛նչ է ժողովրդի բեռը ազգի

ը դնեն նորա առաջեւ որպէս առաքինութիւն եւ հեռացնեն {ժողովուրդը} ամենայն օր ճշմարիտ լուսաւորութենից, եւ մինչեւ ան

րսափելի քունը: Փառասիրութիւնը: Այժմ հասարակ {ժողովուրդը} մատով ցոյց է տալիս այդ պարոնների վերայ՝ որպէս մի

մի փոքր մտածէք միայն: Ի՛նչ կ՚ասէ ձեր ազգը, ձեր {ժողովուրդը}, եթէ տեսանէ, որ ձեր գանգատը մի անզօր մարդու վեր

աչքիս առաջեւ են գալիս աւերակ Հայաստանը, ցիրուցան {ժողովուրդը}, անդաստիարակ եւ նիւթապաշտութեան հոգով գործականապ

Ազգութեան հաստարանը եւ լծակը է հասարակ {ժողովուրդը}: Մի ազգ թո՛ղ որքան կամի հարուստ լինի երեւելի մար

ային երջանկութիւն, եթէ մասնակից չէ դորան հասարակ {ժողովուրդը}: Հասարակ ժողովրդի երջանկութիւնը պիտի երեւի նորա

վերայ՝ միշտ մեր աչքի առաջեւ ունինք Հայոց հասարակ {ժողովուրդը}, եւ ազգ ասելով՝ չենք իմանում այն մի քանի մարդիկ

ակերեւոյթից, այլ այն խեղճ եւ կարեկցութեան արժանի {ժողովուրդը}, որի վերայ ծանրացել է ազգային ապաբաղդութեան հետե

աշխարհի երեսին գտանուած ամենայն ազգի մէջ հասարակ {ժողովուրդը} ենթարկւում է աւելի ծանր զրկողութենների եւ տառապան

առակ, ամենափոքր երջանկութիւնը վայելում է հասարակ {ժողովուրդը}, մինչեւ անգամ երբ ներգործում էր ազգութեան մեքենա

տի յառաջանայ ցածից՝ հիմքից. այդ հիմքը է հասարակ {ժողովուրդը}: Այն մարդը, որ սիրում է ազգը, որ նուիրում է իւ

ինչպէս երբեմն Մովսէս ցանկանում էր հանել Աստուծոյ {ժողովուրդը} աւետեաց երկիրը: Հա՛յ կանայք, դուք, ինչպէս

ւածը արեց հասարակութեան վերայ, եւ տեսանելով, որ {ժողովուրդը} զզուելով մերժեց եւ դատապարտեց, մեք հասանք մեր վճ

ռաջ գործածական էր, դուրս ընկաւ սովորութենից, եւ {ժողովուրդը} դադարեցաւ գնելուց, սորանից աւելի ինչ հասարակ բան

ենք մեք: " Ազգ ասելով՝ պիտի իմանալ հասարակ {ժողովուրդը} եւ ոչ նորա միջից, նորա քրտինքով եւ նորա արիւնով

ը. ասել է թէ այն միլիոնները բաղկացնողը է հասարակ {ժողովուրդը}, ուրեմն եւ՝ ազգի թէ՛ բարոյական եւ թէ՛ նիւթական

նշմարանք: Ի՛նչ աղբիւրներից կարող է հանել հասարակ {ժողովուրդը} իւր, չասենք հարստութիւնը, այլ ապրուստը. եւ ապր

հարկաւոր գործելու, որ Անգլիոյ մէջ չունի հասարակ {ժողովուրդը}: Անգլիական երկիրները ազնուականների մասնաւոր

նուականների մասնաւոր սեպհականութիւնք են, հասարակ {ժողովուրդը} մի հատ ցից զարկելու հող չունի: Լոնդոնի՝ այն հսկ

ն է, որոնց առաջինն է թագաւորական տունը: Հասարակ {ժողովուրդը} իւր երկու ձեռքից աւելի բան չունի. նա բնակւում է

հողի վերայ եւ վարձ է վճարում հողի տիրոջ: Հասարակ {ժողովուրդը}, հող չունենալով, չէ կարող երկրագործութեամբ պարա

որ հեգնութիւն մեք չենք կարող երեւակայել: Հասարակ {ժողովուրդը} դառնում է իւր բնակարանը եւ դարձեալ պիտի հարկ տայ

ի հողից բաժին ունի բիւրաւոր մղոններ, իսկ հասարակ {ժողովուրդը} չունի մի ոտնաչափ տեղ: Այս պայմանների վերայ կարել

ական չեն, այլ յառաջանում են նորանից, որ հասարակ {ժողովուրդը} հող չունի: Որովհետեւ բնականը չկայ, հարկը ստիպու

կարող են սովամահ կորսուիլ: Հարո՞ւստ է ֆրանսիական {ժողովուրդը}, եթէ մի քաղաքում մի քանի գործարանք փակուելով, մ

եան պատերազմը, կառավարութիւնը ընկաւ պարտքի մէջ, {ժողովուրդը} կրեց անտանելի ծանրութիւն եւ, ի վերայ այսր ամենայ

եցութիւն չունին դրամական խնդրի վերայ: Եւ հասարակ {ժողովուրդը} այնչափ աւելի կարօտում է դրամի, այնչափ սաստկանում

նայն տարի շատանում է, ի՛նչ է ուրեմն պատճառը, որ {ժողովուրդը} չէ տեսնում նորա երեսը, եւ ո՞ւր են այն ոսկիքը: Մ

օրըստօրէ բարձրանալով, լեռնանում են, եւ քանի որ {ժողովուրդը} հող չունի, եւ ուր որ ունի, չկամի գործել: Նա թո

րկրորդ ` դրամը կենդրոնանում է, որովհետեւ հասարակ {ժողովուրդը} չունի այն բանը, որ փոխանակել կարող էր դրամի հետ

արակ ժողովուրդի վիճակը. դրամը կենդրոնացած է, եւ {ժողովուրդը} պիտի քարշէ նորան այդ կենդրոնից։ Ինչո՞վ, միմիայն

չէ կարող կենտրոնանալ զանազան ձեռքերում, հասարակ {ժողովուրդը}, իւր պատրաստած նիւթերի զօրութեամբ, կը ցրուէ նոր

ւթեան չափով: Այն աշխարհներում, ուր հասարակ {ժողովուրդը} հող չունի, ուր չէ կարող երկրագործութեամբ ապրիլ,

արերորդ մասը չկայ, եւ եթէ այն աշխարհների հասարակ {ժողովուրդը} թողու իւր հողը եւ երթայ մայրաքաղաք կամ այլ գաւառա

երկրագործութիւնը Բաբելոնի սահմաններում: Այն {ժողովուրդը}, որ դուրս չէ եկել իւր պատմական աշխարհից, թող եւ

զօրութիւն դնել նորա մէջ, քանի որ ազգը, հասարակ {ժողովուրդը}, կարօտ է օրական հացի, քանի որ նորա տնտեսական խն

սական խնդիրը կարգի չէ դրւում: Հայոց հասարակ {ժողովուրդը} աղքատ է եւ, չունենալով ոչինչ կարողութիւն, հազիւ

նապատիկ հնձել: Ո՞չ ապաքէն դաշտերը կը մշակուին եւ {ժողովուրդը} մի փոքր ազատ շունչ կառնու: Բայց խնդիրը այստ

ականը պիտի վաճառէ իւր ապրանքը հասարակ ժողովրդին: {Ժողովուրդը} շատ անգամ շռայլանում է, այո՛, բայց եւ շատ անգամ

- Որպէսզի Թիւրքիոյ ստրկացած Հայ, Սկլաւոն եւ Յոյն {ժողովուրդը} քաղաքակրթիչ հոգաբարձուից չզրկուի: - Կուրանո

կամ ազնուականութեան սեպհականելով հողը եւ հասարակ {ժողովուրդը} զրկելով իրաւունքից: Վերջին դիպուածում ազգութիւնը

գրի ձեռքով, եւ մեր բարի խորհուրդը այն է, որ մեր {ժողովուրդը} կարդալով այս շարքերը, վառուի գործունէութեամբ եւ

, Դղրդում էր թէատրոնը, Նա դափնիք շատ էր հնձում. {Ժողովուրդը} հաւաքւում էր Մօտ թատրոնի պատշգամբին. Չէր կշտանու

միայն փողոցի խօսակցութեանց ձեւ, զարմանք չէ, եթէ {ժողովուրդը} աւելի հասկացել է նոցա գռեհիկ լեզուն, որովհետեւ ա

ք գրելու ժամանակ վերանում են մինչեւ V դարը, բաչց {ժողովուրդը} չէ կարող նոյնպէս գնալ V դարը՝ մեր պատուելի XIX դ

ի շղթաներով. ժամանակը վազում է յառաջ, ուրեմն եւ {ժողովուրդը} պիտոյ է վազէ։ Այստեղ նա միջոց չունի, թէ եւ ցանկ

առնալ այնքան հեռի, տասն եւ չորս դարու ճանապարհ։ {Ժողովուրդը} ուղեկից է ժամանակին եւ մնացել է եւ մնում է նորա ա

կան. Սուրբ գիրք, որ դժբաղդաբար հասկանում եւս չէ {ժողովուրդը}, թարգմանչաց իւրեանց սեպհական գրուածքը, զորօրինա

ֆիմէրտէ եւս պակաս չէ, այն հրաշալի գիրքը, որ մեր {ժողովուրդը} սիրում է, որի մէջ գրուած են ամենայն տարի աշխարհի

մատենագրութիւն! Եւ ի՞նչպէս կարելի է պահանջել, որ {ժողովուրդը} ընթացք տայ այսպիսի մատենագրութեան, ընդունի նորան

ել է եւ կայ եւ կը մնայ այնպէս, այսինքն՝ հասարակ {ժողովուրդը} զուրկ լուսաւորութենից, իսկ բան ուսանել կամեցողը

միեւնոյն բանը հարիւր անգամ գրելով՝ օտարացուցել է {ժողովուրդը} իւրանից այնպէս, որ այժմ հին լեզուն մեր ժողովրդի

առի վերայ, ասած ենք, " թէ շատ չէ անցանելու, որ {ժողովուրդը} աչքը այս եւ այն կողմը ձգածի պէս պիտոյ է տեսանէ նո

մասին։ Բայց յառաջ, քան թէ ծանօթացուցել էինք {ժողովուրդը} այդ պատուական աշխատութեանը, պատշաճ ենք համարում

ութիւնք։ Այժմ հարցանում ենք՝ մեղաւո՞ր է մեր {ժողովուրդը}, եթէ մեր պատուելի սխօլաստիկները հասկացրել են նոր

այս սիրամարգ է եւ այն արագիլ։ Այսպէս ահա մեր {ժողովուրդը} իւր Կօրիֆէյ ճանաչուած սխօլաստիկների շնորհքով մեղա

ողովրդի կեանքից։ Ուրեմն ի՞նչ յանցանք է ասել, թէ {ժողովուրդը} չունի մատենագրութիւն, որի մէջ երեւէր նորա կեանքը

րձր է, աւելի գերազանց է, քան թէ այն լեզուն, որ {ժողովուրդը} խօսում էր հասարակ կեցութեան մէջ։ Չէ, լինինք

օսքերից յետոյ նա սրտի խորքից հառաչեց եւ ասաց, որ {ժողովուրդը} հարստահարուել է, ես նորա հետ միասին հարստահարուա

: Բայց առաւել զարմանալին այն է, թէ ինչպէ՞ս այն {ժողովուրդը}, որ պապին իւր երկարամեայ աքսորանքից վերադառնալու

առքով իւր ասիական յաղթութեններից. թէ ինչպէ՞ս այն {ժողովուրդը}, որ ովսաննայ գոչելով, բազմեցրեց նորան հռոմէական

յստեղ: Կարդինալին քաջ յայտնի էր, որ Հռոմի {ժողովուրդը} նորա դէմ վեր կը կենաս, եթէ նա առանց որեւիցէ օրին

ցու գործարանումը, որին հոգով չափ ատում էր Հռոմայ {ժողովուրդը} նորա ազգատեաց եւ անարժան գործերի համար. սորա վեր

մբերել, կտրեցի նորա խօսքեր, ասելով. բարեկա՛մ, {ժողովուրդը} որ տեսանում էր դոցայ անիրաւութիւնը, Ինչպէ՞ս չէին

ունենալ գործարանումը, ինչքան ունեցաւ: Հռոմի ողջ {ժողովուրդը} նորա դէմ վեր կացաւ, երբ որ իմացաւ նորա անպատշաճ

քա՛ջ տեղեակ լինելով եւ այն եւս լաւ իմանալով, որ {ժողովուրդը} անհաւան էր նորա ընտրութեանը եւ նորան չէր սիրում,

ն մէջ է անցկացրել, եւ անց է կացնում: Բոլոր {ժողովուրդը} գիտէ նորա կեանքը, գործերը եւ ուրիշ յանգամանքը,

նգուցեալ պապը չլինէր, դու կարծո՛ւմ ես, թէ Հռոմի {ժողովուրդը} այդ աւազակներին այնպիսի մեծակշիռ գործ կը յանձնէր

ձեռք առնլով, ո՛չ այլ ինչ չեն մտածել, բայց միայն {ժողովուրդը} խաբել եւ անձնական օգտի ծառայել: Ազգի օգտի վերայ

թերթերի մէջ կը դրոշմուէր փառաւոր տառերով եւ Հռոմի {ժողովուրդը} բարերարութիւն գտանելով քեզանից, քո երախտիքը իւր

։ Նախանձի՛ ձեռքով Սաւուղը այն թշնամին կործանող եւ {ժողովուրդը} ապրեցնող մարդուն՝ Դաւթին, անդադար ականատներ էր

իրոջը՝ Յիսուս Քրիստոսին, նախանձի պատճառով Հրէից {ժողովուրդը} եւ քահանայապետքը, առաջ ժամանակներում ծաղր անելով

ի ձեռքը, որ երկո՛ւքն էլ մահապարտ էին՝ ե՛ւ Հրէից {ժողովուրդը}, ե՛ւ օրէնքը։ Սոքա՛, չդիմանալով դիւամոլ նախանձի

եւ զուր տեղը կանչում է եւ հառաչում"։ Իսկ Յունաց {ժողովուրդը} եւ երեխայքն անգամ, իրենց ծնողաց ուսերի վրայ, գո

կ յառաջ, Փարիզումը, հանեցի գեղեցիկ խռովութիւն: {Ժողովուրդը} երեք օր շարունակ կռւում էր որպէս վագր կամ կատաղած

մանով, որ նոցա թագաւորը պիտոյ է լինի արքայ, իսկ {ժողովուրդը} թագաւոր... - Ինչպէ՞ս: - Այն պայմանով

մռայլութիւն, որ թագաւորը պիտի է լինի արքայ, իսկ {ժողովուրդը} թագաւոր: - Այդ ի՛նչ բաբելոնեան խառնակութիւն

սկանալ, բայց այս պայմանը մեծ հաճութեամբ ընդունեց {ժողովուրդը}: - Բայց դորա մէջ ոչինչ միտք չկայ: - Այ

սպանեն, խեղդեն եւ չքացնեն, մինչեւ թագաւորը կամ {ժողովուրդը} լինի լիակատար թագաւոր եւ իշխան: Ձեր մռայլութիւնը

եալ կանո՛ն գրեցի չճանաչել ո՛վ է թագաւորը եւ ո՛վ է {ժողովուրդը}: Այս բանի հետեւանքից կարելի է յուսալ, որ Ձեր մռ

եւ այլն, ծառայ խոնարհ ձեզ: Չէ կարելի կառավարել {ժողովուրդը} ուրիշ կերպով... - Եւ այլն, եւ այլն, եւ

բանդուսը սկսեց շարունակել. - չէ կարելի կառավարել {ժողովուրդը} ուրիշ տեսակ, փորձութեան մէջ ձգել եւ սուտ խոստմու

հասկանալի եւ իմաստուն գործ, որպէսզի տգէտ մնալով {ժողովուրդը}, շատանայ մեր զոհերի թիւն եւ բարձրանայ խունկերի ծ

վերայ․ թէեւ վաղուց մեռած էին նոքա, զզուեցուցել է {ժողովուրդը} այնպէս, որ ոչ ոք չկամի լսել նորա խօսակցութիւնը:

կոճատից եւ խունկից այլ բան չունէր... - Ապա {ժողովուրդը} ՞, - հարց արեց կոմս էմմանուէլը: - Հը՛մ, ժող

րդին ի՛նչ. եկեղեցական գործերի մէջ ի՛նչ գործ ունի {ժողովուրդը}. այստեղ հոգեւոր իշխանութիւն կայ, կառավարութիւն

ատկանում է ժողովրդին եւ դեռ օրէնքի զօրութեամբ եւս {ժողովուրդը} պիտի վերահասու լինի եկեղեցու տարեկան արդիւնքին եւ

էն ժողովրդի եկեղեցու մէջ, ժողովրդի գործակատարը: {Ժողովուրդը} դնում է մի մարդ եկեղեցու մէջ, որ նա տնտեսէ տարեկ

լեւ հոգաբարձու լինի եկեղեցու պիտոյքին: - Մեր {ժողովուրդը} այդպիսի բան չգիտէ: Նորան վաղուց արդէն հաւատացուց

ն չգիտէ: Նորան վաղուց արդէն հաւատացուցել են, որ {ժողովուրդը}, ազգը հոգեւոր բաների մէջ իրաւունք չունի խառնուել

ինչ չունի կրօնի հետ: Եկեղեցին շինողը եւ պահողը է {ժողովուրդը}, սորա վերայ է նորա ծանրութիւնը. եթէ եկեղեցին քա

ախք էր արել: - Ոչխարը անբան անասուն է. բայց {ժողովուրդը} բաղկանում է բանական մարդերից. միթէ՛ ընդունում է

բաղկանում է բանական մարդերից. միթէ՛ ընդունում է {ժողովուրդը}, որ վարուէին իւր հետ, որպէս անբան անասունի հետ

ից, այնպէս չէ՞: - Անտարակոյս: - Ուրեմն {ժողովուրդը} խօսելու համար, հարկաւոր է, որ այդ առանձին առանձ

մեծ մասը թուրքերից է առած․ միւսները, նայելով թէ {ժողովուրդը} ինչ ազգերի մէջ բնակուել էր, ուրիշներից: Ես ման

զգային եղանակներով: Եւ անհնարին էր թոյլ տալ, որ {ժողովուրդը} լսէ վերստին այն ձայները աղօթքի, որ դատապարտուած

ն եւ հոգեբանական կողմերը: Բայց արի տե՛ս, որ մեր {ժողովուրդը} պատմական ժողովուրդ չէ եւ նորա կեանքը չէ եղած պատմ

տեւիլ, խաչը, աւետարանը, սարքերը, քահանայքը եւ {ժողովուրդը} վկայ բռնելով իւրեանց ուխտին, այսուամենայնիւ չգիտ

րութիւն դէպի իւր ծառայքը։ Վաղուց ահա հրէական {ժողովուրդը}, նայելով երբեմն երբեմն իւր մէջ երեւեցած մարգարէն

արը գործ դնելով այս գաղափարքը, ահաբեկ էին առնում {ժողովուրդը} ՝ յաւելացնելով սոցա վերայ եւ այլ մարդկային սնոտի

երի եւ քահանայապետների նիւթական շահաստացութիւնը։ {Ժողովուրդը}, մնալով այս խաւար եւ ստրկական գաղափարների մէջ,

ամար են եւ ո՛չ հովիւը՝ ոչխարի համար։ Հեռացնելով {ժողովուրդը} Սուրբ գրքի ընթերցանութենից, պատճառելով, թէ ազգե

Ահա այն իրողութիւնքը, որ չէ պիտոյ համեմատէր {ժողովուրդը} Սուրբ գրքի եւ Աւետարանի Վարդապետութեան հետ։ Պապա

անմեղանչական եւ անսխալելի ճանաչել նորա անձը, ուր {ժողովուրդը} իրաւունք չունի ընթեռնուլ, քննել եւ հասկանալ Սուր

բարոյական լուսաւորութիւն ստանալով, փրկեց Հրէական {ժողովուրդը} կռապաշտութենից, ազատեց նորան եգիպտական գերութենից

թեամբ. ամենայն կողմից աշխատում էին, որ խաւար մնայ {ժողովուրդը}, որպէսզի ինքեանք, նիւթական օգուտներ ճարելով այս տ

եան։ Մեր ասածը ապացուցանում է այն իրողութիւնը, որ {ժողովուրդը} սիրով ընդունեց Յովհաննէս Մկրտչի քարոզութիւնքը եւ

որ կարող էին հայր դառնալ ազգին, խնամել եւ հովուել {ժողովուրդը} ՝ հոգալով նորա հոգեկան պիտոյքը։ Երանի՛ էր մեզ, եթէ

մ էր այնպիսի հաւատով, այնպիսի ոգեւորութեամբ, որ {ժողովուրդը} խուռն բազմութենով հաւաքւում էր նորան լսելու։ Մին

իսի ջերմութեամբ խօսեց Վերանորոգութեան ընդդէմ, որ {ժողովուրդը} կատաղելով կամենում էր խեղդել նորան Դանուբի մէջ։

է մեծանալը եւ երկիւղ կրելով, որ մի՛ գուցէ նոքա, {ժողովուրդը} Քրիստոնէացնելով, ինքեանց սեպհականեն եւ նորանց վե

օն։ Կարգը պատրաստ է կործանուիլ, բայց Պարագուայի {ժողովուրդը} կենդանացնում է նորան իւր անմատչելի սահմաններում՝

ների մօտ օգնութիւն խնդրելու։ Նա, Փարիզի մէջ {ժողովուրդը} գրգռելով, Հուգենօտների ընդդէմ շատ անգամ կերպարան

սպանած թագաւորի մարմինը թաղելու այն պատճառով, որ {ժողովուրդը} նոցա սուտ տխրեցուցած երեսների վերայ չ'նկատէ նոցա

ահօր կեանքի ապահովութեանը, որի ընդդէմ պատրաստ էր {ժողովուրդը} գործ դնել ամենայն կերպ բռնութիւն։ Կարդինալ դը Նո

աժանորդ էին նորա կարծիքներին, եկեղեցի էր գնում, {ժողովուրդը} յայտնի յայտնի քրթմնջում էր նորա մասին եւ շատ անգա

ւդովիկոս XVը ձեռք առեց Ֆրանսիայի կառավարութիւնը։ {Ժողովուրդը} զայրացած էր սաստիկ Յիսուսեանների վերայ։ Շատերը մ

տ։ Նորան մեծ հանդէսով թաղեցին հասարակաց ծախսով։ {Ժողովուրդը} ամենայն օր գումարւում էր նորա գերեզմանի վերայ, ո

ից դուրս եկածները, որպէս զի առաւել եւս զայրացնեն {ժողովուրդը} Յիսուսեաններին ընդդէմ։ Բայց ցաւը այս էր, որ

րդէանս ", քարոզում է խարտաւիլակը երեք անգամ, եւ {ժողովուրդը} կրկնում է երեք անգամ " արժանի է"։ Հերիք չէր այս

՞ս, միթէ՛ ձեռնադրութեանը գործակից չէ՞ եկեղեցին - {ժողովուրդը}. նա չէ՞ աղօթում: Լսենք եպիսկոպոսին: " Ես դնեմ

եթէ չէ լուծանում Պօղոսի քահանայութիւնը: Եթէ {ժողովուրդը} դատապարտելով մի քահանայ, համարում է նորան քահանա

, համարում է նորան քահանայութենից լուծուած, եթէ {ժողովուրդը} ամենայն իրաւունքով խղճահարւում է օրէնք ստանալ անօ

ի միջոցով եւ վերջապէս ` Դռան առաջ իսկ խաղալու հայ {ժողովուրդը} ներկայացնողների դեր: Կասկած չկայ, որ իրերի

արքի տեղը հայոց նոր պատրիարք ընտրելու հարցը: Հայ {ժողովուրդը} պատրիարք էր ընտրում Թուրքիայի ողջ վանական հոգեւոր

ը, ազգի կամքին հակառակ, կամեցաւ կարդալ թուղթը, {ժողովուրդը} աղմուկ բարձրացրեց եկեղեցում. քահանային բռնեցին,

լուր տարածուեց այդ կարգադրութեան մասին, գազազած {ժողովուրդը} խռներամ դիմեց պատրիարքարան, շրջապատեց այն, եւ,

վարքագիծն այս խնդրում արժանի չէ նրա կոչմանը ` հայ {ժողովուրդը} պահանջում է նրա հրաժարականը: Պատրիարքը չէր համաձ

րականը: Պատրիարքը չէր համաձայնւում: Այն ժամանակ {ժողովուրդը} դիմեց դէպի Դուռը եւ այնտեղ պնդեց դարձեալ իր պահան

ն Կանոնադրութիւնը եւ Կանոնադրութիւնից յետոյ, հայ {ժողովուրդը} Դռնից անկախ, ընտրում է Կ. Պոլսի պատրիարք, բայց

նարանը " գրած է այնպիսի լեզուով, որով չէր խօսում {ժողովուրդը} ։ Ի՞նչ էր ինքնահակառակութեան պատճառը։ Եթէ Պ

է ու շատ անգամ փոխում է բառի նշանակութիւնը։ Եթէ {ժողովուրդը} այնպէս է գործ ածում այդ բառը իւր խօսելու ժամանակ

ի, բաւական կոշտ կը լինի։ Դիցուք թէ արտաբերում է {ժողովուրդը} կամ չէ արտաբերում. ի՞նչ հարկաւոր է հետեւել նորա

քան թէ տալիս, մանաւանդ որ տալին էլ գործ է ածում {ժողովուրդը} ։ Շտապում ենք ծանօթաբանել, որ ներկայութիւն, մօտ

նորա վրայ ազդեցութիւն ունենալ։ Եւ ինչպէս կարնայ {ժողովուրդը} իր կարդացած գրքից մի ձեւ առնուլ մի որոշեալ բառի վ

իսպառ պէտք է հեռանալ հին սեռականներից, որովհետեւ {ժողովուրդը} ունի իր բուն ձեւը։ Շատ ուրիշների հետ, պ. Պռօշե

առնում, նոր լեզուում բոլորովին անգործածական է։ {Ժողովուրդը}, շատ անգամ " ըստ քաջութեան " կամ " ըստ քաղցրութե

ըստ-ը ինքն իրեն այն նախադրութեանց կարգումն է, որ {ժողովուրդը} կորուցել է։ Մենք ամեն քայլափոխի մէջ տեսնում ե

գամ աւելի խրթին բառեր ենք առնում հին լեզուից, որ {ժողովուրդը} չէ գործածում, տեղ-տեղ էլ գաւառական բառեր կամ ձեւ

Ստոյգ է, որ հին լեզուի բառերի շատ մասը մոռցել է {ժողովուրդը}, ստոյգ է, որ շատ բառ չի հասկանում, բայց, ինչպ

յնիւ այդ լեզուն մենք կը հասկանանք։ Այնպէս էլ մեր {ժողովուրդը}, չնայելով, որ երբեմն հարկից ստիպուած նորան անծա

ն ձեւերը, նորա բաղդասութեան կճեպը (կեղեւը) նոր {ժողովուրդը} չի մարսիլ. այս պատճառով էլ մենք ընդդէմ ենք, երբ

կների ազդեցութեան տակ, շատ բառ չունի, որովհետեւ {ժողովուրդը} կա՛մ չունի այդ բարերի գաղափարը, կամ՛ օտար բառ է

րող ենք հարիւրներով ցոյց տալ։ Տարակոյս չկայ, որ {ժողովուրդը}, իսկոյն, կարդացած րոպէին, չէ կարող հասկանալ ո՛

ո՛չ ժողովուրդն է մեղաւոր, ո՛չ հեղինակը։ Ինչ անէ {ժողովուրդը}, որ չգիտէ այդ բառը, կամ ինչ անէ հեղինակը, երբ

ինակը բնաւ հնար չունի այս ցաւին ճար անելու. բայց {ժողովուրդը} այդ առանձին առանձին առնված բառերը կարող է կամաց կ

կատարելապէս բայի որականութիւն է ստանում, ուրեմն {ժողովուրդը} դատապարտելի չէ, եթէ այդ ումն վերացական առքական ա

նենգութիւնը ձեռնտու է լինում նորան, բայց հասարակ {ժողովուրդը}, որ առանց նորան էլ տրամադրուած է կախարդութեան եւ

ատ տարբեր տեղերում, ստուգած ենք, որ մեր հասարակ {ժողովուրդը} շատ անգամ աւելի ազատ է միջնադարեան լուծից, քան թ

ւ ոչ խաւարով կամ առասպելներով: Մեղադրելի չէ {ժողովուրդը}, եթէ վազում է դէպի գերբնականը, մինչդեռ Արագածի

անգ, մի մոլորութիւն չկայ եւ չէ կարող լինել, եթէ {ժողովուրդը} չգիտէ այս բանի զօրութիւնը, բայց եւ այնպէս գիտենա

ը կարճ ժամանակում չէ լինում, դարեր են անցնում եւ {ժողովուրդը} արդէն ստացած է լինում շատ կանխամուտ կարծիքներ, բ

րոյականութիւնը (ազգ ասելով հասկանում ենք հասարակ {ժողովուրդը} ) շա՛տ ցած է հայոց ազգի բարոյականութիւնից: Մենք

ուի բաղդասութեան եւ ձեւերի ազդեցութիւնը, որոնցից {ժողովուրդը} իսպառ ազատ է, բայց պ. գրագէտքը քաղաքակրթութեան

ն. - ինձ ի՛նչ փոյթ, - ես բուն հայերէն եմ խօսում. {ժողովուրդը} խանգարել է իր բաղդասութիւնը, նորա լեզուն ստրկացե

էր կամուրջ լինել լուսաւորութեան, ապա ուրեմն մեր {ժողովուրդը} շատ ժամանակ է, որ լուսաւորուած է, եւ մեք սխալ կ

հանել կենդանացնել, քան այդ ժանգոտած լեզուով նոր {ժողովուրդը} լուսաւորել։ Խնդրում էինք, եթէ միայն կը պատասխան

իլ եւ գործ կատարել: Ազգութեան մեքենայի՝ հասարակ {ժողովուրդի} վերանորոգութիւնը հնարաւոր է միայն՝ գիտակցութիւն

, կամակոր եւ երկարատեւ, եթէ աղբերանում է հասարակ {ժողովուրդի} ընդունած սկզբունքից: Մի յարատեւ բռնակալ կառավարո

երկրագործների թիւը, այսինքն՝ դուրսից, հասարակ {ժողովուրդի} մէջ ոսկի եւ արծաթ բերողի թիւը, այլեւ շատցնում է

մէջ: Եւ այսպիսի դիպուածում աւելի դառն է հասարակ {ժողովուրդի} վիճակը. դրամը կենդրոնացած է, եւ ժողովուրդը պիտի

, հնարաւո՞ր է ապրուստ։ Եւ եթէ այսպէս է հասարակ {ժողովուրդի} վիճակը մի այնպիսի աշխարհում, որ բոլոր երկրագունդ

ական վիճակը, քան թէ 1861-62-ին. տարակոյս չկայ, {ժողովուրդի} վերաբերութեամբ, քանզի ինքը՝ կառավարութիւնը, մի

եսակ քարոզութիւնը երբէք չի կարող արմատ արձակել մի {ժողովուրդի} մէջ, որ վերացականից յառաջ ամենայն րոպէ զարկւում

ցաք։ Ինձ չ'յաջողեցաւ խաղաղութիւն տնկել ձեր եւ իմ {ժողովուրդի} մէջ։ Մեռանելով ահա, աղաչում եմ Աստուած, որ իմ

ելով եւ այդ գործերից հարստահարուած եւ բռնաբարուած {ժողովուրդի} վկայելով չէ՞ լուծւում քահանայութենից: Եթէ այսպէս

բնականաբար, քիչ շատ թուլացուցին միջին դարերի մեր {ժողովուրդի} վրայ արած ազդեցութիւնը, այո՛, շատ բան էլ իսպառ

, թէեւ նոր հոլովներով, այժմեան հայի խօսքը: Բայց {ժողովուրդի} անկաջին ծանր է եւ անբնական. - ինձ ի՛նչ փոյթ, - ես

ահովում է կառավարութիւնը այն պարտքը, որ առնում է {ժողովուրդից}: - Ի՛նչպէս թէ ինչով, տէրութեան հողով, գան

նչպէս եղել է մինչեւ հիմա, որ չորս ու կէս միլլիոն {ժողովուրդից} հասկացել են հինգ հարիւր կամ հազար մարդ։ Ազգը

ամ կարողանա նախատեսել նրա համար որեւէ ապագա: Այդ {ժողովուրդն}, սկզբից ի վեր սնված լինելով Եգիպտոսում բացարձակ

են Աստվածաշունչը, շոշափելու չափ պարզ է, որ այդ {ժողովուրդն} ունենալով այդպիսի ուղղություններ, չէր կարող հասն

ցկությունը երկրորդական են: Ոչ մի կասկած չկա, որ {ժողովուրդն} ի վիճակի չի լինի ընդհանուր լեզվով խոսելու, եւ կե

, որ ապագայի մէջը կը նշմարուի: Վասն զի հիմա մեր {ժողովուրդն} էլ իննեւտասներորդ դարու մէջ կ՚երթայ, բայց մեր հո

սարսափելի պարտքերի ծանրութեամբ, որոնց էականապէս {ժողովուրդն} է ենթակայ: Կառավարութեան դրամ է հարկաւոր, իւր ո

աչիւն Քրիստոսի ի Գողգոթայ դատապարտելոց. որպէս զի {ժողովուրդն} ուսցի զամենայն ինչ կարծել հնարաւոր եւ ներելի, եթ

ցը, - չեն ոչ եկեղեցի եւ ոչ ազգ, եկեղեցին ու ազգը {ժողովուրդն} է, որչափ եւս նվազ լիներ դորա կրթության եւ հասկաց

Եւ կոչեցին զնոսա 'ի զո՛հս կռոց իւրեանց, եւ եկեր {ժողովուրդն} 'ի զոհից նոցա։ Եւ նուիրեցաւ Իսրայէլ Բէլփեքովրայ

խաւար գահը: - Ի խօսելն մեր հասկանալի ոճով, {ժողովուրդն} ամենայն զչափ առցէ զմերոյ տգիտութեան, ծանիցէ զճշմ

ւն զանօգուտ եւ անշահ արարս: Յայնմհետէ իմաստնասցի {ժողովուրդն}. իսկ յիմաստնանալ նորա, յերկիր կործանին փառք մեր

իտութեանն աղջամուղջ գիշերի: Զարդիս խօսիմ ես, եւ {ժողովուրդն} յակճիռս կայ անշարժ, լսէ զձայն իմ, դողան ջիլք լս

վերայ է նորա ծանրութիւնը. եթէ եկեղեցին քանդուի, {ժողովուրդն} է շինում, դարձեալ եկեղեցու արդիւնքը ժողովրդիցն է

միցի առնել, զոր արժանն է, բազուկն արդարութեան, {ժողովուրդն} Աստուծոյ չեն խորտակեալ։ Գիտասջիք, զի ազգն համօր

նականաց, այլեւ եգիտ զտեղի ի Դիւանս՝ Արքունեաց: {Ժողովուրդն} առ հասարակ ըստ հարկին պահանջման բնական ընթացեալ կ

իւն եւ պատասխանի տան ուսումնական հարցասիրաց, այլ {ժողովուրդն} առ հասարակ զի՞նչ օգտի ի սմանէ՝ ոչինչ եւ կրկին ան

վասն ժողովրդեան մերոյ ինքեանք հայկական Սինէացիք: {Ժողովուրդն} մեր դատապարտելի է վասն անմիաբանութեան եւ անազգասի

ակն լինէր լուսաւորութիւն ազգի, անժխտելի բան է թէ {ժողովուրդն} հետզհետէ ուսան էր մտածել եւ խորհել զազգային լուսա

կէն էին: Այլ այս ամենայն աղբերանայ յայնմանէ, զի {ժողովուրդն} մեր անմասն գտանի ի կրթութեանց, զի պատուելի հեղին

գրեալ եղիցի նոր եւ հասարակաց հասկանալի բարբառով, {ժողովուրդն} մեր զրկի ի հոգեպարար զուարճութեանց, զորս կարէր գ

չ անարժան համարեմք զնոյն կրկնել աստանօր, մի՝ զի {ժողովուրդն} մեր չհասկանալով զհինն լեզուն չկարէր հրճուել եւ զո

ն չիք. եւ թէ տացեն եւս այսպիսի գաղափարք զգեստը, {ժողովուրդն} ոչ ճանաչել եւ ոչ հասկանալ, իսկ մեք գիտեմք արդէն

ական իմաստնոց, հրամայեալ լիցի զաչս դարձուցանել ի {ժողովուրդն} եւ զամենայն գոյութիւնս ի լսող դարձուցեալ գործարան

յին լուսաւորութեան. հեղինակն առանց ժողովրդեան եւ {ժողովուրդն} առանց հեղինակի չզօրեն ինչ առնել, այլ միացեալ ի կ

ն լեզուի եւ ո՛չ օտարից առնված բառերը. այստեղ ո՛չ {ժողովուրդն} է մեղաւոր, ո՛չ հեղինակը։ Ինչ անէ ժողովուրդը, ո

ւթիւնը պ. Չամուռճեանի ականջին... Հասարակ {ժողովուրդն} էլ տեսած լսած չլինելով, յայտնի է թէ երկնքից չէ կ

ես այդ կատարվել եւ կատարվում է մեր դարի եվրոպական {ժողովուրդների} մոտ: Թույլ տվեք ինձ, ողորմած պարոն, այստեղ բեր

զգասիրութիւնը յայտնի է ոչ միայն մեզ, այլեւ բոլոր {ժողովուրդներին}, որոնց առաջնորդած է, ուստի եւ ստիպուած ենք դպրո

ումը զարգացմամբ ավելի բարձր լինել արեւելյան մյուս {ժողովուրդներից}: Լավ չեմ հիշում, թե ով, բայց մեկը (կարծեմ

ական լեզու ` ոչ միայն մեզանում, այլեւ ամենաուժեղ {ժողովուրդներից} ոչ մեկում չկա ոչ մի հնարավորություն՝ չնայած համա

կրակ բացեցին քաղաքի վերայ: - Ասած ճախնային {ժողովուրդս} բաւական ժամանակ բարեկամութեամբ վարուեցաւ միւս ճախ

ւտ ըլլալուն վրայ չէ, այլ այնչափը լաւ գիտենք, որ {ժողովուրդք} ամեն ատեն պատրաստ են գայթակղելու, եւ անոր համար

ցին ապա սոքա եւ գիրք սոցա զի հանգիցուք։ Զինչ ապա {ժողովուրդք}, - ընդէ՞ր- ասեն- եւ դուք ոչ աշխատիք յօրինել զգիրս

էջ առեալ 'ի պատիւ փակեսցուք. թագաւորն եւ ամենայն {ժողովուրդքն} հանդերձ երթալ հասանէր 'ի ցուցեալ տեղի հրեղէն սեան

Եկեղեցին Հայոց ընդհանրականս ճանաչէ մի միայն զերիս {ժողովս}, որք են Նիկիո, Եփեսոսի եւ Կոստանդնուպօլսոյ, իս

ցին մեր՝ Այվազովսքին ընդհանրականս ճանաչէ եւ զայլ {ժողովս}, թերեւս մատնացոյց եղեալ յայն, թէ Հայաստանեայցս

ն, ուրեմն եւ հայոց եկեղեցին սխալեալ։ Ի մասնաւոր {ժողովս} խօսեցան այո՛ զիրաւասութենէ պապին, մանաւանդ ՚ի Տր

լսն ամենայն ո՛չ ընդունի: Եւ յայտ է թէ ՚ի վերասաց {ժողովսդ} չեղեն ինչ բանք զիրաւասութենէ պապին, քանզի գումար

ության ոգին եւ ուղղությունը որքան կարելի է շինենք {ժողովրդական}, ազատելով աբեղայականությունից, որ մեջ մնացած է

ում այդ ձեռնարկությունն էլ այժմ հետաձգել, մինչեւ {ժողովրդական} գործերի վերաբերյալ հայկական սահմանադրության (ստա

կողմից ներկայացվող հասարակությունն իրավունք չունի {ժողովրդական} գործերում: Ֆրանսիացի հայտնի մաթեմատիկոս Պուասսոն

նիս մէջ այն գրեանքը, որ տպուեցան եւ որ տպւում են {ժողովրդական} ընտիր լեզուով. 1) Հոգեղէն կերակուր Հայոց եր

ռագայթքը, անցեալ տարում լայնարձակ ասպարէզ ստացաւ {ժողովրդական} կենդանի խօսքը, որ է ազգի բարոյական կեանքը եւ հոգ

նսիարէն ընդարձակ բառարանների վերայ, թարգմանել են {ժողովրդական} լեզուով Ֆենելոնի Տելեմաքը, որի կէսը արդէն տպած պ

գտողութիւնը իւր ձեռքից եկածի չափ հարստացնելու մեր {ժողովրդական} աղքատին դպրութիւնը: Բայց չէ կարելի մի քանի խօսք

ֆ[ունտ] թաբ[ակով] եւ թղթով եւ պատասխանեցի 4-ին: {Ժողովրդական} քերականութեան վերայ սկսեցի աշխատել ապրիլի 1-ից:

ակարգութեան տակ. այլ եւ մանաւանդ 1862 թուականում {ժողովրդական} լեզուի բաղդասութիւնը տարել դրել էր բուն հին լեզու

իրը՝ առաջին հայը Ռուսաստանում, որը նոր Եվրոպայի {ժողովրդական} գրականության կազմավորման ասպարեզում խորանալով պատ

րականգնել հին հայկական լեզուն ժամանակակից հայերեն {ժողովրդական} լեզվի մեջ: Նա կամենում է այնպիսի ժողովրդական լեզ

րեն ժողովրդական լեզվի մեջ: Նա կամենում է այնպիսի {ժողովրդական} լեզու ստեղծել, որը, պահպանելով նախնական արմատն

րը, նրանց բնական կառուցվածքի բնութագրությունը եւ {ժողովրդական} կրթության համար այդտեղից բխող հետեւանքները: Տեղե

9 ռ. 50 կոպեկ արծաթով: Մենք մեր կողմից, որպես {ժողովրդական} լեզվի երկրպագու, ամբողջ հոգով ցանկանում ենք հարգ

ով, երկրորդը եւս այս օրերումս դուրս կը գայ, մեր {ժողովրդական} աղքատին, բայց՝ հարազատ եւ բուն մատենագրութիւնը

պատճառ, տեղ տեղ աւելի մօտ է հին լեզուին, քան թէ {ժողովրդական} բարբառին։ Բայց այստեղ բառերը չեն միայն դժուարացո

ւորեալ ազգերի մէջ, չնայելով, որ մատենագրութիւնը {ժողովրդական} է, այնուամենայնիւ հեղինակի գրածը աւելի բարձր է,

իւր բազմապարունակ գրքի մէջ այդքան հանդէս է բացել {ժողովրդական} լեզուին։ Իսկ թէ երբեմն ո՛չ հայաբար, այլ եւրոպէա

քը, դորա պատճառը կարծում ենք այն, որ Հայոց ազգի {ժողովրդական} լեզուն, մի անմշակ եւ անմարդացած լեզու լինելով,

ոյսը հաստա՛տ է, որ այսպիսի հեղինակի գրչի տակ մեր {ժողովրդական} լեզուն կը ստանայ առաւել քաղաքացութիւն եւ օր ըստ օ

ին ճշմարտապէս ցանկացող, անպատմելի ուրախ ենք, որ {ժողովրդական} լեզուն ձեռք ու ոտք է ստացել եւ մեր նոր մատենագրու

։ Եւ ո՞վ կարող էր մտածել. նոքա ընդդէմ դուրս եկան {ժողովրդական} իրաւունքի անունով՝ ի հարկէ խառնելով նորա հետ իւր

ԿՐԻՏԻԿԱ {Ժողովրդական} լեզուով թարգմանուած եւ տպուած Ռօբինզօնի պատմութիւ

ների զաւակ լինելով, ուսել էին գոնէ ինչպէս եւ իցէ {ժողովրդական} կենդանի լեզուն եւ գիտէին կարդալ հայերէն։ Հոգ

ի գինը նշանակել է թարգմանիչը 65 կոպէկ արծաթ։ {Ժողովրդական} լեզուի մասին, որով գրած է այդ աշխատութիւնը, կար

եզուի մէջ անխտիր երեւում են տարերքը երկու գլխաւոր {ժողովրդական} բարբառների, այսինքն՝ Հայաստանի եւ Տաճկաստանի։

էր՝ " ճանապարհ ", " աշխարհ " եւ այլն։ Մեր {ժողովրդական} լեզուն այնքան աղճատուած չէ, ինչպէս թւվում էր մի

մէջ՝ նայելով Լատինականի ամբողջութեանը, չկայ մեր {ժողովրդական} լեզուի մէջ՝ համեմատելով մեր հին լեզուի ամբողջութ

ք չստրկանանք որեւիցէ գաւառական բարբառի։ Գրել {ժողովրդական} լեզուով՝ առանց ծառայանալու գաւառական բարբառներին

Աջեմեան, զորս եւ վաւերական ստորագրութեամբ արգոյ {ժողովրդականաց} յիմում ներկայութեան հաստատեաց եւ վճռեաց տալ նոցա

վ նոցա մատենագրեալ ի լեզու էին եւ անմատչելի հայոց {ժողովրդականաց}, կացին եւ մնացին, որպէս եւ մնան իսկ այսօր, յան

ին հակառակ] ջանք նոցա միտեալ էին ի լուսաւորութիւն {ժողովրդականացն} առ հասարակ, [հարկ էր ապա] ընթանալ [նոցա զայն ճան

ասնիկներ, որոնցից կարելի է փախչել, առանց լեզուի {ժողովրդականութիւնը} կորուսանելու, աղճատում է լեզուի անարատութիւնը։

բառներին, միեւնոյն ժամանակ ամբողջ պահելով լեզուի {ժողովրդականութիւնը}, մշակել այդ լեզուն՝ ներս բերելով դորա մէջ նորա

ն, beneplacita multitudinis։ Բայց այս XVI դարու {ժողովրդապետականները} ինքեանք ջնջում էին իւրեանց գաղափարը՝ ամենայն իշխ

յախօսութեան հանդէսը։ Այո՛, ցանկանում ենք առաւել {ժողովրդացած} տեսանել նորա լեզուն. պատճառ, տեղ տեղ աւելի մօտ

երու մէջ մտնելու եւ Մխիթարեան համախոհին օրինակաւը {ժողովրդեան} մէջ գայթակղութիւն ձգելու միտք չունինք, միայն թէ

, լարերը շատ ձգուած են, ուստի մի փոքր թուլացրեց {ժողովրդեան} սանձը: Մինչ այս, մինչ այն, տնտեսական խնդիրը մի

նմիտ գանգատ, թէ ապստամբ ոք իցեմ ես, խռովեցուցիչ {ժողովրդեան} եւ զրպարտող անմեղ գործոց իւր իսկ Այվազի, եւ թէ ք

ութեան հարկս ստրկականս, եւ ՚ի կոյր հնազանդութեան {ժողովրդեան} որ առ հոգեւորսն՝ զքրիստոնէութիւն տեսեալ, զայն ա

թեւակոխեալ զխոշոր ազդեցութիւն հոգեւորաց ՚ի վերայ {ժողովրդեան}, ընտելացուցանելով, զմանկտին ըսկզբանց ծառայականա

ետեւ նորա պարտականութիւնը շատ մեծ է, մի բազմաթիւ {ժողովրդեան} կենդանի օրինակ համարուելով, պիտոյ է նորան մեծ մե

Մադիանացի յանդիման Մովսիսի, եւ յանդիման ամենայն {ժողովրդեան} որդւոցն Իսրայէլի, եւ նոքա լային առ դրան խորանին

տս երկուց կուսանաց, որք ունէին համարումն 'ի նոյն {ժողովրդեան} սրբակեցիկ վարուց եւ առաքինի անձանց, զորոյ յիշատա

ե առ ի յունարէն եւ հռոմէաբար գրել եւ խօսել յունկն {ժողովրդեան}: Նոցին շրջանկատ եւ առողջամիտ Եւրոպացոց անմոլար շ

երբէք կարող գտեալ արմատ արձակել ի սիրտ եւ ի հոգի {ժողովրդեան}, այլ մասնաւոր ինչ անձանց ստացուած, սեփականեալ ա

բ առաջնորդեալ՝ կամ էին փառս որոնել անձանց ի սրտի {ժողովրդեան}, առ անհասկանալի նմա գրելոյն, որով եւ զլեզուին ա

ն եւ զԱւետարանն ի հին լեզուէ ի նորն եւ հասկանալին {ժողովրդեան}: [Զայսպիսի ամեն հարկաւոր] հոգաբարձութիւն [ոչ ուր

ահանայից, որոց կամեցեալ հասկանալի կացուցանել Հայ {ժողովրդեան} զբանն Աստուծոյ, տպագրեցին վասն մեր Հայոցս յամի 1

ակի նորա, գրոցդ այդ լեզու անհասկանալի էր հասարակ {ժողովրդեան} եւ պիտանի մասնաւոր յոյժ անձանց, որք ըստ իս պաշտօ

զոր գրեաց, գրեալ էր ի լեզու առ հասարակ հասկանալի {ժողովրդեան}. եւ միթէ ընթերցողք ճառիս չգիտեն եւ չխոստովանիցեն

են մեզ զքաղաքական կենդանութիւն նոցա, զբազմութիւն {ժողովրդեան}, զգրասիրութիւն նորա եւ զբիւր հանգամանս, յորոց զ

եանց, եւ մի՞թէ չէ լուեալ դոցա զօրհանապազն գանգատ {ժողովրդեան} առ ոչ հասկանալոյ նորա գրուածս ի լեզու Հայ. մի՞թէ

մաստնոց Հայոց հեղինակք Սինէացւոց յար եւ նման վասն {ժողովրդեան} մերոյ ինքեանք հայկական Սինէացիք: Ժողովուրդն մեր

ականք մեր սակա՞ւս ներգործէին եւ ներգործեն ի վերայ {ժողովրդեան}, եթ է միայն գիտէին զզիարդն եւ զորպէսն. ամենեւին

ստելոցն ի տան, սապէս ամբողջ դարք խափանաբար լինին {ժողովրդեան} հասկանալ զլեզու առաջնոց Հայկազանց: Եւ գտցէ՞ արդե

եթ նպատակ ազգային լուսաւորութեան. հեղինակն առանց {ժողովրդեան} եւ ժողովուրդն առանց հեղինակի չզօրեն ինչ առնել, ա

այկազանց, այլ որ ինչ այսուհետեւ նոր եւ հասկանալի {ժողովրդեան} համաձայն պահանջմանց ժամանակին եւ այլոց բիւր հանգա

ր շնորհը ", եւ վկայ բռնելով նուիրելու եւ ամենայն {ժողովրդեան} վկայութիւնը, դնում է ձեռքը նուիրելու գլխին:

վսեմութի՞ւն տալ, թէ՞ աւելի հասկանալի անել նորան {ժողովրդեան} ։ Նախ որ ոյ-ը ու-ից ոչ գեղեցիկ է եւ ոչ վսեմ. ու

նացին... ախորժանօք) նուագ է հնչեցնում հասարակ {ժողովրդեան} հետ նրա բամբիռը"։ Պարոններ, Աստծու սիրուն, խն

ձու մատնեցին զնա... առեալ ջուր լուաց զձեռս առաջի {ժողովրդեանն} եւ ասէ. քաւեալ եմ ես յարենէ արդարոյդ այդորիկ. դ

զարու, որդւոյ Ահարոնի քահանայի, յարեաւ 'ի միջոյ {ժողովրդեանն}, եւ առեալ գեղարդն 'ի ձեռն իւր եւ եմուտ զհետ առնն

ն: Եթէ գրուածք մերայոցն միանգամայն հասկանալի էին {ժողովրդեանն}, եւ թէ թոյլատրեսցուք ոմանց կարծեաց երեւիլ իբր հա

անակի թարգմանչաց նոյն էր [ոճ խօսից] եւ գրերոյն եւ {ժողովրդեանն} ՝ զի՞նչ ապա հեկեկանք ծերունւոյն Խորենացւոյ առթեալ

մանակի [յայնմիկ նոյն] էր [ոճ խօսից] եւ գրերոյն եւ {ժողովրդեանն}, ուրեմն եւ ամենայն գրուածք հեղինակաց ծաղկելոց յո

անհասկանալի միանգամայն եւ անմերձենալի լինելով նոր {ժողովրդեանն}, պիտոյ էր ուղի հատանել լուսաւորութեան ընդ կենդան

ուրումն հնասիրի (որ շատ թէ փոքր շահեալ էր զվարկ {ժողովրդեանն} ՝ ի վերայ խնդրոյ մատենագրութեան, եւ յապացուցանել

ակէ իւրմ է ձօն հանել ազգին. երկրորդ, զի եւ միտք {ժողովրդեանն} պարտին ուղղեալ լինել յայն կոյս, յոր բեւեռեալ ուն

պաշտօնն այն, զոր մեք մատենագիրքս առնումք այժմ ի {ժողովրդենէն}, կարճեսցի անշուշտ, ընդ շօշափել նոցա զմեր ամենեց

առնում, եւ ըստ վկայութէան անձին իւրոյ եւ ամենայն {ժողովրդէանէ}, նոյն քահանան, հարցանում ենք, անարատ չպահելով

ւորութիւն, ըստ վկայութէան անձին իւրոյ եւ ամենայն {ժողովրդէանս} ", քարոզում է խարտաւիլակը երեք անգամ, եւ ժողովո

սխոլաստիկական կրոնական չնչին վեճերու վրա, որոնք {ժողովրդի} համար եղած թե չեղած միեւնույն է: Մեր ցանկությ

րդկության անունին: Ազնվականը բռնաբարելով հասարակ {ժողովրդի} աստվածատուր ազատությունը եւ իրավունքը, խլում է ն

ծ անտիկ աշխարհի բովանդակ քաղաքակրթությունից: Այդ {ժողովրդի} գոյության ամբողջ ընթացքում, - ժողովրդի, որ փարա

նից: Այդ ժողովրդի գոյության ամբողջ ընթացքում, - {ժողովրդի}, որ փարավոններից մինչեւ այսօր այդպես անիրավացիոր

ա, իրենց ժողովըրդի մեջ, իսկ մեկը, որ մերժվել է {ժողովրդի} կողմից, մեկը, որ " ավազակների շարքն է դասվել "

րը եւ հրապարակախոսները: Ինչ վերաբերում է հրեա {ժողովրդի} ներկա սերնդին, հազիվ թե ամենաջերմեռանդ մարդասեր-

ել այլեւս փորձության որեւէ բաժակ, որ չթափեին այդ {ժողովրդի} գլխին: Մեղադրել նրանց արատների համար, որոնց մեջ

անարդարացի: Չի կարելի դատավճիռ կարդալ մի որեւիցե {ժողովրդի} գլխին, ի նկատի ունենալով նրա ներկա վիճակը եւ խոր

րտության եւ կենցաղի ամենայն բարելավման: Թեեւ այդ {ժողովրդի} կրթության ընդհանուր մակարդակը, որքան ես առիթ եմ

մբագրությունները քիչ չեն մեղավոր՝ իրենց նկատմամբ {ժողովրդի} անտարբերության համար: Այժմ մտքումս մի ընդարձա

գույն ճյուղերը հաշտեցնել, միանգամայն հրաժարվելով {ժողովրդի} այժմ կենդանի լեզվում անգործածելի բոլոր ձեւերից,

րան երբեք եւ ոչ մի գնով չի մարսի, հետեւաբար, նա {ժողովրդի} բարոյական կազմի մեջ չի էլ մտնի, որովհետեւ այդ սա

Վերջապես, տասնամյա փորձը այս ասպարեզում, շփումը {ժողովրդի} հետ՝ բոլորովին տարբեր կողմերում, մեզ բերին վերո

ծի պես: Լեզուն ժամանակի արդյունք է եւ մշակվում է {ժողովրդի} ըմբռնումների եւ քաղաքակրթության համեմատ: Լավ է թ

դիկ, եթե իրոք ցանկանում են նոր լեզուն բարձրացնել {ժողովրդի} բարոյական գործոնի աստիճանի, պետք է զոհաբերեն իրե

վ խոսելու, եւ կենդանի խոսքը յուրաքանչյուր գավառի {ժողովրդի} բերանում իր քմահաճույքներն ունի (բայց ոչ իրավուն

՝ անուս եւ անկիրթ։ Նա ոչինչ չգիտէ։ Բայց հասարակ {ժողովրդի} աչքում լինում են վարսաւիրայք, ո՛րտեղ է մնում բժի

ութիւնը այնքան երկար մնար, որքան կարելի էր: {Ժողովրդի} կենակցութիւնը Թաթարի հետ, որպէս եւ նորա ձեւերը ը

տածութիւնք չէ կարելի դորանով բացատրել, որովհետեւ {ժողովրդի} կեանքը, ամենեւին նիւթական եւ ամենեւին գործական լ

րստութեամբ: Գլխաւոր պատճառը քաղաքի հետ մնալուն է {ժողովրդի} անդաստիարակութիւնը եւ անկրթութիւնը, սորանից յառա

րգերը, ժողովուրդը պիտոյ է ընդդէմ դառնայ: Ի՛նչ է {ժողովրդի} բեռը ազգի եւ հասարակութեան համար, որի ծանրութեան

ի հիմնարկութիւն, շինել մի առարկայ, որ մօտ լինէր {ժողովրդի} հոգուն եւ սրտին, այնուհետեւ ամենայն կարող մարդ զ

ստիպւում են՝ որքան կարող էին թանձր ամպերով պատել {ժողովրդի} տեսութիւնը, չզարթեցնել նորան այդ մահանման քնից,

րժան է լինէր, որ ունենար դաստիարակիչ ազդեցութիւն {ժողովրդի} վերայ: Ո՛չ մի կին չերեւեցաւ բեմի վերայ։ Այս

ոսկի " անունով, մի քանի նկարագիրք մեր թիֆլիզեցի {ժողովրդի} կեանքից, Պ. Ալադաթեանցի գործը, բաւական կենդանո

ձեր վերայ, այլ պատուհասել ձեզ, ըստ որում, ձեր {ժողովրդի} անօրէնութիւնքը հասած են մինչեւ երկինք: Դուք պարծ

ադրւում ես կատարել այս իմ ցանկութիւնը՝ իմ պատիւը {ժողովրդի} աչքումը պահելու համար: Եւ այսպէս, երկար եւ

կերական կեանքում, չէ կարող միջնորդ լինել կենդանի {ժողովրդի} մէջ գաղափարք ներս բերելու համար: Անտարակոյս, աւ

յսուհետեւ երգելիքը երգէ աւելի հասկանալի (հասարակ {ժողովրդի} համար) լեզուով: Արժանապատիւ Խորէն վարդապետը խոս

ատենին երեւելի Հայրապետն էր եւ տասնը հինգ միլլիոն {ժողովրդի} կը տիրէր, այնպէս ժողովրդի մը, որ սրտերնին իրենց

եւ տասնը հինգ միլլիոն ժողովրդի կը տիրէր, այնպէս {ժողովրդի} մը, որ սրտերնին իրենց Հայրապետին ափը, միշտ արիւ

ոս ասելով, հոգեմաշ են լինում, իսկ քահանայք միշտ {ժողովրդի} մէջ, ամուսինի եւ ընտանիքի տէր, վայելում են աշխա

որան իւր ծուխից եւ ուղարկում է մի այլ քաղաք, որի {ժողովրդի} թէ՛ սակաւութիւնը եւ թէ՛ աղքատութիւնը պատիժ պիտի հ

ւ, այդ ազգի ազգութեան մեքենան շարժւում է հասարակ {ժողովրդի} վերայ. սա է այդ մեքենայի առանցքը, լծակը եւ հաստ

թէ մասնակից չէ դորան հասարակ ժողովուրդը: Հասարակ {ժողովրդի} երջանկութիւնը պիտի երեւի նորա ընտանեկան եւ տնտեսա

տական է ծառայել ոչ ազգի կուռքերին, այլ՝ հասարակ {ժողովրդի} օգտին: Հասարակ ժողովրդից կազմւում է ազգութեան մե

սուցանել ազգի զաւակներին: Այնպիսի գեղերում, ուր {ժողովրդի} չքաւորութիւնը արգելառիթ է այս գաղափարի իրագործութ

ուխից, եթէ յանկարծ մի տղայ կամ աղջիկ երեւէր նորա {ժողովրդի} մէջ, որ գրել կարդալ չգիտէր: Քահանան ունի իւր ծո

թշուառ բան է այս։ Բայց մեք այս կողմերում՝ խաւար {ժողովրդի} բնակակից, գուցէ մի փոքր ներողութեան եւս հանդիպին

ւստ հաւաստի, մշտնջենական եւ ոչ առօրեայ: Հասարակ {ժողովրդի} համար ուղղակի եւ մնացած մասին համար՝ անուղղակի,

արաբերութեան պատճառով յառաջացուցած, որից հասարակ {ժողովրդի} ` ազգի համար չկայ ոչ ջերմութիւն եւ ոչ սառնութիւն

րաբար յառաջանում են դարձեալ Բրիտանիոյ մէջ հասարակ {ժողովրդի} հող չունենալուց: Բայց այժմ, բիւրաւոր գործա

ելը կամ ուրիշներին փոխ տալը, մինչդեռ միլիոնաւոր {ժողովրդի} կեանքը կախւում է բամբակից եւ ժապաւէնից: Համաձայն

րան, որով ոչ միայն դրամի շրջանառութիւնը կը մտանէ {ժողովրդի} մէջ, այլ դրամի արժէքը եւս կը բարձրանայ նիւթերի շ

նձնական շահին պաշտօնեայ, տէրութեան գանձը հասարակ {ժողովրդի} արիւնի եւ քրտինքի հետ միասին լափլիզող: Այստեղ ան

րող է օգնել, ի՞նչպէս կարող է դէմ դնել միլիոնաւոր {ժողովրդի} կարօտութեան: Եւ մի՞թէ կարող է արտաքին հոգաբարձու

ընդունայն, քանզի բնակակից լինելով մի կաթուածահար {ժողովրդի}, որպիսի է Թիւրքը, որի մէջ չկայ եւ յաւիտեան չպիտ

ընդունինք այս դրութիւնը, քանի որ մեր եկեղեցականք {ժողովրդի} ընտրութեամբ եւ հաւանութեամբ լինում են եկեղեցական

ազմուած չէ հոգեւորների անարժանութիւնքը քօղարկելով {ժողովրդի} գայթակղութիւնը զօրացնելու համար, նա կազմուած չէ

վերայ պահելու համար, երանի՜, որ կաշխատի ճնշեալ {ժողովրդի} իրաւունքը իսպառ ոտքի տակ առնելու համար: Վա՛յ

առաջինը: Մեք ազատակամ նուիրեցինք մեզ հասարակ {ժողովրդի} իրաւունքը պաշտպանելու: Մեր անձը եւ գրիչը չնուիրե

երեզմանի ափը վյրեժխնդիր եւ նախանձաւոր ենք հասարակ {ժողովրդի} իրաւունքը պաշտպանելու եւ այս խորհրդով ամենայն բան

ձեռագիր տետրակ, իւր ընդդէմ գրուած, ման է գալիս {ժողովրդի} մէջ: Այս Վարդապետարանն էր, որ Ռուսիոյ ներքին

փայլի " գրիչքը այս կամ այն գաղափարի յայտարար ձեւը {ժողովրդի} մէջ չգտնելով եւ ժողովրդին յայտնի բառերով գործ էին

ողմից չենք ընդունում այդ։ Միւս կողմից, յարգելով {ժողովրդի} իրաւունքը, պաշտելով նոր լեզուի իրաւունքը, այնու

որ ժողովրդին հասկանալի էր։ Եթէ փորձով երեւի, որ {ժողովրդի} գանգատին արժան է իրաւունք տալ, իհարկէ մեր պատուե

լինելով՝ հարկաւոր էր հեղինակներին մի հնար գտանել {ժողովրդի} սիրտը մի կերպով ջերմացնելու, մի կերպով զարթեցնել

էր։ Ուրեմն, նախ պիտոյ էր այն լեզուով խօսել, որ {ժողովրդի} ականջը ներգործէր սրտի վերայ եւ այն տպաւորութիւնը

առաւել, այլ ազդեցութիւն չ'ունէին։ Այս պատճառով {ժողովրդի} սրտի վերայ ներգործելու համար պիտոյ է այնպիսի ձայն

նորա սրտին։ Եւ հեղինակը պարտական է գործ ունենալ {ժողովրդի} սրտի եւ հոգու հետ եւ ո՛չ նորա ականջի հետ, որ ինք

սրտի եւ հոգու մէջ մտանելու։ Երկրորդ՝ մի այնպիսի {ժողովրդի}, ինչպէս մեր հայոցն է, նայելով նորա այժմեան վիճա

արելի է մեղանչում եմ... Կատարեալ իրաւունք կը տամ {ժողովրդի} անգրասիրութեանը. պատճառ, թէեւ հեղինակները ինքեա

ասանէր ժողովրդին։ Տեղիք չունինք ամենեւին մեր {ժողովրդի} անգրասիրութեան վերայ զարմանալու. պատճառ, մեր մա

ինէր նորան եւ գրաւիչ։ Ուսումնական բաները հասարակ {ժողովրդի} համար չեն. նա չէ կարող տանել նոցա ճշդութեանը, ն

ական հեղինակի գործը։ Բացի սորանցից, ի՞նչ ունինք {ժողովրդի} մէջ՝ մի քանի աննպատակ եւ անտեղի գրքեր՝ գերապատի

ամարում են, թէ կարելի էր մեծ ազդեցութիւն ունենալ {ժողովրդի} լուսաւորութեան վերայ։ Ահա հազար երեք հարիւր տարի

ողովուրդը իւրանից այնպէս, որ այժմ հին լեզուն մեր {ժողովրդի} համար եղել է Եգիպտոսի մեհենական անմատչելի լեզու։

ծը պարզ լինի եւ հասկանալի եւ որքան կարելի է՝ մօտ {ժողովրդի} կենդանի լեզուին։ Բայց արդեօք հասե՞լ եմ նպատակիս

յան լսել մարդկության հաջողությունների մասին, ինչ {ժողովրդի} մեջ էլ ուզում է նրանք արտահայտվելիս լինեն, շտապո

ացնելու անհրաժեշտությունը եւ, նկատի ունենալով իր {ժողովրդի} ժամանակակից կենսական հարցերը՝ հռչակեց Հայոց կենդ

եմն, մեր տպելի օրագիրը հանձնառու լինելով ծառայել {ժողովրդի} օգտին, նորա ժամանակի համեմատ, պարտական է խոսել

կան արմատն ու հիմքը, պարզ ու գեղեցիկ հաղորդակցվի {ժողովրդի} հետ, ժամանակակից կենդանի հայկական լեզվի օրինաչափ

րը իր համար նախանշել է կրկնակի աշխատանք: Տարածել {ժողովրդի} մեջ հանրամատչելի տեղեկություններ եւ մշակել հայկակ

ածել: Պ. Նազարյանցը հավատացած է այն բանում, որ {ժողովրդի} պատիվը մեծ մասամբ կախված է նրա ազգային լեզվից, ե

ը կոչված է ծառայելու որպես մտածողության գործիք եւ {ժողովրդի} զարգացման միջնորդ, պետք է ամենայն հոգատարությամբ

րզ եւ հասկանալի լեզվով խոսում է հասարակ մարդու եւ {ժողովրդի} հետ, եղբայրորեն բաժանում է յուր ճոխ ստացվածքը մա

ասել, թէ մատենագրութիւնը դանակով կտրած բաժանած է {ժողովրդի} կեանքից։ Ուրեմն ի՞նչ յանցանք է ասել, թէ ժողովու

հայկաբանի ունայն փառասիրութենից, աշխատել կենդանի {ժողովրդի} կենդանի բարբառը մշակելու, որով անտարակոյս յառաջ

հրապարակով քարոզել, թէ նոր ահա բացւում է կենդանի {ժողովրդի} կենդանի բարբառի արշալոյսը։ Այժմ ծանօթացնենք

աւել ճոխ է, առաւել հարուստ եւ առաւել մօտ կենդանի {ժողովրդի} բարբառին, քան թէ հեղինակի այլ գրուածքը մինչեւ այ

եւ ո՛չ Թուրքից եւ Թաթարից, ինչպէս ըստ մեծի մասին {ժողովրդի} բարբառն է։ Մեր յոյսը հաստա՛տ է, որ այսպիսի

յ իւր նպատակին՝ գեղեցիկ եւ ընտիր գործիք դառնալու {ժողովրդի} դաստիարակութեան համար։ Խաբուած չե՛նք, որ ազ

անդրանկական համակարգութիւնը պիտի ծանրանայ հասարակ {ժողովրդի} վրայ մանաւանդ, քան թէ միջակ դասակարգին: Միջ

գործութիւնը ապահո՛վ են, ուստի եւ միջին դասակարգը {ժողովրդի} միշտ պաշտպան այդ սկզբունքներին: Սորանից պարզ է,

շատ հռոմայեցի գաղթականներ, Հռոմի պապը մի ժամանակ {ժողովրդի} ձեռնտուութեամբ բաց արեց մի մետաքսի գործարան, որի

աջին տեղը գործարանումը եւ նորանով մի կշիռ ունենալ {ժողովրդի} մէջ: Իհարկէ, այս բանը նորանից է յառաջացել, որ

կարդինալը վախենալով, մի՛ գուցէ տհաճութիւն ծնանի {ժողովրդի} մէջ, նորան խաբեց սուտ խոստմունքով: Կարդինա

Հռոմի պապութիւնը, որ առանց մեծ պատրաստութեան եւ {ժողովրդի} միաբան ընտրութեան, պէտք է յաւիտենական նախատինք լ

տոյ, եւ նորա անունը մի սիրելի բան կը լինէր Հռոմի {ժողովրդի} համար, բայց կարդինալը կամաւ հեռացաւ բարի բանից,

ացուցանում հռոմայեցոց, այն է, որ նա միտ չդնելով {ժողովրդի} տհաճութեանը նորա ընթացքի վերայ, մի այնպիսի մարդ

կարդինալին շատ ձեռնտու մարդ էր, նա ուշ չդարձրեց {ժողովրդի} տրտնջանքին եւ դժկամակութեանը, այլ նորան գործարան

անի համար, եւ թէ նա մի գեղեցիկ զարդ էր հռոմէական {ժողովրդի} համար, եւ նախախնամութեան ձեռնով պատրաստած մի պիտ

արժանաւոր գործերով իւր անձը սիրելի շինէր նոցայ եւ {ժողովրդի} նորա վերայ ունեցած վատ կարծիքը հերքելով, իւր անո

րեանց քսակը միայն ցուցանելով, զոհում են պարզամիտ {ժողովրդի} բարեկենդանութիւնը: Գողգոթայի նահատակը հեռի՛ պահէ

նը: Գողգոթայի նահատակը հեռի՛ պահէ ամենայն անբախտ {ժողովրդի} այսպիսի չարարուեստ եւ ահաւոր մարդերից: Ոչ, պարզ

նքը գիշեր ցերեկ նուիրած էր արթուն հսկողութեան իւր {ժողովրդի} երջանկութեան վերայ, եւ որի մահը տակաւին մի անբու

փառք, պատիւ եւ մարդկային երկիւղ, նորան կործանիչ {ժողովրդի} բարօրութեան էր կոչում: Թող պատմութիւնը, այն անա

նենալ, որ կարողանայ իւր խօսքերը ազդու կացուցանել {ժողովրդի} սրտի մէջ: Վերակացուի առաջին օգնականը Սա բա

գործարանումը, մի փոքր փառք գտանելու համար ռամիկ {ժողովրդի} աչքում: Ապա թէ ո՛չ, նա այնպիսի մարդ չէր, որ կա

ով: Այսպիսի գործերումը, ուր պարունակւում է {ժողովրդի} կեանքը եւ նորա բարոյական շրջանը, այդպիսի մարդիկ

ւրիշ բաներով յայտնել. իսկ եթէ դոցանով կամեցած են {ժողովրդի} ուշը իւրեանց վերայ դարձուցանել եւ ազգասէրների անո

րաւ այդպիսի բարեմիտ մարդ էիր, ինչո՞ւ ապա չլսեցիր {ժողովրդի} աւագ մարդերի, պաշտօնատեարց եւ ծառայողների միաբան

ձեր օրէնքով դատեցէք"։ Եւ ձգեց նորան օրէնքի եւ {ժողովրդի} ձեռքը, որ երկո՛ւքն էլ մահապարտ էին՝ ե՛ւ Հրէից ժ

ողների եւ նոցա խնդրուածքի համար։ Նայեցէ՛ք Յունաց {ժողովրդի} վրան, երբ իմա՛ց է տրւում, եւ քարոզ ասողը նշանակ

ը, իմ մէջ զօրացած էր շնորհը, իսկ երբ տեսան, որ {ժողովրդի} բազմութիւնը յօժարութեամբ էր լսում, երբ տեսան, ո

ն քայլափոխ. նոքա ազա՛տ են չկարդալ. մենք հասարակ {ժողովրդի} համար ենք գրում։ § 39. " Եթէ զիս հալածեցին ա

ան ժամանակ բարեկամութեամբ վարուեցաւ միւս ճախնային {ժողովրդի} հետ. բայց ես կռուեցուցի նորանց միմեանց հետ, եւ

յց պիտոյ է ճշմարիտը ասել, որ այսպիսի թեթեւահաւատ {ժողովրդի} եւս երբեք պատահած չէի: Ես այնպիսի ճարտարութեամբ

են, բայց այդ ոչինչ ներգործութիւն չէ յառաջացնում {ժողովրդի} մէջ: Արդէն զզուեցուցին ինձ այս գերմանացիք. հաւա

- Այստեղ բանը Ձեր մռայլութեան վերայ չէ, այլ {ժողովրդի} վերայ, - պատասխանեց լեղապատառ օրագրութեան ոստիկա

էս թէ իւրեանց խելքով խաբում էին կառավարութիւնը եւ {ժողովրդի} առաջեւ հանդիսանում էին մի երեւելի գործակատար մատե

փորձեր փորձեց, մինչ ներկայ էր մի մեծ բազմութիւն {ժողովրդի}: Թագաւորական Հասարակութիւնը, որ յառաջուց շատ սա

փոխանը ի՛նչ է. ովի՛ երեսփոխանն է նա. ո՞չ ապաքէն {ժողովրդի} եկեղեցու մէջ, ժողովրդի գործակատարը: Ժողովուրդը

սփոխանն է նա. ո՞չ ապաքէն ժողովրդի եկեղեցու մէջ, {ժողովրդի} գործակատարը: Ժողովուրդը դնում է մի մարդ եկեղեցու

րպէս անբան անասունի հետ: Ես շատ զարմանում եմ ձեր {ժողովրդի} վերայ: - Եթէ զարմանում ես, ապա ուրեմն ոչինչ

Իմ այս մազերը չեն սպիտակացել ջրաղացի դռնում, այլ {ժողովրդի} մէջ. եւ ես մտել եմ ժողովրդի ամէն մի կարգի մէջ,

ջրաղացի դռնում, այլ ժողովրդի մէջ. եւ ես մտել եմ {ժողովրդի} ամէն մի կարգի մէջ, սկսած յետին աղքատից մինչեւ եր

ակցութիւնք, եւ այդպիսի տեղերում կարելի է ճանաչել {ժողովրդի} ստոյգ բնաւորութիւնը: Նա այստեղ ազատ է, չէ հաւաք

էս թէ նա պղծուել էր: Այսպէս լինելով իմ դրութիւնը {ժողովրդի} մէջ, ինքս ոչինչ չխօսելով հարկադրւում եմ ականջ դն

, - նանրահաւատութիւնը եւ նախապաշարմունքը, անկիրթ {ժողովրդի} համար, վաղուց դարձել է հոգեղէն կամ իմացական կեան

գիտութեամբ, այդ մանաւանդ հարկաւոր է, որովհետեւ {ժողովրդի} կեանքը միշտ գործ ունի նիւթի հետ: Օրիորդ Մարի

մարդկային սնոտի քարոզութիւնք, որոնց հետեւանքը էր {ժողովրդի} ստրկութիւնը, այլեւ նորա կոյր հաւատը դէպի կրօնի պ

ս հասկացնում էին ժողովրդին ամենայն բան, եւ տուեց {ժողովրդի} ձեռքը՝ պատուիրելով քննել նորան։ Այս երկնայի

սխանւոմ է՝ քա՛ւ լիցի։ Միջին դարերումը, մինչդեռ {ժողովրդի} դաստիարակութեանը հոգաբարձու էին պապական հոգեւորք

րութենից եւ քարոզելով ճշմարիտ Աստուածը՝ տնկեց այդ {ժողովրդի} մէջ Աստուածգիտութեան եւ քաղաքականութեան սերմեր։ Ն

իս։ Սոցա այս տեսակ անօրէնութիւնքը արդէն զգալի էին {ժողովրդի} համար, եւ սա պատրաստ էր ենթարկուիլ մի նոր վերանոր

քաղաքական շինութեան մասին։ Թէպէտ եւ այս գաղափարը {ժողովրդի} համար մի չոր եւ մեռեալ բան էր, բայց նոյն իսկ Կար

իւրեանց համար իբրեւ հասարակաց նպատակ՝ խափանեցին {ժողովրդի} մտաւոր աճեցականութիւնը եւ կենսական շարժողութիւնը

շտօնների, որպէս զի կարողանան մի կերպով ներգործել {ժողովրդի} վերայ։ Ինչպէս խօսել եմ յառաջաբանութեանս մէջ, ես

լով Իգնատիոսի յառաջադիմութեանը եւ սիրելի լինելուն {ժողովրդի} մէջ, մի անգամ հրաւիրեցին նորան իւրեանց վանքը։ Վ

իսկոյն հրամայեց բռնել նորան եւ իբրեւ խաբեբայ կամ {ժողովրդի} մոլորեցուցիչ տարեց Եպիսկոպոսի առաջեւը։ Եպիսկոպոս

տոյ նկարագրել իւր հոգու առաջեւ երկրի թագաւորը իւր {ժողովրդի} մէջ (punctum primum proponere sibi ob oculos hum

յետոյ փոքր առ փոքր թագաւորի տեղը դնել Քրիստոսը, {ժողովրդի} տեղ՝ իւր անձը. ահա այս կերպով կը նկարագրուի Քրի

նիկեան կրօնաւորները բանդ էին դրել Իգնատիոսը իբրեւ {ժողովրդի} մոլորեցուցիչ։ Բայց ի վերայ այսր ամենայնի Լօյոլան

երի մէջ, այնպէս առաջ էր վազում դէպի ամենայն կողմ {ժողովրդի} մէջ։ Այո՛, դեռ Ադրիանոս VI-ը մտածում էր վերանոր

ներգործելու։ Այս խորհրդով ուսաւ այնտեղի հասարակ {ժողովրդի} խօսակցութիւնը եւ սկսեց երեխայք հաւաքել եւ ուսուցա

թշնամանող տետրակ շարադրեց Կայսրի վերայ եւ տարածեց {ժողովրդի} մէջ։ Երբ քննութիւն բացուեցաւ այս բանի մասին, Րի

երի դժուարութիւնքը արգելառիթ էին այս տեսութեանը. {ժողովրդի} պատմական կեանքը դեռեւս չէր ամրացել, Տէրութիւնքը

ւտ չ'բերեց։ Րիշիէի գիրքը մեծ տպաւորութիւն գործեց {ժողովրդի} վերայ։ Այս ժամանակումը լուր ստացուեցաւ, թէ Ուրբ

եւ ամբողջ Եւրոպայի վերայ։ Այն աստիճանի սաստիկ էր {ժողովրդի} ատելութիւնը դէպի նա, որ Բուրժի Արքեպիսկոպոսը, ո

դարումը պիտոյ է, որ տպաւորութիւն գործէր հասարակ {ժողովրդի} վերայ։ Այո՛, երբ Պարիի մահուան լուրը տարածուեցա

նել Unigenitus կոնդակը իբրեւ կրօնական հաւատալիք։ {Ժողովրդի} վրդովումը սաստկանում էր. ապստամբութիւնը պատրաստ

էր Կարգի որպէս թէ անմեղութիւնը։ Այս միջոցին {ժողովրդի} մէջ հրատարակուեցան զանազան գուշակութիւններ Պապի մ

րիայի մէջ, ուր Յիսուսեանք մեծ ազդեցութիւն ունէին {ժողովրդի} վերայ, ռամիկները առեցին հանգուցեալ Պապի պատկերը

նձն պիտի յանդգնէր Քրիստոս պատարագել իւր եւ ներկայ {ժողովրդի} դատապարտութեան համար: Զարհուրելի՜ սրբապղծու

ապա ուրեմն խաբեբայութիւն է ձեռնադրութեան ժամանակ {ժողովրդի} վկայութիւնը պահանջելը: Թո՛ղ այս խնդիրը գէթ լուծա

արտէ յանցաւորը եւ մաքրէ եկեղեցին, վերացնել անմեղ {ժողովրդի} գայթակղութիւնը եւ անդորրացնէ խղճերը: Քրիստո

ը պատառ-պատառ արին եւ ծայր առաւ արիւնահեղ մի կռիւ {ժողովրդի} եւ վերոյիշեալ անձերի վարձած հրդեհաշէջների ու բեռն

յ: Նախկին մեծ վէզիր Ալի փաշան խոստացաւ բաւարարել {ժողովրդի} պահանջը եւ միաժամանակ գործ դնել բոլոր միջոցները `

, բայց մի գաւառի բնակիչ (մեր խօսքը բուն հասարակ {ժողովրդի} վրայ է) չունի այդ ազատութիւնը. նա այնպէս միայն

ստրկանալ համարում ենք, երբ մի հեղինակ, փոխանակ {ժողովրդի} հանրական ձեւին հետեւելով, կենդանացնելու, գրելու

զուի ստրկութիւնը, որ ստիպում է հեղինակին կենդանի {ժողովրդի} կենդանի լեզուի արտօնութիւնը յափշտակելու։ Նոյնպէս

գործ դրված յատկացուցիչներին նայի, կը տեսնէ, որ {ժողովրդի} խօսած լեզուի հոսանքին հետ երթալով՝ յատկացուցիչը

համար։ Մնացած միւս դիպուածներում մենք յօժար ենք {ժողովրդի} ընթերցանութիւնը հեշտացնելու համար եւ կամ ւիւնը վե

է այդ լեզուով գիրք կամ օրագիր հրատարակելը կարող է {ժողովրդի} խօսած լեզուն մաքրել, մշակել կամ նորա վրայ ազդեցո

ոյլատուութիւնք են, այս կամ այն պատճառով եւ ոչ թէ {ժողովրդի} ոգու կամ հանճարի ստեղծած։ Մեր առաջին հոլովումը է

Նախ՝ որ ոչ մի տեղ այդպիսի խօսակցութիւն չէ լսվում {ժողովրդի} մէջ, երկրորդ՝ պ. Պռօշեանցը, գեղեցիկ եւ վսեմ ձ

եւ այն բարձրաստիճան պատուանդաններից իջէ՛ք հասարակ {ժողովրդի} մէջ։ Հին լեզուի կարկատանները այնքան յարմարութիւն

ամ բառարանին ակը տայ։ Հեղինակի պարտականութիւնն է {ժողովրդի} լեզուի բաղդասութեան հաւատարիմ մնալ, եւ հին կամ օ

առնված բառերը ժողովրդին յայտնի օրէնքով կապակցել։ {Ժողովրդի} պարտականութիւնն է հեղինակի գրածը ուշադրութեամբ կա

ները, որպէս անկումն, հերքումն եւ այլն, ընկած է {ժողովրդի} բերնից. այդ բառերը փոխանակել է նա նոցա բայերի ան

տնի է, թէ այս բոլոր բացառութիւնքը, որ անում ենք {ժողովրդի} ձեւի ընդդէմ, պիտի խնամով, զգուշութեամբ եւ միայն

արդոց բերանը չէ դրուած, որ ներելի էր, որովհետեւ {ժողովրդի} մէջ եթէ կայ այս վարդապետութիւնը, հեղինակը մեղաւո

ը մեղաւոր կամ պատասխանատու չէ. նա իր վիզը առել է {ժողովրդի} մէջ եղածը նկարագրել, բայց ցաւն այս է, որ հեղինա

նինք. այլ այն մանաւանդ, թէ հարկաւո՞ր է պահպանել {ժողովրդի} վնասակար եւ մոլորական նախապաշարմունքները եւ նանրա

ք ունինք, մանաւանդ եթէ յիշենք թէ պարզ եւ հասարակ {ժողովրդի} համար որքա՞ն վնասակար են այդպիսի բաները: Լուսաւո

ութեան, բանաստեղծի եւ հեղինակի պարտականութիւնն է {ժողովրդի} հասկացողութիւնը մաքրել, նախապաշարմանց եւ նանրահա

ֆիզիկան թարգմանելու: Այդ գործը գրուած է հասարակ {ժողովրդի} համար եւ կարող ենք հաստատապէս վկայել, որ ամէն կա

քաշէին մեր ուշադրութիւնը: Բայց մեր խօսքը հասարակ {ժողովրդի} օգտին վրայ է, թէեւ, այո՛, Ցիմմերմանի ֆիզիկան ո

էտներ գիտենք (իրենք ասում են թէ գրագէտ են), որ {ժողովրդի} աչքը բանալը, հերետիկոսութիւն են համարում, յանդգ

դգնաբար հրատարակելով: Կը ցանկանայինք իմանալ, թէ {ժողովրդի} մոլորութեան պատճառ լինելը, երկրից երկիր տարագրել

նունը պարոն Բեհեղզեբուղը, միայն թէ մենք բիւրաւոր {ժողովրդի} մահին, տառապանքին պատճառ եղած չլինինք: " Ուխտիւ

մտել նոցայ մէջ երկրագործութիւնը, որպէս ընդհանուր {ժողովրդի} պարապմունք, այդ մասին պատմութեան էջերը դատարկ են

ութեամբ, թէ երկրագործութիւնը եղած լինի ընդհանուր {ժողովրդի} ապրուստի լծակը: Այն մարդը, որ կարող էր մաճ բռնե

թէ այսպիսի բաները ներգործում են խեղճ եւ պարզամիտ {ժողովրդի} վրայ այնպէս, ինչպէս հաշիշը կազմուածքի վրայ, ուս

լ, բայց մի գաւառի բնակիչ (մեր խօսքը բան հասարակ {ժողովրդի} վրայ է) չանի այդ ազատութիւնը: Նա այնպէս միայն կ

աջողութիւն է բերել հեղինակի գրչին: Եկեղեցու մէջ {ժողովրդի} նկարագրութիւնը, Փառք ի բարձունսը, տղոց ճեռ ու

ել, հնար կա՞յ այդ բոլորը քերել հանել հինգ միլիոն {ժողովրդի} վրայից եւ նորա տեղ բուն հայկական տրամաբանութիւնը

նսովոր է ազգին: Ի՞նչ էական խորհուրդ ունի կենդանի {ժողովրդի} իրաւունքը ոտքի տակ կոխելը, քանի հազար տարի առաջ

նմերժելի ճշմարտութիւն է, թէ մենք իջնելով հասարակ {ժողովրդի} կեանքի մէջ պիտի ստիպուինք բուն թուրքի բառեր էլ նե

այնուամենայնիւ չպիտի կարողանայ այդ բառերը առնուլ {ժողովրդի} շրթունքից ու նոցա տեղը գնել թէեւ սեփական, բայց ա

ծը՝ անցած. կենդանին եւ ներկան կենդանի եւ ներկայ {ժողովրդի} սեփականութիւնն է, եւ անխլելի՜ սեփականութիւն։ Մի

լինելը, նոյնպէս իրաւունք չեն տալիս մեզ, կենդանի {ժողովրդի} իրաւունքը բռնաբարելու եւ ուրանալու ոչ միայն բնութ

է թէ նոր լեզուն, ապաստան մնալով միմիայն հասարակ {ժողովրդի} բերնին, պիտի ճապաղ լինէր ընդհանրապէս, որովհետեւ

ի գեղեցկութեան պատճառով նոր լեզուն էլ քաշկռտել եւ {ժողովրդի} իրաւունքը բռնաբարելով, կենդանին մեռեալի հետ պատա

ասին։ Յայտնի է, թէ Եհովան շատ վաղ էր մի այդպիսի {ժողովրդի} համար եւ այնքան վաղ, որ նաեւ հազար տարի ետքը Իսր

ափոխութիւնքը մինչեւ արմատը, ազդո՞ւմ են հասարակաց {ժողովրդի} լեզուի վրայ. այդ բանը թէեւ չէ նշմարւում մի քանի

ւյն է: Մեր ցանկությունը այն է, որ կարողանանք {ժողովրդին} մոտեցնել փոքր ինչ դպրության հետ, նյութ եւ սնունդ

եւ, հույժ ամոթալի հանգամանքներում, դավաճանեց եւ {ժողովրդին}: Հեղաշրջման նախօրյակին 60. 000 ֆունտ ստերլինգով

է, թերեւս, սահուն էլ գրել, բայց նա խորթ կլինի {ժողովրդին}, որը նրան երբեք եւ ոչ մի գնով չի մարսի, հետեւաբ

քին: Միեւնույն պատմական պատճառը, որ հարկադրել է {ժողովրդին} թողնել հին ձեւը՝ կհարկադրի նրան չենթարկվել բացար

այկական վերջաւորութեններով ծառայում են Նախիջեւանի {ժողովրդին} որպէս միտք բացայայտելու հնար: Այդ բարբառը մինչեւ

եզմանի հողաբլուրի վերայ: Այն մարդուն կամ այն {ժողովրդին}, որին անհասկանալի են բնութեան օրէնքները, սոցա բ

էջ։ Թողում եմ այն մեծ գայթակղութիւնը մօտակայ Հայ {ժողովրդին}, որին մի չար բաղդով անձամբ անձին վկայ եմ գտանուա

րպով կատարել մի գործ, երբ այդ եղանակը անօգուտ էր {ժողովրդին}: Արդարեւ, մեծ աշխատութիւն է յարգելի վարդապետի կ

ներին յարմարել իւրեանց գաղափարը, որ պիտի ծառայէր {ժողովրդին} որպէս աղբիւր նիւթական շահաստացութեան: Ըստ որում

նը կը լրացնէ պակասը: Ո՞վ արգելառիթ է Հայոց {ժողովրդին}, որ նա չբնակի վերասաց տեղերում. եւ ի՛նչ տեղեր,

ա մանր վաճառականը պիտի վաճառէ իւր ապրանքը հասարակ {ժողովրդին}: Ժողովուրդը շատ անգամ շռայլանում է, այո՛, բայց

նքից: Վերջին դիպուածում ազգութիւնը ազատութիւն չէ {ժողովրդին}. նա փոխում է միայն նորա լուծը։ Մեք դրականապէս թ

իւն եւ բռնակալներին սահմանադրութիւն, իսկ հասարակ {ժողովրդին} փրկութիւն"։ 48

ն գաղափարի յայտարար ձեւը ժողովրդի մէջ չգտնելով եւ {ժողովրդին} յայտնի բառերով գործ էին դնում մի ձեւ բուն հին լեզ

որի վրայ խօսել էին եւ խօսում էին դոքա, ծանօթ էին {ժողովրդին} ։ Բայց խնդրում ենք փորձ փորձել գիտութիւնք աւանդել

փարների նորութիւնը եւ անծանօթութիւնը մեծ արգելք է {ժողովրդին} հասկանալ մի գիտնական կամ կանոնաւոր կերպով գրած բա

ն էր, մանաւանդ՝ 1862ին։ Այդ աստիճանը տանելի չէ {ժողովրդին}. հազարամեայ աւերանքը մէկ օրում չէ շինւում. մնայ

վիպասանութեան հայ թարգմանութիւնը այն լեզուով, որ {ժողովրդին} հասկանալի էր։ Եթէ փորձով երեւի, որ ժողովրդի գան

դ եւ հինգերորդ դարու լեզուով խօսելով, ստիպում են {ժողովրդին} եւս մոռանալ XIX դարը, մոռանալ շրջապատող հանգաման

ընկած էր V եւ XIX դարերի մէջ, ճեղքէր եւ հասանէր {ժողովրդին} ։ Տեղիք չունինք ամենեւին մեր ժողովրդի անգրասի

եւ գրուածների իմաստը ըմբռնելի եւ հասկանալի չ'լինի {ժողովրդին}, մինչեւ Ազգը խոհեմ ճանապարհներով հոգս չ'առնէ սեպ

квиль), գրել են մի այսպիսի յիմար բան եւ ասել են {ժողովրդին}, թէ ահա այս է կրիտիկայն։ Մի՞թէ կարելի է դատապար

դատապարութեան արժանի ենք։ Իսկ եթէ դորա հակառակ, {ժողովրդին} անմօտենալի է այդ պահարանը, եթէ նա չունի բանալիք

ինչեւ վերջին վրդովեցուցիչ անցքը, որ պատճառ տուեց {ժողովրդին} կարդինալի դէմ վեր կենալու Դու իմացա՛ր, թէ ի

էին դէպի իւրեանց կողմը եւ պղտորել էին միտքը ռամիկ {ժողովրդին}, որին խաբել մի շատ դիւրին բան է. մնում էին մի ք

յական անձն էր նա, եւ լաւ իմանալով, որ հռոմէական {ժողովրդին} առակ նշաւակի է դարձած, պէտք է աշխատէր այն կեղտ ա

։) Պատճառ, ճշմարիտ, արդար եւ օրինաւոր խօսքը՝ {ժողովրդին} խրատելու համար ասուած, երկնաւոր լուսով ծաղկեցնել

ռուեցուցի նորանց միմեանց հետ, եւ առաջին ճախնային {ժողովրդին} տուեցի առանձին թագաւորութիւն, ուր դարձեալ կանո՛ն

րդը՞, - հարց արեց կոմս էմմանուէլը: - Հը՛մ, {ժողովրդին} ի՛նչ. եկեղեցական գործերի մէջ ի՛նչ գործ ունի ժողո

ութեանն է եւ ոչ առաջնորդին. եկեղեցին պատկանում է {ժողովրդին} եւ դեռ օրէնքի զօրութեամբ եւս ժողովուրդը պիտի վերա

ւ հասկացող սրտի համար: Բայց վա՜յ այն ազգին, այն {ժողովրդին}, որի արտասուքի համար օտար փոշուց աւելի չկայ մի ո

նիչներից, որ իւրեանց կամեցածի պէս հասկացնում էին {ժողովրդին} ամենայն բան, եւ տուեց ժողովրդի ձեռքը՝ պատուիրել

մի մարդու մէջ, ուր մի հողեղէն մարդ հարկադրում է {ժողովրդին} իւր պառաւական տրամաբանութեամբ, բաց աչքով անմեղան

ով որ եւ կին ունէր, նա եւս բաժանուի՝ թելադրելով {ժողովրդին} ներկայ չլինել այն եկեղեցական աստուածպաշտութեանը,

եց եւ սկսեց փողոցներում եւ հրապարակներում քարոզել {ժողովրդին} ։ Ինչպէս ասում են նորա պատմիչքը, Իգնատիոսը ա

եալ ապաշխարութիւն եւ խիստ բարոյականութիւն քարոզել {ժողովրդին} ։ Նորա քարոզութեան ձեւը շատ զարմանալի էր։ Ահա՛ ն

ին։ Այստեղ նա իւր սովորական կերպով սկսեց քարոզել {ժողովրդին} եւ աշակերտներ ճարել։ Հոգեւորականութիւնը լաւ աչքո

, բնակւում էին Վենետիկ քաղաքի մէջ, քարոզում էին {ժողովրդին} բարքի սրբութիւն եւ ապաշխարութիւն։ Այսպիսի կեանքը

փոխակի իշխեն միմեանց, գ) պարտական են ուսուցանել {ժողովրդին} փողոցներում եւ հրապարակներում եւ դ) առանց ամենայ

սեց իւր սովորական պարապմունքը, այսինքն՝ քարոզել {ժողովրդին} բարքի եւ վարքի սրբութիւն եւ ուսուցանել մանուկների

ջ, Պապական աշխարհի բոլոր քաղաքների մէջ, քարոզել {ժողովրդին} հրապարակներում եւ փողոցներում, թողութիւն տալ մեծ

այնտեղից քարզում էր իւր Քրիստոնէութիւնը հաւաքուած {ժողովրդին} ։ Նա անխոնջ աշխատութենով ճանապարհորդում էր ամենայ

մարում ասել, որ, ստրկանալով հին լեզուին, առանց {ժողովրդին} ականջ դնելու, լեզուի նոր ծլած ձեւերը, որ դեռ թա

ր իսկոյն յաջորդում է ումը, շատ ծանր է եւ հասարակ {ժողովրդին} գայթակղեցուցիչ, որոնց շատը, ուում է տեսնելով,

ք գնում տակաւին մինչեւ այսչափ. որովհետեւ շատ բառ {ժողովրդին} հասկանալի է լինում, եթէ հոլովված ժամանակ իր ուղղ

կ պահպանութեանց, որովհետեւ ծանր են գալիս հասարակ {ժողովրդին} այդ ձեւերը, որ հազիւ հազ է կարդում։ Բացի այս ծա

յոգնակի սեռականները շատ խնամով (որովհետեւ օտար է {ժողովրդին} ) պիտի թոյլ տալ երբեմն, եթէ նոր յոգնականը բազմավ

ա բամբիռը"։ Պարոններ, Աստծու սիրուն, խնայեցէք {ժողովրդին}, իրաւունք երէք նորան։ Նախ՝ որ ոչ մի տեղ այդպիս

մ մնալ, եւ հին կամ օտար լեզուներից առնված բառերը {ժողովրդին} յայտնի օրէնքով կապակցել։ Ժողովրդի պարտականութիւն

ի տակ, ինչպէս՝ մարդ, մարդու։ Հաւատարիմ մնալով {ժողովրդին} ՝ մենք պարտական ենք ընդունել այս կանոնը, բայց ոչ

միւս վերեւում յիշուածները, - եթէ հասկանալի չլինին {ժողովրդին} եւ չբացատրուին նորան, կարող են, այո՛ չարաչար մո

յթից, նոցա վրայ իրենց գուշակութիւնքը հիմնելով եւ {ժողովրդին} խաբելով, աւելի խնամք են ունեցել այդպիսի բաները գ

ար եւ կարող ենք հաստատապէս վկայել, որ ամէն կարգի {ժողովրդին} հասկանալի կը լինի, եթէ արժանապէս թարգմանուի: Բն

բոխի աչքին երեւցող լինելով, ստիպում են բերանաբաց {ժողովրդին} խորհուրդ ենթադրել այդ բաների մէջ: Յայտնի է թէ հն

համարում ասել, որ ստրկանալով հին լեզուին, առանց {ժողովրդին} ականջ դնելու, լեզուի նոր ծլած ձեւերը, որ դեռ թա

են ներկում, իսկ երկրորդովը մատները: Ո՞վ քարոզեց {ժողովրդին} թողուլ այդ վնասակար բաները, ո՞վ փոյթ տարաւ ոչխար

կամենային հին լեզուով խօսել, այդ անհասկանալի էր {ժողովրդին} ։ Այս պատասխանը արդար էր եւ ճշմարիտ, բայց արի քն

ովանութեան լեզուն կը պղծուէր, եւ անհասկանալի նոր {ժողովրդին} հին լեզուն կը գար հանդէս, ինչու որ կամենում էին

ամբը։ Բայց կրօնի վարդապետութիւնը տարածելու մասին {ժողովրդին} մէջ անպատճառ պիտոյ էր ազգային մատենագրութիւն. սա

նը։ Բայց այն մատենագրութիւնը, որ անհասկանալի էր {ժողովրդին}, ոչինչ մի բան էր, սա այն մատենագրութիւն չէ, որ

ատենագրութիւնը անհասկանալի լինելով միանգամայն նոր {ժողովրդին}, կարող էր կամուրջ լինել լուսաւորութեան, ապա ուր

րով, որ հայոց հին լեզուի նման անհասկանալի էր մեր {ժողովրդին}, կան աւանդուած այնքան տեսութիւնք եւ նոր նոր գաղա

ասարակութեան մէջ, արդեօք նորա գրածը հասկանալի էր {ժողովրդին}, այն ձայները, ինչ որ նա հանում էր, արդեօք լսող

ղածին չափ մօտ մնալով եւ օրէ օր էլ աւելի մօտենալով {ժողովրդին} ՝ դառնար մի բանալիք՝ լուսի դուռը բանալու համար։

ք անանցանելի պատի նման գրականությունը բաժանում են {ժողովրդից}: Նոր լեզվի մի քանի ձեւերը նույնպես արհամարհվ

ի եւս պակաս, հանդիպում ես մի փոքրիկ աղբիւրի, որ {ժողովրդից} անուանւում է Սաղլըգ-սու (առողջարար ջուր)։ Այդ

ուռքերին, այլ՝ հասարակ ժողովրդի օգտին: Հասարակ {ժողովրդից} կազմւում է ազգութեան մեքենան. լուսաւոր մարդիկ կա

ն, Հնդկաստանի մէջ մի որոշեալ կշիռ ափիոնի գնում է {ժողովրդից} 25 լիբրէ ստերլինգի, իսկ ինքը նոյն կշիռը վաճառում

ւ քարոզած մատենագրութիւնը դանակով կտրած բաժանած է {ժողովրդից}. դա ազգի հոգու բղխուածքը չէ, այլ մի դիմակաւորու

ցնելուն համար։ Ո՞ր բանի պատուհասի համար, Տիրոջ {ժողովրդից} քսան եւ չորս հազար հոգի մէ՛կ պատերազմում ընկան։

խօսք շնորհուի, խեղդւում են նախանձից։ Եթէ տեսան {ժողովրդից} մի մարդ, որ գովում էր, ծա՛ղր անելով՝ ամաչեցնու

ընտանիք պահել: Մեզ ասում են, թէ արդիւնք ունէինք {ժողովրդից}. ի՛նչ տեղից է մեր արդիւնքը: Մկրտութենից, պսակի

արելի ուրանալ. երախտագիտութեան մասին եւս հետ չեն {ժողովրդից}. այս պատճառով եւս ասում էին. - օրհնա՛ծ, այսքան

խան քարոզելով իւր անձը, նոյն պատիւը պահանջում էր {ժողովրդից}, որ պարտական էր միայն Աստուծոյ հատուցանել, որի

կացուցանեն իւրեանց բարեկեցութիւնը։ Նոքա խլել էին {ժողովրդից} եւ այն ազատությունը, որ Մովսէս թոյլ էր տալիս։ Սոց

յս բանը, բայց դորան ընդդէմ դուրս գալ վախենում էին {ժողովրդից}, որովհետեւ սա որպէս մարգարէ ընդունում էր նորան։

արհամարհուելով եւ խայտառակուելով իմաստուններից եւ {ժողովրդից} ՝ միտքը դրեց գնալ Չինաստան եւ այնտեղ քարոզել՝ յո

ւր կեանքի վերջին օրերումը, ո՛չ թէ միայն օտարացաւ {ժողովրդից}, այլ եւ ատելի դարձաւ նորան։ Լուդովիկոսը սկսած ա

, ժողովուրդն է շինում, դարձեալ եկեղեցու արդիւնքը {ժողովրդիցն} է: - Ոչխարը, բուրդը եւ կաթը իւր տիրոջը տալո

եւ սկսանի տեղալ յորդահոս անձրեւ"։ Ազգերի եւ {ժողովրդների} բարոյական կեանքի վերայ արած նկատողութիւնքը եւս ու

ք, ինքնին ըստ քմաց յօրինեալ եւ ՚ի ստորագրութիւն {ժողովրդոց} մատուցեալ: Չեն ինչ անծանօթ բանական արանց, եթէ զ

ի զիւր տօնախմբութիւն՝ շարունակ կարգաւ ստանալով ի {ժողովրդոց} զառատ աջահամբոյրս, ուստի լոկ հրաման նորա առանց օ

Հայաստանն աւերակ դարձնողը, դո՛ւք էք միլլիոնաւոր {ժողովրդոց} անհետ ըլլալուն պատճառը, դուք էք Հայկայ անմեղ զաւ

ն օգնական է, քանի որ սա է կենդանի"։ {Ժողովրդոց} բազմութիւնը ըստ կրօնի կրօնի Վազեց երդուել եկ

երկուած, որ անյայտ չեն միմեանց եւ ամե՛ն ուղղափառ {ժողովրդոց} էլ յայտնի։ Եւ թէպէտ այս մարդիկը մոլորուա՛ծ են

ջ դեւի պէս պապանձուած։ Եւ եթէ Մարդասէրը գթալով, {ժողովրդոց} փրկութեան համար, խրատի խօսք կամենայ տալ քարոզչին

ահայր տանն Տիւզեանց եւ երեւելի մեծամեծաց աբբայեան {ժողովրդոց}, եւ ապա Հ. Եղիա եւ Հ. Փիլիպպոս եւ այլքն. եւ ո

լիայի տէրութիւնը, տեսանելով Կսաւիէի աշխատութիւնը {ժողովրդոց} վարքը ու բարքը մաքրելու մասին, յանձնեց նորան Գօա

ացի մեծ բրամինի հրաշալի գործերի լուրը տարածուեցաւ {ժողովրդոց} մէջ. ամենայն հասակի մարդիկ՝ ծերից բռնած մինչեւ

կերպարանեալ եթերական կամարից Որ կանգնած էր {ժողովրդում} ` կանգնած աննկատ ամենից: " Լսեցէ՛ք ին

էր մինչեւ թշնամութեան աստիճան: Որքան խօսք ու {ժողովք} եղած են միաւորութեան խնդրի մասին, այդ բոլորը միշ

գ կայ ". պատասխան է Այվազովսքին, թէ ընդհանրական {ժողովք} միշտ առաջին համարել են միշտ զպապն Հռովմայ, իբր զ

, ընդունում էին կոնդակը, բողոքեցին դէպի մի գալոց {ժողովք}, որ եւ մինչեւ այժմ չէ եղած եւ երեւի թէ եւ չէ լին

ից գանգատներ Յիսուսեանների վերայ։ Պապը քննութեան {ժողովք} նշանակեց մանաւանդ այնպիսի կարդինալներից, որոնք ճ

րւում էին Երուսաղէմի ազատութեամբ, կամ այս եւ այն {ժողովքը} կազմելու որեւիցէ անբաղդ մարդ դատապարտելու համար,

այնտեղ Հայոց ազգի մեծ մասը ընդունում է Քաղկեդոնի {ժողովքը}, այստեղ մինչեւ անգամ եւ Յովհաննէս Կաթողիկոսը քաղ

ց ընդունել հասարակաց ցանկութիւնը եւ թոյլ տալ, որ {ժողովքը} լինի։ Բայց զուր գնացին նորա աշխատութիւնքը այն մա

հեռացնեն այն առարկայից, որի մասին գումարուել էր {ժողովքը} եւ որ ամենայն իրաւունքով սպառնում էր Պապական Աթոռ

ը միւսից դուրս գալով, անվերջանալի էր լինում, եւ {ժողովքը} դեռ չէր սկսած իւր գլխաւոր գործը։ Վերջապէս Ֆր

Կարգին։ Սոցա միջնորդութենով Պուասսիու եկեղեցական {ժողովքը}, որ յայտնի էր անունովս colloque de poissy, թոյլ

ւր տեղը բողոքում էին դէպի Կլեմենտ XI-ը, որ գալոց {ժողովքը} հրաւիրուի։ Օրլէանեան Դուքսը ոչինչ հաւատ չէր

առքին նախանձաւոր լինելով։ Բայց երբ բերեցին նորան {ժողովքի} մէջ, հանդէսը, այսինքն՝ ժողոված վարդապետները,

որ ժողովը։ Այն բաների մասին, որ պատճառ եղան այս {ժողովքի} կազմութեանը, հարկաւոր համարում եմ մի քանի խօսք ա

ի ընթացք ստացաւ, պիտոյ է ամենայն ջանք գործ դնէին {ժողովքի} առջեւը փակելու, որ թէ կազմուէր, անտարակոյս ցոյց

ստուածային նախասահմանութիւնը։) Բայց Տրիդենտեան {ժողովքի} սահմանադրութենից երեւում է, որ Լայենէզ մասնակից

Հաւաստի է միայն այս, որ Լայենէզ իւր առաջին անգամ {ժողովքի} մէջ յայտնուելու ժամանակ կասկած տարածեց ժողովականն

Լայենէզը եւ Սալմէրօնը դարձեալ յայտնուեցան այս {ժողովքի} մէջ իբրեւ Պապական Աստուածաբանք։ Նոցա գլխաւոր միտ

տուածաբանք։ Նոցա գլխաւոր միտքը այն էր, որ փոխեն {ժողովքի} ուղղութիւնը, պարապեցուցանեն նորան զանազան Աստուա

անական չնչին բաներով եւ, այս կերպով մոլորեցնելով {ժողովքի} ուշադրութիւնը, հեռացնեն այն առարկայից, որի մասի

Աստուածաբանութիւնը։ Զուր տեղը հրամայուեցաւ, որ {ժողովքի} անդամներից իւրաքանչիւրը կէս ժամից աւելի չ'խօսեն.

իայի Եպիսկոպոսները, ճարերը կտրուած, առաջարկեցին {ժողովքի} դատողութեանը, Հռովմէական Աթոռի գործը, այսինքն՝

երին, որոնք իմանալով, վաղ ուրեմն ներգործում էին {ժողովքի} մէջ եւ Կայսրի խաղաղութեան մասին խորհուրդների առաջ

ուռ մնալ Լայենէզի եւ մի այլ խաբեբայութեան մասին։ {Ժողովքի} մէջ սահմանուած էր շատ փոփոխութիւններ առնել աբեղայ

առ դարձաւ վերջումը, որ Յիսուսեանք չ'ընդունին այս {ժողովքի} բոլոր սահմանադրութիւնքը աբեղայական Կարգերի մասին

ցի մարդերի ձեռքով հիմնուած։ Ամենայն Քրիստոնէական {ժողովքի} մէջ մեք տեսանում ենք Քրիստոնեայ եւ մարդ, Յիսուսե

փայլեցաւ այս պաշտպանութենով, եւ որի մասին դեռեւս {ժողովքի} առաջին նիստումը գովասանութիւն էր խօսել հռչակաւոր

եռեւս նա գտանւում է պատեանի մէջ։ Եթէ այսօր, այս {ժողովքի} մէջ, թագուհին չ'ընդունուի եւ չ'հրատարակուի գահակ

ջորդներն էին, ուրեմն գերազանց է եւ ներկայ ամբողջ {ժողովքից}. ըստ որում, ասում է Լայենէզ, եթէ իւրաքանչիւր ե

ութեան ժամանակից, շատ սակաւ էին պատահում այսպիսի {ժողովքներ} եւ այն երեւելի գործերի մասին։ Գեներալի մահից յետ

ի քամակից, որի՞ ընդդէմ, ո՛վ ինչ կարող է առնել: {Ժողովքներով} վճռուեցաւ, որ իւրաքանչիւր պատուաւոր կին յօժարակա

իտոյ է ապացուցուի, մի ազատ եւ օրինաւոր, լրացեալ {ժողովքով} ։ Եթէ Սիկստոս չ'հնազանդուի, ինչպէս հրամայում են

են, եթէ ազգն մեր ՚ի Հնդկաստան ոչ այլ եւս կարելով {ժոյժ} ունիլ չարաչար տեսչութեան առաջնորդին ՚ի Ջուղա, ՚

ովենի սիմֆոնիներին, երկուքի համար էլ Մոցարտի Դօն {Ժուանը} " ձայն բարբառոյ յանապատի"։ Երկուքն էլ հազար փառ

ափէիր Զկիզելւոյ կայծակունս Եւ կամ բնաւ {ժուժայի՞ր} Յանձին տանել զցոլմունս. Եւ ո՞ւմ հոգալ

արեցին ինքեանց, այլ մանաւանդ՝ պարծանք, առաքինի {ժուժկալութեամբ} հարսնանալով երկնաւոր անմահ փեսային: Այսպէս էին մ

ղծութիւնս Հեղինակաց Ռուսաց, որպիսիք են Պուշկին, {Ժուկովսկի}, Լերմոնտով, Գոգոլ եւ այլն, սքանչանան եւ հրճուի

առաջ չէ. Եւ ինքն իսկ չէ՞ Եհովան, Որ շրջում է, {ժուռ} գալիս Այս դրախտում պատուական Եւ ողջունում թշուառի

Ափսոս, որ այստեղ չի կարելի ձեռք բերել ամերիկական {ժուռնալ} New-York Heralde-ը, որտեղ ջարդ ու փշուր էին արել

: Այդ կառավարությունները կարծում են, որ նա իբրեւ {ժուռնալիստ} որեւէ կշիռ ունի եւ այդ պատճառով տալիս են նրան, ի

րին, որոնց մասին այնքան շատ գոռում էին անգլիական {ժուռնալները}: Դա մեծ առաջադիմություն է ծովագնացության համար զ

՛ր դարին է վերաբերում. թերեւս այդ մասին խոսել են {ժուռնալներում}, թերեւս այդ մասին պ. Ֆիրկովիչը գիտե: Ինձ համար

եմ, որովհետեւ նա, որ անհապաղ ընթանալով Ս. Ի. {Ժոֆրուայի} ուղիով - Կ. Ռուլյեն - օդընտելացման առաջին հիմքը

իրառեց Փարիզում նոր վախճանված նշանավոր Սենտ Իլյեր {Ժոֆրուան}: Եվրոպան դրանով նրան շատ է պարտական: Եվ ամեն ան

կան ժամանակ, բայց չկարողացաւ ծածկել իւր հեգնական {ժպիաը}, որ խաղում էր ահա շրթունքի վերայ: Թիւթիւնճի-

չեմ կարող հաշիւ ու համար տալ ինձ: Մի պարկեշտ {ժպիտ} խաղաց իմ անծանօթ հանդիպակացի շրթունքի վերայ:

ոյ"։ Յորդան կարմիր ի շրթանց լարս կուսանին {Ժպիտ} փայլի, յայտս գոհար վարդք վառին, Հաւատարիմ

գն ելանէ Ադամ Եւ առ սերովբէն բարբառի, {Ժպիտ} ի դէմս առ վայրկեան Փայլեալ շողայ դժպհի.

վերայ մազերը, Բերնի վերայ ծաղկում է քաղցր {ժպիտ}: Երգ երգելով, նա կտաւ է լուանում,

մար, վախճանել է: Սատանայի դէմքի վերայ փայլեց մի {ժպիտ} եւ ետեւի ոտքով ականջը քորելով ասաց. - Հրամայիր դ

ունքի վերայ խաղաց մի խորամանկ, բայց ինքնաբաւական {ժպիտ}: - Բայց ասացէք խնդրեմ, - հարց արեց կոմսը,

ան աւարտել իւր նամակը: Աւարտելուց յետոյ մի անմեղ {ժպիտ} փայլեցաւ նորա փոքրիկ բերանի վերայ, եւ մաքուր սպի

ւում էր իսկոյն մի տղայական հպարտութիւն, մի բարակ {ժպիտ} պատճառուած այն բանից, որ պարոն Շահումեանցի նման

ց յետոյ, ցոյց տուեց իւր բերանի վերայ մի խորամանկ {ժպիտ}, որով նորա առհասարակ տգեղ կերպարանքը, առաւել եւ

ւմ են ինձ: Նրանց թվարկումը քո նամակում շարժեց իմ {ժպիտը}. դու գրում ես՝ " քո բարեկամները՝ ե՛ւ կանայք եւ

իմ շանթերը: Աթենասը շնորհալի կերպով, քաղցր {ժպիտը} շրթունքների վերայ՝ պատասխանում է. - Հայրի՛կ

ը փշրուող է, ուստի եւ կարող միմիայն մեր հեգնական {ժպիտը} շարժելու. միւս կողմից շատ աւելորդ չէ յայտնել, թ

...: Անիծեալը կրկնեց իւր երկրպագութիւնը ու {ժպիտը}: - Ցանկալի էր ինձ իմանալ, - շարունակեց սատ

նորա երկայն եւ կանաչ ժանգով պատած ատամները: Այս {ժպիտը} նախընթաց էր այն կատաղութեանը, որ երբեմն երեւում

րդերից չէր, որ ամենայն բան զոհում են մի հարուստի {ժպիտին} կամ կիսաքաղցր, կիսաթթու խօսքին, չեմ ասում, դեռ

բանալ Եւ աղարտել ստեղծեալիդ կատարեալ"։ Վարդ {ժպիտն} է ծաղկում անո՜ւշ, տենչագին Չքնաղ կոյսի որդան կա

էին եւ ասում, Եւ մի վայրկեան լոկ ` դժնէ ` Դէմքին {ժպիտն} է փայլում. " Դո՛ւ, որ մարդ չես հողանիւթ, Ինչպէ

թիւնները տեսնելով բանիմաց հանդիսաւորները ծաղրածու {ժպիտով} հեռացան այդ յիմարանոցից: Մնամ ձեր Յիշատակա

։ Զի՞նչ որ ուսումն ո՛չ ընձեռէ ո՜վ դու {ժպիրհ} ցնդաբան, Զո՞յր զկուրացեալ հոգւոյ ակունս չ՚լ

20-րդ եւ հաջորդ դարերի մանուկը հավանորեն պիտի {ժպտա} Բերցելիուսի, Լավուազեի, Լիբիխի եւ Ֆրեզենիուսի մ

Նորան կոյսը գեղեցկադէմ, Նորան {ժպտաց} միմիայն. Նորա համար նա ծնած էր, Այլք

իկ փոսն են ընկել մեր ձեռքով"։ Ասաց, {ժպտաց}. կատաղաբար երկու քոյր Գլորեցին ինձ փոսի մէ

- պատասխանեց անիծեալը, գլուխ տալով եւ անամօթաբար {ժպտելով}, - հին շինուածքները միշտ խոնարհում են դէպի կործա

studiorum, ասում է առածը, - հաւելացուց կոմսը, {ժպտելով}: - Ինչու՛ չէ կարելի, - ասաց իսկոյն Մահտեսի

եմ, ոչ թէ պատճառը, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն {ժպտելով} եւ միտքը ամենեւին չհեռացնելով այն օրուայ ճաշկերու

ւ ճարտարապետի քամակում յատակի վերայ: Ճարտարապետը {ժպտեցաւ}, գլուխ տուեց եւ վեր առաւ քաւութեան մագաղաթը առաս

դու տեղեկութիւն չունէիր: Շահումեանցը դարձեալ {ժպտեցաւ}: - Մահը այն է, - յաւելացրեց շուտով Թիւթիւնճի-

ան խօսքը, - պատասխանեց կինը: Թիւթիւնճի-օղլուն {ժպտեցաւ} եւ ասաց. - Եթէ բանը քաղաքավարութեան մնայ, մե

պէս լինի, - պատասխանեց Շահումեանցը: Մանուշակը {ժպտեցաւ} քթի տակից, չգիտեմ հօր քաղաքավարութեան վերայ, թէ

Ադամայ, Թեւապարէ սաւառնեալ: Դարձեալ {ժպտի} եւ գրգայ: Այլ զի Ադամ ոչ ընդ խաղ Վշտա

ւք նզովից մտանեն ի պայքար ընդ լուսաւորութեան, որ {ժպտի} տխրութեամբ ընդ այս տգիտութեան արգասիս: Առ մեզ ան

քանացս ի ժամուս. հոգեւորք մեր, ընդ այս բողոքանս {ժպտին} առ վայրկեան եւ ապա որպէս զխելակորոյս դեմ են առ ի

Զսիրտ եդից ի թիրախ, Իսկ ընդե՞ր բնաւ {ժպտիս}, Ուխտեմ ես ո՛չ՝ յուխտ խարդախ: " Փար

խի եւ Ֆրեզենիուսի միամտության վրա, ինչպես որ դու {ժպտում} ես փիլիսոփաներից մեծագույնի՝ Արիստոտելի վրա, նր

հասկանում ` ինչ ես ասում մինչեւ իսկ: " Եւ չե՜ս {ժպտում}, այո՛, ես այդ տեսնում եմ "... Ակնթարթում նրա

վը յագենում է: Սափորները կոկ ու գողտրիկ, Օ՜, {ժպտում} են նրան կարծես, Վիզն է նրա այնտեղ մօտիկ, Սիրտ

կրքերի Համար սիրտը չէ՛ թիրախ. Իսկ դու ինչո՞ւ ես {ժպտում}, Ուխտ չեմ անում ես խարդախ"։ " Քաւ լիցի, տէ՛ր

յլն, եւ այլն, եւ այլն ածականների վերայ միօրինակ {ժպտում} ենք եւ շտապում ենք յայտնել, որ չենք ընդունում ոչ

ն կերպարանքը, եւ ինձ թուեցաւ, թէ այդ կերպարանքը {ժպտում} էր... բայց այնպէս ահարկու էր նորա տեսիլը, որ

Սիրոյդ ի շունչ. որ զտիեզերս առլցեր. Եւ {ժպրհեսցի} ՞ ստգիւտ դնել ի գործ քոյ Որդնն չնչին. բանիւ

ցանս կրօնամոլութեան եւ ուսեալ յումեմնէ Խաչատուրոյ {ժպրհեցին} ՝ քեզ համապատիւ զնշդեհեալն յԱտրիդեան ալիս՝ դաւան

ծեալք յաշխարհի պարունակէին ի նոսա: Ո՞վ համարձակի {ժպրհիլ}, ասել թէ չէր պիտոյ զսրբազան պատմութիւն եւ զաւետա

ր առ պատուասիրութեան, կամ վասն այլոյ իրիք ախտի, {ժպրհիցի} քակեալ զցանկ դաշինն կռելոյ բանիւ արեամբ մարդացելո

տարուած լինէր Պարսից Դուռը, անհնար է, թէ նորա պէս {ժրագլուխ} կինը հանդէս չունենար այն անցքերի մէջ, որ կապուած

կութիւնը մի լա՜յն հանդէս, մի բնակա՜ն ասպարէզ այն {ժրաջան} եւ գործունեայ մարդերի համար, որ ստուգապէս կամին

դիսում մեծ յառաջադիմութիւն հանգուցելու մէջ. նորա {ժրաջան} աշխատութիւնը շատ բան էր խոստանում ապագայումը։

, միշտ յայտնի էր համալսարանի մէջ որպէս գովելի եւ {ժրաջան} աշակերտ։ Նա լաւ գիտէր, թէ ո՞րքան մեծ եւ ծանրակշ

։ Այստեղ մտաւ նա գաւառական ճեմարանը, ուր ամենայն {ժրաջանութեամբ} աշխատելով՝ գրաւեց բոլոր վարժապետների եւ կառավարի

ք: Կեցցէ՛ն դերասանուհիք, Պարկեշտք եւ {ժրաջանք}: Պերայ 17 դեկտեմ. 1861

նցառութեան Հոգեբարձու լինիլ գործոյն մերոյ ամենայն {ժրութեամբ} ։ Պ. Բայլն, խնդրեալ յինէն զթուղթն երեսփոխան

ն խօսելու ժամանակ։ Զարմանալի է Յիսուսեանների {ժրութիւնը} եւ հնարագիտութիւնը։ Թէպէտ եւ հասան նորանց ընդհան

ալ՝ որ մէկ փողի չի արժէր, Գլխիդ հազար գիրք {ժւղովել} ՝ բանդ գործդ ձգել անտէր։ Ի՞նչ հարկաւոր միշտ