ին
տեսութիւն
եղբօրս,
Սուլթանշահի,
Նազարեանցի
եւ
{Լ[ազար]}
Իլի[չի]
հետ:
Առաջիկայ
տեսութիւնը
նշանակուած
է
2
րդ
շորերը
տուին
նորան:
27-ին
տեսութիւն
եղբօրս,
{Լ[ազար]}
Ի[լյիչի]
եւ
Վ[արդերեսի]
հետ:
Առաջիկայ
տեսութիւն
ւ
փոշտի
թուղթ
եւ
այլն:
24-ին
տեսութիւն
եղբօրս,
{Լ[ազար]}
Ի[լյիչի]
եւ
Յովհ[աննէսի]
հետ.
առաջիկայ
տեսութիւ
եղբօրս
տամ
երկուշաբթի:
19-ին
տեսութիւն
եղբօրս,
{Լ[ազար]}
Ի[լյիչի]
եւ
Վարդ[երեսի]
հետ:
Վադուժի
նամակը
տու
րեսի]
հետ:
Վադուժի
նամակը
տուի.
եւ
ինձ
բերել
էր
{Լ[ազար]}
Ի[լյիչը]
հարիւր
հատ
սիգար:
Առաջիկայ
տեսութիւնը
այլեւ
պակսիմատ
եւ
Ռանքէ:
9-ին
տեսութիւն
եղբօրս,
{Լ[ազար]}
Ի[լյիչի]
եւ
Սուլթանշահի
հետ:
Առաջիկայ
տեսութիւն
ւր
տեղը
նամակի
սպասեցի:
7-ին
տեսութիւն
եղբօրս,
{Լ[ազար]}
Ի[լյիչի],
տէր
Գրիգ[որի],
Ս[իմէոն]
Գ[րիգորեւիչի
5-ին
տեսութիւն
եղբօրս,
Ս[իմէոն]
Գ[րիգորեւիչի]
եւ
{Լ[ազար]}
Ի[լյիչի]
հետ:
Առաջիկայ
տեսութիւնը
նշանակուած
է
ած:
5-ին
տեսութիւն
եղբօրս
հետ,
Մագ[դաղինէի]
եւ
{Լ[ազար]}
Ի[լյիչի].
առաջ[իկայ]
տես[ութիւնը]
նշան[ակուած
է
սխանեցի,
4-ից
թուեալ:
7-ին
տեսութիւն
եղբօրս
եւ
{Լ[ազար]}
Ի[լյիչի]
հետ:
9-ին
տես[ութիւն]
եղբօրս,
Յովհ[ա
հաննէսից
21-ից
գրուած:
23-ին
տեսութիւն
եղբօրս,
{Լ[ազար]}
Ի[լյիչի]
եւ
Յովհ[աննէսի]
հետ.
ստացայ
Մոսկ[ուայի
ն
տես[ութիւն]
եղբ[օրս],
Ս[իմէոն]
Գ[րիգորեւիչի],
{Լ[ազար]}
Ի[լյիչի]
եւ
Մագդ[աղինէի]
հետ.
առաջ[իկայ]
տես[ու
տ
էր.
8-ին
տես[ութիւն]
եղբ[օրս],
նոյնպէս
բժշկին
{Լ[ազար]}
Ի[լյիչի],
Մ[ագդաղինէի]
հետ.
առաջ[իկայ]
տես[ու
օն,
Մօնբազօն,
Լեւարդէն
եւ
Րօկլօր
դուքսերը
եւ
դը-
{լա}
-Ֆօրս
եւ
Միրաբոյ
մարկիզները։
Մի
նեղ
փողոցից
դէպի
րանի
կառավարիչ
Ժիրար
անունով
Յիսուսեանի
եւ
օրիորդ
{Լա}
-Կատիերի
մէջ։
Յանցանքը
յայտնագործուեցաւ,
Ժիրարը
կ
մահ։
Պարլամենտը
միեւնոյն
ժամանակ
արդարացուց
եւ
{Լա}
-Կատիեր
օրիորդը՝
չ'նայելով
Յիսուսեանների
հետեւողո
հասած
ազգի
ատելութիւնը
դէպի
Յիսուսեան
աբեղայքը։
{Լա}
-Կատիեր
իւր
յօժարութենովը
մտաւ
կուսանաց
վանքը,
ու
տեղ,
ինչպէս
ասել
էր
Նալբանդեանցը:
Դու
առհասարակ
{լա՛ւ}
կարդա
"
Հիւսիսափայլը
"
եւ
կը
տեսանես,
որ
նա
ամեն
ս
նստում.
երեւի
թէ
հարստացնում
ես
Յիշատակարանդ:
{Լա՛ւ}
նայիր,
հա,
չլինի,
թէ
այս
իմ
օտարոտի
այցելութիւ
մ
է
իւր
անձը
մի
յաւիտենական
բանտարգելութեան:
{Լա՛ւ}
է
բանտում
կենդանի
մնալ,
քան
թէ
բանտից
դուրս
մեռա
մնալ,
քան
թէ
բանտից
դուրս
մեռանել:
Սխալ
է.
{լա՛ւ}
է
ազատութեան
մէջ
մեռանել,
քան
թէ
բանտում
ապրել:
րեկամ
զրկէ
ինձ
իւր
քաղցրութեան
շառաւիղներից,
ապա
{լա՛ւ}
իմացիր,
որ
այնուհետեւ
ամենայն
ինչ
վերջացած
էր
իմ
այէլի
առ
Ճանճիկ
աստուածն
Ակկարոնի
դիմեցին"։
Դեռ
{լա՛ւ}
է,
որ
այս
հեռաւոր
Հիւսիսում
այսքանն
էլ
գտնւում
է
Պաւղոսի
բանը,
որի
վրայ
ակնարկում
է
Փարպեցին։
"
{Լա՛ւ}
էր
եթէ
ներէիք
փոքր
մի
եւ
իմում
անզգամութեանս...
ռքում
զննում
էր,
չտալով
Շաքարեանցի
ձեռքը:
-
{Լա՛ւ}
է,
լաւ,
թող
ես
եւս
տեսանեմ,
-
ասաց
Շաքարեանցը
ին,
եւ
համը
նայելով
թէյին,
ասաց.
-
Ահա
այժմ
{լա՛ւ}
է:
Եւ
ճշմարիտ,
որ
կիսով
չափ
դատարկել
էր
Մանո
նը
չենք
համարում
այս
հակասութիւնքը
(թէեւ
չլինէին
{լա՛ւ}
էր),
որովհետեւ
բանի
ընթացքը
վնաս
չէ
կրում:
Գեղ
ում,
համա,
էն
գիրը
մնում
ա.
արա՛
ինչ
կ՚ուզես,
{լա՛ւ},
յետոյ
կտեսնենք
"
(եր.
25):
Յետոյ-
"...
Հ
սւում
է
Վայկունի
բերնից.
"
մեր
գեղի
ամէն
բանն
էլ
{լա՛ւ}
ա,
ափսո՛ս
որ
քեթխուդէքն
ու
տանուտէրը
մի
քիչ
շահա
կանի
գործունէութիւնը.
այդ
բերքերի
մշակութիւնը
մի
{լա՜յն}
հանդէս,
մի
բնակա՜ն
ասպարէզ
այն
ժրաջան
եւ
գործուն
ան
որպիսությանը
վերա,
թե
ինչ
վիճակի
մեջ
է
այժմ,
{լա՞վ}
թե
վատ,
եւ
եթե
վատ,
արդյոք
ի՞նչ
դիտավորություն
խքը
հասնում
է
մինչեւ
1500
մանեթ.
ինչպե՞ս
է
այս,
{լա՞վ}
է,
սիրտ
կմնա՞,
չե՞ս
հուսահատվիլ...
Ահա
եղբայ
խանակ
թող
մաքրեն
խղճմտանքները
եւ
մի
փոքր
մտածեն՝
{լա՞ւ}
են
արդեօք
այն
գործերը,
որոնց
մասին
դատապարտւում
ասէր,
արծաթասէր
չես
կոչում
քեզ.
ինչ
է,
ականջիդ
{լա՞ւ}
է
եկել
ազգասիրի
անունը,
դու
առանց
զրկանքի
կամիս
ն
եղան,
որոնց
անունն
անգամ
մոռցուած
է
այսօր։
{Լա՞ւ}
է
եղել,
վա՞տ
է
եղել,
խնդիրը
այդ
չէ։
Ամեն
մարդ
ցարձակ
'ի
բաց
տանել
զամենայն
խոչ
եւ
խութ
եւ
մի
'ի
{լաբիւրինթոսի}
շրջիլ,
ոչ
գտանելով
զելս,
որոյ
վասն
եւ
միշտ
զկեղ
նների
եղը,
եթէ
ընկնէր
նոր
Գրենլանդիու
կամ
թերեւս
{Լաբրադօրի}
Էսկիմոսների
մէջ,
որովհետեւ
ո՛չ
Փարիզեան
տարազաւո
ուկուլլոսը
իր
կերակուրներով՝
նոր
Գրենլանդիու
կամ
{Լաբրադօրի}
մէջ։
Պարզ
է,
թէ
պէտքը
նախընտիր
է,
քան
թէ
գեղեց
կ,
կամ
Լուկուլլոսի
կերակուրը
նոր
Գրենլանդիու
կամ
{Լաբրադօրի}
մէջ։
Ասենք
թէ
մեռած
մայրը
գեղեցիկ
էր,
բայց
այս
նային,
եթե
նա
ինձ
տեսության
գա,
ինչպես
ասում
էր
{Լազար}
Իլիչը:
Բոքլի
գիրքը
բոլորովին
տարբեր
հրատարակ
ասելոյ
ազգին,
ահա
մեք
եւ
վաստակք
մեր:
Այլ
միթէ
{Լազարեա՞նք}
իցեն
միայն
պարտաւոր
պաշտել
զազգասիրութիւն,
միթէ
ովսանն
պարտ
ու
պատշաճ
ներգործութիւն:
Աշակերտ
{Լազարեան}
լսարանի
Ռափայել
Պատկանեան,
որդի
արժանապատիւ
Գաբր
միջնորդութենէ
սրբազան
հօրն
մերոյ
առ
քաջափայլ
աղայ
{Լազարեան}
վերազինս
զարդիս
ժամ
է
ինձ
աւետարանել
ձեզ
զուրախու
ղորմածագոյն
տեարց
ամենախոնարհ
ծառայ
Միքայէլ
{Լազարեան}
Նալբանդեանց
Ի
19
հոկտեմ.
1854
ամի
ի
Մոսկվ
1854
թ.,
սեպտ.
2
19.
ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ
ԵՒ
ԽԱՉԱՏՈՒՐ
{ԼԱԶԱՐԵԱՆՆԵՐԻՆ}
ՁԵՐՈՅԻՆ
ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹԻՒՆ
ՎԵՀԱԶՆԵԱՅ
ԱՂԱՅ
ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ
Ե
ութեան,
յաղագս
ընդունելոյ
զորդեակն
ձեր
ի
լսարանն
{Լազարեանց}
ըստ
որում
չէ
մեզ
պիտոյ,
դուք
պահեցէք
զայն
գիր
մի
եալ
որպէս
թէ
ի
նորին
գերազանցութենէ
աղայ
Խաչատրոյ
{Լազարեանց}.
ի
նմին
իսկ
րոպէի
մատոյց
զայն
Բարձր
Սրբազան
Գլխո
նորին
վեհ
գերազանցութեան
աղայ
Խաչատրոյ
Յովակիմեան
{Լազարեանց}
։
Այլ
Նորին
Բարձր
Սրբազնութիւնն
բարեհաճեցաւ
հրամա
.
եւ
այս
իսկ
է
անստերիւր
եւ
նուիրական
նշան
տեարց
{Լազարեանց}
ազգի:
Ձերոյին
գերազանցութեանց
ողորմածագոյն
հաննէս
քահանայ
Մ[?]աւգեան.
թիւ
ի
աշակերտաց
տեարց
{Լազարեանց}
ճեմարանին,
որ
ի
Մոսկով
որ
է
հօրեղբորդի
Կարապետի
երական
համալսարանի
ուսանող
Պ.
Փուղինեանցը
եւ
Պ.
{Լազարեանց}
ճեմարանի
աշակերտ,
Պ.
Շահազիզեանը։
Մեք
բոլոր
յո
գրեաց
մինչդեռ
զուսուցչութեան
ունէր
պաշտօն
ի
տեարց
{Լազարեանց}
Ճեմարանի:
Մանրամասն
պատմություն
առնս
ոչ
նուազ
եր
ն:
Աւագ
ուսուցիչ
Հայկական
դպրութեան՝
ի
Տեարց
{Լազարեանց}
Ճեմարանի
Մսեր
Գրիգորեան
Զմիւռնացի,
զորմէ
յիշեալ
խատութիւնս
պատուելի
Մկրտիչ
Էմին՝
վերատեսչի
Տեարց
{Լազարեանց}
Ճեմարանի։
ԶՔերականութենէ
նորա,
որ
արտագրութի
Հայս
Ռուսաստանի
միակ
գերդաստան
է
եւ
այն
գերապատիւ
{Լազարեանց},
որ
զօգուտն
ազգի
ծանուցեալ
հիմնեալ
է
գէթ
իւրովք
նմահ
բարերարքն
ազգիս,
երկոքին
ամոլակիցքն,
աղայք
{Լազարեանք}
թէ
զորդին
ձեր
զՅարութիւնն
ըստ
յարգելի
միջնորդութե
իցեն
միայն
պարտաւոր
պաշտել
զազգասիրութիւն,
միթէ
{Լազարեանք}
միա՞կ
կազմեն
զազգն
ողջոյն,
ո՞ւր
է
հոգաբարձութիւն
ստութեան,
տգիտութեան
եւ
միանգամայն
անբանութեան:
{Լազարեանք}
միակ
շատ
արար
են
համեմատութեամբ
առ
ազգն
ողջոյն,
են
աշտարակցիք
իրենց
մէջ
(եր.
66)
-
"
Նուրին
(
{Լազարէ}
)
էլ
չեն
ման
ածում,
բալքի
աստուծոյ
սիրտը
քաղցրա
ՍԱՐԱՆԻ՝
ՆՈՐԻՆ
ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹՅԱՆ
ՊԱՐՈՆ
ՌԵԿՏՈՐԻՆ
`
{Լազարյան}
Ճեմարանի
հայոց
լեզվի
կրտսեր
ուսուցչի
պաշտոնակատա
տոմս
տալ:
Ընդ
որում,
պատիվ
ունեմ
ներկայացնելու
{Լազարյան}
ճեմարանից
ինձ
տրված
փաստաթուղթը:
Հայոց
լեզվի
"
անունով,
նոր
հայկական
լեզվով
ամսագիրն
է,
որը
{Լազարյան}
ճեմարանի
պարսկա-արաբական
գրականության
պրոֆեսոր,
էր
եւ
լավ
ուսանում
է
եւ
ոչինչ
նեղություն
չունի:
{Լազարյանց}
պատկերները
կստանաս
շուտով
մեկ
եկողի
հետ
եւ,
թե
ո
արապետյան
Սուրենյանցը.
սա
ավարտել
է
յուր
ուսումը
{Լազարյանց}
Ճեմարանում,
Լիցեական
արտոնությամբ,
արժանացել
է
նգամ
եւ
հարյուր
մանեթ
վերջին
անգամը,
հասուցել
եմ
{Լազարյանց}
Ճեմարան
տպագրության
բոլոր
վարձը,
իսկ
թղթի
պարտք
ազովսկին
հայտնի
թշնամի
է
մեր
օրագրին,
գանգատել
է
{Լազարյանց}
մեր
վերա,
եւ
սոքա
մի
անտեղի
նամակով
սպառնանք
գրո
ց
դեպի
նա:
Այս
բանը
շատ
ձեռնտու
է
մեզ,
միայն
{Լազարյանք},
որպես
թշնամի
ազգային
լուսավորության,
եթե
ձեռքե
անձնելով
իմ
բարեկամներին
եւ
նախախնամությանը:
{Լազարյանք}
քո
նամակը
եւ
մյուս
բանը
իսկույն
ուղարկել
են
Այվազ
հիւանդանոց,
ուստի
յառաջացած
էր
եւ
անունս՝
Սուրբ
{Լազարոս},
Մխիթարեան
հոգեւոր
կարգի
հիմնարկութեան
օրին,
այ
շտնջենաւոր
ժամանակով
պարգեւեց
միաբանութեանը
Սուրբ
{Լազարոսի}
վանքը՝
մօտ
մի
ժամ
հեռաւորութեամբ
Մարկոսեան
հրապա
ւազած
է
այժմ,
եթէ
առնունք
միմիայն
Վենետիկեան
Ս.
{Լազարու}
միաբանութիւնը,
որովհետեւ
Վիեննայումը
եւս
գտանւու
9
թուակ.,
74
տարօք։
Նորա
մարմինը
թաղուած
է
Ս.
{Լազարու}
վանքի
եկեղեցու
մէջ։
Մխիթարը
արեց,
ինչ
որ
կարողա
նծա՛,
ազգ:
Բերանդ
հովին
բացած՝
նայի՛ր
այն
կտոր
{լաթին},
որ
կախուած
է
ձողի
վերայ:
-
Բայց
նա
ինձ
կե
՛չ
ուտիք,
ո՛չ
հաւատքով՝
աղօթել,
Ո՛չ
մեղքդ
{լալ}
ջերմ
արցունքով,
ո՛չ
Աստուծոյ
տուն
մտնել։
Ճ
կ։
Որոնց
պարտքն
էր,
սենեկում
չորս
կողմս
նստած,
{լալ}
իմ
վրայ,
որպէս
մի
վիրաւորի
վրայ
եւ
ճա՛ր
անել,
ա
քարեանցը,
այս
խօսքերը
ասելով,
սկսեց
երեխայի
պէս
{լալ}
եւ
գլուխը
ծեծել
ձեռներով:
Նա
մտածում
էր,
որ
եթէ
Աւա՜ղ.
այդ
քնարը
իմ
ձեռքում
հնչեց,
Նոյնպէս
{լալագին},
նոյնպէս
վշտահար,
Ինչպէս
իմ
սիրտն
էր,
իմ
"
Մեղուին
"
(Չեռնովի
մասին)
13
Սուլթանին
14
{Լալաեւին}
15
Բուդաղեանցին
16
Րուդնեւին,
յունուարի
17/2
Ուրեմն
դուք
չգիտէք
ձեր
խօսածը,
եւ
ինչպէս
վարձկան
{լալականը}
ննջեցելու
տունի
տեսածի
պէս
սկսանում
է
իւր
ողբը,
երայ
եւս
կասկած
ունինք.
միգուցէ
Թիֆլիզի
վարձաւոր
{լալականների}
ձայնը
համարած
լինիք
ձեր
վառ
երեւակայութեամբ
Մուզա
եսնում
եմ
եւ
այլն։
Իսկ
տալը,
գալը,
երբեմն
եւ՝
{լալը}
խոնարհւում
են
տալիս
եմ,
գալիս
եմ
եւ
լալիս
եմ)
րկեցի:
Մինչ
գիշերը
անհանգիստ
Օրօրոցում
կապկապած
{Լալիս}
էի
անդադար,
Մօրս
քունը
խանգարած,
Խնդրում
էի
նոր
րկեցի:
Մինչ
գիշերը
անհանգիստ
Օրօրոցում
կապկապած
{Լալիս}
էի
անդադար,
Մօրս
քունը
խանգարած,
Խնդրում
էի
նոր
եզ.
խուպանիլ։)
Վխտալ՝
кишѣть։
"
{Լալիս}
եմ"
քիչ
ենք
լսել,
սովորաբար
լինիմ
բայով
է
վարվում
մն
եւ՝
լալը
խոնարհւում
են
տալիս
եմ,
գալիս
եմ
եւ
{լալիս}
եմ)։
Բայց,
չնայելով
այս
բոլոր
Արարատեան
աշխար
չկայ,
բայց
լալումն
կայ,
եւ
Հնդկաստանցին
ասում
է
"
{լալման}
եմ"։
Արդեօք
այս
դարձեալ
նախդրիւ
տրականի
ուժով
չէ,
ով
Ի՞նչ
ես
օրդ
դատարկ
անցնում
`
հառաչելով
ու
{լալով}.
Աշխարհքումս
թշուառութիւն,
ուրախութիւն,
Անկայ
մահիճ
ծերութեամբ
Եւ
մինչ
սպասէի
{լալով}
Կարօտս
առնուլ
տեսութեամբ։
Այս
այ
:
Այս
էր
նորա
ամենօրեայ
աղօթքը,
որ
յետոյ
մի
փոքր
{լալով}
հանդարտեցնում
էր
հոգին,
եւ
այնպէս
տխուր
զգացմուն
երս
կոկորդիս
մէջ,
աչքերս
ընդունակ
են
այժմ
առաւել
{լալու},
քան
թէ
գիր
գրելու։
Վերջացնում
եմ
նամակս
եւ
ցան
ք
այս
դարձեալ
նախդրիւ
տրականի
ուժով
չէ,
այսինքն՝
"
{լալու}
վրայ
եմ".
մենք
գոնէ
կարծում
ենք։
NB
Լինիմ
բայով
վ
թեամբ
դուրս
թռաւ
նորա
կուսական
կուրծքից:
Ի՛նչ
{լալու}
բան
կար
այստեղ,
մի՞թէ
տխուր
բան
էր
18
տարեկան
աղ
ձեալ
մեր
աւերակների
խաւար
անկիւններում
մեր
գլուխը
{լալու}
։
Շատերը
կը
ծիծաղեն
պարզամտութեանս
վրայ,
որ
դ
։
Թէեւ
հին
լեզուի
մէջ
գոլումն,
տալումն
չկայ,
բայց
{լալումն}
կայ,
եւ
Հնդկաստանցին
ասում
է
"լալման
եմ"։
Արդեօք
ս:
"
ապրե՞ս,
որդի,
խելօք
ես
խօսում,
օձի
փուշը
{լակլակը}
(արագիլ)
կը
մարսի...
"։
Քեզ
որ
տեսնում
ութեան
եւ
զուգապատշաճութեան
համար:
-
Լսի՛ր,
{լակոտ},
դադարի՛ր
ինձ
խաբելուց.
ես
քո
հիւսիսային
հաշուա
մէջ
կան
բայեր,
օրինակ՝
տամ,
գամ,
երբեմն
եւ՝
{լամ},
որ
իրենց
լծորդութեամբ
դուրս
են
ընդհանուր
կանոնի
իւր
քոյր
Լէնչի,
հանդերձ
կնքով
պիաթօյ
Օրէսթոս
եւս
{Լամաթ}.
սոցա
գինն
Եալջիս
քաթումն
թալապ
ամ
գրել,
վասնոր
տվության
մեծագույն
զգացումով:
Ով
է
իմանում,
եթե
{Լամանշի}
այն
կողմն
անգլիացիներն
իրենց
սիստեմն
անձեռնմխելի
անապատիւ
Խորէն
վարդապետը
այս
օրերումս
դուրս
տուեց
{Լամարթին}
ֆրանսիական
բանաստեղծի՝
Les
Harmonies
մակագրով
տա
լ
մեր
կարծիքը:
Ոչ
ոք
չէ
տարակուսում,
որ
Պ.
{Լամարթինը}
մինն
է
արժանաւոր
բանաստեղծներից,
եւ
թէ
նորա
գործ
գային
վարժարանքը
-
Ամբրոսիոս
եւ
Խորէն
վարդապետք
-
{Լամարթինի}
ներդաշնակութիւնքը
Հայերէն.
ուրիշ
գրքերի
ձեռնարկո
նացած
են
լուսաւորեալ
աշխարհի
համակրութեանը,
բայց
{Լամարթինի}
գործերը
առաջին
հարկաւոր
բաները
չեն
մի
ազգի
համար
ծ
կեանքը
էր
մի
անշարժութիւն
եւ
անզգայութիւն:
{Լամարթինի}
Les
Harmonies
տաղերգութենների
իւրաքանչիւր
տողերից
թեան,
մինչեւ
զգացող
մարդերի
արտասուքը
շարժել...
{Լամարթինի}
կեանքը
անցած
է
եւ
անցնում
է
այնպէս,
որ
դժուար
էր
Տուիլերիու,
Լուվրի
եւ
Սէն-Կլու
պալատներում,
իսկ
{Լամարթինի}
համար
պիտոյ
է
ողորմութիւն
հաւաքէին,
որ
ապրէր:
Մ
մութիւն:
Մեր
ընթերցողներին
կը
մատուցանենք
շուտով
{Լամարթինի}
գանգատանքի
թարգմանութիւնը,
որով
բողոքում
է
նա..
խելագար
առածին՝
similia
similibus
curantur:
{Լամարթինի}
գործի
Հայ
թարգմանութեան
ճակատը
զարդարած
է
մի
այսպ
մէնջ:
Եւ
այսպէս,
թողեալ
զայլսն,
յիշեմք
զՆերսէս
{Լամբրոնացի}
՝
այր
խրոխտ,
քաջալեզու
եւ
գիտուն
յոյն
եւ
լատին
դ
հակառակ՝
միտումն
ամենայն
քայլափոխում,
մինչեւ
որ
{Լամբրոնացին}
հարկադրուեցաւ
չափաւորութիւն
քարոզել,
որովհետեւ
ե
ութիւնը
միակ
պայման
է
նոցայ
առաջադիմութեան:
Քաջ
{Լամբրոնացին}
մի
ուրիշ
դիպուածով
աղաղակում
է.
"
զմանկունս
ծնեա
աւաղուիլը,
թէպէտեւ
դոյն
այդ
ժամանակում
լսում
ենք
{Լամբրոնացու}
գանգատները
այնպիսի
բաների
վերայ,
որ
անմիջապէս
յա
օսից,
որպէս
Գրիգոր
Սկեւռացի՝
աշակերտ
Ներսիսի
{Լամբրոնացւոյ},
սորա
ժամանակակից
Մխիթար
Անեցի,
Արիստակէս՝
հեղ
նպէս,
որ
մարդ
մոլորւում
է
եւ
չէ
իմանում,
թէ
ինչ
{լայ}
իր
գլուխը։
Մեզ
թւում
է,
թէ
այն
մարդը,
որ
հանդէ
ին
իբրեւ
պատգամաւորք
յայտնեցան
երկու
յիսուսեանք,
{Լայենեզ}
եւ
Սալմէրոն,
նախահրաւէր
աշակերտք
Իգնատիոսի
Լոյոլ
ադրութիւնը,
որ
Իգնատիոս
Լոյոլայի
երեւելի
աշակերտ
{Լայենեցի}
աշխատասիրութիւնն
էր,
թէեւ,
որպէս
բուն
Լոյոլայի
րիդենտեան
ժողովքի
սահմանադրութենից
երեւում
է,
որ
{Լայենէզ}
մասնակից
չէր
այս
վէճին,
եւ
թէ
միայն
Օգոստինեան
ա
անօգուտ
խօսակցութենից։
Հաւաստի
է
միայն
այս,
որ
{Լայենէզ}
իւր
առաջին
անգամ
ժողովքի
մէջ
յայտնուելու
ժամանակ
է
եւ
ներկայ
ամբողջ
ժողովքից.
ըստ
որում,
ասում
է
{Լայենէզ},
եթէ
իւրաքանչիւր
եպիսկոպոս
առանձին
առանձին
պարտա
ացողքը
շատ
տարիներով
պիտոյ
է
փորձուէին,
վասնորոյ
{Լայենէզ}
խնդրեց,
որ
բացառութիւն
լինի
իւրեանց
Կարգի
մասին
բ
այս
սահմանադրութիւնը
պիտոյ
է
գրով
արձանացնէին,
{Լայենէզ},
Լատինի
բաղդասութեան
կանոնների
վերայ
հիմնուելով
Մատէօ
Րիկցի՝
խորամանկ
եւ
հնարագէտ
մարդը,
ինչպէս
{Լայենէզ}
։
Նա
կարողացաւ
հաստատել
իւր
կարգը
այն
Երկնային
թա
ւանդ
Սպանիացիք
եւ
Պօրտուգալացիք,
հռչակաւոր
Յակոբ
{Լայենէզը},
Ալֆոնս
Սալմերոնը,
Նիկօլայ
Բօբադիլեան,
Սիմօն
Ռ
ի
մօտ
Մօնմարտր
տեղումն
էր։
Այնտեղ
մի
մատուռի
մէջ
{Լայենէզը},
որ
արդէն
քահանայ
էր,
պատարագ
արեց,
եւ
պատարագ
նա
ամենեւին
չէր
համաձայնում։
Վերջապէս
Կսաւիէն,
{Լայենէզը}
եւ
Սալմերոնը
յայտնեցին,
թէ
ինքեանք
կամէին
գնալ
Ս
ատողութեանը,
եւ
վճռեց,
որ
Իգնատիոսը,
Ֆաբերը
եւ
{Լայենէզը}
գնան
Հռովմ,
ընկնեն
Պապի
ոտքերը
եւ
մատուցանեն
նոր
ւ
դ)
առանց
ամենայն
վարձի։
Իգնատիոսը,
Ֆաբերը
եւ
{Լայենէզը}
ուղեւորեցան
դէպի
Հռովմ։
Այս
վերջի
երկուսը
շատ
փո
ր
փառքով
ծածկէր
Կարգի
երեսը։
Նա
ընտրեց
այս
մասին
{Լայենէզը}
եւ
Սալմերօնը,
որ
իբրեւ
Պապական
Աստուածաբանք
հասա
որի
համար
տեղ
նշանակուեցաւ
դարձեալ
Տրիդենտը։
{Լայենէզը}
եւ
Սալմէրօնը
դարձեալ
յայտնուեցան
այս
ժողովքի
մէջ
րաքանչիւրը
կէս
ժամից
աւելի
չ'խօսեն.
Սալմերօնը
եւ
{Լայենէզը}
այնպիսի
ճարտարութենով
խառնափնդորում
էին
խնդիրները
,
որ
Պապի
կողմի
մարդիկը
պաշտպանէին
Հռովմի
Աթոռը։
{Լայենէզը}
կատարեց
այս
գործը
մեծ
ճարտարութեամբ
իւր
խօսած
ճառ
.
II.
p.
139.
et
squ)։
Յիշեմ
միայն
այս,
թէ
{Լայենէզը}
առաջին
մասնումը
առ
հասարակ
վարդապետում
է
Պապական
յ։
Պապական
դեսպանները
մինչեւ
երկինք
բարձրացուցին
{Լայենէզի}
խելքը
եւ
ճարտարութիւնը,
դորա
հակառակ
ողջամիտ
եպի
իզի
Արքեպիսկոպոսը
մի
առանձին
ոգեւորութենով
ջարդեց
{Լայենէզի}
կարծիքները
օրինաւոր
եւ
առողջամիտ
փաստերով,
եւ
խո
վերանորոգութիւնը։
Անհնար
է
նոյնպէս
լուռ
մնալ
{Լայենէզի}
եւ
մի
այլ
խաբեբայութեան
մասին։
Ժողովքի
մէջ
սահմա
որովհետեւ
նորանից
ստացաւ
նորա
զինուորական
հոգին։
{Լայենէզի}
եւ
Ակուաւիու
Մաքիաւելականութիւնը
հիմնեց
Կարգի
տիե
ն
յետոյ
այլ
Գեներալների
ձեռքով,
մանաւանդ՝
Յակոբ
{Լայենէզի}
ձեռքով,
որ
իւր
ժամանակումը
երեւելի
քաղաքագէտների
նին,
բայց
նորանցից
յետոյ
ամենայն
բան
փոխւում
է։
{Լայենէզի}
սառն
քաղաքավարութիւնը
իւր
բոլոր
պարագաներով
անցնո
ագեցաւ
Յիսուսեանների
նոր
ցեղ՝
կանոնադրութենով
եւ
{Լայենէզի}
ամենաճիշտ
քաղաքագիտութենով
զինուորուած։
Այս
Յիսո
նէր.
երեւի
թէ
նորա
աշակերտներից
մինը
եւ
մանաւանդ
{Լայենէզն}
էր
գրել։
Պաւլոս
III
Պապը,
կարդալով
այս
պայմանքը
ջուր
լինէր
եւ
աչքերս
արտասուքի
աղբիւր
"
եւ
նստէի
{լայի}
մեր
աշխարհի
թշուառութիւնը։
Նոյնպէս
ասում
էին
ման
ամենայն
ժողովրդեան
որդւոցն
Իսրայէլի,
եւ
նոքա
{լային}
առ
դրան
խորանին
վկայութեան։
Եւ
տեսեալ
Փենէէսի
որ
6.
Ֆրանկ[ֆուրտից]
Կաստ[էլ]
10
կրէյցեր
6
էմսից
{Լայմշտեյն}
10
1.
16
15
1.
31
2.
1
Մարկոսեանցից
ա
ն
սահմանափակ
էին,
բայց
այն
քաղցր
բերկրանքն
ավելի
{լայն}
պայմաններում
էլ
այլեւս
չենք
տեսնի:
Ուսանողի
կյան
ս
է
այն
մարդկանց,
որոնք
արահետները
գերադասում
են
{լայն}
պողոտայից:
Դեռ
սրանից
4.
000
տարի
առաջ
Եգիպտոսու
կարծիքը
իմ
հայեացքի
մասին
կրօնի
վերայ,
ես
այնքան
{լայն}
հոգի
եւ
լայն
սիրտ
ունիմ
եւ
այնպիսի
բազմակողմանի
մ
յեացքի
մասին
կրօնի
վերայ,
ես
այնքան
լայն
հոգի
եւ
{լայն}
սիրտ
ունիմ
եւ
այնպիսի
բազմակողմանի
մարդ
եմ,
որ
կ
րանսիական
էնցիկլօպեդիստների
կարգը,
որոնք
իւրեանց
{լայն}
հոգով,
լայն
սրտով
եւ
բազմակողմանի
հայեացքով
վերջ
իկլօպեդիստների
կարգը,
որոնք
իւրեանց
լայն
հոգով,
{լայն}
սրտով
եւ
բազմակողմանի
հայեացքով
վերջապէս
Աստուծոյ
պիտոյ
նոցա
ձեռքից
թողուլ
ընդհանուր
լուսաւորութեան
{լայն}
ասպարէզը:
Մեր
կարծիքով,
առաջինը,
առանց
երկրորդ
են
մեր
խօսքին:
Ասիոյ
ապագան
աւելի
մեծ
է,
աւելի
{լայն}
է
տնտեսական
խնդրի
վերաբերութեամբ,
քան
թէ
Եւրոպիո
ն
կողմն
է
նեղ
եւ
անելք
քուչայ.
հարաւային
կողմն
է
{լայն}
արձակ
եւ
հասարակ
քուչայ,
արեւմտեան
կողմն
է
փողոց
կալա
ի
ձեռն
մկրտութեան:
Խորհուրդ
մկրտութեան
Հայի
{լայն},
զի
որդեգրեսցէ
զերեխայն
Հօր
Աստուծոյ,
եւ
որդեգր
մ
զմատենիկն
սխալական,
է՞ր
վասն
ուրեմն
հրատարակ
է
{լայն}
եւ
տայ
ի
դպրոցս
յուսումն
մանկտւոյն.
ո՞չ
ապաքէն
ա
ղ
է
կրել,
իսկ
այժմ՝
բոլորշի
գլխարկ,
կամ
երբեմն
{լայն}
վարտիկ
է
հագել
եւ
այժմ՝
նեղ.
եւ
այլ
այսպիսի
ցնդ
իրտ
ըստ
էութեան,
բայց
գերմանական
հասկացողութեամբ
{լայն}
եւ
հոյակապ
ուղղութիւնը:
Եւ
միայն
Բոկլը
չէ,
որ
դ
րող
նորան
պատահել:
Իսկ
մարդկային
առողջ
կեանքը
իր
{լայն}
ճանապարհի
վրայ
ամէն
վայրկեան
զարկւում
է
անթիւ
պէտ
նում
է
իրականից
դէպի
մի
այլ
անչափելի
տարածութեամբ
{լայն}
աշխարհ
-
մի
աննիւթ
կամ
հոգեկան
աշխարհ:
Պատմութիւ
ած
էին
մի
սպիտակ
փրփուրի
նման
անթափանցիկ
պաստառից
{լայն}
զգեստ,
որ
երբեք
չէր
ծածկում
աչքից
նոցայ
մերկութի
լինելով.
մի
քանի
րոպէից
յետոյ
դուրս
երեւեցաւ
մի
{լայն}
վարտիքով
հագնուած
մարդ.
Փանտեսսոն
Մատատինիոն
անո
թիւն
ունին
(Արարատը
մօտաւորապէս
գրանցւում
է
հիւս
{լայն}.
40°
տակ,
իսկ
Անագուական
մօտաւորապէս
20°)
միմի
աբանը
կէս
օրից
յետոյ
դուրս
է
գալիս
երբեմն
այդ
լճի
{լայն}
շուրթի
վրայ
ման
գալու:
Բայց
որչա՞փ
աւելի
կը
գեղե
վ
երկրի
օդի
մէջ
եւ
մի
քանի
ժամ
թռչում
էր,
ինչպէս
{լայնաբերան}
թնդանօթից
արձակած
ռումբ.
Աստեղաբաշխքը
իսկոյն
ուղ
եամբ
(разделение
труда)
նա
կարող
էր
շարժուել
եւ
{լայնանալ}
մինչեւ
անվախճանը,
նորա
բանախօսութեան
(диалектик
,
որ
անմիջաբար
շօշափում
էին
տաքացած
մարմիններին,
{լայնանալով}
եւ
մի
որոշեալ
տարածութեան
մէջ
աւելի
տեղ
բռնելով,
է,
թէ
երբ
արեւի
ջերմութիւնից
Արարատեան
դաշտի
օդը
{լայնանալով}
անօսրանում
է
եւ
բարձրանում
է
դէպի
վեր,
երբ
միւս
ժամանակամիջոց.
չէ՞
որ
մարդկային
հասկացողութեանց
{լայնանալու}
չափով
եւ
կատարելութեան
գաղափարը
շարժում
է
դէպի
առ
օրըստօրէ
կը
հարստանան:
Զուգահեռաբար
սորա
հետ
կը
{լայնանայ}
եւ
նոցա
գործունէութեան
ասպարէզը:
Եւ
որքան
ասպարէ
նոցա
գործունէութեան
ասպարէզը:
Եւ
որքան
ասպարէզը
{լայնանայ},
այնքան
շահը
եւ
հարստութիւնը
կը
լայնանայ,
եւ
որ
սպարէզը
լայնանայ,
այնքան
շահը
եւ
հարստութիւնը
կը
{լայնանայ},
եւ
որքան
շահը
եւ
գործունէութիւնը
աճի,
այնքան
ե
ասին
գովութեամբ
խօսում
է
հեղինակը:
"
Սենեակք
{լայնանիստք},
որմունք
բարձրաբերձ,
այլ
բարեկարգութիւն
ի
նմին
100
ոտնաչափ:
Մարմինները
ինչպէս
ջերմութիւնից
{լայնանում}
են,
դորա
հակառակ,
ցրտից
սեղմւում
են:
Արարատի
յ
իայն
մի
հզոր
համակարգութիւն,
այլեւ
մի
հզոր
եւ
մի
{լայնատարած}
դպրոց
(ուղղութիւն)
եւ
այդ
դպրոցը
ըստ
էութեան
էր
ազմաքուք։
Ընդ
տարապարտ
մինչ
ընդ
մահ
երկիր
դողայր
{լայնատարր},
Արեգն
ընդ
իս
լուսափիւռ
խոր
համակէր
՚ի
խաւա
:
Եւ
ո՞ւմ
արդեօք
[մրցանակ
անվանելի
յաղթութեան]
ի
{լայնատարր}
ասպարիզիս
[վիճակեցաւ
ընդունել]
ի
գլուխ
[զդաբնեայն
Միթէ
կա՞յ
դեռ
արմաւենին
`
Շոգ
օրերում
{լայնատերեւը}:
Նա
գանչու՞մ
է
դարձեալ
իւր
մօտ
Անապատ
յլողութիւնը
իւր
պայծառ
ճառագայթքը,
անցեալ
տարում
{լայնարձակ}
ասպարէզ
ստացաւ
ժողովրդական
կենդանի
խօսքը,
որ
է
ա
ղիկէի
ոսկեզօծ
խաչի
վերայ:
Այցելուն
աչքը
ձգեց
{լայնարձակ},
գեղեցկանիստ
բակի
վերայ.
ոչի՛նչ,
եւ
ո՛չ
ոք..
ես
տեսայ
դարձեալ,
Մինչ
դուրս
էր
գալիս
ծովից
{լայնարձակ}.
Հազար
պչրանքով,
քնքուշ
շարժմունքով,
Ձ
ուտով
ահա
արեւի
ճառագայթքը
նեղացնելու
են
ձեր
աչքի
{լայնացած}
բբերը,
որ,
զուր
տեղը
բանալով
մեծ
մակերեւոյթ,
ա
ն
ժամանակ,
Մասիսի
օդը,
էլ
դիմադրութիւն
չգտնելով
{լայնացած}
օդից,
սկսում
է
վազել
դէպի
դաշտը,
պատճառելով
այն
իւր
նպատակին,
որովհետեւ
միշտ
աշխատեցաւ
ճանապարհը
{լայնացնել},
ուղղել,
հարթել՝
մոռնալով,
որ
իւր
նեղութիւնը
առատութեամբ
մտանելով
այդ
մազի
նման
երակների
մէջ,
{լայնացնում}
է
նորանց,
այս
ընդլայնողութեանը
ձեռնտու
է
լինում
սաստիկ
տաքանալով,
ջերմութեան
բնական
օրէնքով,
որ
{լայնացնում}
է
ամենայն
մարմին,
լայնացնում
եւ
անոսրացնում
են
Ա
բնական
օրէնքով,
որ
լայնացնում
է
ամենայն
մարմին,
{լայնացնում}
եւ
անոսրացնում
են
Արարատեան
դաշտի
օդը:
Հիւլեքը
ա
ւ
՚ի
լաց։
Զիս
Հայաստան
ո՛չ
ծանեաւ
մինչ
պետութեան
{լայնէր}
փոր,
Այլ
յորժամ
գահ
արքայից
՚ի
վայր
հակեաց
,
իւր
զէնքի
յաղթութեամբ,
իւր
սահմանների
օրըստօրէ
{լայնութեամբ}:
Դնենք,
թէ
այն
մարդիկը,
որոնց
ազգութիւնը
խոստո
եկեղեցւոյն
ունիմ
մին
մեծ
բալախանայ
տուն,
որ
ընդ
{լայնութեամբ}
տանն
ի
հիւսիսոյ
ցհարաւ
ի
ներքոյ
շինուածոյն
յարեւմ
նորա
աշխարհագրական
դրութեան,
այսինքն
հիւսիսային
{լայնութեան},
աւելի
բարձր
է,
քան
թէ
նոյն
լայնութեան
տակ
եղած
ւսիսային
լայնութեան,
աւելի
բարձր
է,
քան
թէ
նոյն
{լայնութեան}
տակ
եղած
ուրիշ
սարերի
ձիւնական
գօտին:
Հաշուելով
:
Այսպիսի
դժբաղդութեան
մէջ
ի՛նչ
կ'օգնէ
ճանապարհի
{լայնութիւնը},
քանի
որ
կօշիկը
նեղ
է:
Այո՛,
Եւրոպան
կանգնած
է
ura
et
habitudine),
չափել
նորա
երկայնութիւնը
եւ
{լայնութիւնը}
։
Փրկչի
յաղթութեան
եւ
թագաւորութեան
վերայ
խօսելու
ում
ես
սարի
ձեւին,
զննում
ես
նորա
բարձրութիւնը,
{լայնութիւնը},
արգաւանդութիւնը...
Ա՞յս
է
Քրիստոսի
վարդապետութ
իճան
երկայնության,
միեւնույն
ժամանակ
հյուսիսային
{լայնության}
47
աստիճանից
պիտի
ցած
իջանենք
դեպի
հասարակածը
մին
կտրվում
է
երկայնության
40
աստիճան
եւ
հյուսիսային
{լայնության}
15
աստիճան
գիծերով,
պիտի
հառաջ
խաղանք
դեպի
արեւե
վ
դեպի
այրեցած
գոտին
մինչեւ
6
աստիճան
հյուսիսային
{լայնության},
որի
մոտ
ընկնում
է
Ասիայի
ամենահեռավոր
Ցեյլոն
կղ
րանսիայից,
բայց
նոցա
մի
մասնը
մնաց
Հիեննայում
եւ
{Լանգեդօկում},
ուր
դեռեւս
կարող
էին
մի
կերպով
դիմանալ
Սրբազան
նց
զչափ
անգթութեան
առաւել
քան
զամենեսին
դժոխածինն
{Լանկթամուր},
որ
ճակատ
յարդարեալ
ընդդէմ
Խաչին
Քրիստոսի՝
կործ
ռէ
զանցս
աղետից
անցելոց
ընդ
Հայաստան,
յարշաւանաց
{Լանկթամուրայ},
որ
անշքացոյց
գոգցես
զԱրեւելեանն
Ասիա:
Յայրիացե
հին
աշխարհի
մայրաքաղաքին:
Մոռանում
էի
ասել,
թէ
{Լանկթամուրը}
իմ
աչքի
առաջեւ
երեք
անգամ
արիւնով
ներկեց
բոլոր
Աս
պատմութիւն
"
ասուած
հատորները,
ուր
Յազկերտներ,
{Լանկթամուրներ},
Թաթարներ,
Յոյներ
եւ
այլ
օտար
ազգեր
աւերում
են
է
շատ
անգամ
գլորուելով
Մասիսի
ձիւնապատ
գագաթից
եւ
{լանջից},
սառուցի
տեղ
ծառայում
են
ծարաւի
մարդու
համար,
ո
ատրուանների
եւ
հռոմէական
ագուգաների
վազում
է
սարի
{լանջով}
եւ
իր
գնացքի
մէջ,
իր
դիպած
ամէն
մի
խոտի,
ամէն
մ
նոր
կաթողիկոսի
հաստատությունը
չկա.
ձայն
կա,
որ
{Լանսկոյն}
պիտի
փոխվի
եւ
նորա
տեղը,
ասում
են,
որ
պիտի
կարգ
Այս
ցրտութիւնը
հաւասար
չափով
աճում
էր,
որքան
Հ.
{Լաշեզ},
թագաւորի
խոստովանահօր
ազդեցութիւնը
Լուդովիկոսի
բարեյաջող
լինէր
նա
Յիսուսեաններին։
Երբ
Հայր
{Լաշէզ}
թագաւորի
խոստովանահօր
տեղը
կարգուեցաւ
Լետիլիէ
Յիս
խօսակցութիւն
բացեց
Կարգի
Գեներալի
հետ,
այսինքն՝
{Լաուրենտ}
Րիկչիի
հետ
Յիսուսեան
Կարգի
կանոնադրութենների
փոփո
:
Այս
բոլոր
բաները
վառում
են
սրտիս
մէջ
մի
փոքրիկ
{լապտեր}
ուրախութեան,
որ
անշիջանելի
կը
մնայ
եւ
լոյս
կը
տա
տահիմն
կայարան
հայկական
հնախօսութեան,
եւ
իբրեւ
ի
{լապտերէ}
իմեքէ
լոյս
տալ
ազգին
անխոնջ
երկասիրութեամբ:
Զփառ
ինալը
դարան
է
գործում
եւ
յանգեցնում
է
նորա
կեանքի
{լապտերը}:
Ահա
քեզ
մի
զարհուրելի
ապերախտութիւն,
որ
պիտոյ
առաջնորդուած
Պ.
Չամուռճեանի
նման
մի
աղօտ
լուսով
{լապտերի},
այդ
խնդիրը
այս
տեղիս
վերաբերութիւն
չունի:
Բ
մօտ,
եւ
որ
տեսայ,
մինչ
զննեցի
չորս
կողմս
փոքրիկ
{լապտերի}
լուսով,
որ
ունէի
ձեռքումս:
Այս
ասելով
մի
թո
,
արձակ
համարձակ
կարող
էր
ընթանալ
այն
տիեզերական
{լապտերի}
լույսով,
որի
իւղը
էր
Փրկողի
արիւնը։
Ոչինչ
զարմա
ին
խոռոզլամիշ
եղածդ
ի՛նչ
է,
ատմիշ
կարդացող
պիտ՝
{լաս}:
Գիտեմ
որ
դուն
ալ,
սիրելի
ճիճաս
ալ
սիրտերդ
թըփ-
երի
պատճառով,
շատ
մեծ
շարժառիթք
են,
որ
նստիս
ու
{լաս},
մինչեւ
որ
թաղման
գերեզմանդ
լցուի
աչքիդ
արտասուք
ջրի
տակ
չէ
գնում,
անհնար
էր,
որ
մարդը
կարողանար
{լաստ}
շինել,
մինչեւ
լաստ
չշինէր,
չէր
կարող
նաւակ
շինե
նհնար
էր,
որ
մարդը
կարողանար
լաստ
շինել,
մինչեւ
{լաստ}
չշինէր,
չէր
կարող
նաւակ
շինել,
մինչեւ
նաւակ
չշի
նոյ
հանդէպ
իմ
աչաց
պերճ
ընտանեօք
վերամբարձ.
Մինչ
{լաստակերտն}
կենդանեօք
զոտն
կռուէր
՚ի
Մասիս,
Ես
յերկնաբե
:
Ի
սմին
մետասաներորդ
դարու
եկաց
եւ
Արիստակես
{Լաստիվերտացի},
հեղինակ
պատմութեան
Հայոց
1988
թուականէ
ի
թագաւո
արա
գալու
եւ
երթալու
խարճն
քաշելեն
ետեւ,
իրեն
ալ
{լավ}
կշահե,
ատ
կողմանե
ալ
միամիտ
արեք
իրեն,
թեք
նա
կ
ենք
երեք
կանգուննոց
ասեղներ,
որ
քանի
կարելի
է,
{լավ}
ծակե
իմ
սիրտս,
եւ
ես
իմ
այս
օտարությանս
մեջ
ամեն
կամ
երեք
շառլաթյանի
խոսքով
կավերվի.
այս
գրածներս
{լավ}
միտք
առնելով
կարդա
ու
հետո
քո
խղճմտանքովդ
քո
սրտի
կամ
բամբասանքի
տեղիք
եմ
տվել:
Կարծեմ,
որ
եթե
իմ
{լավ}
անունս
լսած
չեք
նե,
գեշը
բնավ
լսած
չեք,
ապա
ի՞ն
իմանամ.
կարելի
է
մեղանչել
եմ,
թող
ներեն,
բայց
{լավ}
կլինի,
եթե
ես
էլ
իմանամ
իմ
մեղքս,
որ
մյուս
անգա
եւ
առողջ
է,
այս
բարեկենդանի
օրերն
ինձ
մոտ
էր
եւ
{լավ}
ուսանում
է
եւ
ոչինչ
նեղություն
չունի:
Լազարյանց
ին
եւ
քրոջներուս
եւ
բոլոր
ազգականաց,
եւ
այս
գիրս
{լավ}
մը
կարդաս
հորս
եւ
մորս
առաջեւն,
որ
նոքա
եւս
իման
անի
մի
բառեր:
Այս
բաները
ուսումնականաբար
կամ
{լավ}
եւս
իմաստասիրաբար
քննելով՝
պարտավոր
ենք
տածել
ու
տերությունը
չհանդիպի
դժվարության
եւ
թույլ
տա:
{Լավ}
գիտեմ,
որ
թե
այդտեղ
մի
հոգաբարձու
մարդ
չունենանք
ւթյունը
քակտվի,
աշխարհս
եւս
կքանդվի.
այս
բաները
{լավ}
հարկավոր
է
իմանալ
եւ
իմացածը
գործ
դնել
խելոք
կերպ
"
Ժիտը
"
ի՛նչ
փառավոր
տպվում
է,
փիր
փերվենտե
եւ
{լավ}
հասկանալի
լեզվավ.
կաթոլիկների
մեջքը
կոտրելու
է
ա
գի
մեջ
կան
այժմ
մարդիկ,
որ
կարող
էին
հազար
անգամ
{լավ}
գրել,
լուսավոր,
ճշմարիտ
եւ
մաքուր,
քան
թե
մի
վ
մ,
որ
մոխիր
եմ
դարձել.
հիվանդությունիցս
հետո
մի
{լավ}
օրինավոր
առողջության
երես
տեսած
չեմ,
որ
քիչ
մը
կ
:
Տէր
Մովսեսն
ասում
է
թե,
Սալթիքովը
վերջին
անգամ
{լավ}
քոթակ
տրվեց
պրոֆերանս[ով].
այն
օրից,
ասում
է,
րած
լինելով,
ամենեւին
անծանոթ
եմ
Ձեր
գործերի
կամ
{լավ}
ասել
ազգային
գործերի
առհասարակ
ընթացքին:
Ես
մինչ
ի
մեջ:
8-րդ
համարը
սարը
թամըզին
տպվելով
ամենեւին
{լավ}
չէ
ասում
մեր
պ.
հակառակորդների
մասին,
վասն
որո
я)
դրոշակը:
"
Մեղուն
"
հոգեվարք
է
եւ
Թիֆլիզումը
{լավ}
խայտառակվել
է,
նույնպես
նորա
պաշտպանը
Սարգիսը:
տարի
շարունակվի,
այն
ժամանակ
հույս
կա,
որ
ավելի
{լավ}
լինի
այդ
բանի
վիճակը:
Այս
տարի
ունինք
մեզ
մոտ
27
լ
գործին:
Գիտեմ,
որ
այս
բաները
Դուք
ինքներդ
եւս
{լավ}
գիտեք,
բայց
հիշեցնում
եմ
Ձեզ
եւ
հայտնում
եմ
անկե
ուրս
գալ
Մոսկվայից
դեպի
օտար
աշխարհ,
իհարկե
դուն
{լավ}
գիտես
իմ
տկարության
որպիսությունը
եւ
հույս
ունիմ
որպիսությունը
եւ
հույս
ունիմ,
որ
ամեն
բան
այնպես
{լավ}
երթա,
որ
թշնամիք
ամոթապարտվին։
Կարդացած
կլինիք
շներին
եւս
զզվանք
եւ
ձանձրություն
պատճառեմ,
դուք
{լավ}
գիտեք,
որ
միմիայն
վերջին
աստիճանի
նեղությունը
կա
խվում,
եթե
կարելի
է
ծախել
մինով
կամ
75
կոպեկով,
{լավ}
է,
իսկ
եթե
թանկ
թվի
ձեզ
կամ
այլ
բարեկամի,
այն
ժ
ադրաս,
իսկ
Մադրասից
Կալկաթա:
Գործերս
բավական
{լավ}
են
գնում,
բայց
դեռ
ավարտվելու
աստղը
ծագած
չէ
հոր
ել
նրա՝
դեպի
ինձ
տածած
սիրո
մեջ:
Այդ
մասին
ինքը
{լավ}
գիտե:
Բայց
նա,
հավանորեն,
ըստ
իր
սովորության,
նը
լինի
4-6
մսխալ:
Երկու
տեղից
վերցնելը
նրանով
է
{լավ},
որ
այդ
սերմերը
հողի
եւ
կլիմայի
համեմատ՝
ֆիզիկա
ձեռք
առնել,
որպեսզի
սերմերը
չսառչեն,
այսինքն՝
{լավ}
փաթաթված
դնել
ճամպրուկի
մեջ,
այլ
ոչ
թե
պահել
բաց
լ
մեր
հասարակությանը
իմ
գործողությունների
մասին:
{Լավ}
կլինի,
եթե
իմ
օրինակին
հետեւին
եւ
այն
անձինք,
ո
ատմության
վերաբերյալ
գրած
հոդվածը:
Ասենք,
ավելի
{լավ}
հոդվածները՝
արդարացիորեն
զետեղելով՝
չէին
պատշաճ
,
որ
իմ
կենացը
խմել
եք.
ես
երբեք
չեմ
կասկածել
իմ
{լավ}
ընկերների
զգացմունքների
նկատմամբ:
Ողջունեցեք
նոր
-
ասես
ֆրանսիացիներին
ի
ծաղր,
-
վայելած
չլինեին
{լավ}
կազմակերպության
բոլոր
առավելությունները,
թերեւս
ռ
այն,
որ
գրելու
բան
էլ
չկա.
սպասում
եմ
ձեզանից
{լավ}
եւ
ուրախ
խաբարիկների
եւ
թարմ
նորությունների:
Ողջ
մի
քիչ
գիտեմ
հռոմեական
պատմությունից.
թերեւս
դա
{լավ}
մենագրություն
է:
Գինն
է
մեկ
ռուբլի
արծաթով:
աղաղվի,
կարելի
է
օգնության
կանչել
HgCL,
որը
շատ
{լավ}
է
ներգործում
համարյա
բոլոր
բորբոքումների
դեպքերու
բարձր
լինել
արեւելյան
մյուս
ժողովուրդներից:
{Լավ}
չեմ
հիշում,
թե
ով,
բայց
մեկը
(կարծեմ
Գրանովսկի
ման
կախարդանքից:
Հայտնիր
իմ
հարգանքները
բոլոր
{լավ}
ծանոթներին
եւ
իմ
կողմից
շնորհակալություն
մատուցիր
նրա
գլխասարքի
մասին:
Ինչո՞ւ
եք
ծիծաղում:
Այո՛,
{լավ}
հնագետը
նույնիսկ
դրանով
էլ
չի
բավականանում:
Նա
ա
եկնելու
ժամանակ
Մ.
Ն.
Պանովայի
հետ
նա
այնքան
էլ
{լավ}
հարաբերությունների
մեջ
չէր՝
հավանորեն
վերջինիս
ի
դեր
խաղալու
ձգտումը:
Այդ
լոնդոնցի
պլեբեյից
ավելի
{լավ}
չէ:
Հարյուր
անգամ
ավելի
օգտակար
կլիներ
խելքը
գլո
ուդ
պես
Կամենշչիկովին
գրի,
որպեսզի
նա
հրավիրի
մի
{լավ},
բարեխիղճ
վարպետ
[կառեթագործ]
եւ
կառքը
մանրամասն
դարձավ
գանձվող
դրամի
հսկիչ.
այնուամենայնիվ
ավելի
{լավ}
վիճակի
մեջ
էր,
քան
Ռեշոտնիկովը,
որը
թատրոնի
ախո
ա
հարեւանները
չդադարեցնեին
իրենց
պարբերականները.
{լավ}
է,
որ
նրա
բախտից
դադարեցրին,
եւ
որ
Բեգզադեն
իր
րա
հարեւանի
գրական
ժողովածուն
ընդհատվելու
առթիվ:
{Լավ}
է,
որ
նրանք
դադարեցրել
են,
թե
չէ,
իրավ,
տեր
Մ
երի
համաճարակից:
Ես
հավատացած
եմ,
որ
այժմ
որեւէ
{լավ}
պարբերաթերթ,
իսկ
ամենից
ավելի՝
քաղաքական
եւ
գրա
ինձ
բանտից.
այն
ժամանակ
կարելի
է
անհամեմատ
ավելի
{լավ}
աշխատել,
քան
հիմա,
երբ
չեմ
լսում
հայերեն
ո՛չ
մի
ողովրդի
ըմբռնումների
եւ
քաղաքակրթության
համեմատ:
{Լավ}
է
թե
վատ,
դա
այլ
հարց
է,
բայց
փաստն
այն
է
որ
նա
ս
նրան
նախորդող
հին
լեզուն:
Բացի
այդ՝
ինչո՞ւ
նա
{լավ}
է,
իսկ
սա՝
ոչ:
Ո՞ւր
է
այն
բացարձակ
չափանիշը,
տ
է
կամ
այլանդակ
է
նորից,
կամ
ընդհակառակը՝
նորը
{լավ}
է
եւ
գեղեցիկ
է
հնից,
այլ
նրա՛
համար,
որ
հնացած
ողջությամբ
վերցրած
որեւէ
գավառաբարբառ,
ինչքան
էլ
{լավ}
լինի,
օտար
հողի
մեջ
չի
կարող
արմատներ
արձակել,
ետաձգում
է՝
լոկ
ի
սեր
վարդապետի.
այդ
նրա
կողմից
{լավ}
չէ:
Հավանորեն
մոտ
օրերս
Անանիային
նամակ
կգրես
վել,
կարծելով,
թե
հնարավոր
չէ
սխալն
ուղղել:
Ես
{լավ}
գիտեմ,
որ
հենց
միայն
այդ
հուսահատությունը
կործան
աստիճանի
թանկարժեք
որդերի
պատմությունն
ու
կյանքը
{լավ}
ուսումնասիրենք,
նաեւ
նրանց
աճեցնելու
եղանակը,
ա
այման,
այժմ
էլ
ապրում
են:
Բայց
առաջին
գործն
է՝
{լավ}
ուսումնասիրել
այս
խնդիրը:
Անանիան
շատ
ճանապարհնե
է,
ինչքան
ազատ
է
խառնաշփոթություններից,
այնքան
{լավ}
է
քերականությունը
եւ
այնքան
հեշտ
է
ուսումնասիրել
ությունը
չի
ընձեռնել
ինձ
բարոյական
միջոցներ:
Դու
{լավ}
գիտես,
որ
ինձ,
իսկապես,
ոչինչ
հարկավոր
չէ
-
ո՛
նայնիվ,
մնում
է
հասարակության
պարտապան:
Այդ
{լավ}
դաս
է
այն
մարդկանց,
որոնք
արահետները
գերադասում
գամ
հետեւանք
էլ
կլինի.
խնդրում
եմ
միայն,
որ
դու
{լավ}
բացատրես,
թե
ինչպես
պետք
է
ցանել,
գլխավորը՝
պե
սքն
է,
որ
ես
համենայն
դեպս
ասում
եմ:
Բայց
ավելի
{լավ}
կանես,
եթե
սպասես
իմ
վերադարձին,
մի՛
վախենար,
նամակը
գրում
եմ
Ձեզ
եւ...
Այս
քաղաքի
մասին
{լավ}
բան
չունիմ
ասելիք,
անպիտան
մի
տեղ
է
եւ
ձմեռը
բոլ
ո՛րը
ավելի
շուտով
կհրամային,
բայց
Խրիմը
ինձի
շատ
{լավ}
կըլլար:
Տարին
վաղուց
անցավ,
որ
ես
ամեն
օր
ճար
կ
այլ
լեզուներից
թարգմանած
աշխատութիւնք,
որոնց
մի
{լավ}
բաժինը
հասնում
էր
ընտիր
վէպերի։
Բայց,
ինչպէս
առ
ւ
պարտական
են
նախանձավոր
լինել
լուսավորյալ
ազգերի
{լավ}
շնորհներին,
ընկերակից
լինել
հառաջադեմ
ժամանակին
թէ
ազգի
օգտի
վերայ
մտածող
անձինք
էին:
Եւ
եթէ
մի
{լավ}
մարդ
եւս
նոցայ
կը
պատահէր,
՚ի
միասին
կ՚աշխատէին
որ
անհոգության
չմատնի
իր
առողջությունը,
որ
դիմե
{լավագույն}
բժշկի
խորհուրդին
եւ
կատարե
նրա
բոլոր
պատվերները:
մ
ավելի
շատ,
քան
մի
այլ
տեղ,
պահպանվել
են
լեզվի
{լավագույն}
ձեւերը"։
Ես
հարգում
եմ
հանգուցյալ
հայրենակցի
չէ՝
չի
հրամանագրվում:
Որեւէ
մտքի
արտահայտության
{լավագույն}
ձեւը
եթե
գտնենք
որեւէ
գավառում,
մենք
այդ
պետք
է
ատը.
նրա
լավագույնը
գտնվում
է
Զմյուռնիայի
մոտ
եւ
{լավագույն}
գխտորը
(чернильный
орешок)
Զմյուռնիայից
է:
Սպա
որ
հորինվածք
պետք
է
հիմնված
լինի
նախորդ
զարգացման
{լավագույն}
ու
պիտանի
տարրերի
վրա,
որ
չի
կարելի
եւ
չպետք
է
խ
եղվեն
ինչպես
արձակի,
այնպես
էլ
պոեզիայի
ասպարեզի
{լավագույն}
մտքերն
ու
լավագույն
զգացմունքները,
ընտիր
հատվածն
,
այնպես
էլ
պոեզիայի
ասպարեզի
լավագույն
մտքերն
ու
{լավագույն}
զգացմունքները,
ընտիր
հատվածներ
հին
հայկական,
ռո
իայի
գխտորաբեր
պիծակ
(opeхотворка)
միջատը.
նրա
{լավագույնը}
գտնվում
է
Զմյուռնիայի
մոտ
եւ
լավագույն
գխտորը
(ч
ասին,
որ
եւ
շուտով
յաջողեցաւ
նորան
տեսանել։
{Լավալլետ}
անունով
Յիսուսեանը,
որ
վաճառականութիւն
էր
առնում
մեծ
նեղության
մեջ.
վերջապես
աստված
ողորմեցավ
եւ
{լավացա}
մին
փոքր:
Ահա
գիր
չգրածիս
պատճառը:
Երբ
որ
դ
ական
հեղաշրջում
տեղի
ունենալ
նրանց
կենցաղում
դեպի
{լավը},
չնայած
զանազան
պետությունների
որոշ
պետական
անձե
եմ
մեկական
բաժակ
դառը
ջուր,
բայց
տակավին
"
ավելի
{լավը}
"
չի
երեւում:
Չար
ժամին
է
կպել
ինձ
լյարդիս
հիվան
մնալ,
բայց
քամի
էր
ու
հետեւելով
առածին,
թե՝
"
{լավից}
քիչ-քիչ
",
վերադարձա
բնակավայրս,
որպեսզի
ավարտե
անոր
համար
չի
խրկեցի,
միամիտ
եղիր:
Ես
հոսեն
շատ
{լավն}
կառնում
եւ
կտանիմ
Քիշնեւ,
հոնեն
կխրկիմ:
Դուն
խն
ին
ֆունտը,
չնայած
շատ
մանր
էր
կտրած,
բայց
ավելի
{լավն}
էր,
քան
սա,
ուստի,
եթե
դեկտեմբերին
ուղարկածիցդ
դարերի
մանուկը
հավանորեն
պիտի
ժպտա
Բերցելիուսի,
{Լավուազեի},
Լիբիխի
եւ
Ֆրեզենիուսի
միամտության
վրա,
ինչպես
իմս
նուաստութիւն
որքան
որ
կարողանամ
միշտ
վասն
ձեր
{լավութեան}
աշխատող
եմ,
լերուք
միամիտ
եւ
թէ
մէկ
հարկաւոր
բան
:
Կաթողիկոսն
ամենայն
Հայոց
Ներսէս
կարգեալ
զայս
{լատին}
ուսուցիչ
ամենայն
հոգեւորաց,
հրամայեաց
աղա
Յարութ
նքն
ըստ
այնմ
եւ
ընտանիք
նորին
ընդ
ձեռն
Թաղանրօգու
{լատին}
քահանային,
այսմ
կարեն
վկայել
տոմարագիրք
խոստովան
վկայել
տոմարագիրք
խոստովանութեան
եւ
հաղորդութեան
{լատին}
եկեղեցւոյ
Թաղանրօգու,
որպէս
եւ
քահանայն
նոցա
յաւ
խատութիւնների:
Այդ
աշխատութեններից
մինի
մէջ,
որ
{լատին}
թարգմանութեամբ
յայտնի
էր
անունովս
Summa
perfectio
ութիւն
(Божественная
комедия)
գրեաց
ո՛չ
ի
լեզու
{լատին},
այլ
ի
հասարակաց
հասկանալի
իտալական,
ցվերջին
ճի
բրոնացի՝
այր
խրոխտ,
քաջալեզու
եւ
գիտուն
յոյն
եւ
{լատին}
դպրութեան
ի
23-երորդ
ամ
ի
կենաց
իւրոց
արժանացեալ
վ
զայն
ըստ
սահմանաւոր
յոյժ
տեղեկութեանց,
յոյն
եւ
{լատին}
դպրութեան,
զոր
յետոյ
նոր
ի
նորոյ
տպագրեաց
յընտիր
ց,
որոնց
բառերի
շատը
դեռ
պահում
է
իւր
մէջ
բնական
{Լատին}
ձայն։
Լեզուն
մի
այնպիսի
բան
չէ,
որ
ով
կամենայ
ե
մը
ուրանայ"։
Մենք
վերեւը
աւելորդ
համարեցինք
{լատին}
լեզուի
առաջարկութիւնը,
մանաւանդ
այն
պատճառով,
ո
ո՛չինչ,
եւ
կրկին
անգամ
ասացից՝
ո՛չինչ.
մեռեալն
{լատինաբանութիւն}
ո՛չ
եւս
բաւելով
նորանոր
հանգամանաց
եւ
որպիսութեան
մանք
անաստուածք
բերին
ի
Ղրիմու
զայր
այն
յիմար
եւ
{լատինադաւան}
եւ
եդեալ
զնա
դաստիարակ
ի
վերայ
լուսաւորչածին
որդւ
նց
տուեալ
յաշակերտութիւն
ումեմն
Մկրտչի
կարճահասակ
{լատինադաւանի},
կոչեն
զնա
վարժապետ:
Ո՜վ
յիմարութիւն
ազգիս
Հայո
նորանոր
բարբառքն
Հռովմէականք
վնասեցին
ինչ
մեռեալն
{լատինախօսութեան}
՝
որ
[զինչ
եւ
էր.
նոյն
ե՛ւ]
մնացեալ
է
ցարդ
ի
մատ
այնքան
այլայլեալ
ի
շրթունս
Հայոց,
որչափ
ինչ
հինն
{լատինախօսութիւն}
ի
շրթունս
Իտալացւոց,
Գալլիացւոց
եւ
Հռոմեական
ասա
ոճը,
նոյնպէս
անհնար
է
Իտալացու
համար,
որովհետեւ
{լատինախօսութիւնը}
վաղուց
արդէն
թաղուած
պրծած
է
հռովմէական
Ֆորումի
ե
րբեւէ
մենք
այդ
մասին
խոսել
ենք
եւ
հայկական
տորոնի
{լատինական}
անունը
չենք
գտել,
համենայն
դեպս
եղբայրաբար
սեղմո
կանում
եմ
այդ
խօսքով
այն
իդէայն,
որ
հասկացւում
է
{լատինական}
immediate
կամ
Ռուսաց
непосредственно
խօսքերով,
ո
գէտ
մարդիկ
թագուցանել
ճշմարտութիւնը։
Յայտնի
է
մեզ
{լատինական}
առածը,
"Մեռածների
վերայ
կամ
լաւ,
կամ
ոչինչ
խօսել"
,
դաւանող
էր
իւր
Հայկական
ազգային
եկեղեցուն,
իւր
{Լատինական}
հոգեւորների
հետ
ունեցած
կենակցութեան,
այլեւ
այն
ութիւն,
ապա
ուրեմն
եւ
այլ
ամենայն
լեզուք,
որք
ի
{լատինականէն}
ելեալ
կերպաւորեցան
ի
զանազան
բարբառս
Եւրոպիոյ,
ե
եւ
նոյն
ինքն
որ
դատագիտէ
զայս՝
ռամիկ,
զի
բաց
ի
{լատինականէն}
գիտէ
եւ
զայլս՝
ծնունդս
լատինականին:
Իսկ
միւսն,
եւ
միւս
Հռովմէական
ասուած
լեզուների
մէջ՝
նայելով
{Լատինականի}
ամբողջութեանը,
չկայ
մեր
ժողովրդական
լեզուի
մէջ՝
իկ,
զի
բաց
ի
լատինականէն
գիտէ
եւ
զայլս՝
ծնունդս
{լատինականին}:
Իսկ
միւսն,
ո՞վ
հիւանդութեանս
մտաց,
ցայն
վայր
սեցաւ
դիմել
առ
իւրն
եւ
ախոյեան
հանդիսացեալ
ընդդէմ
{լատինահայոց}
՝
այսմ
անկաշառ
վկայք
են
գրուածք
նորա,
Կրօնագիտու
խորհուրդ
պսակի
կատարեաց
ի
Նախիջեւան
քաղաքի
պատրին
{լատինաց}
ի
ներկայութեան
բոլոր
կոչնականաց,
որոց
զանուն
դժո
Այսուհետեւ
տեսցեն
պատուելի
ազգակիցք
մեր՝
զնպատակ
{լատինացեալ}
միաբանութեանց
Հայոց,
տեսցեն
եւ
ծանիցեն
եւ
մի՛
յո
իմք
ծանօթութեան,
զի
ի
մանկական
տիոց
դաւաճանեալ
ի
{լատինացեալ}
աբեղայից
անկեալ
էր
ի
գոգ
եկեղեցւոյն
Հռովմայ,
յոր
եւս
վկայ
է։
Երկրորդ
տունն
է
մերձ
Հայոց
եւ
{լատինացոց}
եկեղեցւոյն
եւ
է
սահմանակից
առ
յարեւելս
եւ
առ
հիւս
յոց՝
նորոգիչ
տովմարի
մերոյ
ըստ
տովմարի
Յունաց
եւ
{Լատինացւոց}:
Յաւուրս
սորա
ծաղկի
Խաչատուր
վարդապետ
Կեչառացի,
ն
թե
չհասկացա՝
ինչի
համար
է
հաղորդում
ինձ
տորոնի
{լատիներեն}
անունը,
հավանաբար
երբեւէ
մենք
այդ
մասին
խոսել
են
ջ
Հայերէն,
Ռուսերէն,
Գերմաներէն,
Ֆրանսիարէն
եւ
{Լատիներէն}
՝
հրաւիրելով
այդ
ազգերի
ուսումնականքը
հասկանալ
մե
ուսուցանէր
իւր
աշակերտներին
Հայերէն,
Յունարէն,
{Լատիներէն},
Ֆրանսիարէն,
Գերմաներէն
եւ
Ռուսերէն,
ընդհանուր
պակաս
չ'մնայ։
Բայց
ես
կարծեմ
աւելորդ
ասացի.
եթէ
{լատիներէն}
գրելու
ժամանակ
աշխատում
են
ամենայն
բառ
այնպէս
գոր
ին
Աւետարանի
քարոզութիւնը՝
կէսը
Եափոներէն,
կէսը
{Լատիներէն}.
այնպէս,
որ
խեղճ
անհաւատները
շատ
անգամ
մկրտուել
Պապը
այս
գիրքը։
Կլեմենտ
XIը,
կարդալով
այս
գրքի
{Լատիներէն}
թարգմանութիւնը,
որ
եղած
էր
Յանսէնեանների
ձեռքով
տիպել,
որ
Դանթէի
"
Աստուածային
կատակերգութիւնը
"
{լատիներէն}
թարգմանէ
ու
կարդայ։
Եւ
չենք
ուզում
միմիայն
այն
պ
թէ
երթանք
Իտալիա
եւ
Իտալացոց
ստիպենք
թողուլ
իրենց
{լատիներէնի}
հարաբերութեամբ
աղքատ
լեզուն
ու
խօսել
հին
հռովմէակ
ականութիւն,
լարում
է
իւր
զօրութիւնքը,
որ
ուսանի
{լատինի}
լեզուի
հոլովմունքը
եւ
խոնարհմունքը...
Բայց
օգուտ
ստացաւ
նա.
երբ
վարժապետը
մեկնում
էր
նորան
{լատինի}
քերականութեան
կանոնները,
նորա
երեւակայութիւնը
պա
անադրութիւնը
պիտոյ
է
գրով
արձանացնէին,
Լայենէզ,
{Լատինի}
բաղդասութեան
կանոնների
վերայ
հիմնուելով,
հրամայե
,
ջուրն
հանէ,
մէկ
գիշեր
աստխին
թիր
լուսանայ
նէ,
{լատով}
քամէ,
ջուր
խմէ:
ի
ձեռն
եղբօր
իմոյ
Գրիգո
եր,
որոնցից
վայր
է
գնում
մինչեւ
գետինը
մի
երկաթի
{լար},
դոքա
ինչացո՞ւ
են"։
Վաճառականը.
-
"
Այդ
շ
եմ
զանուն
քո,
Երգեմ
զսէր
քո
Բամբռան
ի
{լար}
Կնտնտոցահար.
Որմիզդ
իսկ
յերկինս
ն
էր,
իմ
զգացմունքը.
Ուրախացուցիչ
չգտայ
մի
{լար}:
Ես
այն
ժամանակ
միայն
զգացի,
Ո
ն
սկսեցի
պարապել,
բայց
մի՛
վախենա,
ոչ
թե
ուժերս
{լարած},
այլ
ավելի
ձանձրույթից,
մանավանդ
շտապելու
տեղ
չ
,
իր
հոգեղէն
բնութեամբ
տեսնելով
թշնամիների
ծածուկ
{լարած}
որոգայթը,
կարողանար
զգուշացնել
ինձ
եւ
յանձն
առնո
արձակւում
են
խաւարի
զինուորների
խեցեղէն
նետերը՝
{լարակտուր}
աղեղներից:
Յուսահատութեան
հետեւանքը
խելագարութիւ
.
ՈՒՂԵՐՁ
"Compte
rendu"
Որում
Խորէն
հանապազ
{Լարակտուր}
եւ
քնարին
Վարդենեաց
ոչինչ
նիազ
Գողտրիկ
անդրաձայնո
ՈՒՂԵՐՁ
"Compte
rendu"
Որում
Խորեն
հանապազ
{Լարակտուր}
եւ
քնարին
Վարդենեաց
ոչինչ
նիազ
Գողտրիկ
անդրաձայ
ն
է
ծախուցն,
զոր
ի
գործ
դնեմ
առ
ի
ցրել
զորոգայթն
{լարեալ}
առ
՚ի
նմանէ
եւ
թէ
յայսմ
գտայց
անյաջող,
յայնժամ
պ
այս
բոլորի
մէջտեղը:
Բայց
այս
ջերմախտական
եւ
{լարեալ}
վիճակը
անհնար
է,
որ
լինի
երկարատեւ:
Եթէ
վաղօրօք
ն
առ
ամենայն
հակառակորդը
ճշմարտութեան
եւ
աղեղունք
{լարեալ}
վանել
եւ
խորտակել։
զամենայն
նենգ
եւ
մանգ
ոչխարազ
իսկ
տիւն
լոյս,
առ
մեզ
պէտս
ունի
ապացուցութեան՝
{լարեալ}
թերեւս
զկարելին
ոյժ
եւ
զկարողութիւն
տրամաբանութեա
իրոյ
երկնային՝
Թափուր
զհաղբս
առդնեմ,
{Լարեալս}
ինձ
եւ
թռչիմ
Ի
մենացեալն
Գրընել՝
Ուր
ությունն
եմ
հրավիրում
այդ
հարցի
վրա
եւ
խնդրում
եմ
{լարել}
բոլոր
ուժերը
նպատակին
հասնելու
համար:
Այն
խեժ
Նա
աղքատ
է,
բայց
այդ
աղքատութիւնը
միայն
կարող
է
{լարել}
նորա
ջլերը,
նորա
գործունէութիւնը,
աղքատութիւնը
երրորդական
բան
էր,
որ
իւր
հոգու
բոլոր
զօրութիւնը
{լարել}
եւ
տրամադրել
էր
միայն
նիւթական
բաների
համար,
նոր
ւ
կին
եկան
մեր
մօտ:
-
Եթէ
շատ
հեշտ
է
որոգայթ
{լարել}
նոցա:
-
Ինչպէս
եւ
իցէ,
բայց
ես
պարտական
եմ
,
որ,
հանդիպելով
մի
ընդդիմութեան,
սովոր
են
միան
{լարել}
իւրեանց
հոգու
կարողութիւնքը
եւ
ամրանալով
եւս
առաւ
արդարանք
որոնելով,
իւր
հոգու
բոլոր
կարողութիւնքը
{լարելով},
որ
գտանէ
եւ
տեսանէ
հրաշալի,
ազդու
եւ
այլ
սոցա
էր
ճանաչում
իր
հոգու
կարողութիւնքը
լիամասն
կերպով
{լարելով}
։
Արդէն
ըստ
ինքեան
արժանի
է
յարգութեան
ամեն
մարդ
որը,
հասկցաւ,
որ
անցեալը
չէ
կարելի
շարունակել,
{լարերը}
շատ
ձգուած
են,
ուստի
մի
փոքր
թուլացրեց
ժողովրդեա
կեմ,
Քո
սէրը
կ՚երգեմ,
Զարնելով
հեշտին
Բամբռի
{լարերին}
-
Այնպէ՜ս
տենչարծարծ,
Որ
Որմիզդը
վէս,
Մնայ
զա
էին
առաջին
վերակացուին,
գիտես
թէ
ի՛նչ
մեքենաներ
{լարեց}
նոցայ
դէմ,
եւս
առաւել
պաշտօնաւորներին:
Միշտ
յու
իտի
լինէր
միմեանց
հասկանալ:
Կոմս
էմմանուէլը
{լարեց}
իւր
ուշադրութիւնը
այս
պատմութիւնը
լսելու
համար:
ն
նայիբները
քթերի
տակից:
Ես
կարծեցի,
թէ
ահա
{լարեցի}
Արամազդի
շանթը
դէպուղիղ
գլխիս
վերայ:
-
Հը՛մ
եւս
երբեք
պատահած
չէի:
Ես
այնպիսի
ճարտարութեամբ
{լարեցի}
նորանց,
շրջեցի
գլուխները,
խառնափնդորեցի
մտքերը
պարակական
քարոզիչներին,
գայթակղութեան
որոգայթներ
{լարեցին}
ազգին.
ասացին
գրով
եւ
բանիւ,
"
հեռի
մնալ
ճշմարտ
Մուսա՛յ,
յանգիր
դու
իմ
վերայ,
{Լարէ}
քնարիս
թելերը,
Առաջնորդել
իմ
մատերիս,
մ
ընթերցողներիս
ուշադրութիւնը,
որ
զուր
տեղը
պիտի
{լարէին}:
Մինչեւ
այժմ
սուտ
ազգասէրների
մէջ
տիրած
է
մի
ուղ
ւեց
Քանի
զօր
կար
մարմնում.
Այս
միջոցին
{լարը}
ձեռին
Բաքոս
փորս
էր
չափում։
Փորս
անցաւ
տակ:
Շատ
գեղեցիկ
նկատում
է
Հայմը
Հեգելի
թոյլ
{լարը}.
նա
ասում
է.
"
Կարելի
է
նորան
չարչարում
էր
մի
ն
ծայրահեղ
հիմարություն
է:
Է՜հ,
ես
ինքս
իմ
թույլ
{լարին}
դիպա
եւ
շատախոսեցի,
մոռանալով,
որ
քեզ
նամակ
եմ
ութեան
ժողովականաց,
մինչ
՚ի
գիշերին
յորում
ձգիւր
{լարն},
ոչ
ումեք
յայտնի
եղեւ
ինչ
եւ
ոչ
զկնի
ցայսօր
ժամա
Երկրագունդի
եւ
ամպի
մէջ
առաջանում
են
էլեկտրական
{լարողութիւնք},
որ
առանձնանում
են
ամպի
եւ
երկրագունդի
մէջ
եղած
փարական
(нормальный),
երբեք
չեն
կարող
միեւնոյն
{լարով}
լափուիլ,
միեւնոյն
ուղղութեամբ
քայլել,
առանց
անօ
զզուանքով
նայելով
օբսկուրանտների
եւ
հալածասէրների
{լարուած}
որոգայթների
վերայ
-այսպիսի
ժամանակում,
ասում
եմ
երջանիկ
սիրով
երկնառաք,
Թողած
պատրաստի
թակարդը
{լարուած}
`
Դիմում
եմ
դէպի
Գրընելն
`
անփոյթ,
Ուր
եղբայրն
աքուել
պաշտօնական
խորհրդով,
որ
միտքը
փոքր
ի
շատէ
{լարուած}
կամ
նախապաշարուած
լինի,
չէ
սերտել
խօսելիքը,
ինչ
րոզութեան,
հաւատացած
էր,
թէ
Աստուծոյ
աղեղը
միշտ
{լարուած}
է,
թէ
նա
մեղաւորների
ատամները
կը
փշրէ,
թէ
նա
ամ
րտարութիւն,
ուր
պիտի
որ
գործի
ամբողջ
ընթացքի
մէջ
{լարուած}
թելերը
աւելի
ճարտարութեամբ,
աւելի
հնարագիտութեամ
ց
օդի
միջնորդութեամբ
առանձնացած
լինելով
գտնւում
է
{լարուած}
վիճակում,
այն
ժամանակ
(նոյնպէս
ասել
ենք)
ձգտու
ծես
թէ
պատերազմի
բարձրացան
գլխի
վերայ,
մկնակները
{լարուեցան}
եւ
երեսի
ցնցողական
շարժուածքը
ցոյց
էր
տալիս
նորա
ստանալով
այն
կրկին
անգամ
խոստմունքից,
եւս
առաւել
{լարում}
է
իւր
աշակերտների
զօրութիւնը՝
մեծապէս
աշխատելով
ի
աշակերտքը
պատրաստւում
էին
դէպի
կրօնաւորութիւն,
{լարում}
էին
իւրեանց
ոյժը
լեզուներ
ուսանելու
համար,
եւ
շա
ը
ուսանում
է
երեխաների
հետ
միասին
քերականութիւն,
{լարում}
է
իւր
զօրութիւնքը,
որ
ուսանի
լատինի
լեզուի
հոլով
մ
ունեցած
իր
միջամտութեամբ,
վաղուց
ի
վեր
դաւեր
է
{լարում}
գաւառներում,
խոստանալով
հայերին
ֆրանսիական
կառավ
բանիւ
անդուռն
բերանոյ"։
Յորդան
կարմիր
ի
շրթանց
{լարս}
կուսանին
Ժպիտ
փայլի,
յայտս
գոհար
վարդք
վառ
վարում
գործի
մէջ
եւ
եղկելի
վերջի
թելերը
մի
մասնով
{լարւում}
են
եւ
կառավարուած
են
նորա
ձեռքով,
կամ,
նորա
ազդ
անձանձիր
ներգործութիւնքը
Հուգենօտները
հալածելու,
{Լարօշելը}
առնելու,
Ֆրանսիայի
ազնուականների
ապստամբութիւնը
վիճակում
եմ
գտնվում
ես:
Բայց
չնայած
այս
ամենին,
{լաց}
չեմ
լինում
եւ
համբերությամբ
տանում
եմ
իմ
խաչը:
րությամբ
տանում
եմ
իմ
խաչը:
Ուրեմն
դու
այլեւս
{լաց}
չես
լինի
ու
չես
տրտմի,
այնպես
չէ՞:
Ինձ
հաճելի
է
ատվերները:
Գրիր
նույնպես,
որ
չտխրեն
իմ
մասին
ու
{լաց}
չլինեն:
Ես
շատ
եմ
նեղվում,
որ
չորս
կողմից
անընդ
,
այդ
պատճառով
ձեզ
լիակատար
ազատություն
եմ
տալիս
{լաց}
լինելու
եւ
սգալու
եւ
ամեն
անգամ
չմոռանալու
հայտնե
քամիներով
սկսեցին
մռայլել
սիրտը։
Երկինքը
ասես
թէ
{լաց}
է
լինում
մարդու
գլխին:
Շատ
անգամ
դուրս
եմ
գալիս
մառնային
ժամանակ։
Ծառերը
իւրեանց
խշխշոցով
կարծես
{լաց}
են
լինում
իւրեանց
տերեւաթափութիւնը.
այն
կանաչ
ու
նզգուշութեամբ
քնելով
նորա
վերայ
մահճի
մէջ:
Ողբ,
{լաց},
աղաղակ,
բայց
այդ
բոլորը
չէին
կարող
յարութիւն
տ
անում
է
խեղճ
պատանին,
թէ
խաբուել
էր
իւր
քեռուց:
{Լաց}
է
լինում,
ողբում
է,
բայց
ի՛նչ
ճար.
մնում
է
միա
է:
Մի
փոքր
ժամանակից
եւ
մայրը
մեռնում
է:
-
{Լաց},
պանդուխտ,
բնական
զգացողութեամբ
չես
կարող
լաց
չ
-
Լաց,
պանդուխտ,
բնական
զգացողութեամբ
չես
կարող
{լաց}
չլինել,
բայց
ոչ
ոք
մեղաւոր
չէ,
բացի
քո
հօրից,
անց
Տխրագուշակ
ընդ
հաւուց
գիշերէի
յողբ
ու
՚ի
{լաց}
։
Զիս
Հայաստան
ո՛չ
ծանեաւ
մինչ
պետութեան
լայնէր
փ
ր
իմ
ցաւեր,
Կամ
ի՞նչ
կլինէր,
թէ
իմ
վիշտ
ու
{լաց}
Ինչպէս
ծուխ
օդում
ցրուէին
յանկարծ։
Խղճմտանից
բռնադատուած
`
ինքն
էլ
լացեց
մի
մեծ
{լաց},
Մոռցաւ
այն
օր
եւ
շունչ
քաշել,
թող
թէ
ուտե
շինեցիր,
Ողջ
աշխարհի
խայտառակ:
{Լաց}
ես
լինում,
հառաչում,
Գանգատդ
անգամ
յիմար
է
ն.
Ամենեքին
զիս
թողին
ձեռս
ի
ծնօտի,
աչս
ի
{լաց}
Սիրտ
իմ
ցաւօք
գելանի,
սակայն
ի
քէն
անմոռաց
"
քիչ
ենք
լսել,
սովորաբար
լինիմ
բայով
է
վարվում,
"
{լաց}
եմ
լինում"
եւ
այլն։
Տալը,
գալը,
Աստրախանցիք
խոնար
տուր
ու
ծեծ
սկսել
էին
միմեանց
հետ,
որոնցից
մինը
{լաց}
էր
լինում
եւ
գանգատում
էր,
թէ
վշտացնում
են
իւրեա
ւթիւնը
եւ
տխրութիւնը
նորանցից
բաժանուելու
համար,
{լաց}
կը
լինէր.
լաւ
որ
մի
օտար
մարդ
չկայ,
եթէ
ոչ,
խա
էս
այս
րոպէիս
դու,
մինչդեռ
ոչինչ
խօսած
չէի.
եթէ
{լաց}
էին
լինում,
ոչ
թէ
կամենում
էին
իւրեանց
պարկեշտու
եշտութիւնը
ցոյց
տալ
դորանով,
այլ
խեղճ
ողորմելիքը
{լաց}
էին
լինում
իւրեանց
անբախտ
գլուխը,
ով
գիտէ,
ինչ
աւ
Մանուշակի
աչքերում:
-
Ի՞նչ
է,
Մանուշակս,
{լաց}
ես
լինում,
ի՛նչ
պատճառով:
-
Ո՛չ,
մայրիկ,
ա
ւեցուցիչք
եւ
վհատեցուցիչք,
զի
ողբք
եւ
հառաչանք,
{լաց}
եւ
արտասուք
ոչ
երբէք
կարեն
առաջնորդել
յանվեհերութ
uncta
quinque
et
unum
colloquium))
երեւակայել
{լաց},
սուգ
աղաղակ,
ծուխ,
ծծումբ,
խղճի
որդունքը
եւ
թշնամութիւն
է
մեռածին
եւ
ոչ
սէր,
որովհեհետեւ
քո
{լաց}
ու
սգով
նորան
չկենդանացնելուց
յետոյ
բարոյապէս
մեռ
մուսնու
մահը,
եւ
նզովեց
հօր
ոսկերքը...
Այս
{լացախառն}
նզովքից
յետոյ,
կարծես
թէ,
հանդարտեց
Վարդ-խաթուն
չէին
վառած
այնտեղ,
չկարողացաւ
նկատել,
որ
աղջիկը
{լացել}
էր,
եւ
ինքը
եւս
ամբոխուած
լինելով
այս
անակնկալ
հ
ր
ասրահով:
Խղճմտանից
բռնադատուած
`
ինքն
էլ
{լացեց}
մի
մեծ
լաց,
Մոռցաւ
այն
օր
եւ
շունչ
քաշել,
գալուն
սպասեց,
Ծաղկեցաւ
նա
ալեօք,
Շատ
{լացեց},
արտասուեց։
Տխուր
ձմեռը
Մասեաց
չլինելու
հաւասար
վիճակը
նիւթ
լինի
նոցա
ողբերին
եւ
{լացին}:
Թո՛ղ
աշխատին
դպրոց
շինել,
աշակերտ
հասուցանել,
ամբ
դադարեցնել
ընտանիքս
նոցայ
անօգուտ
եւ
ձանձրալի
{լացից},
եւ
ահա
նոյն
րոպէին
արթնացայ
խոր
քնիցս.
մոմս
յա
թե
դեկտեմբերի
25-ին,
հետեւապես,
կարիք
չկար
օրդ
{լացով}
անցկացնել.
երկրորդ,
չեմ
հասկանում,
թե
ինչի՞
հա
որ
աւարտեց
եղբայրը
իւր
խօսքը,
քոյրը
մի
գազանական
{լացով}
ողբաց
իւր
ամուսնու
մահը,
եւ
նզովեց
հօր
ոսկերքը.
Մուր
էր
քսել
տան
վերայ...
Իւր
ծնողքը
{լացուցել}
էր,
Ինչքը
վատնել
անխնայ:
"
Հայ
բլի
քանի
կոպեկն
թանսուխի
փողն
առնէիր,
եթէ
առիր,
{լաւ}
է,
բայց
եթէ
չես
առել,
նա
ես
կը
հատուցանեմ,
միա
ք
լինի
այդպիսի
ճշմարտութիւնը,
այդպիսի
դիպուածում
{լաւ}
է
սուտը,
որ
վարագուրում
էր
ազգի
պակասութիւնը:
Բ
տալով
խօսքին,
շարունակեց.
-
Մի՛
բարկանար,
{լաւ}
է.
մի՛
բարկանար,
մեք
շատ
խոր
մտանք,
իմ
խօսքը
Մ
ւթեան
եւ
այն
գործական
վաճառականութեան,
ես
առաւել
{լաւ}
գիտեմ,
քան
թէ
"
Հիւսիսափայլի
"
հրատարակողը:
Ես
արր,
եւ
հոգու
այդ
ունակութիւնքը
հետեւանք
են
նորա
{լաւ}
կամ
վատ
շրջակայքի
ազդեցութենից:
Արտասուելի՜
ած
օրերում,
Որքա՞ն
մարդ
էր
ինձ
սիրում.
Ես
ապրել
{լաւ}
գիտէի.
Ո՞ւր
ես
իմ
ջերմ
մանկութիւն,
Իմ
սպիտակ
ձե
միւս
կողմը,
Չէի
քնում
գիշերներ...
Ես
ապրել
{լաւ}
գիտէի.
Ո՞ւր
ես
իմ
ջերմ
մանկութիւն.
Իմ
սպիտակ
ձե
շուտ
գտայ,
Նա
եւս
չըսպասեց
ինձ
երկար:
Ես
ապրել
{լաւ}
գիտէի.
Ո՞ւր
ես
իմ
ջերմ
մանկութիւն.
Իմ
սպիտակ
ձե
ցնում
առաւել,
Ուրիշի
հետ
քնքշութեամբ:
Ես
ապրել
{լաւ}
գիտէի.
Ո՞ւր
ես
իմ
ջերմ
մանկութիւն.
Իմ
սպիտակ
ձե
,
Եկեղեցու
միջումը
Օրէնքով
պսակուելով:
Ես
ապրել
{լաւ}
գիտէի.
Ո՞ւր
ես
իմ
ջերմ
մանկութիւն.
Իմ
սպիտակ
ձե
արող
էր...
Չտեսաւ.
թէեւ
էր
ներկայ...
Ես
ապրել
{լաւ}
գիտէի.
Ո՞ւր
ես
իմ
ջերմ
մանկութիւն.
Իմ
սպիտակ
ձե
ծած
մեղքերըս
Հազիւ
կասեմ
պարզ,
մեկին:
Ես
ապրել
{լաւ}
գիտէի.
Ո՞ւր
ես
իմ
ջերմ
մանկութիւն.
Իմ
սպիտակ
ձե
դ
զոհեր,
Միշտ
ըստանում
էր
կուռքը:
Ես
ապրել
{լաւ}
գիտէի.
Ո՞ւր
ես
իմ
ջերմ
մանկութիւն.
Իմ
սպիտակ
ձե
րծեցին
եթէ,
Ձեզ,
Աստուած
է
հրամայել:
Ես
ապրել
{լաւ}
գիտէի.
Ո՞ւր
ես
իմ
ջերմ
մանկութիւն.
Իմ
սպիտակ
ձե
ր:
Ի՞նչ
է
մարդկային
կեանքի
խորհուրդը,
մի՞թէ
{լաւ}
ուտել,
լաւ
խմել,
լաւ
հագնել,
փառաւոր
ապրել,
հ
է
մարդկային
կեանքի
խորհուրդը,
մի՞թէ
լաւ
ուտել,
{լաւ}
խմել,
լաւ
հագնել,
փառաւոր
ապրել,
հարստութիւն
ճ
ն
կեանքի
խորհուրդը,
մի՞թէ
լաւ
ուտել,
լաւ
խմել,
{լաւ}
հագնել,
փառաւոր
ապրել,
հարստութիւն
ճարել,
փառք
ուցանել՝
առանց
իւր
ծոցից
արծաթ
դուրս
տալու)
շատ
{լաւ}
բան
էր,
բայց
որովհետեւ
դա
հիմնուած
է
ստութեան
եւ
ատակարանիս
մէջ,
որ
արժանի
էր
յատուկ
ուշադրութեան
{լաւ}
կամ
վատ
կողմից,
եւ
քո
պէս
մարդը
պէտք
է
ուրախանայ
րազս
պիտի
պատմեմ
քեզ...
Ինձ
Բէգզադէ
են
ասում...
{Լաւ}
նայիր,
հա՛...
-
Գլխիդ
դիպչի
քո
Բէգզադէութիւ
կամեցողութեամբ
երեք
տարի
ժամանակով:
Ոչինչ
աւելի
{լաւ}
կառավարութիւն
չէր
պիտոյ
ցանկանալ
Հայերի
համար,
ե
իջակ
նաւերի
ընթացքին:
Օդը
այդ
քաղաքի
բաւական
{լաւ}
է
եւ
բաւական
մաքուր
եւ
չոր.
չկան
նորա
մէջ
այն
ան
ւածքի
կեանքի
գումարից
սորա
տասը
ֆունտը:
Եւ
աւելի
{լաւ}
է
ուղիղ
ճանապարհով
երկու
օր,
երկու
շաբաթ
կամ
երկ
է
միայն
այր
մարդերի
մէջ,
իսկ
աղքատ
կանայք
առաւել
{լաւ}
կը
համարեն
մուրացկանութեամբ
ապրել,
քան
թէ
ծառայե
:
Եթէ
այդ
օբսկուրանտները
մի
տղայական,
կամ
աւելի
{լաւ}
`
պառաւական
ցնորամտութեամբ
համարում
են
իւրեանց
ան
սուտ
ազգասէրքը
եւ
միւսերը:
Խաւարի
զաւակները
{լաւ}
գիտեն
իւրեանց
գլխին
գալիքը։
Այդ
պատճառով
միմիայն
,
եզուիտները
եւ
Մաքիաւելու
հոգով
խմորուած
մարդիկը
{լաւ}
վերահասու
են
այս
բանին,
ուստի
եւ
ստիպուած
են
իւր
ցա
ընկերքը,
որոնց
անունները
քանի
անգամ
կրկնեցի,
{լաւ}
գիտեն,
որ
ազգը
աւելի
շուտով
կը
ստանայ
մի
գիրք,
:
Մեր
ազգը
երկար
ժամանակ,
կամ
աւելի
ճիշտ
եւ
{լաւ}
ասելով՝
սկզբից
մինչեւ
այսօր,
դաստիարակուելով
սո
ք
աւելի՛
դիւրին
գնով
մկնդեղ
կը
տանք
ձեզ.
այդ
շատ
{լաւ}
է,
եւ
ինչ
հարկաւոր
է
ձեզ
կեանք
եւ
շարժողութիւն,
իւր
խաւարովը,
որ
թագաւորում
է
նորա
մէջ,
կարող
է
{լաւ}
ապարանքի
տեղ
ծառայել
օբսկուրանտների
համար։
Կարծե
շինելու
մտքից,
որովհետեւ
կնքահայր
ասացեալը
պիտի
{լաւ}
իմանայ
եւ
ողջամտութեամբ
վարդապետէ
Սուրբ
Գիրքը.
պ
այցելութեններին,
վասնորոյ,
տանը
նստած,
առաւել
{լաւ}
եմ
համարում
մի
փոքր
մտածել
քո
հետ,
պատուելի՛
ընթ
որպէս
այդ
առաջարկութիւնը,
նոյնպէս
եւ
Լէոնորան՝
{լաւ}
համարելով
մեռանել,
քան
թէ
տեսանել
իւր
սիրականը
ե
մութիւնը՝
ասում
եմ
Գուլի-Շամամային.
-
Ի՛նչ
{լաւ}
պատահեց
քո՝
իմ
մօտ
գալը:
Բէգզադէի
ինձ
նամակ
գրե
,
ասես
թէ
ծնած
կարապետ
լինէր...
Միւսերը
եւս
խիստ
{լաւ},
բայց
պետերբուրգեցի
աստիճանաւորի
պաշտօնը
չափից
դ
մի
փոքր
անհարթ
է
գնացել
գործը,
ուրիշ
անգամ
գուցէ
{լաւ}
լինի,
եւ
պարոն
ուսանողքը
աւելի
կրթեն
եւ
վարժեն
ի
այս
լռութիւնը
իրենց
շատ
թանգ
կը
նստի:
Աւելի
{լաւ}
էր
պատասխան
տալ
եւ
բամբասանքի
առիթները
իրենց
վերա
միս
սորանից
յառաջ
անարգ
մահ
ստացաւ
դահճի
ձեռքից:
{Լաւ}
ծանօթ
ես
ունեցել,
վատ
չէ,
վատ
չէ,
մինչեւ
այն
ա
ւս
գնացին
հանգստանալու:
Լեզուագիտութիւնը
շատ
{լաւ}
բան
է.
ապա
ի՛նչ
կը
լինէր
իմ
վիճակը,
եթէ
ես
չիմա
կայութիւնը
խաղալիկ
բաներ
չեն,
եւ
մեր
ազատութիւնը
{լաւ}
ճանաչելուցն
է,
որ
չենք
ծառայացնում
մեր
հոգին
այս
կառավարութեան
հետ,
որ,
անտարակոյս,
բիւր
անգամ
{լաւ}
հասկանում
է
մարդկութիւնը,
քան
թէ
դուք:
-
Բա
րութեան
մէջ
գտանուած
մեծամեծքը,
որ
գուցէ
մի
փոքր
{լաւ}
կարծիք
ունէին
ձեր
գլխի
վերայ,
պիտի
այժմ
հասկանան
ի
գործակալ
պիտի
անուանուի
Պ.
Նալբանդեանցը:
Ի՛նչ
{լաւ}
կը
լինէր,
գո՛նէ
հնար
կ՚ունենայի
ես
եւս
ստանալու
ատուական
հոգու
տէր
մարդերի,
որոնք
դարձան
ինձ
շատ
{լաւ}
ծանօթք,
բայց
նոքա
պարապում
էին
կամ
իւրեանց
ազգայ
ղ
օդերի
մասին
եւս
յայտնում
է
իւր
կարծիքը՝
երբեմն
{լաւ},
երբեմն
վատ
եւ
վնասաբեր
ասելով
այս
կամ
այն
տեղի
աղկազարդել,
պտղաբերս
առնել
եւ
օր
աւուր
վերածել
ի
{լաւ}
անդր
վիճակ"։
Ի՛նչ
կամի
ասել
սորանով,
անհաս
,
ինչո՛ւ
գիրքն
եմ
ասում,
յառաջաբանը,
կամ
աւելի
{լաւ},
գրքի
ճակատում
դրած
պատկերը՝
"
սկիզբն
եւ
վերջ
ը
ատոր
իրաւ
կամ
սուտ
ըլլալուն
վրայ
չէ,
այլ
այնչափը
{լաւ}
գիտենք,
որ
ժողովուրդք
ամեն
ատեն
պատրաստ
են
գայթա
ը
աշխատել
է՝
մի
քանի
բան
այլապէս
փոխելով.
աւելի
{լաւ}
էր
բառ
առ
բառ
օրինակել
Բեռնարդէն
դը
Սան-Պիեռի
"
Պ
անծին
հոգի:
Բայց
լուսաւորութիւն
ստուգապէս,
{լաւ}
միտք
առնելով
այս
մեծախորհուրդ
բառիս
նշանակութիւնը
յառաջացած
ծնունդներ,
քարին
ենք
զարկում:
Շատ
{լաւ}
գիտենք,
որ
մեք
այս
ճանապարհով
ատելի
ենք
կացուցան
թական
կարողութիւնը,
-
շարունակում
է
Բէգզադէն:
-
{Լաւ}
գիտես,
որ
նա
կարողանալու
չէ
կառք
պահել
իւր
կնոջ
դէի
ձեռքով:
Պօլիցմէյստերը
ասում
է
Բէգզադէին,
թէ
{լաւ}
չէ
նորա
ընթացքը
ծառայի
հետ
եւ
թէ
այդպիսի
խարդախու
նայ
է՝
Հայի
զաւակի
մէջ
օտարութիւն
պատուաստելու,
{լաւ}
է
մանուկներին
տգէտ
Հայ
մնալ,
քան
թէ
դառնալ
թերակ
ը
եւս
խանգարելու:
Ո՛ր
է
այն
ընտանիքը
կամ,
աւելի
{լաւ},
այն
մայրը,
որ
մօր
պէս
խօսում
էր
իւր
զաւակների
տալ
իւրեանց
զաւակներին:
Տղաների
մասին
եւս
աւելի
{լաւ}
չէ
եղել
ձեր
հոգաբարձութիւնը.
նոքա,
ազգի
եւ
ազգո
այկական
լեզուի
մէջ:
Մի
քանի
բազմադէմ
կամ,
աւելի
{լաւ}
է
ասել,
անդէմ
մարդիկ
փոքր
էր
մնացել,
որ
կիսաստո
աղաքականութեան
կամ
մի
այլ
ապահովութեան:
Նոքա
{լաւ}
էին
հասկանում,
որ
կրօն
ասացեալը,
դաւանութիւն
աս
ութիւն
չունէր
օտար
կամ
դրացի
ազգերի:
Հայերը
խիստ
{լաւ}
գիտէին,
որ
իւրեանց
կրօնը
կամ
դաւանութիւնը
վնասակ
վ,
ես
Յոյն
կը
լինիմ
եւ
Յոյների
համար,
կամ
աւելի
{լաւ},
կ՚աշխատեմ
ճշմարտութեան
համար,
Հայերի
ընդդէմ,
րեւիցէ
կառավարչական
ոյժով
կամ
արգելքով,
ո՛չ,
նա
{լաւ}
գիտէ,
որ
սոքա
անհնարին
բաներ
են
Անգլիոյ
մէջ,
նա
միմեանց
հետ
խօսելու,
միմեանց
միտքը
եւ
դրութիւնը
{լաւ}
հասկնալով,
որոշեցին
լուռ
մնալ
եւ
քարշ
ածել
այս
գ
Ամէն
մարդ
կարող
է
վկայել,
որ
1860-ին
աւելի
{լաւ}
էր
Թիւրքիայի
դրամական
վիճակը,
քան
թէ
1861-62-ին
րտաքին
եւ
ներքին
պարտքերով:
Ահա՛
այդ
համեմատական
{լաւ}
տարու,
Թիւրքիայի
եկամուտի
եւ
ծախքի
ցուցակը.
այի
դրամական
կեանքի
վճռական
վախճանը:
Ազգը,
{լաւ}
ու
վատ,
փորձեց
մինչեւ
այժմ
վաճառականութիւնը,
նա
քրիշատէ
կարողութեան
տէր
մարդուն
ասում
ենք.
"
Շատ
{լաւ},
դու
ունիս
բաւական
գումար,
ունիս
տուներ
եւ
այլն
ստկեցայ
միմիայն
իմ
աշխատութեամբ:
Իմ
որդիքը
աւելի
{լաւ}
վիճակի
մէջ
պիտի
սկսանեն
իւրեանց
ասպարէզը,
քան
թէ
"
Ըստ
ձեր
ընտրութեան,
ինչպէս
կամենաք"։
Իսկ
ես
{լաւ}
զինուած
ու
ձիաւորուած,
Վառուած
երջանիկ
սիրով
եր
այգեգործ,
Եւ
քրտինքի
արդար
շահից
Դու
ստանաս
մի
{լաւ}
փորձ...
Ծիլը
մատղաշ,
դալար
ու
կոր
Եթէ
սիրով
դո
ցկութեան
պանծալի
Ապրշումէ
քօղը
սուրբ
Շղարշում
է
{լաւ}
ձգուած
Մուտքը
հեշտին
խորանի,
Որ
կոյսերի
ամօթխա
ր
ջուր
է
տրւում
նրան,
Գնալ-գալուց
ոռոգւում
է
`
{Լաւ}
հերկուած
կոյս
արտը
այն...
Սիրահոսան
բաժակն
քամա
Եթէ
փափուկ
քո
բռան
մէջ
Գտնես
սրած
դու
մի
ցից
-
{Լաւ}
դարբնուած
ամուր
մի
տէգ
`
Մի՛
մոռանար,
յիշի՜ր
ին
կին:
Խոստացել
եմ
չլինել
Ես
ուխտադրուժ
-
այդ
շա՛տ
{լաւ},
Բայց
թէ
սիրուց
հրաժարուե՞լ,
Չճաշակե՞լ
այն
բնաւ
ր
եղջիւրով
շեշտակի.
Ապա,
ոտքի՛
քաջաբար
Կպչում
է
{լաւ}
ճմլուած
Դրախտաբնակին
գետնահար
Եւ
քայլո՜ւմ
է
վեհըն
,
սակայն
շատ
մեծ
օգուտով։
Ինձ
վրայ
դու
մէկ
{լաւ}
նայէ՝
որ
չգիտեմ
անունս
գրել.
Ընդ
հակառակն
րդւոյն
Սողոմոնի
զարդար
առ
այդ
վճիռ
լուր,
Որ
{լաւ}
ասէ
զկոյր
ակամբք,
քան
զկուրացեալն
մտօք,
Ո՞
չով։
Ես
ուզելով
նախ
եւ
առաջ
Նորա
խելքը
{լաւ}
չափել,
Ասի.
-
Բայց
դու
ի՛նչ
ես
կարծում,
տասխան:
Ով
մեզանից
չգիտէ,
Չգնալ
{լաւ}
կարող
է,
Այդ
այնպէս
մի
թոյլ
մեղք
է,
Բայց
իմացի՛ր,
դու
անդրանիկ
իմ
սիրական,
{Լաւ}
ճանաչէ
թող
եւ
ամբողջ
Ռուսաստան:
Ես
ստ
Մանկութենից
ծերութիւն
Անցուց,
չտեսաւ
{լաւ}
օրեր,
Հանգիստ
ու
ազատութիւն:
Սպասելո
ւր
բեռի
տակ,
Մի՛
չարչարիլ
քո
անձը։
Մի
{լաւ}
նայիր
դու
կազմութեան
Հողագնդի
շրջանին,
ն,
Ну,
ведь,
ես
ոչինչ
չգիտեմ
`
Ո՛չ
{լաւ},
ո՛չ
վատ,
ո՛չ
մէկ
բան։
Մտածում
եմ.
եթէ
ն
он
судит,
Ну,
նա
եթէ
ինձի
հետ
Միշտ
{լաւ}
լինէր
ինչպէս
էր,
Ведь
միշտ
Աղայի
մօտը
Հանգստութեան
միջոցին,
Մարսողութեան
{լաւ}
ժամին
Դու
դատաւոր
մի՛
նստիր
Խրատներով
Որքա՞ն
մարդ
էր
ինձ
սիրում.
Ես
ապրել
{լաւ}
գիտէի.
Ո՞ւր
ես,
իմ
ջերմ
մանկութիւն,
Չէի
քնում
գիշերներ...
Ես
ապրել
{լաւ}
գիտէի.
Ո՞ւր
ես,
իմ
ջերմ
մանկութիւն.
Նա
եւս
չըսպասեց
ինձ
երկար:
Ես
ապրել
{լաւ}
գիտէի.
Ո՞ւր
ես,
իմ
ջերմ
մանկութիւն.
Ուրիշի
հետ
քնքշութեամբ:
Ես
ապրել
{լաւ}
գիտէի.
Ո՞ւր
ես,
իմ
ջերմ
մանկութիւն.
ը
`
Օրէնքով
պսակուելով:
Ես
ապրել
{լաւ}
գիտէի.
Ո՞ւր
ես,
իմ
ջերմ
մանկութիւն.
Չտեսաւ.
թէեւ
էր
ներկայ....
Ես
ապրել
{լաւ}
գիտէի.
Ո՞ւր
ես,
իմ
ջերմ
մանկութիւն.
Հազիւ
կ՚ասեմ
պարզ,
մէկին:
Ես
ապրել
{լաւ}
գիտէի.
Ո՞ւր
ես,
իմ
ջերմ
մանկութիւն.
Միշտ
ըստանում
էր
կուռքը:
Ես
ապրել
{լաւ}
գիտէի.
Ո՞ւր
ես,
իմ
ջերմ
մանկութիւն.
Ձեզ,
Աստուած
է
հրամայել:
Ես
ապրել
{լաւ}
գիտէի.
Ո՞ւր
ես,
իմ
ջերմ
մանկութիւն.
ացայ
եղբօրիցս,
28-ից
գրուած:
Այսօր
առողջութիւնս
{լաւ}
է,
քան
թէ
երէկ:
30-ին
այսօր
քինա
սկսեցի
ընդունե
քինա
սկսեցի
ընդունել,
եւ
առողջութիւնս
անհամեմատ
{լաւ}
է,
քան
թէ
երէկ:
[Յուլիսի]
1-ին
տեսութիւն
եղբօր
տեսութիւնը
նշանակուած
է
8-ին:
Այսօր
առողջութիւնս
{լաւ}
էր,
քան
թէ
երէկ:
Երեկոյեան
գլուխս
էր
ցաւում
եւ
կը
պատռեցի,
չուղարկեցի:
11-ին
առողջութիւնս
թէեւ
{լաւ}
է,
քան
թէ
առաջ,
բայց
տակաւին
շատ
տկար
եմ.
լերդ
ւնել:
Սաստիկ
թոյլ
եմ:
Կէսօր:
Երեկոյեան
մի
փոքր
{լաւ}
էի:
7-ին
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս
այսօրից,
հանդեր
,
թէ
մերոնք
ողջով
առողջ
են.
փառք
Աստծոյ:
Ես
էլ
{լաւ}
եմ
այսօր:
Պատասխան
գրեցի
եղբօրս,
որ
վաղը
կ՚առնո
,
թէ
տունից
նամակ
է
ստացել,
ուր
մեր
ծնողաց
մասին
{լաւ}
չեն
գրում,
այս
շատ
խուլ
լուրը
ինձ
ստիպում
է
մի
ա
,
ըստ
որում
ցաւում
է:
19-ին
այսօր
առողջութիւնս
{լաւ}
է:
Վաղը
ուզում
եմ
դեղը
վերջացնել:
20-ին
դեղը
վ
ացնել:
20-ին
դեղը
վերջացուցի
եւ,
փառք
Աստծոյ,
{լաւ}
եմ:
Այսօր
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս:
22-ին
տես[ութ
.
վատ
գիշեր
անցուցի:
Նամակ
գրեցի
եղբօրս:
24-ին
{լաւ}
եմ,
գիշերը
լաւ
անցուցի,
լերդս
հանդարտ
է:
Այսօր
ուցի:
Նամակ
գրեցի
եղբօրս:
24-ին
լաւ
եմ,
գիշերը
{լաւ}
անցուցի,
լերդս
հանդարտ
է:
Այսօր
նամակ
ստացայ
եղ
ւ
մանաւանդ
13.
լերդս
բորբոքուած
էր:
14-ին
փոքր
{լաւ}
է.
այսօր
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս
13-ից
գրած:
15-ի
օր
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս
13-ից
գրած:
15-ին
իսպառ
{լաւ}
է.
այսօր
նամակ
գրեցի
եղբօրս:
17-ին
նամակ
ստացայ
խիստ
թոյլ
է
ազդում
այս
րոպէիս:
17
լոյս
18
գիշերը
{լաւ}
անցուցի,
առաւօտեան
2-ին
քնեցայ
մինչեւ
9,
բոլորո
ցս
26-ից
գրած
թէեւ,
բայց
փոստ
ձգած
28-ին:
28-29
{լաւ}
անցուցի
գիշերը:
29-30
idem
28-ին
6-երորդ
բաղնի
]
beladon
եւ
ընդ[ունեցի]
13-երորդ
բաղնիսը:
9-10
{լաւ}
էր:
10-ին
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս
9-ից
գրած
եւ
այ
դ]
բաղնիսը:
14-ին
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս.
13-14
{լաւ}
էի,
14-15
գրեթէ
իսպառ
լաւ
եմ:
15-ին
տես[ութիւն]
տացայ
եղբօրիցս.
13-14
լաւ
էի,
14-15
գրեթէ
իսպառ
{լաւ}
եմ:
15-ին
տես[ութիւն]
եղբ[օրս]
հետ.
առաջ[իկայ]
այ]
տես[ութիւնը]
մարտի
1-ին:
22-23
id[em]
23-24
{լաւ}
եմ
մասնաւոր.
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս,
իսկոյն
պատա
Նոքա
ապրեցան
եւ
քրտնեցան
ընդհանուրի
օգտի
համար,
{լաւ}
հասկացած
լինելով,
թէ
սո՛ւտ
է
մասնաւորի
քաջաբախտո
ը
քանի
միանգամ:
-
Այո՛,
որքա՛ն
շատ,
այնքա՛ն
{լաւ}.
նոքա
բարոյապէս
աճեցնում
են
մարդու
հասկացողութիւ
հասարակ
օրագիրների
տարածուելու
վիճակը
եւ
չափը
շատ
{լաւ}
յատնի
է
մեզ
թէ
՛
այստեղ՝
Ռուսիոյ
մէջ,
եւ
թէ՛
Տա
կամ
թէ՝
ժողովածու
եւ
Պղնձէ
քաղաքի
պատմութիւնը։
{Լաւ}
որ
այս
վերջին
ժամանակներում
հայերը
երկու
օրինաւոր
ութիւն
մի,
որպիսի
եւ
իցէ
մասնաւոր
առարկայի
կամ,
{լաւ}
ասել,
ուսման
ճիւղի։
Այժմեան
դրութեան
մէջ
Հայոց
րը
մինչեւ
այժմ
աշխարհական
դպրութիւն
չեն
ունեցել.
{լաւ}
ու
վատ
եղել
է
եւ
կայ
աբեղայական
դպրութիւն,
ինչպէ
,
որ
մինչեւ
այժմ
չ'կային
Հայերի
մէջ։
Ես
շատ
{լաւ}
գիտեմ,
որ
իմ
խօսակցութեան
ձեւը
ունի
պակասութիւնն
ոսկի,
այլ
հոգով
չափ
պատրաստ
էր
ուսանել
իւրեանից
{լաւ}
խօսողներից"։
Միայն
թէ
օր
մի
յառաջ,
եթէ
կան,
հ
բոցը
պիտի
այրէր
եւ
լափէր
ինչ
բանի
որ
պատահէր,
թէ
{լաւ}
եւ
թէ
վատ:
Ֆրանսիական
ռէվոլիւցիան
անգլիական
քա
խելօք
մարդիկ
չեն
եղած,
որ
գործարանի
խորհուրդը
{լաւ}
հասկանային
եւ
այնպիսի
վատթար
կիրքեր
գործ
չդնէին:
ով,
նորա
համար
մի
շատ
հարկաւոր
բան:
Նոքա
պէտք
է
{լաւ}
մտածէին,
որ
նոցայ
ազգութեան
եւ
կրօնի
պահպանութիւ
ւրեանց
անճոռնի
ստութեամբ,
բայց
բանի
էութիւնը
քեզ
{լաւ}
հասկացնելու
համար,
այդ
խնդիրը
թող
մի
փոքր
քրքրեմ
այդպիսի
անպիտան
մարդ
(որպէս
թէ
կարդինալը
նորանից
{լաւ}
մարդ
էր)
այդքան
երկար
ծառայ
պահել,
բայց
նա
զայր
է.
մնում
էին
մի
քանի
հասկացող
մարդիկ.
նոքա
եւս
{լաւ}
իմանալով,
որ
Ֆրանսիայի
դեսպանը
շատ
մօտիկ
բարեկամ
ինք:
Նոր
վերակացուն
իւր
անձին
որպիսութիւնը
{լաւ}
իմանալով,
սկզբումը
մեծ
խորամանկութեամբ
վարւում
է
է
ձեր
աշխատութեան
ժամերը
կը
բարւոքեմ
եւ
ձեր
վերայ
{լաւ}
հոգացողութիւն
կ՚ունենամ:
Եւ
նոցա
սիրտը
գրգռելու
ա
իւր
որպիսութեանը
քա՛ջ
տեղեակ
լինելով
եւ
այն
եւս
{լաւ}
իմանալով,
որ
ժողովուրդը
անհաւան
էր
նորա
ընտրութե
որական
գործերի
մէջ
խառնուեցաւ,
այնտեղ
եւս
իւրեան
{լաւ}
դրստեց:
Թէպէտ
սորա
վերայ
շուտով
բացուեցան
մեծմեծ
անաւորութեամբ.
բայց
որովհետեւ
Քրիստոսի
կտակից
նա
{լաւ}
իմանում
էր,
մինչեւ
չկապուի
հզօրը,
չէ՛
կարելի
նո
օնը
յանձն
չառնուր.
եթէ
բարոյական
անձն
էր
նա,
եւ
{լաւ}
իմանալով,
որ
հռոմէական
ժողովրդին
առակ
նշաւակի
է
ամքին
ծառայելով,
գործի
է
դարձել
նորա
չարութեան:
{Լաւ}
կը
լինէր
սորա
համար,
եթէ
իւր
դարբնութեամբ
պարապէ
գործարանումը
ծառայութիւն
յանձն
առնուր:
Երկրորդ,
{լաւ}
իմանալով,
որ
կարդինալը
նորան
լաւ
աչքով
չէ
նայում
ուր:
Երկրորդ,
լաւ
իմանալով,
որ
կարդինալը
նորան
{լաւ}
աչքով
չէ
նայում,
պարտ
էր
ամեն
կողմից
աշխատել
ծառ
ութիւն
յանձն
առնլով,
չէ
կարողացել
արդիւնաւորել:
{Լաւ}
կը
լինէր,
եթէ
յառաջագոյն
պատրաստուէր,
յետոյ
յան
ր
գիտում,
թէ
սոքա
այնպէս
անարժան
մարդիկ
էին:
Նա
{լաւ}
խորհրդով
արեց,
բայց
սոքա,
որ
անհարազատ
գտանուեց
շրջանը,
այդպիսի
մարդիկ
միշտ
վնասակար
են.
պէտք
է
{լաւ}
հասկացած:
Սոքա
առաւել
լաւ
մարդիկ
կը
լինէին,
եթէ
տ
վնասակար
են.
պէտք
է
լաւ
հասկացած:
Սոքա
առաւել
{լաւ}
մարդիկ
կը
լինէին,
եթէ
իրենց
որպիսութիւնը
արդարու
ացածները
ի՞նչ
եղան,
ասացի
ես
նորան,
պատմիր,
որ
{լաւ}
հասկանալով
բանի
որպիսութիւնը
կարողանամ
օրինաւոր
կ
մ
էր,
այդպիսի
անիրաւ
գործ
չգործել,
որովհետեւ
դա
{լաւ}
հետեւանք
չէր
ունենալու:
Գիտե՞ս
դու,
թէ
ի՛նչ
փառ
ւթեան
պարապելու,
Յունաց
աշխարհը
գնաց,
եւ
այնտեղ
{լաւ}
եւ
առաքինի
մարդերի
ձեռքի
տակ
ուսանելով
եւ
աստուած
ր)
տգէ՛տ
եւ
չիք
մարդիկը
Հայոց
աշխարհից
հալածեցին
{լաւ}
եւ
պիտանի
մարդոցը։
Եւ
մանաւանդ
վստա՛հ
լինելով
ամ
մ
վարած
կեանքի
որպիսութիւնը,
դո՛ւ,
Տէ՛ր,
ի՛նքդ
{լաւ}
գիտես)։
Իմ
ուսուցիչների
հրամանով
գնացի
Յու
ձ,
որպէս
արժանաւորի,
թէ
անարժանի,
այն՝
տուողը
{լաւ}
գիտցաւ,
ապա
արդա՛րեւ
քե՛զ
միայն
արժանի
էի։
Ո
է
նա"։
Թէ
ճշմարի՞տ
էր
այդ,
դո՛ւ,
Տէ՛ր,
խիստ
{լաւ}
գիտես,
քան
թէ
այն
սո՛ւտ
կարծողքը։
Եւ
ուտող
խմող
պէտքերը,
եւ՛
վանքի
պաշարը։
Բայց
դո՛ւ,
Տէր,
{լաւ}
յիշողութիւն
ունիս
եւ
բան
չես
մոռանում,
մանաւանդ
աղիքներով
եւ
հաւի
փորոտիներով
այդ
ուտողների
համար
{լաւ}
լաւ
կերակուրք
պատրաստէի,
եւ
թերեւս
այդպիսի
բաներ
ներով
եւ
հաւի
փորոտիներով
այդ
ուտողների
համար
լաւ
{լաւ}
կերակուրք
պատրաստէի,
եւ
թերեւս
այդպիսի
բաներով
կ
եցի,
թէ
Անդլոյ
մօտ
է
գտնւում,
ահա
այդ
մարդը
շատ
{լաւ}
տեղեակ
է
ասած
բաներիս
եւ
ինձ
քեզ
հետ
կը
թաղէ,
որ
"։
Այս
էլ
չկարողացան,
որ
իմանային,
թէ
որոնք
որ
{լաւ}
գիտեն,
Դաւթի
սաղմոսը
պէտք
է
միայն
ժամի
միջոցին
ա
գլխաւոր
քահանաների
վրայ,
այդ,
դուք
ինքներդ
շա՛տ
{լաւ}
տեղեկացած
լինելով,
գիտէք...
տիրոջ
մասին.
նորան
ն
ասուած
կարծելով
այդ
խօսքերը։
Այնպիսին,
թո՛ղ,
{լաւ}
ուշադրութեամբ
մտածէ.
արդար
Աբէլի
արիւնից
ասաց.
ճատուած
ձեռագիրներից
են
տպուած.
այս
րոպէիս
աւելի
{լաւ}
օրինակ
չունենալով
մեր
ձեռքում՝
գո՛հ
եղանք
գտնուա
ն
այս
առնունք,
որ
ինքը՝
Փարպեցին,
ամեն
ուրիշից
{լաւ}
կարող
էր
իմանալ,
թէ
ո՛ւմ
աշակերտ
է
ինքը,
ապա
ու
որում՝
Սեւուկը
Անձեւացեաց
իշխան։
Մենք
աւելի
{լաւ}
ենք
համարում
ճշմարտութեամբ
խոստովանել
ընթերցողի
ա
նգամ
լսեցի
այբի
ո
կամ
ե
փոխուելը
(նոքա
չեն
ասում՝
{լաւ},
այլ՝
լեւ),
անգլիական
այբի
ազդեցութիւնը
կարծեցի,
այտնի
է
մեզ
լատինական
առածը,
"Մեռածների
վերայ
կամ
{լաւ},
կամ
ոչինչ
խօսել".
բայց
մեր
դատաստանի
առաջեւ
աւել
քանի
չքերի
պատճառով
այն
մարդոց
անունն
էլ
կորցնելը
{լաւ}
բան
չէ։
Մենք
սրտանց
շնորհակալ
ենք
մեր
հին
բարեկամ
մալսարանի
մէջ
որպէս
գովելի
եւ
ժրաջան
աշակերտ։
Նա
{լաւ}
գիտէր,
թէ
ո՞րքան
մեծ
եւ
ծանրակշիռ
է
իւր
կոչումը
որութիւնը,
որ
յղացել
էր
նորա
աննիւթ
հոգին։
Նա,
{լաւ}
ճանաչելով
իւր
անձը,
բարոյապէս
հաւաստի
էր,
թէ
այ
վ:
Սատանան
հանեց
տակառից
չորս
հատոր
բաւական
{լաւ}
կազմով
գրքեր,
որ
համեղ
էին
երեւում
նորա
աչքումը
ւում
եմ
հաւատացնել
ձեզ,
որ
դոքա
մեր
ժամանակի
շատ
{լաւ}
եւ
յարգելի
գործերիցն
են:
-
Դոքա՞
են
ձեր
ժամա
ռեւս
խաշխաշով
է,
-
յաւելացրեց
խաւարի
իշխանը,
մի
{լաւ}
զննելով
պաքսիմատը:
-
Ձեր
մռայլութիւն,
շո՞ւտ
այրը:
Խաւարի
թագաւորը
սկսեց
տակառը
խառնել,
{լաւ}
պաքսիմատ
որոնելով.
նորա
բաղդից
հանդիպեցան
նորա
ձ
անայ.
չէ՛,
հարկաւոր
չէ՛,
այս
դժոխքը
դեռեւս
շատ
{լաւ}
է
իմ
համար,
առաջինը,
որ
տաք
է,
երկրորդը
`
խաւա
տէր,
թէ
ի՞նչ
խորհուրդ
ունի
գործը...
-
Այդ
{լաւ}
է,
այդ
գեղեցիկ
է,
ահա
լաւ
բան,
-
ասաց
սատանան
գործը...
-
Այդ
լաւ
է,
այդ
գեղեցիկ
է,
ահա
{լաւ}
բան,
-
ասաց
սատանան.
-
յետոյ
ի՞նչ
եղաւ:
-
տաղածի
նման:
-
Բայց
ինձ
ի՞նչ
օգուտ
դորանից.
{լաւ}
էր
թէ
թողել
էիր
դոցա
առաւել
ծեծկուիլ:
-
Դոր
...
-
ընդհատեց
սատանան,
-
մի
փոքր
յառաջ
աւելի
{լաւ}
եւ
խելօք
կարդացիր:
-
Միայն
ծառայ,
Ձեր
մռայլ
ւթիւնը,
որ
ամենայն
պարբերութեան
վերայ
հարկաւոր
է
{լաւ}
մտածել,
մինչեւ
լաւ
իմանաս
նորա
միտքը:
-
Բայ
պարբերութեան
վերայ
հարկաւոր
է
լաւ
մտածել,
մինչեւ
{լաւ}
իմանաս
նորա
միտքը:
-
Բայց
ես,
նոյն
այդ
վիպա
մար:
-Գանչեցէք
գրականութեան
դիւապետը
(աւելի
{լաւ}
է
ասել
`
Այսապետը),
որ
կատարէ
իւր
յայտարարութիւ
մեծահոգութիւն
ցոյց
տալ:
-
Ֆրանսիայի
մէջ
կան
{լաւ}
այգիք,
արեւելքում,
Հայաստանում
եւս
պակաս
չէ,
կ
ելով
բոլորովին,
համարում
էին,
թէ
իւրեանց
ճիռերը
{լաւ}
են
քան
թէ
ուրիշի
ողկոյզքը...:
-
Ճշմարի՞տ
ալք
ի
վերայ
մեր:
-
Այդ
խելքի
մօտ
բան
է.
շատ
{լաւ}:
Վէզիր,
-
բացագանչեց
սատանան,
-
հրամայիր
քարտո
կ
է
եղել.
դու
եւ
բուն
գրող
կամ
կարդացող.
ես
շատ
{լաւ}
ճանաչում
եմ
քեզ,
քո
սիրտը
կը
ճայթէ
մի
երես
բան
կ
ուսնական
գործերի
գլխաւոր
կառավարչի
անունը),
շատ
{լաւ}
դեւ
է,
շատ
խորամանկ,
բայց
միեւնոյն
ժամանակ
շատ
որը,
ինչպէ՞ս
են
քեզ
յանձնած
գործերը:
-
Շատ
{լաւ}
են,
Ձեր
մռայլութիւն,
իմ
գործերը
երբեք
այնպէս
ծա
եւ
այն
բաների
մասին
հոգաբարձութիւն
է
առնում,
որ
{լաւ}
կերպով
ընդունելութիւն
առնէ
ծայրագոյն
Բրամինին:
Ճ
ն
զաւակներն
են,
ծաղկին
եւ
զուարթանան:
Սա
մի
{լաւ}
պաշտօնեայ
էր
ստութեան,
դորա
մէջ
ոչինչ
ճշմարտութի
անի
մէջ.
դորա
ծայրագոյն
Բրամին
դառնալուց
յառաջ,
{լաւ}
ու
վատ
կային
դպրոցներ,
ուր
մի
քանի
բան
սովորում
ութն
շիշ:
Կատարումն
օրինաց
եւ
մարգարէիցը
կը
լինի
{լաւ}
Մարասկէնով,
որ
ստացել
էի
օտար
աշխարհից:
Այս
ւնը
հասարակաց
վկայութեամբ,
այդ
պարոնը,
մի
օր
մի
{լաւ}
երկրպագութիւն
եւ
ուխտ
կատարած
լինելով
Բաքոսի
տաճա
արտութիւնը,
ապա
է՞ր
չես
ընդունում:
Ես
մարդ
եմ,
{լաւ}
նայիր
իմ
վերայ,
ես
Աստուծոյ
պատկեր
եմ,
ես
բանակ
իմ,
եւ
այս
խօսքերիցս
տեսանում
ես
ահա,
որ
ես
շատ
{լաւ}
ճանաչում
եմ
իմ
արժանաւորութիւնը
աշխարհի
արարածներ
ց
աշակերտուելով
մի
դերձակի
մօտ,
այժմ
համարւում
է
{լաւ}
դերձակներից
մինը:
Բայց
հաց
ճարելով
այդպիսի
ծառայ
է
իւր
տան
մի
անկիւնում
եւ
դառնում
է
ազգասէր,
ինչ
{լաւ}
ցանկութիւն
ասես
յայտնում
է
իւր
ազգի
մասին,
ցանկա
ի
վայրենացած
զաւակները,
որ
լինին
եւ
շարունակուին
{լաւ}
լաւ
եւ
գեղեցիկ
օրագրութիւնք,
բայց
այս
բաները
թող
յրենացած
զաւակները,
որ
լինին
եւ
շարունակուին
լաւ
{լաւ}
եւ
գեղեցիկ
օրագրութիւնք,
բայց
այս
բաները
թող
ինք
ի՛նչ
էր
պատահել
այնուհետեւ,
դու
պիտոյ
է
ինձանից
{լաւ}
իմանաս,
որովհետեւ
ներկայ
էիր:
Պ.
Շաքարեանց
րորդ,
Սարեպտի
բալասան,
միւս
ինչ
որ
հոգացել
ես,
{լաւ}
է:
Բայց
այսքան
պիտոյ
է
իմանալ,
որ
ուրախութիւնը
ինչ
որ
կը
հրամայէ
քեզ:
-
Երկու
շիշ
Եամայկայի
{լաւ}
Ռօմ,
երկու
շիշ
Կօնեակ,
երկու
շիշ
անգլիական
ճին
այդ
մարդերից
շատերը
անծանօթ
են
ինձ:
Արդեօք
աւելի
{լաւ}
չէ՞ր
լինելու,
եթէ
այդ
խորհուրդը
կատարէինք
պ.
Մա
ը
կ'ասէ
մեր
օգտի
համար:
-
Յայտնի
բան
է,
այդ
{լաւ}
էր,
բայց
ցաւը
այս
է,
որ
նա
հազիւ
թէ
ժամանակ
ուն
այդպիսի
բան:
-
Անտարակոյս,
հարկաւոր
է
միայն
{լաւ}
ուսանել
Ալքիմիան:
-
Ճշմարի՛տ,
առաջին
անգամ
մբ,
ամենախոշոր
մետալները
կարելի
է
յեղափոխել
դէպի
{լաւ},
այսինքն
դէպի
ոսկի:
Այս
համառօտ
ծանօթաբանու
դատարկաբանութեան
համար
նիւթ
շինելով,
կամ,
աւելի
{լաւ}
ասել,
կերակուր
տալով
բամբասանքի
եւ
նախանձու
օձին
միջին
դարերում:
Չէ
իմանում,
որ
ամենայն
հին
բան
{լաւ}
է,
չէ
իմանում,
որ
մի
ժանգոտ
դրամ
լաւ
է
քան
թէ
ն
յն
հին
բան
լաւ
է,
չէ
իմանում,
որ
մի
ժանգոտ
դրամ
{լաւ}
է
քան
թէ
նորը
եւ
փայլունը,
ինչպէս
ամենայն
առողջա
խաժամուժ
ամբոխը:
Նոքա,
այն
ժամանակի
հայեացքով,
{լաւ}
ուսած
լինելով
ազգերի
ներկայ
դրութիւնքը,
նոցա
հիմ
ս,
գործողութիւնը
յաջողուել
էր
այնպէս,
որ
առաւել
{լաւ}
չէր
կարելի
ցանկանալ...
Այս
խօսքերը
խօսելով
ում
էր,
չտալով
Շաքարեանցի
ձեռքը:
-
Լա՛ւ
է,
{լաւ},
թող
ես
եւս
տեսանեմ,
-
ասաց
Շաքարեանցը,
-
դու
ո՞չ
ապաքէն
էգուց
փութերով
կարող
ես
ստանալ․
թող
մի
{լաւ}
զննեմ
դորան:
-
Որովհետեւ
իմ
աշխատութեան
վաս
եւ
գործիք
բերել
տալ
օտար
աշխարհներից:
-
Շատ
{լաւ},
եթէ
մի
մի
փութ
եւս
պատրաստելու
լինիս,
այնուամե
,
բայց
ի՛նչ
հաշիւ,
ի՛նչ
քննութիւն:
Հանգուցեալը
{լաւ}
գիտէր
իւր
բանը:
Հաշիւը
սկսանելուց
յառաջ,
պատրաս
Աստուած
սիրում
ես,
ձեռք
վեր
առ
այդ
բաներից,
մեք
{լաւ}
ճանաչում
ենք
քեզ,
Աստուած
տայ,
որ
բոլոր
երեսփոխ
անում
է.
ժամանակը
մեզ
է
պատկանում,
եւ
մեք
աւելի
{լաւ}
ճանաչում
ենք
նորան
քան
թէ
դուք,
ձեր
ժամանակը
անց
լաւութեան
պատճառով
դուրս
էք
եկել
ման
գալու,
շատ
{լաւ}
էք
արել:
Միմիայն
երջանկութիւն,
որ
կայ
մեր
քաղաք
որում
շատ
սիրում
եմ
այդ
տաղը:
-
Ճշմարի՛տ
է,
{լաւ}
տաղը
շատ
լաւ
բան
է:
Բայց
իմ
տաղարանի
մէջ
չկայ
այ
ում
եմ
այդ
տաղը:
-
Ճշմարի՛տ
է,
լաւ
տաղը
շատ
{լաւ}
բան
է:
Բայց
իմ
տաղարանի
մէջ
չկայ
այս,
չնայելով
,
այսօր
առաւօտ,
ձեր
քամակից
ներս
մտաւ
մեր
տուն,
{լաւ}
որ
Մարիամը
տանն
էր,
որ
կարողացաւ
ֆրանսիարեն
խօսե
դը:
-
Չէ՞
կարելի,
որ
վերստին
կրկնէք.
աւելի
{լաւ}
է.
Repetitio
est
mater
studiorum,
ասում
է
առած
ի
դուռերը,
խնամով
ընկղմեցի
պատկերը
պտուկի
մէջ
եւ
{լաւ}
զետեղեցի
նորա
պտուկի
յատակի
վերայ:
Չգիտեմ
տեսաւ
ակների
կրթութեան
մասին:
Պարոնը
ապրում
էր
բաւական
{լաւ},
եւ
նորա
մօտ
ել
ու
մուտ
ունէին
ոչ
թէ
միայն
նորա
ատրաստ
եմ
լսել
ձեր
մարդասիրական
խորհուրդը:
-
{Լաւ}
ասացիք,
-
պատասխանեց
բժշկապետը,
-
իմ
տալու
խորհ
եց
գործակատարը,
ստրկական
պատկառանքով:
-
Շատ
{լաւ},
եթէ
խօսք
դուրս
չգայ
գործաւորներից,
ոչ
ով
ոչինչ
նել
նորան:
-
Այո՛,
իմ
պարոն.
բայց
դուք
շատ
{լաւ}
իմանում
էք
այս
գործերը:
Աշխատաւորքը
գործարանում
մերժէք
ինձ,
ես
աղքատ
տղայ
եմ...
-
Այդ
բոլորը
{լաւ},
բայց
ամսական
հինգ
մանէթի
անուն
տուեցիր,
այդ
ի՛
ուղթ
կպցնել,
որ
ընդունող
աստիճանաւորը
չկարողանայ
{լաւ}
նկատել
պատրաստուած
հազարաւոր
վերարկուների
մահուդի
տեմ
իսպառ
խայտառակել
նորա
ե՛ւ
անունը,
ե՛ւ
անձը:
{Լաւ},
ապա
եթէ
այդ
նզովեալը
վեր
կենայ,
եւ
ինձ
եւս,
ի
ց
Թիւթիւնճի-օղլուն
ուրախացած,
որ
իւր
հակառակորդը
{լաւ}
զէնք
տուեց
իւր
ձեռքը:
-
Ուրեմն,
-
հաւելացրեց
լսում
եմ,
կը
հասկանամ
եւ
կը
պատասխանեմ
քեզ,
եւ
{լաւ}
է,
որ
մեր
խօսակցութիւնը
ստանում
է
այսպիսի
շարուն
ւ
սովորական
զարդարանք
գործ
ածելու
համար:
Բայց
թէ
{լաւ}
թէ
վատ,
երեւում
էր,
որ
այս
Թիւթիւնճի-օղլուի
հիւ
-
Այո՛,
-
պատասխանեց
Թիւթիւնճի-օղլուն:
-
Շատ
{լաւ},
-
ասաց
Շահումեանցը,
-
հողը
կղմինդր
դառնալով,
մի
յց
չգիտեմ,
ի՞նչ
բան
է,
որ
ներսիցս
ասում
է,
-
թէ
{լաւ}
կը
լինէր,
որ
չընդունէի
այդ
ասածներդ...
Բայց,
ուէտնումը,
եւ
յետոյ
ճաշի
ժամանակը
կորուսանելով,
{լաւ}
էր
համարել
մտանել
Բարբոյի
պանդոկը,
եւ
մի
փոքր
կա
իտակ
մարմարիոնեայ
գունդերի
վերին
կիսաբաժինքը,
եւ
{լաւ}
ուշ
դնողի
համար
կարելի
էր
նկատել,
որ
նորա
կուսակ
Նա
երկար
հասակով
երիտասարդ
է,
փայլուն
աչքերով
եւ
{լաւ}
հագնուած:
-
Շատ
բարի,
-
պատասխանեց
պառաւը,
թիւնը
նորանցից
բաժանուելու
համար,
լաց
կը
լինէր.
{լաւ}
որ
մի
օտար
մարդ
չկայ,
եթէ
ոչ,
խայտառակ
կը
լինէի
արսանիքի
վերայ
դատողութիւն
է
առնում
մօր
հետ:
Այդ
{լաւ}
չէ՛,
զաւա՛կս,
քեզ
ի՞նչ
փոյթ
մտածել,
մեք
ամենայ
պատմել,
-
հարցրեցի
ես:
-
Ամենայն
բան
իմանալը
{լաւ}
չէ,
շուտ
կը
ծերանաս,
հայրս,
-
պատասխանեց
պառաւը
սխանեց
կինը,
-
կարծելով,
թէ
դու
տանն
էիր,
բայց
{լաւ}
եղաւ,
որ
շուտով
եկար:
Թիւթիւնճի-օղլուն
առեց
նակից
էր
եղած
մի
հարստականի:
Թիւթիւնճի-օղլուն
{լաւ}
գիտէր,
որ
մարդու
արժանաւորութիւնը
ժանգոտ
ոսկու
ո
կ
առաջի
պսակներին
Սուրբ
Կարապետ
պիտի
երթայ:
-
{Լաւ}
հաշիւներ
են.
այսպէս
պիտի
առնէ,
այնպէս
պիտի
առնէ
հետ
խօսելու
չեմ
կարող
կտրական
բան
ասել:
-
Շատ
{լաւ}
ես
ասել.
եթէ
միւս
անգամ
գայ,
ասա՛
նորան,
որ
ամ
ր
որդիք
ենք.
բոլորն
ի
միասին
մարդկութեան
անդամ,
{լաւ}
կամ
վատ
անդամ
եւ
այս
լաւերի
վերայ
պարտականութիւն
յս
լաւերի
վերայ
պարտականութիւն
կայ
այն
վատերը
եւս
{լաւ}
շինել:
Ինչո՞վ,
ի՞նչ
կախարդական
գաւազանով:
-
Կա
անբարոյական
մարդիկ,
բայց
մի՞թէ
չկային
այնտեղ
եւ
{լաւ}
մարդիկ,
շա՜տ,
եւ
ի՞նչ
իրաւունք
է
ասել,
թէ
ամեն
սաստիկ,
նորա
նամակ
սառնութեան
մասին,
բայց
յետոյ
{լաւ}
էր
համարում,
լսել
նորա
մի
քանի
ասած
խօսքը,
եւ
ե
սիրտը
թրթռում
էր,
ոտքերը
ծալւում
էին.
վերջապէս
{լաւ}
փաթաթուելով
իւր
կարճ
մուշտակի
մէջ,
մօտեցաւ
պարտի
ւ
երկիւղ
կրելով
թշնամուց,
թողել
էր
իւր
դարանը
եւ
{լաւ}
էր
համարել
պատսպարան
գտանել
անմարդացած
փողոցի
մէջ
ոգին
աշխարհի
երեսին
ունի
մի
թանկագին,
կամ
առաւել
{լաւ}
ասել
անգին
բան,
այդ
դու
էիր.
ուրեմն,
ինչպէս
կա
մքը
լսելու,
միմիայն
հետեւելով
մի
անցողական,
կամ
{լաւ}
ասել,
րոպէական
շարժառիթի
ազդեցութեան...
Մի
անալու
չլինէր
իւր
մօր
դեղերով:
Մանուշակը
թէեւ
{լաւ}
գիտէր
իւր
մօր
ճարերի
չնչին
եւ
յիմարական
բաներ
լին
ան
կարող
են
տալ
զանազան
զգայարանքների:
Առաւել
{լաւ}
հաստատութիւն:
Մի
գիշեր
գալիս
են
եւ
բախում
են
Ման
է
կենում,
ճրագ
է
վառում,
տեսանում
է,
որ
երկու
{լաւ}
հագնուած
մարդիկ
նայում
են
պատուհանից
եւ
նշանացի
ե
նորա
մէջ
սխտորի
փեճեկներ
շատ.
յետոյ,
այն
երկու
{լաւ}
հագնուած
մարդիկը,
որ
բերել
էին
դայեկին
այստեղ,
որ
ինքդ
հրաժարուէիր
այդ
ամուսնութենից.
պատճառ,
{լաւ}
բաներ
չեն
խօսում
այդ
աղջկայ
մասին,
ասում
են,
որ
ատ
է,
երկու
հազար
մանէթ...
Ասելը
հեշտ
է:
-
{Լաւ}
ես
ասում,
քուրիկ,
միայն
Գասպարի
աղջկայ
աչքերը.
,
դրացու
աղջիկը
գրել,
կարդալ
չգիտէ,
բայց
առաւել
{լաւ}.
մայրս
ասում
էր,
որ
կնիկ
մարդերու
համար
առաւել
.
մայրս
ասում
էր,
որ
կնիկ
մարդերու
համար
առաւել
{լաւ}
գիր
կարդալ
չիմանալը,
քան
թէ
իմանալը,
պատճառ,
ն
րդալ
չիմանալը,
քան
թէ
իմանալը,
պատճառ,
նորանից
{լաւ}
բան
դուրս
չէ
գալիս:
Պէտք
է
ասես,
թէ
նորա
ցեղը
շ
յիշատակը,
բայց
այդ
բոլորը
զուր
է,
ողորմած
հոգին
{լաւ}
է
իմացել
աշխարհիս
բանը,
եւ
մեծ
խելք
բանեցնելով
ճ
րաժարուիմ
նորա
դստեր
ամուսնութենից.
ո՜հ,
ինչպէս
{լաւ}
կը
լինէր
իմ
բանը,
եթէ
այժմ
տար
ինձ
մի
հազարը,
ա
նի
այդ
անիրաւը,
ճշմարիտ,
իմ
առ
ու
տուրը
կարող
է
{լաւ}
կանգնել,
եթէ
երկու
հազար
մանէթ
ձրի
արծաթ
մտանէ
ի
էր
իմ
ամուսնուն
փեսայութեան
ժամանակ:
-
Բոլորը
{լաւ}
է,
քուրիկ,
բայց
այդ
մատանին...
Ա՜խ...
Խնդ
դատաստան
կատարել,
իսկ
ուրիշները
նոցա
վերայ
բացի
{լաւ}
խօսելուց
չեն
կարող
վատ
խօսել,
այսինքն
ճշմարտապէս
եանց
Մկրտիչի
ցած
եւ
ստորաքարշ
բնութեան
կամ
առաւել
{լաւ}
ասել,
անբարոյականութեան
վերայ,
խեղճ
ողորմելի
թշ
յում
Խան-սարայի
մէջ:
Մեր
ցեղապետը
եւ
խոհարարը
{լաւ}
հասկանալով,
որ
այս
սպանութենից
յետոյ
անհնարին
պի
յնութիւնը,
որ
իւրեանք
սիրում
էին
միմեանց,
կամ,
{լաւ}
եւս
ապացուցանելու
համար
ասածը,
ցոյց
տար
իւր
նամա
զարկելը
բացարձակւում
էր
դուռի
վերայ,
այնպէս,
որ
{լաւ}
նկատողը,
դուռից
կարող
էր
իմանալ
նորա
կուրծքի
խռո
ել,
որ
Հայաստանի
աբեղայքը
մականուանել
են
նորան
"
{լաւ}
չէ
".
պատճառ,
Մխիթարը,
տեսանելով
մի
անպատեհ
բա
տեսանելով
մի
անպատեհ
բան,
սովոր
էր
ստէպ
կրկնել՝
{լաւ}
չէ,
լաւ
չէ։
Մխիթարի
գեղեցիկ
յատկութեններից
մի
անպատեհ
բան,
սովոր
էր
ստէպ
կրկնել՝
լաւ
չէ,
{լաւ}
չէ։
Մխիթարի
գեղեցիկ
յատկութեններից
մինն
էր
ն
րհուրդը,
դարձել
են
Պապականութեան
մշակողներ
կամ,
{լաւ}
եւս
ասել,
արծաթագին
ստրուկներ,
իւրեանց
ազգի
մատ
կական
դպրութեան
համար։Թ՛ղ
նորա
բամբասողքը
առաւել
{լաւ}
գործ
կատարեն,
թո՛ղ
խրատ
քաղելով
նորա
արածների
հե
րհի
ընդհանուր
լուսաւորութիւնը
նորա
համար
չէ,
եթէ
{լաւ}
գնահատենք
լուսաւորութիւն
բառիս
արժանաւորութիւնը։
լով
իւրեանց
շղթայակապ
արգելանքներից,
կամ,
աւելի
{լաւ}
ասել,
ճեղքելով
իւրեանց
մեռելապատանքը,
կենդանացե
ռքը։
Խեղճութիւնը
նիւթականապէս
պատճառ
տուեց
կամ,
{լաւ}
ասել,
որպէս
մի
խթանով
ծակեց
քնած
ազգերի
կողքը.
գործակցութիւնը
նոցա
հետ,
չէին
կարող
խոստանալ
մի
{լաւ}
ապագայ
հայկական
գրատպութեանը։
Նախախնամութեան
կամ
ւ
եթե
աղագաւ,
զի
եթէ
ստուգապէս
դիտաւորութիւն
կամ
{լաւ}
եւս
ուղղութիւն
իմաստնոցդ
Հայոց
էր
անդնդասոյզ
միան
այտաճամուկ
ծիր
ի
սկզբանէ
անտի
իւրոյ
գոյութեան
կամ
{լաւ}
ասել
որչափ
պատմութիւնն
լոյս
տայ
մեզ,
այլ
ընդհակա
լուսաւորեալ
ազգաց՝
գինք
են
անդուլ
ճգանց,
կամ
թէ
{լաւ}
ասե՝
գինք
արեան.
իսկ
Հայք
ի
հարկէ
ծայրագոյն
պակ
նակակից
Տէրութեններին։
Յիսուսեանք,
այս
բանը
շատ
{լաւ}
հասկանալով,
իւրեանց
ներգործութեան
համար
ընտրեցին
արգի
օգտի
համար
սպանել
ամենայն
տեսակ
բնական
կամ,
{լաւ}
ասել,
սեպհական
գործունէութիւն,
մի
խօսքով՝
մարդ
ա
սաստիկ
ցանկանում
էր,
որ
ծեծուի,
միւս
կողմից՝
{լաւ}
հասկանում
էր
բանի
զօրութիւնը,
որ
նորա
ընկերքը
եւ
չէ
համոզում
նորանց
իւր
ոգեւորեալ
սրբութենովը.
նա
{լաւ}
գիտէր,
որ
այդպիսի
մարդերից
չէ
կարելի
Կարգ
հիմնել
աբանութիւն
"
(Physiologia)
ուսանելու
գիրք
կամ,
{լաւ}
ասել,
ոգեւորութեան
եւ
սրբութեան
մի
խորհրդական
նշ
ողովրդին
եւ
աշակերտներ
ճարել։
Հոգեւորականութիւնը
{լաւ}
աչքով
չէր
նայում
նորա
վերայ
եւ
մինչեւ
անգամ
դատապ
ցը,
այն
երեւելի
Աստուածաբանը,
որի
հետ
Իգնատիոսը
{լաւ}
չէր
մինչ
դեռ
Փարիզումն
էր
համալսարանի
մէջ։
Այսու
ւթիւն
պարգեւէ
Իգնատիոսի
մտադրութեան։
Ամենայն
բան
{լաւ}
էր
գնում
հասարակութեան
համար։
Իգնատիոսին
թւում
է
նա
Գեներալին
ընտրել
Յիսուսեանների
միջից
երկու
շատ
{լաւ}
եւ
ուսումնական
մարդիկ՝
ժողովը
ուղարկելու
համար։
ալ
սովորութեններին։
Սպանիայում
եպիսկոպոսները
շատ
{լաւ}
չէին
նոյնպէս
Յիսուսեանների
հետ՝
մտքերումը
ունենա
ւորական
եւ
աշխարհական։
Առաջիններից
պահանջւում
էր
{լաւ}
կրթութիւն.
պատճառ,
նոքա
քահանայք
էին
եւ
դպրոցնե
ը,
նոցա
մտքի
ուղղութիւնը,
եւ
շատ
անգամ՝
առաւել
{լաւ},
առաւել
ճիշտ,
քան
թէ
նոցա
թագաւորները
եւ
նախարա
զատութիւնը
եւ
անկախութիւնը։
Կարգի
հիմնադիրքը
շատ
{լաւ}
են
հասկացել
իւրեանց
դարու
բանական
ուղղութիւնը։
Ն
ոյս
ունէին,
նաեւ
աշխատում
էին
իսկ
հասանել
մի
նոր
{լաւ}
ապագայի։
Ի՞նչպէս
ուրեմն
դադարեցուցանել,
մեռուցա
կած
'չկար,
որ
դարը
չէր
լսելու
նորան։
Յիսուսեանք
{լաւ}
ճանաչեցին
այս
ճշմարտութիւնը,
վասնորոյ
եւ
անուանե
ցած։
Բայց
այսքան
պաշտօնների
գործերի
մէջ,
որ
շատ
{լաւ}
կապած
են
մինը
միւսի
հետ,
չ'կայ
մարդ
եւ
Քրիստոնեա
կատար
իշխանութեան
վերայ,
բայց
գաւառապետը,
որ
եւ
{լաւ}
չէր
փոխարքայի
հետ,
չ'կամեցաւ
լսել
ամենեւին
ոչինչ
եան
մէջ,
ուր
օտար
մարդ
չէր
կարող
ոտք
կոխել։
Շատ
{լաւ}
ուսաւ
Չինացոց
լեզուն,
հագնում
էր
Բօնզի
հագուստնե
ել
Պօրտուգալացիքը՝
համոզելով,
թէ
ոչ
ոք
նորանցից
{լաւ}
չ'գիտէ
թնդանօթի
գործածութիւնը,
որով
միմիայն
կարե
ելու
գայ,
ես
կեսարին
համաձայն
իմ.
ամենայն
մահից
{լաւ}
է
անակնկալ
եւ
յանկարծական
մահը"։)
Վերջապէ
ունուեցաւ
մեծ
սիրով։
Ֆրանսիացոց
հոգեւորականներից
{լաւ}
մարդիկը,
ինքը
Բօսիւէ,
բարեկամ
էին
Քենելի
հետ։
ստաւ
Պապական
աթոռը
Կլեմենտ
XIV
շատ
ուսումնական
եւ
{լաւ}
մարդը.
նա
լաւ
գիտէր՝
ինչ
աստիճանի
ողորմելի
դրու
ոռը
Կլեմենտ
XIV
շատ
ուսումնական
եւ
լաւ
մարդը.
նա
{լաւ}
գիտէր՝
ինչ
աստիճանի
ողորմելի
դրութեան
մէջ
էին
թո
ր
գրքի
մէջ
սեւ
գոյնը
կարմիր
չէ
ներկում
կամ,
աւելի
{լաւ},
չէ
ոսկեզօծում,
ինչպէս
սովոր
է,
Յակոբ
Կլեման
թագա
որասպան
աբեղայն
Յութիտի
հետ
համեմատելով.
երեւի
թէ
{լաւ}
իմանալով
ներկելի
բանի
եւ
իւր
ներկի
քիմիական
որակո
կանան
ինչպէ՛ս
պիտոյ
էր
նոցայ,
ապագայ
օրերը
աւելի
{լաւ},
աւելի
խելացի
կերպով
հոգալ
ու
տնտեսել
միմեանց
հե
կը
լինէր
նորա
երեխային
եւ
որ,
չնայելով
մաքուր
եւ
{լաւ}
թղթի
վերայ
պատկերազարդ
տպագրութեանը,
շատ
դիւրագի
անի
էլ
գաւառական
բարբառներ։
Այսպիսի
բառերը
աւելի
{լաւ}
է
մի
քանի
խօսքով
բացայայտել,
քան
թէ
տեղական
մի
ա
,
այո՛,
աղ
ու
համ
են
տալիս
գործին։
Մի՞թէ
աւելի
{լաւ}
եւ
աւելի
յարմար
չէր,
որ
ինքը
հեղինակը
բացատրէր,
բառարան
շինելու,
թէեւ
բոլոր
այլաբանութիւնքը
շատ
{լաւ}
հասկանում
ենք։
A
propos,
Հորթաթողի
բարեկենդան
կ
ի
առաջ։
Հարկ
չկայ
ասել,
որ
քսան
տարի
ետքը
աւելի
{լաւ}
պիտի
հասկանան
իրար
խօսածը։
Կան
գաւառական
բառե
շեալ
գաղափարի
համար
բառի
կամ
ձեւի
է
կարօտ,
աւելի
{լաւ}
չէ՞,
որ
մի
հայ
ընկերութեան
միջից
առնու
իր
չունեց
է,
ինչպէս
ծանօթաբանում
է
յառաջաբանի
մէջ:
Եւ
եթէ
{լաւ}
ուշադրութեամբ
նայենք
այս
գործին,
կը
տեսնենք,
որ
էլ
թեթեւութեան
արդիւնք
է:
Թող
այդպիսի
պարոնները
{լաւ}
սորվին
ընդհանուր
պատմութիւնը
եւ
նորա
հետ
կապակից
րանից
յետոյ
էլ
ի՛նչ
է
արել,
այդ
միտքս
չէ,
միայն
{լաւ}
գիտեմ,
որ
մի
քանի
տող
էլ
կար:
Նախիջեւանի
մէջ
բն
անի
մէջ
բնաւ
աւանդութիւն
չկայ
այս
Նուրինի
մասին.
{լաւ}
գիտեմ,
որ
տղայութեանս
ժամանակ
շատ
եմ
զզուեցուցել
մ
արդէն
ասացինք,
այսպիսի
գրքերը
պիտի
թարգմանուին
{լաւ}
բնագէտների
ձեռքով.
պատճառ,
լոկ
թարգմանութիւնը
շ
էին
այս
պատճառով,
այդպիսի
գրքերի
թարգմանիչը
պիտի
{լաւ}
գիտենայ
իր
առարկան
եւ
գիտութեան
ներկայ
վիճակը,
ո
կամ
նոր
բաներ
չեն,
մենք
այդ
ամէնը
գիտենք"։
Ես
{լաւ}
գիտեմ,
որ
այն
դուռը,
որտեղից
ես
եմ
մտնում,
բաց
է
ամէն
մարդու
համար,
եւ
վկայում
եմ,
որ
ինձանից
{լաւ}
իմացողներ
էլ
կան,
բայց
այդ
աւելի
վատ
է
նոցայ
համ
ի
օդը,
որ
անմիջական
յարակցութիւն
ունի
ջերմութեան
{լաւ}
առաջնորդ
մարմինների
հետ:
Երկու
անգամ
կանգնելով
հ
մանակ
պարապել
են
հայք
որսորդութեամբ.
կամ,
աւելի
{լաւ},
ե՞րբ
է
մտել
նոցայ
մէջ
երկրագործութիւնը,
որպէս
շատ
տեղ
աղ
ու
համ
էին
տալիս
գործին:
Մի՞թէ
աւելի
{լաւ}
եւ
աւելի
յարմար
չէր,
որ
հեղինակը
ինքը
բացատրէր,
ղինակը,
ո՞չ
միայն
մաքուր
խղճմտանքով,
այլ
եւ
շատ
{լաւ}
հասկացած
լինելով
եւ
ըմբունելով
իր
խնդիրը:
Այնպիս
ն
ամօթխածութիւնը
ստիպում
է
նորան
յողդյողդուել:
"
{Լաւ},
տու՛ր
տեսնեմ,
-
ասում
է
նա
Սօսին,
-
վա՛յ
թուք
ո
հիւանդ
լինելը
մերձիմահ
հիւանդութիւնից
անհամեմա՛տ
{լաւ}
է,
սակայն,
կատարեալ
առողջութիւնը
կամ
առողջանալո
առողջութիւնը
կամ
առողջանալու
համար
աշխատելը
աւելի
{լաւ}:
Աշտարակ
գեղի
հասարակաց
տեսչութեան
եւ
հասար
ի
տանի՞նք.
հաւողի
ժամանակ
ա
գալի,
թազայ
հաւող,
{լաւ}
դեղձը,
չի՞
հարկաւոր
տանի՞նք.
էս
հո
մենակ
մեզ
հա
դիհը
կը
պահեն,
ընդուր
որ
գիտեն,
թէ
դու
ինձանից
{լաւ}
ես.
քեզնից
խէր
կը
հանեն,
համա
ինձնից,
ութ
տարի
ոխ
հէնց
ճամփորդներին
ենք
տալի
կամ
աղքատներին,
էս
{լաւ}
ա
հլա
խէր
ա
ըլնում.
քաղքումն
ամէն
բանն
էլ
փողով
նը
մի
խան
կըլներ.
աստուած
տուել
ա,
ամէն
բանները
{լաւ},
հանդները
շատ,
իրանք
անբան
"
(եր.
157):
հետեւ
հեղինակը
վկայում
է
թէ
մողնեցոց
ամէն
բանները
{լաւ}
են
եւ
հանդները
շատ:
Թէեւ
արգոյ
հեղինակը
ցոյց
է
տ
նպէս
ողբալի
բան:
Երեւի
թէ
մողնեցոց
վիճակից
{լաւ}
չէ
եւ
կարբեցոց
եւ
հանավանքցոց
վիճակը,
երբ
նոքա
ա
պահւում
է
այնտեղ
շերամը:
Ծառի
տէրը
խնայում
է
իր
{լաւ}
թթենու
տերեւը.
(թէեւ
նորա
լաւ
կարծած
կարմիր
թթե
տէրը
խնայում
է
իր
լաւ
թթենու
տերեւը.
(թէեւ
նորա
{լաւ}
կարծած
կարմիր
թթենին
երկրորդական
է
շերամաբուծութե
անից
որ
ուզում
է
օգուտ
քաղել
պէտք
է,
որ
այդ
բանը
{լաւ}
սորուի.
այլապէս,
շատ
օգտակար
բանն
էլ
կը
մնայ
ան
բչաղը"։
Քեարամի
եւ
Աշըգ-Կարիբի
խաղերը:
Ո՞րն
է
{լաւ},
ո՞րն
է
վատ
`
դորա
վրայ
չէ
խնդիրը,
երեւոյթը
հար
:
Բայց
այդքան
բան
անցնելուց
յետոյ
երբ
պատուաստը
(
{լաւ}
է
թէ
վատ,
այն
չէ
խնդիրը)
բնիկ
է
դարձել,
հնար
կ
ողը,
կամ
նոցա
ամէն
մի
կարդացողը,
չէ՞
որ
հայ
է:
{Լաւ}
որ
հնար
չկայ
իմանալու
թէ
ով
մեզանից
ի՛նչ
ազգից
է
րեսար
կ՚ուզեմ:
Կիրակի
էլ
պա՞ս
կ՚ըլնի,
-
էրծաթից
{լաւ}
թա՞ս
կ՚ըլնի,
Որդիդ
մեռնի
վարդապետ,
-
սիրածը
չհա՞
կել
նորա
կարողութիւնը,
որ
իբրեւ
ելեքտրականութեան
{լաւ}
առաջնորդ,
կամուրջ
է
լինում
օդի
եւ
երկրագունդի
մէ
ագոյրը
անօսրանում
է)։
Մունջը,
մի
փոքր
աւելի
{լաւ}
է
դրուած
բնութեան
մէջ,
քան
թէ
վերին
աստիճանի
կեր
ր
բարբառներ
մեր
լեզուի՝
Արարատեան
եւ
Կ.
Պօլսի,
{լաւ}
ու
վատ
գործ
են
կատարում։
Թող
նոցա
ներքին
բազմամա
յդ
խորիմաստ
փիլիսոփային
էլ
խորոհուրդ
կը
տանք,
որ
{լաւ}
ուշադրութիւն
անէ
երկու
իսպառ
անմերձենալի
կարծուած
Դուռը
ակնբախ
շատ
ունէր
պաշտպանելու
աւանդութիւնը.
{լաւագոյն}
միջոցն
էր
այդ,
որպէսզի
թոյլ
չտրուի
հայերին
`
պատ
արտքի
դէմ։
Բայց
Յիսուսեանք
պատասխանեցին,
թէ
Հ.
{Լաւալլետը},
գլխաւոր
իշխան
լինելով,
այն
Յիսուսեան
ընկերութե
զօրութենով
Յիսուսեան
կարգը
պարտաւորւում
էր
վճարել
{Լաւալլետի}
պարտքը,
եւ
թէ
հակառակ
այս
վճռին
Կարգը
չ'կամենար
լ
վերեւումը
յիշած
նորա
մի
մասնը
պարտաւոր
է
վճարել
{Լաւալլետի}
պարտքը։
Պարլամենտը
հրամայեց
Յիսուսեաններին
ներկա
ասել
էր,
քանի
որ
ձգտողութեան
զսպանակը
գտնւում
էր
{լաւած}
վիճակի
մէջ:
Նա
պիտի
հետ
դառնայ
այն
րոպէից
սկսած
կորդիս
ցաւը
թուլացաւ,
յոյս
ունեմ,
որ
վաղը
իսպառ
{լաւանամ}:
Այսօր
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս
եւ
1
ֆունտ
թաբակ:
ասարակ
խմելի
գինի
հարիւր
քսան
շիշ,
Շամպայն,
շատ
{լաւերը},
Կլիկ
եւ
Րեդերեր
քսանչորս
շիշ.
Մադեռա,
Խերէս,
աւելի
անարգ
է
լինում,
կամ
անհասկանալի.
սորանից
{լաւերը}
կան՝
"
ջանի
գործ
ենք
լինում
",
"
յօրէ
անտի
իւր
տկացուցիչը
յատկացելուց
նախընթաց։
Բայց
սորանից
էլ
{լաւերը}
կան՝
"
ըստ
այլ
եւ
այլ
ժամանակին
հանգամանաց
",
"
էին
դարձած,
եւ
մեղադրում
է,
թէ
ինչո՛ւ
համար
շատ
{լաւերի}
միջից
միմիայն
մարմին
դարձողների
վերայ
մատով
չեմ
ց
ասին
մարդկութեան
անդամ,
լաւ
կամ
վատ
անդամ
եւ
այս
{լաւերի}
վերայ
պարտականութիւն
կայ
այն
վատերը
եւս
լաւ
շինել
թէ՛
ազգը
եւ
թէ՛
նորա
պակասութիւնքը
եւ,
եթէ
աւելի
{լաւը}
կամիք,
պակասութիւնքը
աւելի
նախընտիր
են,
քան
թէ
ոչնչացուցած
է
երեւում
աբեղաների
ձեռքով:
Բայց
թէ
{լաւը}
կամի
Պ.
Իսահակեանցը,
Ղազար
Փարպեցու
Մամիկոնեանց
ովորելով
այդպիսի
դառն
բաժակների,
մոռացել
է
աւելի
{լաւը}
որոնելու
գաղափարը:
Ներկայումս
աշխարհի
լուսաւորու
հնար
ստանալու
են
մի
մեծ
բարոյական
(ի
հարկէ
դէպի
{լաւը}
)
յեղափոխութիւն
գործել
իւրեանց
հասարակութեան
մէջ
-
Ձեր
մռայլութիւն,
-
պատասխանեց
վախեցած
դեւը,
-
{լաւը}
չկարողացայ
գտնել.
իրաւ
է,
շարադրութիւնքը
բաւակա
ամարս
չեն.
ի՞նչ
պիտոյ
է
առնել,
եթէ
չկայ
սոցանից
{լաւը}.
բայց
իմ
կարծիքով,
թէպէտ
ես
բժիշկ
չեմ,
պիտոյ
է
պէս
չէր,
ինչպէս
կամէր
հաւատացնել
Կոմսին:
Այս
էր
{լաւը},
որ
նորա
առաջեւ
կանգնողը
եւս
շատ
խաբուելու
պտուղ
ածելու
համար
է.
"
վատէրը
կ՚եփենք
կազ
կը
շինենք,
{լաւն}
էլ
խիաթի
կը
քաշենք,
է՜հ,
մի
բանի
պէտք
կը
գայ
էլ
այ
ընդդէմ
մերժողութիւնքը
առանց
բացատրութեան,
լոկ
{Լաւուազիէ},
Դեւի
եւ
Լիբիղ
հեղինակների
անուններով,
առանց
աս
ջեւ
նորա
խաւար
կողմերը՝
ապացուցանելու
համար,
թէ
{լաւութեան}
ոյժը
չէր
կարող
յաղթահարուիլ
չարութենից,
այլ,
դո
իւր
սեպհական
անձնասիրութիւնը,
անհոգանալ
ընտանիքի
{լաւութեան}
մասին,
ամօթ
չէ՞,
ասում
եմ,
միեւնոյն
ընտանիքի
մ
րը
եւ
վերջապէս՝
մահու
բաժակը
ազգի
անունով,
ազգի
{լաւութեան}
եւ
եկեղեցու
հաստատութեան
համար
մինչեւ
տակը
խմելով
նայն
օր
իրաւունք
ունի,
այդ
հոգեւորներից
մինը
իւր
{լաւութեան}
համար
պատուելու
եւ
սիրելու,
իսկ
միւսը,
իւր
վատթ
շատերը
կը
կամենային
հնարք
գտնել,
որ
Տիրոջդ
արած
{լաւութեան}
տեղը
բարի
չհատուցանէին,
այլ
նորա
հակառակը։
Իսկ
,
ե՛ս
եմ,
-
պատասխանեց
տիրացուն:
-
Երեւի,
օդի
{լաւութեան}
պատճառով
դուրս
էք
եկել
ման
գալու,
շատ
լաւ
էք
արե
ց,
որ
զինքն
կամելով
ցուցանել
սկիզբն
քաջութեան
եւ
{լաւութեան}
՝
հրամայէ
զբազում
մատեանս
եւ
զգրոյցս
առաջնոցն
ըստ
համարում
է
մեր
աղիքի
խորհուրդները,
գիտէ,
որ
ես
{լաւութիւն}
եւ
բարի՛
եմ
ցանկացել
ամեն
մի
մարդու,
գիտէ,
որ
ա
տո՛յգ
է,
որ
ասում
են,
թէ
աշխարհի
երեսին
ամենայն
{լաւութիւն}
վճարւում
է
ապերախտութեամբ:
Եղբայրս
որ,
եթէ
ես
չ
յց
այդ
խաչը
ցոյց
է
տալիս
արիւն
թողնելու
համար
օրի
{լաւութիւնը}:
Ճարս
կտրուեցաւ,
վեր
կացայ
եւ,
չնայելով
եղանակ
,
Քրիստոսի
կանոնին
ընդդէմ
վարուեցաւ,
եւ
ինքը
իր
{լաւութիւնքը}
եւ
աշխատութիւնքը
մեծ
մեծ
պարծանքով
գրեց)։
Եւ
ո
ին
Ամերիկայի
Քուէպէք
քաղաքում,
որ
շինած
էր
սուրբ
{Լաւրենտիոսի}
գետի
վերայ
եւ
որի
մէջ
բանակում
էին
շատ
հռոմայեցի
ւս
րոպէումը
իսկոյն
անձնաճանաչութիւնը
հրամայում
էր
{լափ}
դնել
այդ
ուրախութեանը,
զգացուցանելով,
թէ
այդ
մի
պիսուն
ասելիք
չունինք:
Եթէ
ցանկալի
եւ
հոգով
{լափ}
ցանկալի
է
նոր
լեզուի
համազգային
միութիւնը,
ապա
ո
էր
ձեր
շանթերը
Աթենասի
ձեռքով,
եւ
այդ
շանթերը,
{լափելով}
նորա
փորոտիքը,
պիտոյ
է
վախճան
դնէին
նորա
անարժան
ացան
այն
մեծ
կրակի
կայծը,
որի
բոցը
պիտի
այրէր
եւ
{լափէր}
ինչ
բանի
որ
պատահէր,
թէ
լաւ
եւ
թէ
վատ:
Ֆրան
նձը
հասարակ
ժողովրդի
արիւնի
եւ
քրտինքի
հետ
միասին
{լափլիզող}:
Այստեղ
անհատուցանելի
է
պարտքը,
այստեղ
բարձրաձա
ն
(нормальный),
երբեք
չեն
կարող
միեւնոյն
լարով
{լափուիլ},
միեւնոյն
ուղղութեամբ
քայլել,
առանց
անօգուտ
եւ
այ,
տեսայ
մի
մեծ
շրջանագծի
մէջ
մի
սեւ
կատու,
որ
{լափում}
էր
մի
գլխատած
սեւ
հաւի
մարմին,
տեսայ
մի
ջրով
լիք
րեանցին,
բայց
աչքի
հայեացքով,
ասես
թէ,
հեռուից
{լափում}
էր
այդ
մետալի
կտորը:
Շաքարեանցը,
սեղանաւորի
գուտ
Նախիջեւանայ
եւ
Գրիգորիուպօլսի,
երկու
եւ
կէս
{լաք},
այսինքն
երկերիւր
եւ
յիսուն
հազար
ռուփի,
որ
առն
վա՛շ
անձանց
մերոց,
զի
ընկլուզաք
զնա
"
(Սաղմ.,
{ԼԴ},
համ.
21
եւ
25)։
§
77.
Այստեղ
պ.
Էմինը
ծ
,
ո՛վ
դու
կո՛յս,
Եւ
պահեա՜լ
անխախտ,
{Լե՛ր}
ինձ
կենախուզ
Կամ
զկնքեալ
դրախտ
Թողացո՛
ոցից
լսելով,
նկատեցի
ձեր
երգածը,
ձեր
կոկորդային
{լեա}
խազը
կարօտ
է
մի
փոքր
մշակութեան:
Եւ
առ
ժամանակ
ե
գոյն
խնդիր
Թեպետ
ես
ի
10-էն
մայիսի
խնդրամատոյց
{լեալ}
էի
ի
հոգեւոր
կառավարութիւնն
տեղւոյս
եւ
յանդիման
կ
նակութեան
պատեպատ
պատրուակաբանութեամբ
իւրով
անգէտ
{լեալ}
զգրողէն
թէ
Նալպանտեանն
էր
թէ
Ուստայեանն,
բայց
այ
,
յանձն
առի
զայն
եւ
զաւուրս
երկուս
անընդհատ
աշխատ
{լեալ}
ամենայն
հարազատութեամբ
թարգմանեցի
եւ
զստուգութենէ
ո՛,
տեսանեմ
"...
Յական
քթթել
նմա
վակժոյժ
{լեալ}
՝
Բուռն
հարկանեմ
զխրոխտ
բրգանց...
Եւ
"O,
yes,
please,
very
good"!...
Ես
ճեղն
{լեալ}
սորամուտ:
"
Կո՛ւտ
կո՛ւտ,
կո՛ւտ,
կո՛ւտ,
կ
ասխանը.
"
կենաց
իմոց
որ
'ի
մանկութենէ
'ի
սկզբանէ
{լեալ}
յազգի
անդ
իմում
յԵրուսաղէմ,
տեղեակ
են
"
եւ
այլն
րայնոց)
զամենայն
զբանսդ,
ընդ
որ
ոչ
սակաւ
ուրախ
{լեալ}
նոցա,
փառս
մատուցին
տեառն։
Իսկ
ես
յառաւելն
բերի
Այլ
ինձ
թուի,
որպէս
այժմ
եւ
առ
հինսն
Հայաստանեայց
{լեալ}
անսիրելութիւն
իմաստութեան
եւ
երգարանաց
բանաւորաց"
յլ
ինձ
թուի,
որպէս
այժմ
եւ
առ
հինսն
Հայաստանեայց
{լեալ}
անսիրութիւն
իմաստութեան
եւ
երգարանաց
բանաւորա
ց,
որք
առ
հասարակ
սովոր
են
յազգի
մերում
միջամուխ
{լեալ}
ի
խումբ
ռամկին
ստանձնել
ինքեանց՝
զԿիկերոնեան
ամբ
ացւոց,
այլ
ի
սեպհական
հին
լեզուէ,
եթէ
վերահասու
{լեալ}
էր
նորա
կազմութեան
Հռովմէական
լեզուաց,
չեմք
յերկ
ապացոյց
Համարին
բանաստեղծական
յօրինուածոց,
որոց
{լեալ}
կարծեն
ի
նախնումն,
երեւի
ի
ժամանակս
նախնի
Հայկազ
ստութեան,
որ
որպէս
այժմ
եւ
առ
հինսն
Հայաստանեայց
{լեալք}
ուսանիմք
ի
ծերունւոյն
Խորնոյ,
այլ
այս
ցրտութիւն
շողը:
Յունաստանից
շուտ
կը
փոխեմ
Պարնաս
{լեառը}
սրբազան,
Քեզանում
յաւէրժ
բնակին
մուսաները
ս
այս
է.
"
Եւ
ի
կատարել
ամացն
քառասնից
"
վերջն
"
Ի
{լեառն}
Սինայ
",
Սուրբ
Ստեփանոսի
գրքից:
Այս
կը
կարդաս
կ
յն
փոքր
համբերե,
որ
այս
բաները
կարգ
ընկնին:
{Լեբեդեւան}
ավարտեց
ուսումը,
բայց
բնակվում
է
դարձյալ
շկոլայի
թե
նոքա
կամին
կազմել
այստեղ
մի
զինվորյալ
լեհական
{լեգեոն}
եւ
պատրաստ
եւ
կազմ
սպասել
մի
կրակոտ
նշանի...
նա,
ազատությունն
իր
հանդուրժելու
դարաշրջանում,
{լեգեոն}
լեգեոնի
հետեւից
էր
ուղարկում
Աֆրիկան
ստրկացնելու
զատությունն
իր
հանդուրժելու
դարաշրջանում,
լեգեոն
{լեգեոնի}
հետեւից
էր
ուղարկում
Աֆրիկան
ստրկացնելու
համար.
յաստեղս
լուսաճաճանչս
Ուրանիա
սիգասցի
Զհրավառ
զիւր
{լեգէոն}
յոլորտս
երկնից
՚ի
տարած,
Կարկտաբեր
թող
թխպագին
յ
կամ
առանձին-առանձին
զինուորների,
կամ
նոքա
ամբողջ
{լեգէոնի}
նիզակների
սլաքներից,
նոյնպէս
խօսւում
է
եւ
նաւերի
այլեւ
անկաճ
դնելով
այդ
բարբառներին։
Հին
{լեզ}.
խուպանիլ։)
Վխտալ՝
кишѣть։
"Լա
գրել
վիպասանական
եւ
ճարտասանական
ոճով
եւ
այլն
հին
{լեզ}....
-
Լսեցի՞ր
դու
իմ
կամքս,
թէ
չէ՞...
,
վերաս
յարձակուեցան
չորս
զրահաւորուած
արիւն-կզակ
{Լեզգիներ}
։
Տեսանելով,
թէ
իմ
կողմից
ամենայն
որեւիցէ
ընդդիմ
լ,
իսկոյն,
զինաթափ
լինելով,
անձնատուր
եղայ...
{Լեզգիները}
կապեցին
ձեռքս
մի
մազեղէն
պարանով
եւ
սկսեցին
յառաջ
ութեան
սկիզբը:
-
Խալիլ
նայի՞բ,
-
աղաղակեցին
{Լեզգիները}
միաձայն,
-
նա,
որ
կամէր
դաւաճանել
Մեծ
Մարգարէի
ք...
-
Դէպուղիղ
Շամիլի
մօտ,
-
խօսքս
կտրեցին
{Լեզգիները}:
Երկու
օր
երկու
գիշեր
ճանապարհ
կատարելով՝
վ
մտանք
Շամիլի
աթոռանիստ
քաղաքը:
Ինձ
հանգստացուցին
{Լեզգիները}
մի
գոմի
մէջ.
փոխանակ
մազեղէն
պարանին՝
ձեռքս
անց
նակ
ինչպէս
պատահել
էր
պ.
Շահբէգին,
որ
արիւնկզակ
{լեզգիների}
ձեռքով
գերի
տարուեցաւ
դէպի
Շամիլանիստ
աթոռը,
երե
ւսաւորչական,
հռովմէական,
բողոքական,
յունական,
{լեզո՞ւ},
ա՛հ,
աչքդ
լոյս,
ես
էլ
դորա
քամակիցն
եմ.
ո՞ւր
մարդ,
որ
երկու
ոտքով
կաղում-կակազում
է,
դրախտի
{լեզո՞ւն}
է
խօսում,
հայկաբա՞ն
է
միթէ։
Կամ
նա,
որ
չափածոյ
այժմուս:
Հայկական
լեզուն
եւս
իբրեւ
մարդկային
{լեզու}
ամենեւին
բաց
առնված
չէ
այս
կանոնից:
Տեսնում
ենք
տան
իւրում,
թարգմանեալ
զթուղթն
երեսփոխանութեան
ի
{լեզու}
ֆրանսիական,
հաստատեալ
զայն
գրով
եւ
արքունի
կնքով
նատան
իւրում
թարգմանեալ
զթուղթն
երեսփոխանութեան
ի
{լեզու}
ֆրանսիական
հաստատել
զայն
գրով
եւ
արքունի
կնքով:
րգմանին
դիւանի
իւրոյ,
առ
ի
թարգմանել
յանգլիական
{լեզու},
ի
ֆրանսիական
թարգմանութենէն,
արարելոյ
ի
դիպլոմ
ի
ճիշտ
զերկրորդ
զթուղթն
եւ
իբրեւ
ընթեռնուի
զայն
ի
{լեզու}
ֆրանսիական,
ասաց
ցիս,
թէ
մարթ
է
զթուղթդ
զայդ
հր
այն
ըստ
բերանացի
պատուիրանի
Ձերում
գրեմ
՚ի
սմա
՚ի
{լեզու}
բնիկ
մեզ,
եթէ
յազգասիրութիւն
Ձեր
ապաստան
առնեմ
տ
հարց
է,
բայց
փաստն
այն
է
որ
նա,
որպես
ժամանակի
{լեզու},
այնպիսի
անձեռնմխելի
իրավունք
ունի,
ինչպես
նրան
մաստ
է:
Որպեսզի
այն
դարձնել
ընդհանուր
խոսակցական
{լեզու}
`
ոչ
միայն
մեզանում,
այլեւ
ամենաուժեղ
ժողովուրդն
պացուցանում
են
հայոց
լեզուի
առաջնութիւնը
եւ
Ադամի
{լեզու}
լինելը:
Նալբանդեանցին
խայտառակել
է
նորա
համար,
ալ
դիակ.
դուք
կամք
չունիք...
Ձեզ
եւ
հարկաւոր
չէ
{լեզու}
եւ
բանականութիւն,
մտածեցէք
մեր
խելքով...
Ահ
ակերտներ
ուղարկել
դէպի
յունական
դպրոցները,
որ
՚ի
{լեզու}
պանծալի
եւ
ստոյգ
յօդանալով
ճեմարանին
վերաբանութեա
ր
լեզուո՞վ:
Այդ
ի՞նչ
խելացնոր
բան
է,
մի՞թէ
Հայք
{լեզու}
չունին:
-
Անպիտան
է
նոցա
լեզուն,
անկիրթ
եւ
ացնել
մեր
բոլոր
հեղինակներին,
թէ
մի
հին
եւ
մեռած
{լեզու},
որ
կորուսել
էր
իւր
իրաւունքը
ընկերական
կեանքում
անաստեղծութեան
ոգին,
իսկ
միւսի
գլխի
վերայ
հրեղէն
{լեզու}
եւ
աջոյ
ձեռքում
բռնած
մի
ջահ,
լուսաւորում
է
Արար
,
նահապետ,
օրհնի՛ր,
սիրական,
Քո
սուրբ
այս
{լեզու},
ազգասէր
Արամ:
Թող
ծաղկի,
աճէ,
Թ
քներում
հաստատել
պարզ
դպրոցներ,
որոնց
պաշտօնը
էր
{լեզու}
եւ
գիր
ուսուցանել
ազգի
զաւակներին:
Այնպիսի
գեղեր
ձեռքով
պահանջել:
Անտարակոյս,
միմիայն
Հայոց
{լեզու}
ուսանելը
մի
մեծ
բան
չէ,
եւ
դորանով
դեռ
ազգը
չլու
բ
հոգով
ներշնչուած:
Պապանձուեցին
չարերի
Բերան,
{լեզու}
թունալի,
Մինչեւ
`
հետ
սուրբ
Ներսէսի
`
Եւ
Գրիգոր
ւին
ի
փիլիսոփայութեան՝
քաղաքականութիւն,
կրօն
եւ
{լեզու}:
Ազգ,
որոյ
խորտակեալ
են
անօթք,
կորնչի
անհետ,
օնք
ի
պահպանութիւն
ազգիանօթ
քդ
այդոքիկ
-
կրօնն
եւ
{լեզու}:
Ազգն
մեր
ի
ժամուս՝
թուի
ի
շարս
ընկճեալ
ա
,
ազատութեան
ի
ծառայութենէ։
Քանզի,
ցորչափ
կացցէ
{լեզու}
հայոց,
ցորչափ
կացցէ
կրօնն
մեր
ազատ
յամենայն
յեկա
ոքա
զանձինս
դաստիարակել,
զառաջինն
ուսանել
զգիր,
{լեզու},
զդպրութիւն
եւ
մանաւանդ
զգլխաւորն
մարդութեան,
յ
,
նահապետ,
օրհնի՛ր,
սիրական,
Քո
սուրբ
այս
{լեզու},
ազգասէր
Արամ:
Թող
ծաղկի,
աճէ,
ը
տեսնենք
այն
ժամանակ
նոցա
ուժը
եւ
կարողութիւնը։
{Լեզու}
հասկանալը
միայն
բառ
հասկանալով
չէ
լինում.
գաղափա
ւ
համար
անխտիր
զանազան
ձեւեր,
որ
ոչ
մի
կանոնաւոր
{լեզու}
չէ
կարող
տանել։
Չկայ
մէկ
տող,
չկայ
մէկ
խօսք,
ո
աշխատութիւնը
լեզուի
մշակութեան։
Մինչեւ
այժմ
նոքա
{լեզու}
չեն
մշակած
եւ
նոր
լեզուն
ոչ
համ
է
տեսել
նոցանից
ե
ած՝
առանց
անգամ
եւ
բացուելու,
կամ՝
քանի
մի
հին
{լեզու}
իմացողների
ձեռքում։
Այդ
խօսքերի
վերայ
ինձ
քա
ողովրդի
համար
եղել
է
Եգիպտոսի
մեհենական
անմատչելի
{լեզու}
։
Անցան
այն
ժամանակները,
գեղեցիկ
խօսում
է
Պարոն
է
մինչեւ
նոր
լեզուն
չ'լինի
առհասարակ
մատենագրական
{լեզու},
մինչեւ
գրուածների
իմաստը
ըմբռնելի
եւ
հասկանալի
կան
լեզվի
մեջ:
Նա
կամենում
է
այնպիսի
ժողովրդական
{լեզու}
ստեղծել,
որը,
պահպանելով
նախնական
արմատն
ու
հիմ
ան
թէ
հեղինակի
այլ
գրուածքը
մինչեւ
այսօր։
Եւ
այս
{լեզու}
օր
ըստ
օրէ
աւելի
մեծ
քայլերով
յառաջ
գնալը
բացայայ
ազգի
ժողովրդական
լեզուն,
մի
անմշակ
եւ
անմարդացած
{լեզու}
լինելով,
չունի
դեռեւս
այն
բոլոր
ձեւերը,
այն
լօգ
ով
երբեմն,
մանաւանդ
թէ,
յունաբանեցին
նախնիք,
ի
{լեզու}
պանծալի,
եւ
ստոյգ
յօդացեալ
ճեմարանին
վերաբերութե
դհանուր
կանոնից:
Նոր
ժամանակին
հարկաւոր
է
եւ
նոր
{լեզու},
հին
ժամանակը
տարաւ
իւր
հետ
հին
լեզուն:
-
եսական
անխորհուրդ
կամակորութեամբ,
չգիտէիր
ոչինչ
{լեզու}
եւ
ոչինչ
բարբառ,
բացի
մի
մեռած
բարբառից,
որի
գե
ապարտութեան
իմոյ
առ
տէրդ՝
ի
ժամս
եւ
ի
ժամանակս:
{Լեզու}
իմ
ծանրաշարժ,
այլ
ոչ
եւ
գրիչս,
զի
նման
է
լեզուի
նման
է
լեզուի
ճարտար
խօսողի,
որպէս
եւ
մարգարէին
{լեզու}
գրչի
արագագիր
դպրի...
-
Ձայնդ
կտրի՛ր,
լի՜
թէեւ
չունէր
մի
առոյգ
եւ
կայտառ
հոգի,
մի
կենդանի
{լեզու},
այնուամենայնիւ,
այս
դիպուածում,
այնպէս
խօսեց
ւ
այլն,
եւ
այլն,
ամենեքին
իւրեանց
համար
ջոկ
ջոկ
{լեզու}
դարձած
խօսում
էին
պ.
Շաքարեանցի
փոխանակ:
Նա
յայ
յդպիսի
մարդիկ,
որ
չխմած
ժամանակ
այդպիսի
թունաւոր
{լեզու}
ունին,
որ
վատ
առողջութեան
տէր
են,
հարբելով
դառն
,
հրապարակով...
նզովեալը
-
լեզուն
շինել
է
օձի
{լեզու},
մի
աման
արիւն
գլխին
դրած
ման
է
գալիս,
սորա
կամ
էնքներով:
-
Ին՛չ
անզգամ
մարդ
է
դա,
ի՛նչ
չար
{լեզու}
ունի.
Աստուած
ազատէ,
-
ասաց
Շաքարեանցը:
-
դասակարգից,
այսինքն
չունեւորք,
կային,
որոնք
ոչ
{լեզու}
ունին
եւ
ոչ
բերան,
ձուկի
նման
մունջ
են:
Այս
դաս
,
քաղաքավարի,
հնազանդ:
Առաջինն
ես
նորա
մի
տարի
{լեզու}
պահել
կը
տամ,
բայց
դորայ
փոխանակ
խօսելու
վարձ
մ
անզգամ
կնոջ,
այնպիսի
տխմար
եղբայր.
բերան
կար,
{լեզու}
չկար.
նորա
սաստիկ
բարկանալը
երեւում
էր
նորանից,
բանութիւնք
չէին
կարողանալու
կենդանացնել
մի
մեռեալ
{լեզու},
որ
չէ
ժամանակի
եւ
ազգի
կենդանութեան
հոգեղէն
ձեւ
իռ,
զի՞նչ
փառք
արդարացի
առն՝
որ
միայն
խօսեսցի
ի
{լեզու}
հինգերորդ
դարու
յայժմուս
ժամանակի՝
յորում
ամենայ
ոյն
եւ
մանկտին
ազգային,
որոց
անմերձենալի
էր
հինն
{լեզու},
թերեւս
եւ
անպիտան,
առ
ոչ
ունելոյ
յինքեան
զկենդ
այդօրինակ
բռնաբարական
ընթացից
մերոցն
ընդ
հարազատ
{լեզու}
ժողովըրդեան
զի՞նչ.
այդպիսի
մատենագրութիւն
ամենեւ
նն
սուրբ,
սապէս
եւ
զայլ
գրեանս՝
շնորհել
ազգին
ի
{լեզու}
[բուն
Հելլենական
ըստ
ժամանակին],
թերեւս
եւ
ո՛չ
ա
պէականաց,
լիբրեւ
ի
ժանտախտէ
խոյս
տալ
ի
գրելոյ]
ի
{լեզու}
նոր
եւ
կենդանի,
[արժան
իցէ
զաչս
ընդդէմ
փակեալ
ճշ
այն
կերպաւորութեամբ
ըստ
քաղաքաց
եւ
ըստ
աշխարհաց:
{Լեզու}
չէ՛ր
այլ
ինչ՝
եթէ
ո՛չ
գործարան
եւ
հնար՝
որով
բա
աչել.
զի՞նչ
այլայլութիւն
ձգեաց
յինքն
Կիկերոնեանն
{լեզու},
մինչ
ի
նմանէ
յառաջ
եկին
այնքան
բազմաճիւղ
բարբառ
կեանք
եւ
կիրառութիւն
կընկերական
կենցաղս,
եւ
զայս
{լեզու}
մեռեալ,
[զայս
լեզու
(որ
չէ
լեզու,
վասն
զի
լեզո
կընկերական
կենցաղս,
եւ
զայս
լեզու
մեռեալ,
[զայս
{լեզու}
(որ
չէ
լեզու,
վասն
զի
լեզու
ասի
էապէս
այն,
որ
ցաղս,
եւ
զայս
լեզու
մեռեալ,
[զայս
լեզու
(որ
չէ
{լեզու},
վասն
զի
լեզու
ասի
էապէս
այն,
որ
կենդանի
է,
յա
եզու
մեռեալ,
[զայս
լեզու
(որ
չէ
լեզու,
վասն
զի
{լեզու}
ասի
էապէս
այն,
որ
կենդանի
է,
յար
շարժողական
ինչ
ենդանի
գաղափարս՝
որովք
ծաղկի
Եւրոպա,
եւ
թէ
հինն
{լեզու}
կայ
մնայ
ցարդ
մեռեալ
եւ
անհոգի,
զո՞ր
գաղափար
կար
ն
հասկանալ՝
թէ
ասացեալն
Ազգ
չէ
այլ
ինչ,
եթէ
ո՛չ
{լեզու},
առանց
որոյ
չէ
մարթ
լինել
ազգի.
նա
հոգի
է
ազգի
ազգի,
եւ
ազգ
մարդկան
առ
հասարակ
նովաւ
կեայ.
իսկ
{լեզու}
չոր
եւ
անծուծ,
այլ
եւ
թաղեալ
ընդ
փոշւով
հազարամէ
լ
եւ
թաղեալ
ընդ
փոշւով
հազարամէից,
որպիսի
է
հինն
{լեզու}
՝
ամենեւին
անկարող
վերակենցաղել
զբանականութիւն
շն
ակասեալ
մինչ
ի
սպառ
ի
լուսաւորութենէ,
եւ
թէ
հինն
{լեզու}
՝
ո՛չ
կարելով
լինել
նմա
առաջնորդ
ի
լուսաւորութիւն
տակերգութիւն
(Божественная
комедия)
գրեաց
ո՛չ
ի
{լեզու}
լատին,
այլ
ի
հասարակաց
հասկանալի
իտալական,
ցվեր
թեամբ
յամի
Տեառն
1851
ի
յառաջաբանութեան
անդ
նորին
{լեզու}
իմաստասիրական
ոճով
բանից
զայս
ամենայն
ի
լսելիս
մե
ով
արդարապէս
զիւր
գործ,
հրատարակէ
զառաջինն
ի
նոր
{լեզու}
երկասիրութիւն,
մակագրեալ՝
"
Առաջին
հոգեղէն
կերա
իւնն,
թէ
[այս]
առաջին
անգամ
է],
զի
Ազգ
հայոց
[ի
{լեզու}
հասկանալիք
ընթեռնու
եւ
[տեղեկանայ
իւրոցն]
պարտակա
որչափ
զօրեցինն,
սակայն
գոլով
նոցա
մատենագրեալ
ի
{լեզու}
էին
եւ
անմատչելի
հայոց
ժողովրդականաց,
կացին
եւ
մ
փոյթ
չեղեւ
[պատուելի
հեղինակիդ]
խօսիլ
ընդ
ազգին
ի
{լեզու},
[զոր
հասկանայ
եւ
ազգն:
Յայս
գործ
Մագիստրոսիդ]
ասն
մեր
Հայոցս
յամի
1836
ի
Մոսկվա
զՆոր
կտակարան
ի
{լեզու}
աշխարհիկ:
Գործ
այս
արժանի
բիւր
շնորհակալեաց
առ
ի
՛
բնաւ
պիտոյ
անուանել
գիտութիւն.
ամենայն
որ
եւ
է
{լեզու},
տեսեալ
իբրեւ
պահարան
գիտելեաց,
յարգելի
էր
եւ
ե
յառաջ
խաղալով
անդրէն
ի
կարգի
բանիս:
Արմատական
{լեզու}
Հայոց,
գուցէ
եւ
ընդաբոյս
նախահարց
Հայկայ
բողբոջե
ոպայ
ընդ
այլոց
յաջողամիտ
արանց
յԱլեքսանդրիա՝
"
ի
{լեզու}
պանծալի,
ի
ստոյգ
յօդանալ
ճեմարանին
վերաբանութեան
րում
գնացեալ
էր
ի
Պալեստին
վասն
թարգմանելոյ
ի
հայ
{լեզու}
զգիր
առաջնոց
հարց,
եւ
որ՝
այլ
այսպիսի
ինչ
է.
ա
կան
գրեանս
ըստ
այլ
եւ
այլ
առարկայից
թարգմանեցին
ի
{լեզու}
հայ
յօտարաց,
յորս
ըստ
իս,
որչափ
պատահեալ
եմ
գրո
լսող
եւ
հասկացող,
ուրեմն
եւ
խօսողն
պարտի
խօսիլ
ի
{լեզու}
հասկանալի,
այլ
թէ
ոչ
ասողն
լիցի
խուց
եւ
լսողն
դո
ամենեւին
համաձայն
ազնիւ
նպատակի
նորա,
գրոցդ
այդ
{լեզու}
անհասկանալի
էր
հասարակ
ժողովրդեան
եւ
պիտանի
մասնա
ագայ
հնախոյզք
առեալ
ի
ձեռն
զմատենագրութիւնս
ի
հին
{լեզու}
՝
հինգ
եւ
19-
երորդ
դարուց,
չգտանիցեն
ի
նոսա
զզա
անէ՝
ոչինչ
եւ
կրկին
անգամ
ասացից
ոչինչ։
Հին
այդ
{լեզու}
զրկեալ
է
յիրաւանց
ժամանակին,
չունի
կեանք
յընկերա
անկունք
զլատինականն
եւ
զյունականն,
բայց
նմա
պիտի
{լեզու}
այլ,
նոր
եւ
կենդանի
լեզու
աշխարհիկ,
շինեալ
եւ
մ
նականն,
բայց
նմա
պիտի
լեզու
այլ,
նոր
եւ
կենդանի
{լեզու}
աշխարհիկ,
շինեալ
եւ
մշակագործեալ
հեղինակացն
ջանի
են
զամենայն
դրունս
լուսաւորութեան:
Բայց
ըստ
դոցա
{լեզու}
Հայոց,
եւ
լուսաւորութիւն
երկու
որոշ
որոշ
իրք
տես
աց
իւրոց
եւ
ապագայից,
եթէ
զոր
գրեաց,
գրեալ
էր
ի
{լեզու}
առ
հասարակ
հասկանալի
ժողովրդեան.
եւ
միթէ
ընթերցո
ին
ուսանիլ
զլեզու
Հայոց,
բայց
առ
ուսանելոյ
Հայոց
{լեզու}
Ռուսաց
յաւէտ
պիտանի
էր
բառարան
ի
Ռուսաց
լեզուէ
ի
դաւանաբանական
գիտութեան,
ընդէ՞ր
ոչ
մատենագրեաց
ի
{լեզու}
հասկանալի
եւ
գործածական
ընկերական
կենցաղս:
Զա
յլ
կացուցանել
զխնդիրս,
զմթութիւնս
վերաբերեալս
առ
{լեզու}
մեր
եւ
առ
գրականութիւն,
այլ
պատուելի
հեղինակդ,
գանգատ
ժողովրդեան
առ
ոչ
հասկանալոյ
նորա
գրուածս
ի
{լեզու}
Հայ.
մի՞թէ
չգիտեն
պատուելի
հեղինակք
մեր,
թէ
այն
իչ
զօրութիւն,
որ
հարկադր
է
զազգ
մեր
ուրանալ
զիւր
{լեզու},
է
այն,
զի
չունի
զմուտ
ի
նուիրականդ
այդ
տաճար,
որ
հրատարակեաց
գերապատիւ
Նազարեանց:
Եթե
աշխարհիկ
{լեզու}
Հայոց,
յարդարեալ
եւ
մշակեալ
ըստ
պիտոյից
աւուրցս
ւն
յօժարին
փոշիանալ
հնախտութեամբ,
ըստ
որում
նորն
{լեզու}
չէր
կազմ
եւ
պատրաստ,
ասացին
հնամոլքդ
այդոքիկ.
թ
ազմ
եւ
պատրաստ,
ասացին
հնամոլքդ
այդոքիկ.
թէ
ո՞ր
{լեզու}
անդստին
ի
նորոգման
է
իւրմէ
յայտնեցաւ
յական
թօթափե
եցաւ
յական
թօթափել՝
լրացեալ
կատարելութեամբ,
ո՞ր
{լեզու}
զառաջինն
ոչ
կակազեաց,
տակաւ
առ
տակաւ
չմշակեցաւ:
մատենադարանի
դոցա
քանի՞
գրեանք
գտանին
ի
Սինէացւոց
{լեզու},
եթէ
ծանուցեալ
էր
դոցա
զյարգ
եւ
զպատիւ,
նաեւ
զա
ն
հաղորդել
զժողովուրդն
գիտութեանց,
տալով
զայնս
ի
{լեզու}
հասկանալի
նոցա,
յայնժամ
այր
իւրաքանչիւր
ճանաչէր
թէ
ազգն
կործանի
եւ
չքանայ
մինչ
ի
սպառ,
եթ
է
նորն
{լեզու}
լիցի
կիրառական
ի
մատենագրութեան,
ուրեմն
եւ
հինն
մի
ազնիւ
էր
քան
զհասարակայն
բարբառ.
առ
մեզ
հինն
{լեզու}
կրէ
յինքեան
զայս
արժանաւորութիւն.
զի
ազնուագոյն
էր
ի
պահպանութիւն
լեզուին,
ըստ
որում
եւ
ամ
ենայն
{լեզու}
համարի
մայրենի,
եւ
մեք
զառաջինն
պապակիմք
հետեալ
օրինակի
իրական
դպրոցաց
Եւրոպացւոց,
լինէր
գէթ
նոր
{լեզու}
ազգային,
լեզու
ռուսաց,
մասնաւոր
թուաբանութիւն,
պրոցաց
Եւրոպացւոց,
լինէր
գէթ
նոր
լեզու
ազգային,
{լեզու}
ռուսաց,
մասնաւոր
թուաբանութիւն,
աշխարհագրութիւն
չ
կարող
էաք
ի
գործ
դնել
զայն
մատենագրութիւն
ի
նոր
{լեզու},
մանաւանդ
զբնական
գիտութիւնս,
որք
աւանդեն
մեզ
ի
.
աւելորդ
համարիմք
նոյնպես
ասել
զվասնէրն
բառիս
ի
{լեզու}
էին
լինել,
սակայն
կարեւոր
դատիմք
խոստանալ
թէ
վեր
դատիմք
խոստանալ
թէ
վերջինն
լինելոց
է
այս
ի
մէնջ
ի
{լեզու}
`
առաջնոց
Հայկազանց,
այլ
որ
ինչ
այսուհետեւ
նոր
ե
այլ՝
հեղինակի
լեզուին
եւ
յառաջաբանին։
Հեղինակի
{լեզու}
ասելով՝
չենք
իմանում
Աշտարակի
բարբառը),
որով
բառը
իր
ուղղական
վիճակում
ու
է
վերջանում,
ինչպէս
{լեզու},
կատու,
առու
եւ
այլն
եւ
այլն,
կամ
պատասխանատու
ից,
ուիրշ
բայ
չկայ։
Բայց
կարելի՞
է
թոյլ
տալ
մէկ
{լեզու},
որ
միայն
էական
բայ
ունենայ,
առանց
ուրիշ
բայեր
ր
շատ
բառ
չի
հասկանում,
բայց,
ինչպէս
մի
չգիտցած
{լեզու}
սովորելու
ժամանակ,
եթէ
առանձին
առանձին
առնված
բա
չլինէր,
առաւել
գոհ
պիտի
լինէինք:
Հեղինակի
{լեզու}
ասելով
չենք
իմանամ
Աշտարակի
բարբառը,
որով
գրուած
,
այգիքը,
տարու
եղանակները,
նոցայ
ազդեցութիւնքը
{լեզու}
են
առել
հեղինակի
գրչի
տակ:
Արժանաւորութեան
կ
են
այդ
տեսակ
բառերի
թիւը:
Չկայ
աշխարհիս
երեսին
{լեզու},
որ
օտար
խառնուրդ
չունենայ,
մեր
նոր
լեզուն
չէ
կ
անի
մէջ
ցանելու
գործի
դառնար.
պատճառ,
որ
մշակած
{լեզու}
էր։
Այս
տգէտ
եւ
միանգամայն
խաւար
դատողութիւնը
այ
գի
մէջ
տարածուելուն։
Սա
մեռեալ
եւ
անպիտանացած
մի
{լեզու}
է՝
բոլորովին
անհասկանալի
նոր
եւ
կենդանի
ազգին։
ւ
լեզուն.
ազգ
ինքն
ըստ
ինքեան
ազգ
չէ,
եթէ
չունի
{լեզու}
։
Մեք
տեսանում
ենք
մարդումս
բաղկացութիւն
երկու
իր
մենայնիւ
տգէտ
էր
եւ
ոչինչ
չգիտէր.
միմիայն
մի
չոր
{լեզու}
գիտենալը
փոր
չի
կշտացնի,
եթէ
նորա
հետ
կապակից
չէ
ութեան
կանոնին
չհաւանելով,
որ
դրել
է
մարդուս
մէջ
{լեզու}
եւ
բանականութիւն
սրտի
զգացմունքը
ընկերին
յայտնելո
չկայ
նոյնպէս
ազգ,
որ
քաղաքագործուելով՝
բարբարոս
{լեզու}
ունենար։
Պատճառ,
սոքա
երկուքը
եւս
կապակից
են
իր
"
Ուրեմն
մեր
ազգը
անլեզո՞ւ
է"։
Դու
ես
ասում։
"
{Լեզու}
չէ՞,
որով
գրում
ես
այս
տողերը"։
Ո՛հ,
եթէ
սա
լ
ու
աստիճան
տակաւին
սորանից
ցած
լինէր
մի
հասարակաց
{լեզու},
գլուխս
քարը
կը
տայի,
էլ
չէի
խօսիլ։
"
Է՛հ,
հո
կարող
էր
կատարել
այս
պաշտօնը),
թէ
ազգը
սքանչելի
{լեզու}
ունի,
բայց
հեղինակների
վատթարութիւնից
միայն
չէ
հ
ու
մօտենալ
գիտութեանց,
թող
ներեն
մեզ,
եթէ
դորան
{լեզու}
չխոստովանենք։
Այսօր
երկու
գլխաւոր
բարբառներ
մ
ցեն
ապա
թէ
ի՞,
ունին
պահել
զկենդանութիւն
ազգին,
{լեզուա՞ւ}
միայն՝
այդ
չէ
բաւական,
մանաւանդ
զի
անհասկանալի
ական
գրապետն
էր,
որ
յառաջ
Նադիր
Շահի
մօտ
երեւելի
{լեզուագէտի}
պաշտօն
ունէր:
Այս
դեւը
անգիր
գիտէր
բոլոր
շարադրո
,
Յիսուսեանների
մէջ
շատ
ճարտար
քաղաքագէտներ,
շատ
{լեզուագէտներ}
եւ
խորամանկ
քարոզիչներ
կային,
բայց
մեծ
մարդ
իւր
ասպարէզ
է
մտանում։
Այս
ի՞նչ
դատաստան
է,
որ
մեր
{լեզուագէտները}
գործ
են
դնում:
Այս
ի՞նչ
հայրենասիրութիւն
է,
որ
այտնի
են
եւրոպական
դպրութեան
եւ
աշխարհի
մէջ
որպէս
{լեզուագէտք}
եւ
որպէս
խորամանկ
քաղաքագէտք՝
տոգորուած
Մաքիաւել
րունակաբար
փոքր
քան
շատ
երեւեցան
եւ
մատենագիրք
եւ
{լեզուագէտք}:
Եթէ
այսմ
պատասխանի
արասցէն
առողջ
հայեցողութեամբ
այն
թէ,
զի
մի
հայկաբանութիւնն
խանգարեսցի,
զի
մի
{լեզուագիտութեամբ}
բարեկամս
ստասցին
յաշխարհականաց,
եւ
գուցէ
թէ
սանձ
կտ
Պետերբուրգեան
համալսարանի
զկանդիտատն
արեւելեան
{լեզուագիտութեան}
զպարոն
Միքայէլ
Նալբանդեանց
եւ
զառաջին
կարգի
վաճառ
ուսանելու
համար,
եւ
շատ
բնական
կերպով
յառաջացան
{լեզուագիտութեան}
հանդիսում։
Դոցա
մէջ
երեւեցան
քաջ
Յունագէտք,
Անգ
եւ
պահարան
գիտելեաց,
յարգելի
էր
եւ
եթ.
բայց
այն
{լեզուագիտութիւն},
որ
ոչ
ճոխացուցանէ
զմիտս
ուղիղ
գաղափարօք
եւ
ճիշտ
կարգելով,
ինքեանք
եւս
գնացին
հանգստանալու:
{Լեզուագիտութիւնը}
շատ
լաւ
բան
է.
ապա
ի՛նչ
կը
լինէր
իմ
վիճակը,
եթէ
քը,
իւրեանց
մէջ
կենդրոնացնելով
լուսաւորութիւնը,
{լեզուագիտութիւնը}
եւ
բանաստեղծութիւնը,
լուսաւորում
են
խաւարած
Հայա
եթէ
ժամանակակցացն
միահաղոյն
նովին
առաջնորդեալ
էր
{լեզուախօսութեամբ},
որով
եւ
այս
աւանդէր
նոցա
զնշխարս
հնութեանց
առաջ
ր
ընդ
ամեն
այն
սահմանս
պետութեան
Հայկականաւ
վարել
{լեզուախօսութեամբ},
այժմ
ենթարկեալ
յեղափոխութեանց
ժամանակին,
ստիպի
նմանապիսի
բառս,
եւ
վարել
զնոսա
հայկականաւ
եւ
եթ
{լեզուախօսութեամբ}:
Իսկ
հոգատարութիւն
վասն
առհասարակ
դպրոցաց
ի
կրթո
այս
զի
առ
ի
լուսաւորել
զմանկտին
հայկական
սեպհական
{լեզուախօսութեամբ},
պէտք
գոն
հայկական
նորախօս
մատենից,
յորս
աւանդե
ւ,
կրկին
ասում
ենք,
միակ
սխալը
"
Հիւսիսափայլի
"
{լեզուախօսութեան}
։
Սխալ
ասում
ենք
նորա
համար,
որ
ներկայ
սերնդի
իր
ան
անմտութենից:
Տե՛ս
ամբողջ
աշխարհը,
քննիր
նոցա
{լեզուախօսութեան}
ձեւ
ու
ոճը
եւ
վերահասու
եղիր,
որտե՛ղ
եւ
ո՛ր
ազգ
ւրեք
գթեալ
ի
սխալանս
եւ
ի
յանցանս
ընդդէմ
հայկական
{լեզուախօսութեան}
կազմեալ
յինքենէ
զբառս
եւ
կամ
հետեւեալ
աղճատանաց
Մ
ենք
նորան
միմիայն
իբրեւ
պահարան
հայոց
հինգ
դարու
{լեզուախօսութեան}
եւ
քանի
մի
անցքերի։
Ուրեմն
եթէ
եւ
շատ
քաջ
սովորէ
եւ
մտածութեամբ
կարդալ
եւ
աշխատել
օրըստօրէ
մաքրել
{լեզուախօսութիւնը}
՝
չլսուած
բան
է
Նախիջեւանցու
համար,
եւ
մի
յստակ
անաչէ
զտարազ
զգեստու
հնոցն,
յորոց
սակի
համարի
եւ
{լեզուախօսութիւնն}
Հայկական
չորրորդ
կամ
հինգերորդ
դարուց:
Այլ
յաղագ
շատ
ճառագայթների
խուրձ,
երբեմն
բոլորշի
եւ
երբեմն
{լեզուաձեւ}
իր
սուր
ծայրով
դէպի
վեր,
ինչպէս
ճրագի
կամ
կանթեղ
,
նոյնպէս
յաճախ
է
պատահում
այս.
եւ
եթէ
միայն
մի
{լեզուաձեւ}
լոյս
է
երեւում,
սնապաշտ
նաւաստիքը
շատ
բարկանում
Վկայասէր
թարգմանիչ
վարուց
սրբոց
յասորի
եւ
ի
յոյն
{լեզուաց},
որոյ
վասն
եւ
Վկայասէր
կոչեցաւ:
Յերկոտասաներ
ռութիւնս,
որք
դարձեալ
միջնորդութեամբ
յաւէտ
այլոց
{լեզուաց},
իմա
դու
ինձ
օտարաց,
թագաւորեցին
ի
վերայ
լեզուի
ոսն
Սալլանթեանց
ինքնացեալ
ի
դպրութիւնս
այլ
եւ
այլ
{լեզուաց}
եւ
յաստուածաբանական
գիտութիւնս
դպրոցական
ոճոյ
ի
հ
րոց
գայթ
ի
գայթն
ընթանալ
ի
գիտութիւնս
Հայ
եւ
Ռուս
{լեզուաց}
եւ
չէ
անօգուտ
գործդ
մանաւանդ
վասն
Ռուսաց,
որ
կամ
գտեալ
առնս
վասն
այն
միայն,
զի
անտեղեակ
էր
այլոց
{լեզուաց}
եւ
չէր
ձեռնհաս
քննել
եւ
ճանաչել
թէ
ո՞րպիսի
ահարկո
եթէ
վերահասու
լեալ
էր
նորա
կազմութեան
Հռովմէական
{լեզուաց},
չեմք
յերկբայս
թէ
նա
ինքնին
աչօք
բացօք
տեսանէր
զ
մէկ
խրատներ
եւ
սպառնալիք՝
Հայերէն
գրով,
Հայերէն
{լեզուաւ}
խօսելէն
ետեւ,
"
Յետ
բանիցս
"
ըսելով՝
Հայոց
բերն
յառաջ
խաղացուցանեմք
զընթացս
բանից,
թէ
գրոցս
այս
{լեզուաւ}
եթէ
խօսէին,
կային
այնք
ի
ժամանակս
Հայկայ
եւ
թէ
ը
աւունք
իցեն
դաստիարակել
զմանկտին
մեռեալ
եւ
անծուծ
{լեզուաւ},
եւ
պահանջել
ի
նմանէ,
զի
ընկալցի
նա
զայն,
եւ
ս
նել
առ
պտղաբեր
գործելոյ,
եթէ
ո՛չ
խօսիլ
ընդ
ազգին
{լեզուաւ}
՝
որոյ
ուսանելոյ
վասն
չունէր
ծախսել
նա
ժամանակ,
նձնասիրութեան
եւ
եթ
անխղճ
էին
խօսիլ
ընդ
ազգին
հին
{լեզուաւ},
անհասկանալի
զբանն
կացուցանելով:
Ազգն
ինքնին
խո
միջու,
մ
որ
պիտոյ
էր
ազգի
հետ
մտածել
եւ
խօսել
այն
{լեզուաւ},
որ
նորան
հասկանալի
էր։
Մեք,
երկար
ժամանակ
փոր
Քո
օրից
այսօր
քանի՞
դար
անցաւ,
Սիրական
{լեզուդ}
ի՛նչ
օրեր
տեսաւ,
Քանի՞
հալածանք,
քանի՞
նեղո
նութեան
փոշուց,
Յաղթանակ
կանգնեց
Սիրական
{լեզուդ}:................................
Քո
օրից
այսօր
քանի՜
դար
անցաւ,
Սիրական
{լեզուդ}
ի՜նչ
օրեր
տեսաւ,
Քանի՜
հալածանք,
քանի՜
նե
եան
փոշուց,
Յաղթանակ
կանգնեց
Սիրական
{լեզուդ}:...............................
ք,
թարգմանեալ
զսուրբ
մատեանն
եւ
զԱւետարանն
ի
հին
{լեզուէ}
ի
նորն
եւ
հասկանալին
ժողովրդեան:
[Զայսպիսի
ամեն
յոց
լեզու
Ռուսաց
յաւէտ
պիտանի
էր
բառարան
ի
Ռուսաց
{լեզուէ}
ի
Հայ
քան
ընդհակառակն,
որպէս
արարին
Յարութիւն
վա
նուլ
ի
Պարսից
կամ
յԱրաբացւոց,
այլ
ի
սեպհական
հին
{լեզուէ},
եթէ
վերահասու
լեալ
էր
նորա
կազմութեան
Հռովմէակա
լսող
դարձուցեալ
գործարան
լսել
զգանգատ
նորա
զհինն
{լեզուէ},
զհին
հեղինակաց,
որոց
տեղեակ
է
մտածութեանց
թէ
ա
ւ
նորա
կարծիքները
սխալական,
որոնց
գլխաւորը
Հայոց
{լեզուի}
մասին.
Նազարեանցը
ասել
է,
թէ
հայոց
լեզուն
յառաջ
ասել
է,
թէ
հայոց
լեզուն
յառաջանում
է
սանսկրիտեան
{լեզուի}
մի
ճիւղից,
մինչդեռ
Չամչեանը,
Աւգերեանը
եւ
Ինճիճ
նը,
Աւգերեանը
եւ
Ինճիճեանը
ապացուցանում
են
հայոց
{լեզուի}
առաջնութիւնը
եւ
Ադամի
լեզու
լինելը:
Նալբանդեանցի
թեան
դատաստանի
առաջեւ:
Ինչ
որ
դու
ասում
ես
Հայոց
{լեզուի}
համար,
ես
ամաչում
եմ
պատասխանել,
ամաչում
եմ
խոս
ընդունելը,
մեծ
ազդեցութիւն
է
ունեցել
եւ
հայկական
{լեզուի}
վերայ։
Նախիջեւանի
լեզուն
պատկանում
է
Տաճկաստանի
դպիսի
սուտ
ազգասէրներից
եւ
այնպիսիքը,
որ
իւրեանց
{լեզուի}
քերականութիւնը
անգամ
չգիտէին,
որ
ծնած
էին
միմիայ
սք,
միւսին
`
հարսն:
8)
Այբբենարան
հայկական
{լեզուի}:
Այս
բոլոր
գրեանքը,
որոնցից
շատերը
դուրս
եկ
ւնը
ոչ
միայն
մարդկային
ընդհանուր,
այլեւ
հայկական
{լեզուի}
մէջ
`
զարմանալու
չես,
իհարկէ,
եթէ
ասեմ,
թէ
այդ
արոն
թարգմանողին,
ներողամիտ
աչքով
նայում
ենք
թէ՛
{լեզուի}
եւ
թէ՛
թարգմանութեան
թերութենների
վերայ՝
յարգելո
ի
հետ
գործ
ունենալու
ժամանակ
պիտի
նեղութիւն
կրէին
{լեզուի}
կողմից:
Այդպիսի
վաճառականքը
Պ.
Թիւսիւզեանցի
լեզուներ.
դորա
հակառակ
պարտական
է
նա
քաջանալ
իւր
{լեզուի}
մէջ:
Հայերը
դեռ
խօսել
չգիտեն,
թո՛ղ
ուրեմն
Հայ
մ
աքուր
պահել՝
միմիայն
կերպարանագործուելով
ազգային
{լեզուի}
ազդեցութեան
տակ.
այս
ճշմարտութիւնս
ուրացողը
ուրա
ը,
Վրացերէնը
կամ
ուրիշները,
որ
բռնել
են
ազգային
{լեզուի}
տեղը:
Հայաստանի
բոլոր
գիւղերում
եւ
քաղաքներում
հ
ուսումնականներին
յայտնի
է,
որ
մեր
դպրութիւնը
եւ
{լեզուի}
յիշատակարանքը
սկսանում
են
չորրորդ
դարուց,
այսինք
կել
էր՝
ցոյց
տալու
համար
իւր
գիտութիւնը
հայկական
{լեզուի}
մէջ:
Մի
քանի
բազմադէմ
կամ,
աւելի
լաւ
է
ասել,
ա
սած
ազգային
երգի
կրօնը՝
Վահագնի
մասին,
եւ
Հայոց
{լեզուի}
մէջ
զենդական
խօսքերի
երեւելը:
Խորենացին
կարդացող
ա
մասնաւոր
ուշադրութիւն
դարձնէ
Ա.
թատրերգութեանց
{լեզուի}
մաքրութեան,
յստակութեան
եւ
միութեան
վերայ
եւ
Բ.
եւ
շատ
բաւական,
եթէ
համարձակուենք
մտնել
հայերէն
{լեզուի}
գիտութեան
նախադուռը,
որ
կարծես
երկնքից
հրամայում
անհասկանալի
է։
Շատերն
էլ,
որ
իրենց
բուն
մայրենի
{լեզուի}
գիտութեան
մէջ
անհնարին
խեղճ
էին
եւ
հայ
լեզուի
ոգո
ենի
լեզուի
գիտութեան
մէջ
անհնարին
խեղճ
էին
եւ
հայ
{լեզուի}
ոգուն
եւ
տրամաբանութեան
բնաւ
իսկ
տեղեկութիւն
չուն
ուստի
եւ
նոքա
էլ,
օգուտ
քաղելով
իրենց
մարմնեղէն
{լեզուի}
ճկունութիւնից,
բլբլացնում
էին
այն,
ինչ
որ
ուրիշ
վրայ
էին
ամրացած.
միեւնոյն
ժամանակ
խոստովանելով
{լեզուի}
անկատարութիւնը,
թէեւ
"
Հիւսիսափայլի
"
բամբասուած
ին
աննկատելի
կերպով
ազդել
նաեւ
մեր
ընդդիմախօսների
{լեզուի}
վրայ,
թերեւս
նոցա
կողմից
բոլորովին
ակամայ
եւ
առա
րովին
ակամայ
եւ
առանց
գիտնալու։
"
Հիւսիսափայլի
"
{լեզուի}
թերութիւնքը,
այդ
լեզուով
գրողների
անձնական
պակաս
ների
անձնական
պակասութիւնը
չէր,
այլ
մանաւանդ
նոր
{լեզուի}
մանկութեան
պակասութիւնը։
Եւ
երբ
նոր
լեզուն,
տակ
դին
յայտնի
բառերով
գործ
էին
դնում
մի
ձեւ
բուն
հին
{լեզուի}
ոգուն
հաւատարիմ
մնալով,
"
Հիւսիսափայլը
"
գերման
Հիւսիսափայլը
"
գերմանախօս
էր
դառնում!!
Հին
եւ
նոր
{լեզուի}
ընդդէմ
մեր
սքանչելի
հայկաբանների
անխտիր
գործ
դրած
ապէս
եւ
սովորաբար
միջոց
էին
թարգմանում
հին
ու
նոր
{լեզուի}
ոգուն
ընդդէմ,
երբ
մենք,
հայկական
ոգուն
հաւատարի
իսիք
անխտիր
եւ
մինչ
մենք,
հարազատ
մնալով
մայրենի
{լեզուի}
ոգուն,
գրում
էինք
կամ
"
ես
ընդունում
եմ
ձեր
կարծ
եւ
այլն
եւ
այլն,
եւ
երբ
մենք,
հաւատարիմ
մնալով
{լեզուի}
ոգուն,
չէինք
գործ
ածում
այս
օտար
ձեւը,
այլ
դորա
էջ
ասացինք
եւ
խոստովանեցանք,
որ
"
Հիւսիսափայլը
"
{լեզուի}
կողմից
ունէր,
ունի
եւ
պիտի
ունենայ
թերութիւնք։
,
կամենալով
ուժ
եւ
զօրութիւն
դնել
մայրենի
նորախօս
{լեզուի}
մէջ,
դրել
էր
այդ
լեզուն
մի
ճիշտ
համակարգութեան
տ
տակ.
այլ
եւ
մանաւանդ
1862
թուականում
ժողովրդական
{լեզուի}
բաղդասութիւնը
տարել
դրել
էր
բուն
հին
լեզուի
բաղդա
դական
լեզուի
բաղդասութիւնը
տարել
դրել
էր
բուն
հին
{լեզուի}
բաղդասութեան
տակ։
Ահա
այն
միակ
եւ,
կրկին
ասում
ատել
նոր
լեզուն
եւ
մինչ
այն
աստիճան
ստրկացնել
հին
{լեզուի}
ձեւերին,
որ
ազգը
դժուարութեամբ
հասկանայ,
անխորհ
ղմից,
յարգելով
ժողովրդի
իրաւունքը,
պաշտելով
նոր
{լեզուի}
իրաւունքը,
այնուամենայնիւ
հարկ
կայ
մատենագրի
վրա
րովհետեւ
այսպիսի
դիպուածում
բոլորովին
ոչնչանում
է
{լեզուի}
խորհուրդը։
"
Հիւսիսափայլը
"
չափից
դուրս
հայկաբան
առաջ
գնացած
աճելութիւն։
Եթէ
նոր
լեզուն
չունի
հին
{լեզուի}
ոլորուն
ոճերը,
եթէ
չէ
կարելի
նորում
միմեանց
քամա
րի
հրատարակուածից)
գլխաւորապէս
պատերազմում
է
նոր
{լեզուի}
այն
ոճերի
եւ
ձեւերի
հետ,
որ
ընդհանրապէս
նայւում
եւերի
հետ,
որ
ընդհանրապէս
նայւում
են
որպէս
տաճիկ
{լեզուի}
ազդեցութիւն.
օրինակ՝
շատ
նախադրութեանց
վերջադաս
՝
յարգելով
համօրէն
ազգի
գործ
դրած
տրամաբանութիւնը
{լեզուի}
։
Այս
պատուանդանի
վրայ
կամաց
կամաց
մաքրել,
մշակե
րենց
բոլոր
կեանքի
մէջ
մէկ
վայրկեան
մտածել
էին
նոր
{լեզուի}
օրէնքների
եւ
պայմանների
վրայ,
հազիւ
թէ
կարող
էին
կենդանական-բնական
ազդեցութեամբ
գրուած
կամ
մայրենի
{լեզուի}
գիտութեան
մէջ
անհաստատ
լինելով՝
անկարգ,
անկանոն
ոն
աղճատաբանութիւնքը
երբէք
չէին
կարող
հասցնել
նոր
{լեզուի}
մշակութիւնը
դէպի
նորա
ցանկալի
նպատակը։
Մեր
ընդդի
լով
կամ
գիրք
թարգմանելով,
երբէք
ուշադիր
չեն
եղած
{լեզուի}
մշակութեան,
որպէս
թէ
այդ
կամ
հարկաւոր
չէր,
կամ
ւ
իրողապէս
այդ
բոլորը
նոցա
վերջին
աստիճան
մայրենի
{լեզուի}
մէջ
խեղճութեան
արդիւնք
է։
Յայտնի
է,
թէ
տալուց
ա
առաջ
պիտի
ունենալ.
իսկ
այն
գրիչը,
որ
տակաւին
իր
{լեզուի}
ուղղութիւնը
չգիտէ,
որ
անխտիր
եչի
տեղ
է,
ռայի
տե
եղատը։
Եթէ
"
Հիւսիսափայլը
"
չէ
կարողացել
մայրենի
{լեզուի}
մշակութիւնը
հասցնել
իր
մօտաւորապէս
կատարելութեան
նաեւ
ազդեցութիւն
էր
անում
մինչեւ
անգամ
այն
մարդոց
{լեզուի}
վրայ,
որ
գրիչ
էին
առնում
միմիայն
մեզ
հայհոյելու
ափայլը"։
"
Հիւսիսափայլի
"
հրատարակութիւնը,
թէ՛
{լեզուի}
եւ
թէ՛
բովանդակութեան
կողմից
գիտակցութեան
արդիւնք
չքը
նոյնպէս
գիտակից
հաշուատուութեամբ
աշխատէին
նոր
{լեզուի}
վրայ
եւ
ոչ
լոկ
բնական
ազդեցութեամբ,
այն
ժամանակ
թեամբ,
այլ
եւ
օգտակար
կը
լինէր
նոցա
աշխատութիւնը
{լեզուի}
մշակութեան։
Մինչեւ
այժմ
նոքա
լեզու
չեն
մշակած
եւ
։
Եւ
այս
է
մանաւանդ
պատճառը,
որ
"
Հիւսիսափայլը
"
{լեզուի}
կողմից
այնքան
բամբասանքների
տակ
էր
ընկնում,
որով
ան
են։
Չեմ
ասում
այստեղ
նոցա
պակասութիւնքը՝
թէ՛
{լեզուի}
եւ
թէ՛
կարիքների
կողմից։
Վերջինները
շատ
տեղ
դարե
ւց
եւ
Յովհաննէս
Կաթողիկոսից...
ի՞նչ
պատճառով
հին
{լեզուի}
անգործածական
բառերը
եւ
ոճերը
անտես
առնենք,
որոնք
ւումը
յիշեցինք։
Կը
տեսանեն,
որ
սա
մի
կողմից
իւր
{լեզուի}
հնութիւնը
չ'փոխելով,
միւս
կողմից
միեւնոյն
բանը
հ
մտքեր
բացատրուին
խաժամուժ
ամբոխի
անկապ
ու
կցկտուր
{լեզուի}
ձեւերովը։
Ամենայն
որեւիցէ
լուսաւորեալ
ազգերի
ունի
դոցա
համար
եւ
ձեւեր՝
առած
նոյն
իսկ
ազգային
{լեզուի}
աղբիւրից
եւ
ո՛չ
Թուրքից
եւ
Թաթարից,
ինչպէս
ըստ
մ
շայ
Վրաց
բդեշխն
է։
§
26.
Արկանելի
բառը,
մեր
{լեզուի}
մէջ,
գլխարկից
սկսած
մինչեւ
օթոցը
(փռուածք,
խալ
սին
մենք
աղաղակը
վերստին
կրկնեցինք։
Բո՛ւն
հին
{լեզուի}
մէջ
էլ
սովորական
չէ
այն
ձեւը՝
էական
դերանուն,
ի
եմն
կայ
գործածուած.
եւ
մեզ
թւում
է,
թէ
յունական
{լեզուի}
ազդեցութիւն
է
այս,
որովհետեւ
այդ
լեզուն,
ինչպէս
ւնով,
որ
նախնիք
թէեւ
սովորաբար
թարգմանում
են
մեր
{լեզուի}
պահանջողութեան
համեմատ
երբեմն
նա
եւ
երբեմն
նոյն,
այց
տեղ
տեղ
ներս
է
մտած
նա
փոխանակ
նոյնի։
Հին
{լեզուի}
մէջ
այս
"
նա
նոյն
եւ
այն
"
դերանունների
տարբեր
գո
պարզ
հասկացողութեանը,
ձախողակի,
շփոթուել
է
նոր
{լեզուի}
մէջ։
Առանց
նորան
էլ
մեր
մէջ
դերանունները,
սեռ
չ
ութիւնը
պէտք
է
պահանջել
գալոց
քերականութիւնից
նոր
{լեզուի}
։
§
70.
Բնագրում,
Սեւուկ
անունի
տակ,
պ.
Էմ
բովանդակութիւնը։
Այս
ձեւը
շատ
գործածական
չէ
հին
{լեզուի}
մէջ.
եւ
մեզ
թվում
է,
թէ
եղածն
էլ
յունական
լեզու
խ
պատուիրանին
",
-
To
dé
telos
paraggelias։
Նոր
{լեզուի}
մէջ
տեղ
տեղ
գործածուած
այս
ձեւը,
օրինակ՝
"
գլու
րէնի
թարգմանութիւն
է
"
բաշ
շէյ
սաղլըք
դըր"։
Նոր
{լեզուի}
մէջ
ընդհանրապէս
տանելի
չէ
այն
ձեւը,
այսինքն՝
"
ւոր
քահանայ
եւ
քահանաների
գլխաւոր.
ըստ
որում
մեր
{լեզուի}
մէջ
վերացեալ
անունները
շատ
անգամ
գործ
են
ածւում
փ
Բայց
ընդդէմ
ենք
եւ
չենք
կարող
թոյլ
տալ,
թէ
Հայոց
{լեզուի}
մէջ
գլխաւոր
քահանայութեան,
կամ
գլխաւոր
քահանայ,
ւգեցի,
որ
այս
նմանութիւնը
պատահական
էր)։
Թէեւ
հին
{լեզուի}
մէջ
գոլումն,
տալումն
չկայ,
բայց
լալումն
կայ,
եւ
Հ
ր։
Շատ
մարդիկ,
որ
ամեն
բան
չափում
են
հին
{լեզուի}
չափով,
Աւետիքեան
Հ.
Գաբրիէլի
պէս
նոր
լեզուին
ասու
պէս
արէք,
որ
նոյն
իսկ
հին
լեզուին
չհակառակէք։
Հին
{լեզուի}
բար
մասնիկը
մակբայացուցիչ
է
եւ
աշխարհաբարը
մակբայ
ված
մակբայը
չէ
վարվում
որպէս
ածական։
Նոյն
այս
հին
{լեզուի}
կանոնով
էլ
սխալ
է
"աշխարհաբար"
ասելը,
աշխարհաբառ
Մենք
շատ
հին
լեզուով
գրողներ
գիտենք,
որ
եւ
հին
{լեզուի}
մէջ
երբեմն
գործ
են
ածում
իրենց
սքանչելի
տրամաբանո
ր
այս
կարճութեան
համար
պահելն
էլ
իրաւունք
չէ։
Նոր
{լեզուի}
բառը
կարճ
է
թէ
երկայն,
որ
այդպէս
է
ձեւաւորվել,
մե
ինել")
(եր.
89)
բնիկ
հայկական
ոճ
չէ,
այլ
յունական
{լեզուի}
ուղղակի
ազդեցութիւն,
ըստ
որում
կարդում
ենք...
րութեամբ
կրթել
եւ
վարժել
իւր
աշակերտքը
գերմանական
{լեզուի}
մէջ՝
քարոզելով
նոցա,
թէ
այդ
լեզուն
մանաւանդ
լին
ծապէս
աշխատելով
եւ
աշխատեցնելով
նորանց
գերմանական
{լեզուի}
վերայ։
Անցանում
է
համարեա
թէ
մի
տարի
ժամանակ
-
Bardzo
dobže,
-
ասաց
սատանան,
որ
ամենայն
{լեզուի}
տեղեակ
էր.
-
յետո՞յ:
-
Այս
երեք
արժանաւոր
Լեզու
իմ
ծանրաշարժ,
այլ
ոչ
եւ
գրիչս,
զի
նման
է
{լեզուի}
ճարտար
խօսողի,
որպէս
եւ
մարգարէին
լեզու
գրչի
արա
թեան
հետ,
այլեւ
չէին
հասկանում
տաղի
խօսքերը
նորա
{լեզուի}
հնութեան
պատճառով։
Ցաւելի
է
մեր
ազգի
դրութի
նց
մէջ
եւ
իւրեանց
կերպարանքով
ազգի
տգիտութիւնը
եւ
{լեզուի}
օրէ
օր
աղաւաղուիլը,
թէպէտեւ
դոյն
այդ
ժամանակում
կերտների
ձեռքով
բացել
է
Հայերի
համար
նոցա
մայրենի
{լեզուի}
եւ
դպրութեան
ժանգոտած
դուռը։
Ոմանք
համարում
են
ն
արեանց
բնակելոց
ի
Վենետիկ
",
թէեւ
այդ
նամակը
իւր
{լեզուի}
հնութեամբը
չէր
կարող
տեղ
գտանել
Հիւսիսափայլի
մէջ
ուր
պիտոյ
է
քննուի
նոցա
գործունէութիւնը
Հայկական
{լեզուի}
մէջ։
Գ.
ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՑ
ՄԱՏԵՆԱԳՐԱԿԱՆ
ԳՈՐԾՈՒՆԷՈ
թարեանց
լոկ
մատենագրական
գործունէութիւնը
Հայկական
{լեզուի}
հանդիսում,
առանց
գնահատելու
այս
գործունէութեան
ա
եւ
ո՛չ
ունեցել
էր
ճանապարհ՝
ուսումնասիրելու
հին
{լեզուի}
յիշատակարանքը,
որ
նորա
աշակերտքը,
հետզհետէ
ձեռք
Մխիթարեանք,
կամելով
պահպանել
կորստից
հնախօս
{լեզուի}
յիշատակարանքը,
ուրեմն
եւ
հին
գրոց
լեզուն,
սկսեց
լ
եւ
ձեռք
բերել։
Մխիթարեանք
հոգացին
կազմել
Հայոց
{լեզուի}
համար
մի
փոքր
ի
շատէ
մարդավայել
քերականութիւն՝
ք
իշեր
ու
ցերեկ
աշխատելով,
շինեցին
ու
տպեցին
Հայոց
{լեզուի}
համար
բառարաններ,
զանազան
ձեւերով
եւ
զանազան
խոր
իաբանութիւնը
մեր
հին
դպրութեան
հանդիսում,
էր
հին
{լեզուի}
լոկ
պահպանութիւնը
եւ
մշակութիւնը.
ընդհանուր
լուս
ութեանը։
Ծառայում
է
Հայոց
ազգին՝
աշխատելով
նորա
{լեզուի}
վերայ,
ծառայում
է
պապականութեանը՝
հալած
իւղի
տե
թեան
հետեւանքը
ամենեւին
բնականաբար
եղել
է
միմիայն
{լեզուի}
մշակագործութիւնը
եւ
պահպանութիւնը։
Հայր
Միքա
խնեաց,
թող
(զյոյժ
սակաւաթիւ
գիտակս
[ոմանս]
նոյն
{լեզուի},
եւ
ո՞ր
հայ
առեալ
ի
ձեռի
"
զԽորենացւոյն,
զԵղիշէ
նելով
ընթերցանելեացն.
առաւել
քան
զայս
չիք
պաշտօն
{լեզուի},
եւ
ո՞վ
այդքան
վստահ
մինչեւ
նոր
օրինակ
տրամաբանո
նականք
հայոց
պահպանութեամբ
կամ
կենդանութեամբ
նոյն
{լեզուի}:
Քաջայայտ
է
ապաքէն,
թէ
հին
լեզուն
մեռեալ
է
եւ
դ
տակաց:
Այսպէս
դատափետեալն
ի
յանցանս
կործանութեան
{լեզուի}
հանդիսացաւ
գլուխ
անկեան
հոյակապ
իտալախօսութեան:
՝
ոչինչ
ունի
հանելոյ
ի
հրապարակ:
Զգիտութիւն
միոյ
{լեզուի}
եւ
այն՝
լոկ
հայկականին
չէ՛
բնաւ
պիտոյ
անուանել
գ
որպէս
կշռադատութեամբ
բաւիմ
ք
ճանաչել,
գրոցս
այս
{լեզուի}
հարկ
էր
գոլ
նույն
ինքն
ոստանիկ
անուանեալ,
զի
զսա
եղինակ
քերականութեան
եւ
համառօտ
բառարանի
հայկական
{լեզուի}:
Յովհան
Վանական,
Վարդան
Բարձրաբերդեցի,
Կիրակոս
ւթիւն
առ
նոսա.
այլ
թէ
այդ
վերակենցաղութիւն
հնոյն
{լեզուի}
ունէ՞ր
ընդհանուր
ինչ
բան
առ
ազգն
Հայոց,
զա՛յսման
մս
դարում:
Այլ
եւ
մանուկն
Հայոց
կարօտի
հասկանալի
{լեզուի},
որով
կարիցէ
ուսանիլ
եւ
զհին
լեզուն
իսկ՝
որ
անհ
Գերմանական
բառ:
առանց
զուգակշիռ
ունելոյ
զպայմանս
{լեզուի}
մերոյ,
թէ
կարէր
արդեօք
տանել
զայս
ամենայն.
ցայս
րաբերեալս
ի
կրօնականն
հանդէս,
որոյ
գիտութիւն
Հայ
{լեզուի}
գուցէ
մեծ
եւ
անփանաքելի,
բայց
միշտ
հատակտոր
եւ
կ
յլ
խորհուրդ
նորա
իրագործեալ
է
ոչ
նորոգութեամբ
հին
{լեզուի},
այլ
նորոյն
հնագործութեամբ,
յերկուց
աստի
մարմնա
էականացն
փորձութենէ:
Քարոզութիւն
լոկ
Հայկական
{լեզուի},
հարկադրել
զմանկունս
սերտել
զուղղականն,
զկոչակա
,
չունի
նա
զհնար
նուիրել
զանձն
ի
գիտութիւն
իւրոյ
{լեզուի},
զի
պիտին
նմա
ամբողջ
հինգ
կամ
վեց
ամք
առ
ուսանել
իլիսոփայ
քան
զնա,
թէ
վասն
է՞ր
խառն
ընդ
բառից
հին
{լեզուի},
այս
ամենայն
խօսք
եւ
զրոյցք
լսելի
եղեն
զկնի
տպագ
չ
կարաց
դատել,
թէ
չէր
արժան
զպակասեալս
յաշխարհիկ
{լեզուի}
փոխ
առնուլ
ի
Պարսից
կամ
յԱրաբացւոց,
այլ
ի
սեպհակ
եաց,
տակաւ
առ
տակաւ
չմշակեցաւ:
Ստեղծագործութիւն
{լեզուի}
ե՞րբ
արդեօք
կատարեցաւ
ընդ
ձեռն
միոյ
միայնոյ
անձին
նստիլ
ի
խաւարի
եւ
չունել
զլոյս,
այսպէս
եւ
ունել
{լեզուի}
Հայոց
համարի
չունել,
զի
որպէս
գրուանն
խափանարար
ինչ,
վնաս
որ
եւ
իցէ
ազգի
չարագոյն,
քան
զկորուստ
{լեզուի},
որ
հոգի
է
ազգի,
որ
վերջին
եւ
միակ
հնար
է
պահել
են
յետ
բազում
հարուածոց
եւ
պատժոց
նաեւ
կորստեամբ
{լեզուի},
զոր
չկամին
եւ
մանաւանդ
իմաստունք
նոցա
չկամին
յե
իւն,
լարում
է
իւր
զօրութիւնքը,
որ
ուսանի
լատինի
{լեզուի}
հոլովմունքը
եւ
խոնարհմունքը...
Բայց
Բարսել
սելու,
որ
ամենայն
տօնի
օր
ուսանողները
բանում
էին
{լեզուի}
մէջ
առաւել
կրթուելու
համար։
Զուր
տեղը
պատիժներ
է
ին.
այդտեղ
ինձ
հաւատացրին,
որ
այդ
կենդանին
չորս
{լեզուի}
երգիչ
է.
մի
փոքր
ժամանակից
յետոյ
անյարմար
բերանը
կել
է
թարգմանիչը
65
կոպէկ
արծաթ։
Ժողովրդական
{լեզուի}
մասին,
որով
գրած
է
այդ
աշխատութիւնը,
կարող
ենք
ւմ
տեսանում
ենք,
որ
Պ.
Գամառ-Քաթիպան
ուշադիր
չէ
{լեզուի}
մաքրութեանը,
այլ,
շատ
անգամ
թոյլ
տալով
օտարի
խօ
ղական
մասնիկներ,
որոնցից
կարելի
է
փախչել,
առանց
{լեզուի}
ժողովրդականութիւնը
կորուսանելու,
աղճատում
է
լեզո
զուի
ժողովրդականութիւնը
կորուսանելու,
աղճատում
է
{լեզուի}
անարատութիւնը։
Ճշմարիտ
է
եւ
այն,
որ
շատ
անգամ
ա
լինելով,
հարկադրում
են
Պ.
Գամառ-Քաթիպային
զոհել
{լեզուի}
մաքրութիւնը
եւ
յատկութիւնը
անգամ,
թէպէտ
մի
գովան
ւմ
ենք,
որ
հեղինակը
փոքր
ի
շատէ
ուշը
դարձուցել
է
{լեզուի}
վերայ։
Այնուամենայնիւ
պիտի
խոստովանել,
որ
նորա
վերայ։
Այնուամենայնիւ
պիտի
խոստովանել,
որ
նորա
{լեզուի}
մէջ
անխտիր
երեւում
են
տարերքը
երկու
գլխաւոր
ժողով
իւնը,
որպէս
եւ
Տաճկաստանի
Հայերը,
հիմնում
է
հին
{լեզուի}
բացառականի
է
վերջաւորութեան
վերայ։
Բայց
թո՛ղ
ներ
յց
թո՛ղ
ներուի
մեզ
ասել
հասկանալու
համար,
որ
հին
{լեզուի}
բացառականքը
ամենայն
տեղ
է
վերջաւորութիւն
չունին,
։
Այս
աշխատութեան
մէջ
յոգնակի
սեռականները
հին
{լեզուի}
բնաւորութիւն
եւ
վերջաւորութիւն
ունին,
զորօրինակ
րքրէին
եւ
քննէին։
Այդ
կարող
է,
վասն
որոյ
եւ
մեր
{լեզուի}
մէջ
ասւում
է
գործ
կամ
խնդիր,
արժանի
հարցասիրութե
վ
Լատինականի
ամբողջութեանը,
չկայ
մեր
ժողովրդական
{լեզուի}
մէջ՝
համեմատելով
մեր
հին
լեզուի
ամբողջութեան
հետ
մեր
ժողովրդական
լեզուի
մէջ՝
համեմատելով
մեր
հին
{լեզուի}
ամբողջութեան
հետ,
եթէ
մեք
չստրկանանք
որեւիցէ
գաւ
կան
բարբառներին,
միեւնոյն
ժամանակ
ամբողջ
պահելով
{լեզուի}
ժողովրդականութիւնը,
մշակել
այդ
լեզուն՝
ներս
բեր
դացողը
ոչ
միայն
Աշտարակի
վարքի,
բարքի,
այլ
նորա
{լեզուի}
վրայ
էլ
տեղեկութիւն
ստանայ,
ոչ
միայն
ազատ
է
այդ
վրայ
էլ
տեղեկութիւն
ստանայ,
ոչ
միայն
ազատ
է
այդ
{լեզուի}
մասին
պատասխանատուութիւնից,
այլ
եւ
մեծ
շնորհակալ
ործել։
Եթէ
ցանկալի
եւ
հոգով
չափ
ցանկալի
է
նոր
{լեզուի}
համազգային
միութիւնը,
ապա
ուրեմն
պիտի
ուրախութեա
ւր
ուսումնասիրութեան
նիւթ
չէր
եղած.
պատճառ,
նոր
{լեզուի}
հիմնաւոր
գիտութիւնը,
նորա
մշակութիւնը
եւ
ապագայ
առանձին
գործով
կը
հրատարակենք
մեր
տեսութիւնը
նոր
{լեզուի}
մշակութեան
մասին,
եթէ
միայն
աջողի
մեզ
կատարելագո
ալով
հին
լեզուին,
առանց
ժողովրդին
ականջ
դնելու,
{լեզուի}
նոր
ծլած
ձեւերը,
որ
դեռ
թարմ
են
եւ
աճելու
վրայ,
լով
եւ
ճնշելով
անցածի
եւ
մեռածի
պատանքի
մէջ,
նոր
{լեզուի}
մշակութեան
գաղափարը
ազգին
համար
դառնում
է
նոյնպէս
ր
դառնում
է
նոյնպէս
ամուլ
եւ
անպտուղ,
ինչպէս
հին
{լեզուի}
գործադրութեան
գաղափարը։
Անշուշտ,
այս
խօսքերը
չե
րը։
Անշուշտ,
այս
խօսքերը
չեն
նշանակում,
թէ
հին
{լեզուի}
լծից
ազատելով՝
նոր
լեզուի
մշակութիւնը
դնել
այս
կ
չեն
նշանակում,
թէ
հին
լեզուի
լծից
ազատելով՝
նոր
{լեզուի}
մշակութիւնը
դնել
այս
կամ
այն
գաւառական
բարբառի
լծ
փարը
նոյնպէս
ամուլ
եւ
անգործադրելի
է,
ինչպէս
հին
{լեզուի}
գաղափարը,
ինչպէս
սորա
ստրկութեան
տակ
աճած
նոր
լե
ւի
գաղափարը,
ինչպէս
սորա
ստրկութեան
տակ
աճած
նոր
{լեզուի}
գաղափարը։
Այս
տեսակ
մշակութիւնը
ինքն
իրեն
հակասո
։
Այս
տեսակ
մշակութիւնը
ինքն
իրեն
հակասում
է
նոր
{լեզուի}
մշակութեան
գաղափարին,
որ
է
որքան
կարելի
է
առաւել
թեամբ
աւելի
ընդունական
են
կենդանի՝
ընդհանրութեան
{լեզուի}
վրայ
պատուաստվելու,
պիտի
ընկնեն
ճարտարապէս
հեղին
աւերվել
է
եւ
այդ
հազար
տարիների
միջոցում
ամեն
մեր
{լեզուի}
մօտից
անց
կացող
թուրք,
թաթար,
արաբացի,
պարսիկ
նի
տողից
էլ
պարզ
տեսնում
ենք
նորա
ուղղութիւնը
նրա
{լեզուի}
մշակութեան
մէջ,
եթէ
միայն
նախատեսաբար
եւ
սկզբուն
ան
հանդիպածը
գրում
են,
էլ
աջ
ու
ձախ
նայել
չկայ։
{Լեզուի}
մասին
ատեան
ենք
կանչում
պ.
Պռօշեանցին՝
ոչ
ծաղրե
ն
տրված,
նորա
բովանդակութեանն
է
վերաբերւում,
որ
{լեզուի}
մասին
մի
քանի
բան
նկատելուց
յետոյ
կը
քննենք։
Նոյ
ւթիւն։
Բայց
արգոյ
հեղինակը
ստրկանում
է
ոչ
թէ
հին
{լեզուի}
ոգուն
եւ
տրամաբանութեան,
որի
տակ
հինգ
տարի
ընկճվ
գործադրելի
էր
այդ
սկզբունքը,
այլ
ստրկանում
է
հին
{լեզուի}
արտաքին
ձեւին՝
կեղեւին,
որ
բնաւ
խորհուրդ
չունի
այ
հեղինակների
գրուածքի
մէջ
վխտում
են)։
Հին
{լեզուի}
կեղեւին
ստրկանալ
համարում
ենք,
երբ
մի
հեղինակ,
եւոյթ
եղանակի,
որպէս
համօրէն
ազգի
գործածած,
նոր
{լեզուի}
մէջ
միշտ
աւելի
գեղեցիկ
եւ
աւելի
պատշաճաւոր
է,
քա
եցիկ
եւ
աւելի
պատշաճաւոր
է,
քան
թէ
ոյ-ը,
որ
նոր
{լեզուի}
մէջ
բնաւ
հանդէս
չունի։
Երկրորդ,
ոյ-ը
ու-ից
ո՛չ
իրութիւնը
չէ
կարող
արդարանալ,
մնում
է
մէջտեղ
հին
{լեզուի}
ստրկութիւնը,
որ
ստիպում
է
հեղինակին
կենդանի
ժողո
,
որ
ստիպում
է
հեղինակին
կենդանի
ժողովրդի
կենդանի
{լեզուի}
արտօնութիւնը
յափշտակելու։
Նոյնպէս
ի
գործ
դնել,
թունքի
վրայ,
կպչեն
մնան
ու
վայր
չընկնեն։
Հին
{լեզուի}
մէջ
յատկացուցիչը
կարող
է
դրուել
ե՛ւ
նախադաս,
ե՛ւ
ող
է
դրուել
ե՛ւ
նախադաս,
ե՛ւ
վերջադաս,
բայց
նոր
{լեզուի}
ընդհանուր
կանոնն
է,
որ
յատկացուցիչը
լինի
միշտ
նա
ով,
այդ
յատկացուցչին
է
յարաբերում.
պատճառ,
նոր
{լեզուի}
մէջ
յարաբերեալի
եւ
յարաբերականի
մէջ
չկարողանալով
նմիջապէս
յարաբերականից
առաջ
է։
Պ.
Պռօշեանցը
հին
{լեզուի}
համաձայն,
բայց
նոր
լեզուի
հակառակ
յատկացուցիչը
դ
է։
Պ.
Պռօշեանցը
հին
լեզուի
համաձայն,
բայց
նոր
{լեզուի}
հակառակ
յատկացուցիչը
դրել
է
մի
տեղում
վերջադաս.
կացուցիչներին
նայի,
կը
տեսնէ,
որ
ժողովրդի
խօսած
{լեզուի}
հոսանքին
հետ
երթալով՝
յատկացուցիչը
միշտ
նախադաս
՝
յատկացուցիչը
միշտ
նախադաս
է
գործածված։
Նոր
{լեզուի}
մէջ
կան
բայեր,
օրինակ՝
տամ,
գամ,
երբեմն
եւ՝
յսինքն՝
գալու
գործողութիւնը
կատարելու
վրայ։
Նոր
{լեզուի}
մէջ
հոլովակերտ
եւ
հոլովառու
նախադրութիւնքը,
շատ
լ
որպէս
բանի
մօտաւորութիւնը,
ներկայութիւնը.
հին
{լեզուի}
մէջ
"
տեղիս
անապատ
է
եւ
օրս
տարաժամեալ
",
նոր
լե
ւի
մէջ
"
տեղիս
անապատ
է
եւ
օրս
տարաժամեալ
",
նոր
{լեզուի}
մէջ
"
գիշերս
շատ
քնեցի
",
չեն
նշանակում
ես
տեղ,
։
Բայց
այս
մասին
այսքանը
առ
այժմ
հերիք
է։
Նոր
{լեզուի}
մէջ
կրաւորական
բայը
վ
տառը
պիտի
ունենայ
խոնարհվող
ախընթաց
եւ
այս
այնպիսի
ընդհանուր
կանոն
է,
որ
հին
{լեզուի}
հասարակ
ասած
բայերն
էլ,
ինչպէս՝
ծնանեմ,
դատեմ
ինի
փոխվելով,
օրինակ՝
գործեմ-գործիմ,
բայց
նոր
{լեզուի}
մէջ
այդ
ինիի
նախընթաց
պիտի
եւ
մէկ
վեվ
աւելացնել՝
նակ
ասելու
ամրապնդվիլ,
յայտնի
է,
թէ
դարձեալ
հին
{լեզուի}
ազդեցութեամբ։
Թող
ներեն
մեզ,
որ
մենք
այսպիսի
մէ
վրայ
չէ,
այլ
կանոնի
վրայ,
ուստի
հարկաւոր
է,
որ
{լեզուի}
վրայ
աշխատողքը
իրենց
մշակութեան
արդիւնքը
եւ
իրենց
իմեանց,
որ
այս
հասարակաց
փոխադարձ
գործակցութեամբ
{լեզուի}
գործը
առաջ
երթայ։
Բացի
սորանից,
վեվի
տեղ
ու
ռաջ
խոստովանել
է
իր
ընտիր
քերականութեան
մէջ,
նոր
{լեզուի}
սեփական
ուղղագրութեան
իրաւունքը։
"
Անորոշ
տար
կամ
Յունական
y
իպիսլոնը։
Եւ
իրաւունք
ունի։
Նոր
{լեզուի}
մէջ,
եթէ
ու
վերջաւորութիւնը
հոլովվում
է,
իսկոյն
ezvi։
Պ.
Աբովեանցը,
աւելի
հաւատարիմ
մնալով
նոր
{լեզուի}
իրաւունքին
եւ
արտօնութեան,
իր
"
Վէրք
Հայաստանի
"
արդարանալ։
Օրինակ՝
հին
լեզուում
հաշտեմ
բայը
նոր
{լեզուի}
մէջ
եղել
է
հաշտվում
եմ.
էլ
հաշտուում
եմ
գրելու
ժ
գոյական
գործ
անունին
տալիս
է
բայի
զօրութիւն։
Հին
{լեզուի}
մէջ
միայն
եմ
վերջաւորութիւնը
չէ,
որ
ունի
այս
ոյժ
արոններին,
որոնք
ոչ
միայն
պարծենում
են
իրենց
հին
{լեզուի}
գիտութեամբ,
որպէս
միակ
արժանաւորութեամբ,
այլ
քս
Բայց
այն
պարոնները
մեզ
կարող
են
ասել,
թէ
այդ
հին
{լեզուի}
կանոն
է,
դորանից
նոր
լեզուին
ի՞նչ)։
Ինչպէս
թէ
դորանից
նոր
լեզուին
ի՞նչ)։
Ինչպէս
թէ
ինչ.
հին
{լեզուի}
բայը
բայ
է,
նոր
լեզուինը
բայ
չէ՞։
Եթէ
հին
լեզու
եզուի
բայը
բայ
է,
նոր
լեզուինը
բայ
չէ՞։
Եթէ
հին
{լեզուի}
առաջին
լծորդութեան
բայերի
եմ
վերջաւորութիւնը
էակա
ը,
հարկաւորապէս
պիտի
խոստովանեն
նոյնպէս,
որ
նոր
{լեզուի}
մէջ,
բացի
էական
բայից,
ուիրշ
բայ
չկայ։
Բայց
կա
նորան
բայացնում
է
եւայլն։
Չպիտի
մոռանալ,
որ
նոր
{լեզուի}
մէջ,
թէեւ
գրեթէ
միակ
լծորդութիւնը
եմ
է,
այնուամ
,
է
բայական
վերջաւորութիւնը
էական
բայ
է,
եւ
նոր
{լեզուի}
բոլոր
բայերի
ծնող
կամ
կազմող,
ուրեմն
անհնար
է,
ական
բայի։
Բայց
մենք
տեսնում
ենք,
որ
ինչպէս
մեր
{լեզուի},
նոյնպէս
եւ
օտար
լեզուների
մէջ
մի
բայ
իր
մի
որոշ
անխախտելի,
անթերի
եւ
անփոփոխ,
այնպէս
չէ
մեր
նոր
{լեզուի}
բայերի
կազմութիւնը։
Նախ,
հերիք
է,
շատ
անգամ,
մ
վառում"։
Եթէ
եմ,
ես,
է'ն
էական
բայ
է
եւ
նոր
{լեզուի}
բայերի
կազմող,
ուրեմն
առանց
նորան,
բայը
չպիտի
բ
րվել
եւ
վերջադաս
լինելով։
Ստոյգ
է,
որ
շատ
անգամ
{լեզուի}
ոգին
պահանջում
է
այդ
վերջաւորութիւնքը
գրել
նախադա
են
մարդու
հասկանալի
մէկ
պատճառը
միայն
դնենք։
Նոր
{լեզուի}
բաղաձայն
բառով
վերջացած
հայցականը
կամ
որոշեալ
ուղ
կորցնելու
ձգտում
է
մէկ
վանկ
եւ
թեթեւանում
է։
Նոր
{լեզուի}
բովանդակ
կազմութեան
մէջ
մեծ
պաշտօն
ունի
այս
տնտես
թիւնը։
Եւ
առողջ
աչքերով
նայողը
կը
տեսնէ,
որ
նոր
{լեզուի}
մէջ,
ժամանակի
խնայողութիւը,
առոգանութեան
ներդաշ
աւական
նիւթ
պատրաստել
ենք,
որ
վերաբերվում
են
նոր
{լեզուի}
անդամազննութեան
եւ
ֆիզեօլօգեային,
բայց
բոլորը
պի
եան
եւ
ֆիզեօլօգեային,
բայց
բոլորը
պիտի
մտնեն
նոր
{լեզուի}
մշակութեան
տեսութեանը
մէջ,
որ
մի
ներածութիւն
է.
րը
նոցանից
ընդունէ
որպէս
հետեւելի
օրինակ։
Նոր
{լեզուի}
մէջ,
թէեւ
կան
վեց
հոլովմունք),
բայց
նոցանից
ա
եւ
մեր
առաջինից
աւելի
բռնակալ,
այնպէս,
որ
գրեթէ
{լեզուի}
բոլոր
բառերը
գնում
են
այդ
հոլովումի
տակ
խիստ
քիչ
ասածը,
թէ,
խնամով
եւ
ուշադրութեամբ
վարվելով
նոր
{լեզուի}
հետ,
հարկաւոր
է
այս
ցիր
ու
ցան
ճապաղ
ընկած
ձեւեր
գութիւն,
մի
ուղղախօսութեան
արուեստ
կազմել
եւ
նոր
{լեզուի}
ուսումնասիրութիւնը
հեշտացնել։
Բացի
սորանից,
հին
ուսումնասիրութիւնը
հեշտացնել։
Բացի
սորանից,
հին
{լեզուի}
յոգնակի
սեռականները
շատ
խնամով
(որովհետեւ
օտար
է
խօսքով՝
ըստ-ը
վերջահոլով
տրականի
խնդրով
կենդանի
{լեզուի}
մէջ
չէ
գործածվում։
Համաձայն
ենք,
որ
գիտնական
առ
տեսնում
ենք
հին
ձեւերի
ազդեցութիւնը
պ.
Պռօշեանցի
{լեզուի}
վրայ։
"...
Խորենացին...
ախորժանօք)
նուագ
է
պատուանդաններից
իջէ՛ք
հասարակ
ժողովրդի
մէջ։
Հին
{լեզուի}
կարկատանները
այնքան
յարմարութիւն
ունին
նոր
լեզուի
ռով,
որ
երեւցած
հակառակութիւնը
բացատրվի։
Նոր
{լեզուի}
հնից
գլխաւոր
եւ
հիմնական
տարբերութիւնը
էապէս
հիմն
,
բաղդասութեան
եւ
ձեւերի
վրայ։
Ստոյգ
է,
որ
հին
{լեզուի}
բառերի
շատ
մասը
մոռցել
է
ժողովուրդը,
ստոյգ
է,
ո
ող
ազգի
լեզուն
հասկանալ
եւ
դորա
հակառակ,
եթէ
այդ
{լեզուի}
կազմութեան
օրէնքը
եւ
բաղդասութիւնը
սորվենք,
այլ
,
կը
հասկանայ
մեր
գրածը,
եթէ
հաւատարիմ
մնանք
նոր
{լեզուի}
ոգուն
բաղդասութեան
եւ
օրէնքներին։
Առանձին
առանձի
ով
միմեանց
հետ
են
կապվում
այդ
բառերը,
մէկ
խօսքով
{լեզուի}
բաղդասութիւնը
այնպէս
հեշտ
չէ
եւ
երկար
տարիներով
կ
արակոյսը։
Սորա
հակառակ,
ինչպէս
վերը
ասինք,
եթէ
{լեզուի}
բաղդասութեան
օրէնքը
անհասկանալի
են
մեզ,
բանի
զօր
սը
կարող
է
օգնել,
ոչ
բառարանը։
Այս
պատճառով
հին
{լեզուի}
առտաքին
ձեւերը,
նորա
բաղդասութեան
կճեպը
(կեղեւը
ոյն,
կարդացած
րոպէին,
չէ
կարող
հասկանալ
ո՛չ
հին
{լեզուի}
եւ
ո՛չ
օտարից
առնված
բառերը.
այստեղ
ո՛չ
ժողովուր
նին
ակը
տայ։
Հեղինակի
պարտականութիւնն
է
ժողովրդի
{լեզուի}
բաղդասութեան
հաւատարիմ
մնալ,
եւ
հին
կամ
օտար
լեզ
ժամանակ,
երբ
ուրիշ
հնար
չկայ,
չենք
փախչում
հին
{լեզուի}
կամ
օտար
լեզուների
բառերից։
Գաւառական
բառերը
քն
էլ
տարբերվում
են
իրարից՝
թէ՛
շատ
եւ
թէ՛
քիչ։
{Լեզուի}
հարստութիւնը
բառերով
է,
նոքա
են
այն
ամանները,
ո
վրայ,
եթէ
ոչ
կորստաբեր
ազդեցութիւն
կունենայ
նոր
{լեզուի}
մշակութեան
եւ
առաջադիմութեան
վրայ,
գոնէ
կը
դանդա
կամ
օտարութեամբ
գուցէ
բնաւ
չի
պատուաստվի
էլ
ազգի
{լեզուի}
վրայ։
Վերստին
կրկնում
ենք,
մինչեւ
բոլոր
գաւառակ
ւառական
բարբառներից
ճանփաներ
չբացուին
դէպի
գրական
{լեզուի}
կենդրոնը,
սա
ոչ
միայն
չէ
կարող
ծաղկել
եւ
ուժ
առն
ի
չեղածի
պէս,
իսկ
ինքը՝
ազգը՝
կենդանի,
գրական
{լեզուի}
կարօտ։
Թէեւ
այս
խնդիրների
ընդհանուր
մշակութիւնը
ղանում
մեր
խօսքի
ընթացքը
կտրել,
երբ
բանը
գալիս
է
{լեզուի}
մշակութեան։
Հին
լեզուի
ումն
վերջացած
բայանուն
րել,
երբ
բանը
գալիս
է
լեզուի
մշակութեան։
Հին
{լեզուի}
ումն
վերջացած
բայանունները,
որպէս
անկումն,
հերք
արդացողը
ոչ
միայն
Աշտարակի
վարքի
բարքի,
այլ
նորա
{լեզուի}
վրայ
էլ
տեղեկութիւն
ստանայ,
ոչ
միայն
մեղադրելի
չ
նայ,
ոչ
միայն
մեղադրելի
չէ,
ոչ
միայն
ազատ
է
այդ
{լեզուի}
մասին
պատասխանատուութիւնից,
այլեւ
մեծ
շնորհակալո
նութեան
եւ
անցած
գնացած
ժամանակի
վրայ
բռնանալու:
{Լեզուի}
խորհուրդը
ձեւի
մէջ
չէ,
այլ
իրի
մէջ.
եթէ
ես
"
հա
ինք:
Եթէ
ցանկալի
եւ
հոգով
լափ
ցանկալի
է
նոր
{լեզուի}
համազգային
միութիւնը,
ապա
ուրեմն
պիտի
ուրախութեա
ուած
էր
որեւիցէ
գաւառական
բարբառով.
պատճառ,
նոր
{լեզուի}
հիմնաւոր
գիտութիւնը,
նորա
մշակութիւնը
եւ
աոաջատա
ալով
հին
լեզուին,
առանց
ժողովրդին
ականջ
դնելու,
{լեզուի}
նոր
ծլած
ձեւերը,
որ
դեռ
թարմ
են
եւ
կերպարանագործ
լով
եւ
ճնշելով
անցածի
եւ
մեռածի
պատանքի
մէջ,
նոր
{լեզուի}
մշակութեան
գաղափարը
ազգին
համար
դաոնում
է
նոյնպէս
ւմ
է
նոյնպէս
ամուլ
եւ
անպտուղ
ինչպէս
հին
եւ
մեռած
{լեզուի}
գործադրութեան
գաղափարը:
Անշուշտ,
այս
խօսքերը
չե
րը:
Անշուշտ,
այս
խօսքերը
չեն
նշանակում,
թէ
հին
{լեզուի}
լծից
ազատելով
նոր
լեզուի
մշակութիւնը
պիտի
դնել
այ
ը
չեն
նշանակում,
թէ
հին
լեզուի
լծից
ազատելով
նոր
{լեզուի}
մշակութիւնը
պիտի
դնել
այս
կամ
այն
գաւառական
բարբա
փարը
նոյնպէս
ամուլ
եւ
անգործադրելի
է,
ինչպէս
հին
{լեզուի}
գաղափարը,
ինչպէս
սորա
ստրկութեան
տակ
աճած
նոր
լե
ւի
գաղափարը,
ինչպէս
սորա
ստրկութեան
տակ
աճած
նոր
{լեզուի}
գաղափարը:
Այս
տեսակ
մշակութիւնքը
արդէն
իրենց
սկզ
կութիւնքը
արդէն
իրենց
սկզբունքով
հակասական
են
նոր
{լեզուի}
մշակութեան
սկզբունքին,
որ
է
որքան
կարելի
է
առաւե
թեամբ
աւելի
ընդունակ
են,
կենդանի
-
ընդհանրութեան
{լեզուի}
վրայ
պատուաստուելու,
պիտի
ընկնին
ճարտար
հեղինակն
ներով,
այդպիսիքը
ասում
ենք
այնքան
կարող
են
օգնել
{լեզուի}
մշակութեան,
որքան
մի
որեւիցէ
մարդ
առնուած
մի
որե
ցի
սորանից,
այդ
հազար
տարիների
միջոցում
ամէն
մեր
{լեզուի}
մօտից
անցնող
թուրք,
թաթար,
պարսիկ,
արաբացի,
ռ
արտաքին
բնութիւնը:
Այսօրուայ
օրս,
մեր
նոր
{լեզուի}
բաղդասութիւնը
մեծ
մասով
թուրքի
բաղդասութեան
պէս
է
էս
իրողութիւն,
տեսնում
ենք,
որ
չնայելով
մեր
նոր
{լեզուի}
բարբառների
տարբերութեան,
նորա
տրամաբանութիւնը,
իր
արշաւանք
քարոզել
այդ
բաղդասութեան
ընդդէմ,
հին
{լեզուի}
բաղդասութեան
իրաւունքը
պաշտպանելով,
համազօր
է
նո
օտար
ընկերութեան
մէջ,
քիչ
շատ
ընկնում
է
այդ
օտար
{լեզուի},
օտար
ոգու
ազդեցութեան
տակ.
Հայը
հազար
տարի
ընկ
.
ինչպէ՞ս
կարելի
է,
որ
այդ
դրոշմը
չցոլանար
նորա
{լեզուի}
եւ
մտածելու
ձեւերի
վրայ:
Հայոց
ազգը
գեդէոնեան
բո
հոտը
տարել
են:
Աւելցուր
սորա
վրայ
եւ
ֆրանսիական
{լեզուի}
բաղդասութեան
եւ
ձեւերի
ազդեցութիւնը,
որոնցից
ժող
մ
ազգի
մէջ
եւ
խանգարում
են
լեզուն:
Մենք,
որ
նոր
{լեզուի}
ինքնուրոյն
ազատութիւնն
ենք
քարոզում
եւ
հին
լեզուի
լեզուի
ինքնուրոյն
ազատութիւնն
ենք
քարոզում
եւ
հին
{լեզուի}
ձեւերից
անկախութիւնը,
որպէսզի
ազատօրէն
եւ
ինքը
ի
տարակում
ենք
մաքուր
եւ
զուտ
ֆանատիկոսութիւն:
Նոր
{լեզուի}
մէջ
գրեթէ
բոլոր
հին
լեզուի
նախադրունքը
դարձել
են
ֆանատիկոսութիւն:
Նոր
լեզուի
մէջ
գրեթէ
բոլոր
հին
{լեզուի}
նախադրունքը
դարձել
են
վերջադրութիւնք,
ածականը
ան
րոնց
գաղափարը
մէկ
բառով
տուող
խօսքեր
ոչ
միայն
նոր
{լեզուի}
մէջ,
միայն
մի
որեւիցէ
գաւառական
բարբառում,
այլ
ն
գործածական
դարձած,
որոնց
հայերէնը
թէեւ
կան
հին
{լեզուի}
մէջ,
բայց
եւ
այնպէս
այնքան
խոր
ներս
են
մտած
նոքա
ռի
ընթացքը,
ձեռք
զարկած
լինելով
մի
տեսութեան
նոր
{լեզուի}
մշակութեան
մասին
ընդհանրապէս,
որ
մանրամասնաբար
պ
այն
բոլոր
խնդիրները,
որ
վերաբերութիւն
ունէին
նոր
{լեզուի}
մշակութեան:
Այդ
աշխատութեան
շուտով
հրատարակելը
մ
ՅԱՌԱՋԱԲԱՆ
"
Փորձ
արդի
աշխարհաբառ
{լեզուի}
քերականութեան
"
աշխատութեան
ԱՌԱՋԻՆ
ՀԱՏՈՒԱԾ
ԱՍՒՈՒՄ
լու
համար
խռկել
են
իւրեանց
ուղեղի
մէջ
քանի
մի
հին
{լեզուի}
մեռեալ
բառեր,
եւ
այս
դարձել
է
նոցա
համար
մի
սիւն
.
պատճառ,
որ
եւրոպացի
լեզուներով,
որ
հայոց
հին
{լեզուի}
նման
անհասկանալի
էր
մեր
ժողովրդին,
կան
աւանդուած
կենդանութիւն
հաղորդէր։
Մեք,
այսքան
քննելով
այդ
{լեզուի}
ուղը
եւ
ծուծը,
ոչինչ
չգտանք,
բացի
քանի
մի
պատմա
ն
ինչպէս
տեսանում
ենք
օտար
լեզուների
մէջ։
Նոր
{լեզուի}
միջում
կայ
հիանալի
խորհուրդ։
Երանի՜
թէ
հնար
լինէ
ի՜
թէ
հնար
լինէր
ասել
այդ
հնամոլ
պարոններին.
հին
{լեզուի}
միջումը
եւս
կայ
խորհուրդ,
բայց՝
կորստական
եւ
տա
այն
խորհրդից
եւ
միանգամայն
հակառակ
ինչ
որ
կայ
նոր
{լեզուի}
մէջ։
Այդ
պատուելի
պարոնները
եթէ
փոքրիշատէ
ուղիղ
որա
հարկաւոր
է
գիտութիւնը,
որ
կարող
է
ստանալ
նոր
{լեզուի}
միջնորդութենով,
որ
կեանք
եւ
կիրառութիւն
ունենալո
նց
աննշան
կեանքի
մէջ
իւրեանց
անունը
հին
եւ
մեռեալ
{լեզուի}
արձանի
վերայ
կարողանան
դրոշմել։
Թէեւ
այս
ողորմել
ր
օդի
մէջ
մեր
բերանից,
մեր
իսկ
մտքի
ծնունդն
էր։
{Լեզուի}
պաշտօնը
այստեղ
այս
էր,
որ
մեր
մտքի
հասկացածը
նա
րին։
Շատ
զարմանալի
է,
որ
այդ
պարոնները,
որ
հին
{լեզուի}
պոչը
բռնած՝
քշում
են
իւրեանց
էշերը
յառաջ,
չեն
կ
դուրս
է
հաղորդում
ուրիշներին։
Տարակոյս
չկայ
հին
{լեզուի}
մէջ
ուղեւծուծ
եւ
սնունդ
չլինելուն։
Արդէն
ցոյց
տո
կանայ։
Մեք,
խօսելով
մի
աշխարհաբառ
եւ
նորախօս
{լեզուի}
վերայ,
երբէք
չենք
մտածել,
որ
այդ
լինի
մի
քաղաքի
ր
խառն
եղել
է
գերապատիւ
Նազարեանցի
խօսուածքը
գրոց
{լեզուի}
հետ,
պատճառը
շատ
հեշտ
էր
ճանաչել.
որ
նոր
լեզուն
է
օտարի
լեզուով
յայտնել
այն
միտքը,
նա
գրել
է
հին
{լեզուի}
բառերով։
Այս
բանը
մեք
միշտ
տեսանում
ենք
եւրոպացւ
ն
կնիք,
թող
որ
մի
մարդ,
իսկ
թէ
կային
աշխարհաբառ
{լեզուի}
մէջ
այն
բառերը,
որոնց
փոխանակ
պատուելի
Նազարեանց
մար։
ԵՐԿՐՈՐԴ
ՀԱՏՈՒԱԾ
Գլ.
VI
Նոր
{լեզուի}
մշակութիւնը
չէ
կարելի
առաջ
տանել՝
ստրկանալով
հին
մշակութիւնը
չէ
կարելի
առաջ
տանել՝
ստրկանալով
հին
{լեզուի}
ոգուն
կամ
ազդեցութեան,
որովհետեւ
նոր
լեզուով
խօս
ատմական
եւ
բնական
ազդեցութիւնքը
պիտի
ցոլանային
եւ
{լեզուի}
վրայ,
եւ
այդ
ազդեցութիւնքը
արդէն
իրենց
պաշտօնը
կ
ելով՝
ինչ
պատմական
եւ
բնական
պատճառներ
ունէր
հին
{լեզուի}
այնպէս
եւ
ոչ
ուրիշ
տեսակ
կազմութիւնը
կամ
ձեւակերպ
ուրիշ
տեսակ
կազմութիւնը
կամ
ձեւակերպութիւնը,
նոր
{լեզուի}
կազմութիւնը
եւ
ձեւակերպութիւնը
ունի
նոյնպիսի
պատմ
է,
եւ
ոչ
մի
խօսք
պակսեցնում
կամ
այլայլում.
այլ
{լեզուի}
ամեն
շարժողութիւնը,
դէպի
որ
կողմը
եւ
լինի,
լինո
ան
թէ
սիրահարը,
որ
մաշւում
է
սէրի
ախտով։
Հին
{լեզուի}
ջատագովեալ
գեղեցկութիւնը,
նորա
աւելի
մշակուած
լի
նը
ուրեմն
ստացաւ
դարձեալ
չափի
պաշտօնը.
ուրեմն
եւ
{լեզուի}
գեղեցկութիւնը
պիտի
չափուի
բնութեան
չափով։
Բայց
մ
եան
մասին,
բայց
եւ
այստեղ
վերստին
ասում
ենք,
որ
{լեզուի}
վերաբերութեամբ
միտքն
է
բնութիւնը,
լեզուի
ձեւի
վե
նք,
որ
լեզուի
վերաբերութեամբ
միտքն
է
բնութիւնը,
{լեզուի}
ձեւի
վերաբերութեամբ
մտքի
ձեւն
է
բնութիւնը.
պատճա
խօսքը,
լոկ
անզօր
խօսք
է,
եթէ
գործ
է
դրւում
հին
{լեզուի}
իրաւունքը
ջատագովելու
համար։
Անշուշտ,
այն
գեղեց
վերստին
կախարդել
մեր
աչքը։
Յայտնի
է
թէ,
հին
{լեզուի}
գեղեցկութեան
իրաւունքը՝
գեղեցկութեան
եւ
այն
կատե
եցկութեան
եւ
այն
կատեգօրիայով
չէ
կարող
յաղթել
նոր
{լեզուի}
իրաւունքը.
պատճառ,
տգեղ
երեւցածը
չէ
տանում
ժամա
հին
լեզուն
գեղեցիկ
չէ։
Բայց
բոլորովին
աւելորդ
է
{լեզուի}
վրայ
նայել
այնպէս,
ինչպէս
մի
այլ
բանի
վրայ,
որ
ինչ
աստիճանի
տղայական
է
լոկ
գեղեցկութեան
խնդիրը,
{լեզուի}
խնդրի
մէջ,
որ
ծառայում
է
մարդու
բովանդակ
կեանքին
։
Ուստի
ամենայն
իրաւունքով
հարցնում
ենք,
հին
{լեզուի}
գեղեցկութիւնը,
թերեւս
թոյլ
տալով
այս,
հերիք
պատ
անայ"։
Մենք
վերեւը
աւելորդ
համարեցինք
լատին
{լեզուի}
առաջարկութիւնը,
մանաւանդ
այն
պատճառով,
որ
նոյն
ակ։
Բացի
սորանից,
այն
բանը,
ինչ
որ
անցել
է
մեր
{լեզուի}
գլխից,
ո՞ր
ազգի
լեզուի
գլխից
չէ
անցել։
Հաւաքել
բանը,
ինչ
որ
անցել
է
մեր
լեզուի
գլխից,
ո՞ր
ազգի
{լեզուի}
գլխից
չէ
անցել։
Հաւաքել
այդ
բոլորը
եւ
նոցանով
խճ
այց
այս
օրինակները
դրինք՝
ոչ
թէ
խոստովանելով
հին
{լեզուի}
դրական
գեղեցկութիւնը,
կամ
նորի
դրական
տգեղութիւն
ժելու։
Խելքը
գլխին
մարդը
տեսնում
է
պարզ,
որ
հին
{լեզուի}
իրաւունքը
երբէք
աւելի
չէ
նոր
լեզուից,
հին
լեզուն
լեզուն
աւելի
ուժով
չէ,
քան
թէ
նորը,
թէեւ
սա
հին
{լեզուի}
եւ
հարիւրում
մասի
չափ
էլ
մշակուած
ու
գործածուած
չ
կուած
ու
գործածուած
չէ։
Խոստովանում
ենք,
որ
նոր
{լեզուի}
մէջ
կան
թերութիւնք,
կամ
ճապաղութիւնք,
աւելի
իրա
ումը
չկան։
Եւ
ինչո՞վ
կը
տաշուին,
կը
կոկուին
նոր
{լեզուի}
պակասութիւնքը,
եթէ
ոչ
մշակութեամբ
եւ
գրի
տակ
ձգե
առներին,
թէ
ինչու
համար
չէ
կարելի
առաջ
տանել
նոր
{լեզուի}
մշակութիւնը
հին
լեզուի
ազդեցութեան
ստրկանալով։
ր
չէ
կարելի
առաջ
տանել
նոր
լեզուի
մշակութիւնը
հին
{լեզուի}
ազդեցութեան
ստրկանալով։
Բայց
սորա
ընդդէմ
մենք
նորա
մեռած
մայրը
աւելի
գեղեցիկ
էր,
նոյն
այն
հին
{լեզուի}
գեղեցկութեան
պատճառով
նոր
լեզուն
էլ
քաշկռտել
եւ
ժ
ւթիւն
եւ
այլն
եւ
այլն"։
Խոստովանենք,
թէ
նոր
{լեզուի}
տրամաբանութիւնը
շատ
մօտ
է
տաճկական
լեզուի
բաղդասո
թէ
նոր
լեզուի
տրամաբանութիւնը
շատ
մօտ
է
տաճկական
{լեզուի}
բաղդասութեան,
բայց
ինչ
կանես,
երբ
բոլո՜ր
ազգդ
ա
ում։
Մոռցնել
նորան
այդ
բոլորը
եւ
քաշել
տանել
հին
{լեզուի}
տրամաբանութեան
տակ,
համազօր
է
հին
լեզուն
քարոզել
։
Այն
մարդը,
որ
մի
անգամ
հիմնաւորապէս
հասկացել
է
{լեզուի}
խորհուրդը,
նորա
պաշտօնը,
այնպիսին
երբէք
չէ
կարո
Տաճկական
տրամաբանութիւնը
կամ
բաղդասութիւնը,
նոր
{լեզուի}
վրայ
ոչ
Մարկոսը
պատուաստեց
եւ
ոչ
Կիրակոսը,
բնութ
իր
սովորական
ձեւ
ու
ոճը
ու
առնու
կամ
հպատակի
հին
{լեզուի}
ձեւին,
ոճին
կամ
տրամաբանութեան։
Եթէ
ցերեկը
ամպը
,
թէ
տեղ
կը
հասնի
եւ
հինգ
միլիոն
ազգիդ
գլխին
հին
{լեզուի}
տրամաբանութիւնը
կը
հանգչի,
ինչպէս
"
վերնատան
հրե
հետքն
էլ
թողել
են
ազգի
կեանքի,
նորա
մտքի
եւ
նորա
{լեզուի}
վրայ,
կարելի՞
է
այս
բոլորը
ուրանալ
եւ
քերել
հանե
։
Եթէ
մնար
հայկական
անկախութիւնը,
գուցէ
հայկական
{լեզուի}
տրամաբանութիւնն
էլ
մնար
անարատ
ու
այսօր
իր
տաճկակ
ոտքից
ընկած
մարդը
մխիթարւում
է
լեզուով.
պատճառ,
{լեզուի}
միջնորդութեամբ
իր
կարիքը
յայտնելով
մերձաւորին՝
գ
սելով,
ծունկ
կը
չոքեմ
նաեւ
նորա
առջեւը։
Պարոն,
{լեզուի}
խնդիրը
ծանր
խնդիր
է
եւ
որքան
ծանր,
այնքան
վերադա
ոստովանենք։
Այսօր
երկու
գլխաւոր
բարբառներ
մեր
{լեզուի}
՝
Արարատեան
եւ
Կ.
Պօլսի,
լաւ
ու
վատ
գործ
են
կատ
ւորութիւնքը,
բայց
արդեօք
ուշադրութի՞ւն
լինւում
է
{լեզուի}
մշակութեանը՝
աշխատելով
օրէ
օր
դնել
նորան
մի
կարգ
յսքանը
անժխտելի
է,
որ,
առանց
ընդհանուր
միութեան
{լեզուի},
ունա՜յն
երազ
է
հասարակաց
ազգի
առաջ
գնալը։
Բայց
նքը
մինչեւ
արմատը,
ազդո՞ւմ
են
հասարակաց
ժողովրդի
{լեզուի}
վրայ.
այդ
բանը
թէեւ
չէ
նշմարւում
մի
քանի
տարում
է,
եւ
կախւում
է
խմորոցի
որակութիւնից,
հասարակաց
{լեզուի}
վրայ։
Մաղթէ՛
նորան
կեանք
որպէս
նահապետ,
Սիրական
{լեզուիդ}
իբրեւ
արքուն
տէր:
Նա
նոր
է
զարթել
Դ
Մաղթէ՛
նորան
կեանք
որպէս
նահապետ,
Սիրական
{լեզուիդ}
իբրեւ
արքուն
տէր:
Նա
նոր
է
զարթել
հին
լեզուից,
եւ
նմանել
ցանկանալով
մեծ
Հայաստանի
{լեզուին},
շատ
անգամ
մէջ
խառնած
այնպիսի
տեղական
բառեր,
որ
Որ
ազգին
գիր
պարգեւեց՝
Կեանք
տուեց
Հայոց
{լեզուին}
Ազգը
նորան
զլացաւ
Գիր
պարգեւել
անշուք
շ
ւն
եւ
այլն,
եւ
երբ
մենք,
հարազատ
մնալով
մայրենի
{լեզուին},
հետաքրքիր
ածականը
տալիս
էինք
մարդուն,
իսկ
անշո
,
տարապայման
մաքրասիրութեամբ
ստրկացնենք
նորան
հին
{լեզուին}
։
Անհնար
է,
թէ
աններելի
անհոգութեամբ,
այո՛,
շա
մ
մեզ
հայհոյելու
համար
կարօտ
էին
"
Հիւսիսափայլի
"
{լեզուին}
։
Մենք
թողում
ենք
այն
անյաջող
կապկութիւնները,
որ
ասկանալի
եւ
որքան
կարելի
է՝
մօտ
ժողովրդի
կենդանի
{լեզուին}
։
Բայց
արդեօք
հասե՞լ
եմ
նպատակիս։
Այդ
խնդիրը
իմ
ել
նորա
լեզուն.
պատճառ,
տեղ
տեղ
աւելի
մօտ
է
հին
{լեզուին},
քան
թէ
ժողովրդական
բարբառին։
Բայց
այստեղ
բառեր
րունակ
գրքի
մէջ
այդքան
հանդէս
է
բացել
ժողովրդական
{լեզուին}
։
Իսկ
թէ
երբեմն
ո՛չ
հայաբար,
այլ
եւրոպէաբար
բացա
ժամ
հեռաւորութիւն
ունին,
բայց
այդ
տեղերում
խօսված
{լեզուին}
ուշադրութեամբ
ականճ
դնողը
կարող
է
տարբերութիւն
գտ
ն
հին
լեզուի
չափով,
Աւետիքեան
Հ.
Գաբրիէլի
պէս
նոր
{լեզուին}
ասում
են
"աշխարհաբար"։
Չափեցէք
պարոններ,
բայց
այն
փեցէք
պարոններ,
բայց
այնպէս
արէք,
որ
նոյն
իսկ
հին
{լեզուին}
չհակառակէք։
Հին
լեզուի
բար
մասնիկը
մակբայացուցիչ
յնպիսի
բառեր,
որ
բաւական
մօտաւորութիւն
ունէին
հին
{լեզուին},
օրինակ՝
բերեմ
բայի
կատարեալի
երրորդ
դէմքում
ասու
ւ
այլն։
Զնոյն
ճանապարհ
կալաւ
եւ
'ի
շարադրութիւնս
{լեզուին}
Հայոց,
ունելով
զայն
ոճ
Եւրոպացի
առ
'ի
շահել
զամե
աղբիւր
ճանաչի
առ
ի
լցուցանել
զպակասութիւնս
նորոյ
{լեզուին}:
Ո՞րով
հիմամբ
մարթ
է
մտածել՝
որպէս
թէ
առաջի
կայ
է
մտածել՝
որպէս
թէ
առաջի
կայցէ
կործանումն
հնախօս
{լեզուին}
առ
շինութեամբ
նորոյն,
ուսցուք
ի
լուսաւորեալ
ազգա
վերջին
ճիգն
ճգնեցան
խափան
արկանել
վերանորոգութեան
{լեզուին},
կարկատելով
զանհեդեդ
պատճառանս,
զոր
օրինակ
առնե
անէ
յԱղուանս,
եւ
ստեղծեալ
կոկորդախօս
Գարգարացւոյ
{լեզուին}
նշանագիրս,
դարձ
անդրէն
ի
Հայաստան
առնէ,
եւ
գտան
այոց
ընդ
Յունաց:
Ճառս
այս
արժանի
ծանօթութեան
ըստ
{լեզուին}
ճոխութեան
եւ
ըստ
իմաստիցն
բարգաւաճութեան,
տպագրե
մերում
ի
վեշտասաներորդ
եւ
եօթեւտասաներորդ
դարս
եւ
{լեզուին}
աղճատել
ապացուցանի
եթէ
ո՛չ
ի
մէջ
բերցուք
զայլս
պա
Մատենագրութիւնն
մեր
եւ
առ
հասարակ
կենդանութիւն
{լեզուին},
իմա
դու
ինձ
զբառդ
անձուկ
նշանակութեամբ՝
մնայ
վ
մբ
գրականութեան
մերոյ
հարեւանցի
ի
սկզբանէ
ծաղկման
{լեզուին}
մինչ
ցայս
վայր,
մնա
դեռ
մեզ
յիշել
աստանօր
զազգայ
աշխատեցաւ
պաշտել
զներգործութիւն
ժամանակին
ի
վերայ
{լեզուին},
որպէս
պարոն
Թաղիադեացն:
Առ
հասարակ
ապագայ
հնախ
եզուաց,
իմա
դու
ինձ
օտարաց,
թագաւորեցին
ի
վերայ
{լեզուին}
շատ
կամ
սակաւ,
եթէ
թագաւորեցին:
Չունիմք
բան
ասե
երտառութեամբ
պատուասիրեալ,
թող
զանախորժ
կազմուած
{լեզուին},
զոր
ի
վերջին
աւուրս
փոքր
ինչ
մարդացուցին:
Իսկ
նեղութեան
քննել
եւ
քրքրել
զպատմութիւն
նորոգութեան
{լեզուին}
եւ
զարձակել
նորա
ի
Սլաւոնական
կապանաց
իննեւտասն
դ
Հայոց
չհասկանան
տակաւին
զխորհուրդ
վերանորոգութեան
{լեզուին},
ուրեմն
եւ
չէին
իսկ
կարողք
դատել
եւ
կշռել
զօգուտ
րեալ
եւ
մշակեալ,
զոր
պահէր
դեռ
ազգն:
Կորուստ
{լեզուին},
կորուստ
քաղաքական
կենդանութեան
եղեալ
է
պատճառ
կ
ն,
սքանչանան
եւ
հրճուին
զճաշակ
առեալ
քաղցրութեան
{լեզուին},
որ
փոքր
մի
ազնիւ
էր
քան
զհասարակայն
բարբառ.
առ
չէր
միայն
աղբերացեալ
ի
յորդութեան
կամ
ի
ճոխութեան
{լեզուին},
այլ
ի
բանաստեղծական
գեղեցիկ
մտացն,
որք
առ
մեզ
նթերցեալ
եւ
աճեսցի
բարոյապէս
եւ
աճեցուսցէ
զբողբոջ
{լեզուին},
որ
նոր
ուրեմն
յետ
երեքտասան
դարուց
ձմեռոց
պտկեա
նգամայն,
երբ
եւ
կարի
հարկաւորն
էր
ի
պահպանութիւն
{լեզուին},
ըստ
որում
եւ
ամ
ենայն
լեզու
համարի
մայրենի,
եւ
հարցի
շնորհիւ,
եւրոպական
պարբերականները,
Հայոց
{լեզուին}
անտեղեակ,
"
Կոնստիտուցիա
"
կոչեցին
այդ
Կանոնադրո
էլ
վերաբերութիւն
չունին
բնագրին,
այլ՝
հեղինակի
{լեզուին}
եւ
յառաջաբանին։
Հեղինակի
լեզու
ասելով՝
չենք
իմա
անհրաժեշտ
ենք
համարում
ասել,
որ,
ստրկանալով
հին
{լեզուին},
առանց
ժողովրդին
ականջ
դնելու,
լեզուի
նոր
ծլած
Պ.
Պռօշեանցի
ձեւ
ու
ոճի
մէջ
մենք
տեսնում
ենք
հին
{լեզուին}
ստրկութիւն։
Բայց
արգոյ
հեղինակը
ստրկանում
է
ոչ
թ
զ
ցոյց
տան,
որ
մենք
էլ,
ուղիղ
կանոնը
սորվելով,
{լեզուին}
ընդդէմ
չմեղանչենք։
Բայց
թող
առաջուց
յայտնի
լինի
են
ասել,
թէ
այդ
հին
լեզուի
կանոն
է,
դորանից
նոր
{լեզուին}
ի՞նչ)։
Ինչպէս
թէ
ինչ.
հին
լեզուի
բայը
բայ
է,
,
այլ
այն,
թէ
ո՞րը
սոցանից
հանրական
է
Արարատեան
{լեզուին}
եւ
թէ
կարդացողը
ո՞րը
պիտի
ընդունի՝
ճիւղեր,
ճիւղ
լեզուի
կարկատանները
այնքան
յարմարութիւն
ունին
նոր
{լեզուին},
որքան
խաչը՝
Աթենասին,
որ
Սիքստոս
հինգերորդը
տ
փ
անհրաժեշտ
ենք
համարում
ասել,
որ
ստրկանալով
հին
{լեզուին},
առանց
ժողովրդին
ականջ
դնելու,
լեզուի
նոր
ծլած
Ուզելով
մշակել,
կոկել
եւ
միութիւն
տալ
մեր
նոր
{լեզուին}
չպիտի
փոքրոգութեամբ
սրտնեղինք
թէ
ինչի՛
մէկ
կամ
հի
յթ
տեսնում
ենք
Տաճկաստանի
հայոց
մէջ,
որոնք
տաճիկ
{լեզուին}
ստրկանալու
համը
հոտը
տարել
են:
Աւելցուր
սորա
վրա
ատուել
է
նոցա
դրութեանը
եւ
նոցա
իւրաքանչիւր
դարու
{լեզուին}
եւ
խօսուածքին։
Այս
միայն
հայոց
խելօք
պարոններն
ե
ւնի
իւր
հոգին,
եւ
այս
հոգին
լեզուն
է։
Առանց
այս
{լեզուին}
չկայ
ազգ,
սուտ
բան
է
եւ
առասպել,
առակ։
Ոչինչ
բ
անուած
հայերից,
եթէ
նոքա
ծանօթ
էին
միայն
մայրենի
{լեզուին},
այսինքն՝
եթէ
եւ
նոր
լեզուն
չէին
կորուսել,
ինչ
գ
ասելով՝
չենք
իմանում
բացարձակաբար
ստրկանալ
հին
{լեզուին}
՝
նորի
անժխտելի
իրաւունքները
բռնաբարելով,
որ
բնա
)։
Ինչպէս
թէ
ինչ.
հին
լեզուի
բայը
բայ
է,
նոր
{լեզուինը}
բայ
չէ՞։
Եթէ
հին
լեզուի
առաջին
լծորդութեան
բայեր
.
Ես
այն
օրից
ուխտեցի
Ազատութիւնը
սիրել:
Թոթով
{լեզուիս}
մինչ
կապերը
Արձակուեցան,
բացուեցան,
Մինչ
ծնողքս
ձինս
ի
նախադրունս
անդ
համարձակեցուսցուք
գիտութեան
{լեզուիս},
զոր
երկնից
արդեօք
հրաման
տայր
ուսանել
Քաջարանցն
.
Ես
այն
օրից
ուխտեցի
Ազատութիւնը
սիրել:
Թոթով
{լեզուիս}
մինչ
կապերը
Արձակուեցան,
բացուեցան,
Մինչ
ծնողքս
ացի
ի
մեկնութեան
հին
քերականութեան:
Գրականութիւն
{լեզուիս},
որչափ
լոյս
տան
մեզ
նշխարք
մնացեալք
առ
հինաւուրց
ծքը,
թէեւ
աշխարհաբառ,
բայց
շատ
յաղթահարուած
հին
{լեզուից},
եւ
նմանել
ցանկանալով
մեծ
Հայաստանի
լեզուին,
շա
,
ընտիր
ճաշակով,
գեղեցիկ
բարոյականութեամբ,
ինչ
{լեզուից}
եւ
թարգմանուած
լինի,
այնուամենայնիւ
մեծ
եւ
մեծ
խ
.
դեռեւս
ուսման
ժամանակին
թարգմանել
էր
գերմանական
{լեզուից}
Հօֆմանի
"
Մաքս,
կամ
կարիքն
ամենամեծ,
օգնութիւնը
յվի
եւ
մշակվի
ինքնուրոյնաբար,
առանց
ամենեւին
հին
{լեզուից}
խպնելու)
եւ
առանց
այս
կամ
այն
գաւառական
բարբառի
զանազան
խելաց
եւ
իդէայից
")։
Միշտ
ներելի
է
հին
{լեզուից}
փոխ
առնուլ,
եթէ
նորում
չկայ
այդ
ձեւը
կամ
այդ
բառ
որ
մենք
մի
կողմից
վսեմ
ոճերի
հետեւողութիւնը,
հին
{լեզուից}
արտաքին
ձեւեր
փոխառնուլը
դատապարտելով,
ինքներս
շ
նքներս
շատ
անգամ
աւելի
խրթին
բառեր
ենք
առնում
հին
{լեզուից},
որ
ժողովուրդը
չէ
գործածում,
տեղ-տեղ
էլ
գաւառակ
է,
թէ
այդպիսի
դիպուածում
պիտի
բառ
փոխ
առնենք
հին
{լեզուից},
եւ
այնպէս
գաղափարների
համար,
որ
նոր
քաղաքակրթո
ւի
եւ
մշակուի
ինքնուրոյնաբար,
առանց
ամենեւին
հին
{լեզուից}
խպնելու,
առանց
գաւառական
բարբառների
կամ
օտար
լեզ
ւրանալու:
Մենք
կարող
ենք
շատ
բան
ցոյց
տալ
եւ
հին
{լեզուից},
որ
նոյն
է
այսօրուայ
աշխարհաբարի
կամ
տաճիկ
ասուա
զուն
չէ՛,
ինքը,
ազգն
էր
ստրկացել
է
թուրքին.
եւ
{լեզուից}
առա՛ջ
է
ստրկացել:
Բայց
ի՛նչ
խօսիս:
Մարդ
խո
պարզ,
որ
հին
լեզուի
իրաւունքը
երբէք
աւելի
չէ
նոր
{լեզուից},
հին
լեզուն
աւելի
գեղեցիկ
չէ,
քան
թէ
նորը,
հին
եզուի
մէջ.
եւ
մեզ
թվում
է,
թէ
եղածն
էլ
յունական
{լեզուիցն}
է
մտել,
ինչպէս
Եբր.
գլ.
Ը,
համ.
1,
կարդում
աշխարհի
երեսին
կամ
թե
կան
այժմուս:
Հայկական
{լեզուն}
եւս
իբրեւ
մարդկային
լեզու
ամենեւին
բաց
առնված
չէ
ն
սաղմն
են
(conceptus).
սորանից
երեւում
է,
որ
{լեզուն}
իբրեւ
բնության
այլ
մարմինները
ենթարկվում
է
ընդհան
րաժարելի
դաշինք
են
լեզվի
գոյությանը
եւ
էությանը:
{Լեզուն}
մինչեւ
այս
աստիճանները
չի
անցկենա,
երբեք
չի
կարո
այդ
լեզուների
ընթացքը.
առնանք
զորօրինակ
մեր
հին
{լեզուն}.
նորա
տղայությունը
կամ
մանկությունը
տեսնում
ենք
վերա
թռուցած
կանցնեն:
Չէ
կարելի
ասել,
թե
հայոց
{լեզուն}
չի
ունեցել
պատանեկություն
կամ
երիտասարդություն
այ
ի
նկարագրությունը:
Եթե
տարակույս
չունինք,
որ
{լեզուն},
ինչպես
տեսանք,
իբրեւ
բնության
այլ
մարմինները
(
ատած
եղջերային
կամ
ոսկրանյութ
պատենով.
ուրեմն
եւ
{լեզուն}
պիտո
է
մնա
անմահ,
բայց
այս
անմահությունը
դարձյալ
նդանական
ներգործությունից,
ինչպես
է
այժմ
մեր
հին
{լեզուն}:
Բնությունը
զգալով
մարմինների
անմշտնջենականո
որ
ու
ցամաք
դպրության
մեջ,
եւ,
ինչպես
մի
կողմից
{լեզուն},
մյուս
կողմից
եւ
նույնինքյան
դպրության
ոգին
եւ
ո
15-20
տպագրական
թերթ:
Եվ
մինչեւ
քաղաքացիական
նոր
{լեզուն}
չդասավանդվի
դպրոցներում,
մինչեւ
այդ
լեզվի
գլխավո
ձր
եւ
ամեն
հանդիմանությունից
դուրս:
Քաղաքացիական
{լեզուն}
մենք
առաջինը
ընդհանուր
գործածության
մեջ
մտցրինք
գ
են
նրանից
2000
տարի
առաջ:
Ահա՛
աղաղակող
եւ՝
նոր
{լեզուն}
գործածության
մեջ
մտցնելու
մեր
սկզբունքին
ուղղակիո
իր
իրավունքը՝
ներկայումս
խոսել
ի՛ր
իմացածի
պես:
{Լեզուն}
ժամանակի
արդյունք
է
եւ
մշակվում
է
ժողովրդի
ըմբռնո
եռնմխելի
իրավունք
ունի,
ինչպես
նրան
նախորդող
հին
{լեզուն}:
Բացի
այդ՝
ինչո՞ւ
նա
լավ
է,
իսկ
սա՝
ոչ:
Ո՞ւր
ձեւերը:
Ժողովուրդը
մշակված
եւ
բավական
ճկուն
հին
{լեզուն}
թողել
է
անհրաժեշտաբար,
որովհետեւ
հին
ձեւով
այլեւ
ի
բարբառի,
որտեղ
այնպես
առատ
են
հին
ձեւերը:
Նոր
{լեզուն}
բոլորովին
կկորցնի
իր
իմաստը,
եթե
նա
չպետք
է
դիտվ
ն
համապատասխանող
նոր
ձեւեր,
ապա
խնդրեմ
տվեք:
{Լեզուն}
որեւէ
ուսմունք,
այսինքն՝
դոկտրինա,
չէ.
ամենագ
եւէ
տեղ,
ավելի
կամ
պակաս
հետեւողներ
կգտնի:
Բայց
{լեզուն}
ուսմունք
չէ,
այն
չի
կարելի
քարոզել,
եթե
հավաքես
յալ
ոչինչ
անել
չես
կարող:
Դա
շատ
նուրբ
խնդիր
է:
{Լեզուն}
տրակտատ
չէ՝
չի
շարադրվում:
Լեզուն
օրենք
չէ՝
չի
ւրբ
խնդիր
է:
Լեզուն
տրակտատ
չէ՝
չի
շարադրվում:
{Լեզուն}
օրենք
չէ՝
չի
հրամանագրվում:
Որեւէ
մտքի
արտահայտ
նույն
դրոշմը,
բնականաբար,
պետք
է
ունենա
եւ
նորա
{լեզուն}:
Մեր
հին
լեզվում
չկա
"
ծեծ
խմել
"
ձեւը,
իսկ
նոր
ազան
գավառների
մարդիկ,
եթե
իրոք
ցանկանում
են
նոր
{լեզուն}
բարձրացնել
ժողովրդի
բարոյական
գործոնի
աստիճանի,
նը
(այստեղ
ես
հիշում
եմ
Դովրիտովին),
որ
իբր
թե
{լեզուն},
ինչ
որ
ադամանդի
պես
կարելի
է
փակել
արկղում
եւ
հ
հայտությանը՝
դա
ժամանակի
գործն
է,
որովհետեւ՝
"
{լեզուն}
տրակտատ
չէ՝
չի
գրվում,
որովհետեւ
լեզուն
օրենք
չ
տեւ՝
"
լեզուն
տրակտատ
չէ՝
չի
գրվում,
որովհետեւ
{լեզուն}
օրենք
չէ,
չի
հրամանագրվում
",
ինչպես
արտահայտվե
Հայոց
լեզուի
մասին.
Նազարեանցը
ասել
է,
թէ
հայոց
{լեզուն}
յառաջանում
է
սանսկրիտեան
լեզուի
մի
ճիւղից,
մինչդ
ին
բոլորովին
երեխայական
սուտ
պարծանքով,
թէ
Հայոց
{լեզուն}
Ադամի
լեզուն
է:
Իսկ
Նալբանդեանցը
երբէք
չէ
մեղանչ
երեխայական
սուտ
պարծանքով,
թէ
Հայոց
լեզուն
Ադամի
{լեզուն}
է:
Իսկ
Նալբանդեանցը
երբէք
չէ
մեղանչել
սխոլաստիկ
ն
է
ունեցել
եւ
հայկական
լեզուի
վերայ։
Նախիջեւանի
{լեզուն}
պատկանում
է
Տաճկաստանի
բարբառին,
թէեւ
չունի
մի
ք
գործածութեան
մէջ
էին
Տաճկաստանի
մէջ:
Նախիջեւանի
{լեզուն},
որպէս
եւ
Ղրիմեցոց
լեզուն,
ունի
իւր
մէջ
շատ
եւ
ստանի
մէջ:
Նախիջեւանի
լեզուն,
որպէս
եւ
Ղրիմեցոց
{լեզուն},
ունի
իւր
մէջ
շատ
եւ
շատ
Թուրքի
եւ
Թաթարի
բառեր
ւում
անխտիր
որպէս
բուն
ազգային
բառեր:
Նախիջեւանի
{լեզուն},
մանաւանդ
այս
վերջին
տասն
տարու
մէջ,
ընկել
է
եւ
Նոքա
մտածում
են,
թէ
որքան
այլանդակեն
իւրեանց
{լեզուն}
օտարի
բառերով,
այնքան
խելացի
եւ
բան
հասկացող
էին
լ,
որ
մի
ազգ
բաժանւում
է
միւսից
իւր
լեզուով,
եւ
{լեզուն}
է,
որ
գլխաւորապէս
պահպանում
է
ազգութիւնը:
Ն
աթ
պահանջել:
Ասացին.
"
Ճշմարտութեան
քարոզիչների
{լեզուն},
որով
խօսում
են
կամ
գրում
են,
անպիտան
է
եւ
անհա
ութիւնը
արգել
չեղաւ,
որ
մի
քանի
պարոններ
իւրեանց
{լեզուն}
մաքրէին
եւ
կանոնի
տակ
դնէին՝
հետեւելով
ճշմարտութ
վրէժ,
վրէժ.
ուտող
եւ
մաշող
կրակը
կապում
է
նորա
{լեզուն}...
Դուստրը,
կամենալով
կատարել
իւր
մօր
կտակը
նակի՞ն,
եթէ
մշակողին:
Թէատրոնական
բանախօսութեան
{լեզուն}
չէր
այնքան
ազնիւ
եւ
մշակուած,
ինչպէս
պիտոյ
է
եւ
պա
ի՛նչ
կը
լինէր
իմ
վիճակը,
եթէ
ես
չիմանայի
նոցա
{լեզուն},
եթէ
հարկադրուած
լինէի
մի
միայն
կովի
նման
նայել
,
մի՞թէ
Հայք
լեզու
չունին:
-
Անպիտան
է
նոցա
{լեզուն},
անկիրթ
եւ
անմշակ,
բայց
մեր
լեզուն՝
կոկ
կանոնա
պիտան
է
նոցա
լեզուն,
անկիրթ
եւ
անմշակ,
բայց
մեր
{լեզուն}
՝
կոկ
կանոնաւոր
եւ
ամենայն
լուսաւոր
միտք
եւ
գաղափ
,
վերջապէս,
ուղղախօսութեան
եւ
քերականական
սխալ:
{Լեզուն}
բաւական
մօտ
է
միջին
դարերի
`
վերջերում
գրուած
հայ
վերջերում
գրուած
հայկական
գրքերին,
երբ
որ
Հայոց
{լեզուն}
սկսանում
էր
ընկնել
այն
մեծ
քնի
մէջ,
որ
պիտի
ընդհ
ծ
չէ
աշակերտների
եւ
վարժապետների
լոկ
Հայութենից.
{լեզուն}
է,
որ
միմիայն
կարող
է
այդ
վերնագիրը
դնել
դպրոցի
նախ
եւ
յառաջ
որպէս
Հայի
զաւակ
ուսանի
իւր
սեպհական
{լեզուն}
եւ
ապա՝
օտարինը:
Ազգութիւնը
յառաջ
է,
քան
թ
րդը:
Մայրը
պիտի
ուսուցանէ
իւր
զաւակներին
ազգային
{լեզուն},
մայրը
պիտի
տնկէ
տղայական
սրտերի
մէջ
ազգութեան
ս
եակների,
Հայի
զաւակը
աճում
է
օտարի
կաթով,
օտարի
{լեզուն}
եւ
հոգին
ներս
է
մտանում
նորա
մէջ
այն
կաթի
հետ,
ո
կական
իստակ
կաթի
հետ
տաք
ձեր
զաւակներին
նախ՝
մեր
{լեզուն},
երկրորդ՝
հոգով
եւ
սրտով
Հայութիւն
եւ
երրորդ՝
ն
էք
նոր
հայրեր
պատրաստել
նոցանից
եւ
ազգութիւնը,
{լեզուն}
եւ
կրօնը
յանձնել
նոցա
որպէս
մի
սրբազան
եւ
անկողոպ
ել
կարդալ
չգիտէ,
շատ
տեղ
կորած
է
մինչեւ
անգամ
եւ
{լեզուն}.
այս
պատճառների
հիման
վերայ
առաջին
փոյթը
պիտի
լի
փոյթը
պիտի
լինի
նախ
եւ
յառաջ
կենդանացնել
մայրենի
{լեզուն}
ազգի
զաւակների
սրտի,
հոգու
եւ
բերանի
մէջ,
անհետ
եւ
ինքնուրոյնաբար
ունի
իւր
սեպհական
կեանքը,
իւր
{լեզուն},
իւր
սովորութիւնքը,
իւր
աւանդութիւնքը...
Նորա
:
Դու
ինձ
ասում
ես՝
պահենք
մեր
ազգութիւնը,
մեր
{լեզուն},
մեր
աւանդութիւնքը
եւ
այլն,
եւ
այլն։
Շա՛տ
բարի
ջ
դէպի
քո
աշխարհը,
սիրի՛ր
քո
եղբարքը,
պահի՛ր
քո
{լեզուն},
որ
է
քո
ազգութեան
դրօշը
եւ
այդ
բոլորը
քեզ
իրաւո
ւսուցանում
է
գեղեցիկ
հայախօսութիւն,
նա
մշակում
է
{լեզուն}
-
աննկատելի
կերպով
ներս
է
բերում
ազգի
մէջ
ընտիր
ո
եմ
դոցա
մասին։
Առաջին
յանցանք.
"
Հիւսիսափայլի
"
{լեզուն}
ծանր
է,
արուեստական
է,
անհասկանալի
է։
Շատերն
է
ց
չգիտութիւնը
արդարացնելու
համար
"
Հիւսիսափայլի
"
{լեզուն}
գերմանական
բաղդասութեան
եւ
գերմանիկ
տրամաբանութեա
էն
էլ
չգիտէին.
բայց
ինչ
անես,
առածը
ասում
է.
"
{Լեզուն}
ոսկոր
չունի
",
ուստի
եւ
նոքա
էլ,
օգուտ
քաղելով
անկատարութիւնը,
թէեւ
"
Հիւսիսափայլի
"
բամբասուած
{լեզուն},
նորա
հրատարակողի
եւ
գործակցի
բամբասուած
ձեւ
եւ
դ
նոր
լեզուի
մանկութեան
պակասութիւնը։
Եւ
երբ
նոր
{լեզուն},
տակաւին
անմշակ,
չունէր
այն
յատկութիւնքը,
որ
ա
չէ,
եթէ
ժողովուրդը
աւելի
հասկացել
է
նոցա
գռեհիկ
{լեզուն},
որովհետեւ
այն
բոլոր
բաները,
որի
վրայ
խօսել
էին
իւն
դնել
մայրենի
նորախօս
լեզուի
մէջ,
դրել
էր
այդ
{լեզուն}
մի
ճիշտ
համակարգութեան
տակ.
այլ
եւ
մանաւանդ
1862
արող
է
խօսել
այսպէս
եւ
ոչ
այլապէս։
Բռնադատել
նոր
{լեզուն}
եւ
մինչ
այն
աստիճան
ստրկացնել
հին
լեզուի
ձեւերին
զգուշանալով,
որ
տարապայման
ազնուասիրութեամբ
բուն
{լեզուն}
անհասկանալի
չդառնայ
ազգին,
որովհետեւ
այսպիսի
դիպ
ազդեցութեան
տակ
առաջ
գնացած
աճելութիւն։
Եթէ
նոր
{լեզուն}
չունի
հին
լեզուի
ոլորուն
ոճերը,
եթէ
չէ
կարելի
նո
փքուռոյց
հռետորութեամբ
նոյնանշան
բառեր,
եթէ
նոր
{լեզուն}
աւելի
պարզ
եւ
անզարդ
է
իր
ձեւերով,
այդ
չէ
նշանակ
պէս
եւ
այստեղ,
թէ
վերի
խօսքերով
չենք
ուզում,
որ
{լեզուն}
մնայ
երեսի
վրայ
կամ
աճէ
օտար
տրամաբանութեան
տակ.
օրագրի
եւ
մատենագրի
պարտականութիւնն
է
մշակել
այդ
{լեզուն}
՝
յարգելով
համօրէն
ազգի
գործ
դրած
տրամաբանութիւնը
բ,
այո՛,
շատ
անգամ
եւ
տգիտաբար,
առանց
բնաւ
հայ
{լեզուն}
ուսած
լինելու,
անկարգ,
անկանոն,
ինչ
որ
մեր
բեր
ութեան։
Մինչեւ
այժմ
նոքա
լեզու
չեն
մշակած
եւ
նոր
{լեզուն}
ոչ
համ
է
տեսել
նոցանից
եւ
ոչ
հոտ։
Եւ
այս
է
մանաւ
խաւար
ֆանատիկոսութիւն
տալ
նորան,
այլ
մշակել
նորա
{լեզուն},
գնալ
ժամանակի
հետ,
փարատել
կոյր
եւ
մարդատեաց
ֆ
սկացած
բան
կարդալը։
Թոյլ
տանք,
թէ
կարդացածի
{լեզուն}
եւս
հասկանար,
բայց
մի
բան
կարդալու
ժամանակ
բառեր
ացուցել
է
ժողովուրդը
իւրանից
այնպէս,
որ
այժմ
հին
{լեզուն}
մեր
ժողովրդի
համար
եղել
է
Եգիպտոսի
մեհենական
անմա
ն
խօսակցութիւնս
կնքում
եմ
սորանով,
թէ
մինչեւ
նոր
{լեզուն}
չ'լինի
առհասարակ
մատենագրական
լեզու,
մինչեւ
գրու
տակիս։
Այդ
խնդիրը
իմ
գործ
չէ
լուծանել։
Նոր
{լեզուն}
դեռեւս
մանուկ
է.
դեռ
շատ
եւ
շատ
դժուարութիւնք
կա
ւ
յաջող
խօսելու։
Այդ
կը
հոգայ
ժամանակը,
երբ
նոր
{լեզուն},
հեղինակների
գրչի
տակ
ճախարկուելով,
կ'ըստանայ
ի
ցանկանում
է
որոշ
իմաստով
վերականգնել
հին
հայկական
{լեզուն}
ժամանակակից
հայերեն
ժողովրդական
լեզվի
մեջ:
Նա
կա
այտությունները,
որոնք
աղավաղում
են
զուտ
հայկական
{լեզուն},
նրա
մոտ
կփոխարինվեն
հին
հայկական
գանձարանի
ազգա
եծ
մասամբ
կախված
է
նրա
ազգային
լեզվից,
եւ
որ
այդ
{լեզուն},
որը
կոչված
է
ծառայելու
որպես
մտածողության
գործի
րոյական
լուսավորության
չէ
կարող
պահպանել
ո՛չ
յուր
{լեզուն},
ո՛չ
յուր
եկեղեցին
եւ
ո՛չ
յուր
ազգությունը,
այլ
ա
յայտարար
ձեւերը,
որոնց
մինը
եւ
առաւել
գլխաւորը
{լեզուն}
է,
որ
պիտի
յարմարուի
կեանքի
որպիսութեանը։
Ա
յսպէս,
ապա
ի՞նչ
զարմանք,
որ
եւ
մտքի
զգեստը,
որ
{լեզուն}
է,
այդքան
դարաւոր
ժամանակների
մէջ
պիտոյ
է
փոփոխո
դարաւոր
ժամանակների
մէջ
պիտոյ
է
փոփոխուած
լինի.
{լեզուն}
ենք
ասում,
որ,
մի
կենդանի,
հոսանուտ
բան
լինելո
պիտոյ
է
անմահանայ
նորա
միշտ
գեղեցիկ
անունը։
{Լեզուն},
որով
գրուած
է
այդ
գիրքը,
առաւել
ճոխ
է,
առաւել
՛,
ցանկանում
ենք
առաւել
ժողովրդացած
տեսանել
նորա
{լեզուն}.
պատճառ,
տեղ
տեղ
աւելի
մօտ
է
հին
լեզուին,
քան
ածը
աւելի
բարձր
է,
աւելի
գերազանց
է,
քան
թէ
այն
{լեզուն},
որ
ժողովուրդը
խօսում
էր
հասարակ
կեցութեան
մէջ։
տճառը
կարծում
ենք
այն,
որ
Հայոց
ազգի
ժողովրդական
{լեզուն},
մի
անմշակ
եւ
անմարդացած
լեզու
լինելով,
չունի
դ
է,
որ
այսպիսի
հեղինակի
գրչի
տակ
մեր
ժողովրդական
{լեզուն}
կը
ստանայ
առաւել
քաղաքացութիւն
եւ
օր
ըստ
օրէ
կը
մ
ս
ցանկացող,
անպատմելի
ուրախ
ենք,
որ
ժողովրդական
{լեզուն}
ձեռք
ու
ոտք
է
ստացել
եւ
մեր
նոր
մատենագրութան
աղք
ցաւ,
թէ
ո՛չ,
այն
նենգաւոր
հոգին
իսկոյն
սրեց
իւր
{լեզուն}
նորա
վերայ,
դուրս
ցայտեց
իւր
սրտի
միջի
ոխակալութ
որ
առաջ
արել
էր
նոցա
մէջ,
որպէսզի
չարախօս
մարդոց
{լեզուն}
կարճանայ,
որովհետեւ
այս
կերպով
(ասում
էր)
տգէ՛
ր,
որ
նա
Յունարէն
իմանար,
եւ
գիտենք,
որ
նա
այդ
{լեզուն}
ուսաւ
Յունաստան։
Յայտնի
է,
թէ
այս
շատ
աջողակ
յունական
լեզուի
ազդեցութիւն
է
այս,
որովհետեւ
այդ
{լեզուն},
ինչպէս
մեր
լեզուն,
նա
եւ
նոյն,
առանձին
դերանո
ցութիւն
է
այս,
որովհետեւ
այդ
լեզուն,
ինչպէս
մեր
{լեզուն},
նա
եւ
նոյն,
առանձին
դերանուն
չունի,
այլ
երկու
(Վէրք
Հայաստ.,
եր.
92)
"Ազգին
անհաւատ
են
կանչում,
{լեզուն}
սիրում,
զարմանալի
չի՞"։
Բայց
դու
կրակը
տես,
որ
թո
ուրքերից
փոխ
են
առնում,
այլ
եւ
ծաղկեցնում
են
նոցա
{լեզուն}
։
Սոցանից
մինը
պէտք
է
որ
տպագրութեան
սխա
ով
վարվում
է
տեղ
տեղ
եւ
թաց'ը-թաց
լինել.
բայց
նոր
{լեզուն}
ունի
թրչվել
բայը,
որ
ամեն
տեղ
հասկանալի
է,
ուստի
բայ
եւ
ոչ
լոկ
ածական
անուն։
Բացի
սորանից,
եթէ
նոր
{լեզուն}
"աշխարհաբար"
է,
ուրեմն
հինը՝
"գրաբար"
եւ
ոչ
"գրաբ
բայց
այժմ
իսպառ
չէ
լսվում։
Առ
հասարակ
այդ
քաղաքի
{լեզուն}
մեծ
փոփոխութեան
է
ենթարկվել,
որոնց
մի
քանիսը՝
մեր
ը
գերմանական
լեզուի
մէջ՝
քարոզելով
նոցա,
թէ
այդ
{լեզուն}
մանաւանդ
լինելու
էր
նոցա
համար
բանալի
մի
այնպիսի
ր
է
եւ
նոր
լեզու,
հին
ժամանակը
տարաւ
իւր
հետ
հին
{լեզուն}:
-
Եւ
ո՞ր
յայսմհետէ
այն
բարբառ
իցէ,
յոյս
ա
նզգամ.
դու
այժմ
կամիս
նոյն
բանը
ինձ
ասել,
թէ
քո
{լեզուն}
թէեւ
ծանր
էր,
այլ
գրիչդ
ոչ,
եւ
դեռ
համարձակւում
,
այլ
գրիչդ
ոչ,
եւ
դեռ
համարձակւում
ես
մարգարէի
{լեզուն}
բերան
առնուլ,
որի
անունը
արտաբերելու
ժամանակ
իմ
որ
չգիտէ
խօսել,
ինչպէ՞ս
կարող
է
գրել.
եւ
միթէ՞
{լեզուն}
կամ
գրիչը
ջոկ
բաներ
են:
Անզգամնե՛ր,
մինչեւ
այն
հնամոլ
հեղինակները
չէին
խօսում
հին
լեզուով
եւ
այդ
{լեզուն}
երեւում
էր
միմիայն
գրչի
տակից.
սատանան
արգելել
է
,
որ
դժուարութեամբ
կանգնում
էր
ոտքի
վերայ
եւ
որի
{լեզուն},
համարեա
թէ
փայտանալով,
հազիւ
հազ
շարժւում
էր
բ
չեն
խօսում
միմեանց
հետ
իւրեանց
լեզուով,
մեր
նոցա
{լեզուն}
չհասկանալուց
կարելի՞
է
եզրափակել
նոցա
անբանութիւն
ինչպէս
էր
ծիծաղում,
հրապարակով...
նզովեալը
-
{լեզուն}
շինել
է
օձի
լեզու,
մի
աման
արիւն
գլխին
դրած
ման
ղաղակ
բառնալ,
բայց
սրածայր
դաշնակը
կապում
է
նորա
{լեզուն}:
Մեր
ցեղապետը
եւ
խոհարարը
կողոպտում
են
Խանի
բ
րպէս
միակ
խորհուրդ
իւր
միաբանութեանը
մշակել
Հայոց
{լեզուն}
եւ
այս
մշակագործութեամբ
տարածել
Հայոց
ազգի
մէջ
պա
,
թէ
մինչեւ
ո՞ր
աստիճան
բարձիթողի
արած
էր
մայրենի
{լեզուն}
՝
մեր
Արամ
քաջ
նահապետի
նուիրականը։
Այս
գլխի
մէջ
օս,
բայց
բարձիթողի
արած,
աւերուած
ու
խանգարուած
{լեզուն}
շինւում
է
եւ
կարգի
է
դրւում
Մխիթարեանց
հոգաբարձու
ու
խանգարուած
ոճով,
այնուամենայնիւ
Հայոց
հնախօս
{լեզուն}
իւր
վերստին
կեանք
եւ
շարժողութիւն
ստանալու
համար
այն
միաբանութեան,
որ
մշակագործեց
ու
հանեց
Հայոց
{լեզուն}
դարերի
փոշիների
տակից։
Այստեղ
կեանք,
կենդանութի
հնախօս
լեզուի
յիշատակարանքը,
ուրեմն
եւ
հին
գրոց
{լեզուն},
սկսեցին
տպագրել,
այո՛,
եւ
տպագրեցին
ըստ
մեծի
այոց
բոլոր
դպրութիւնը
եւ
քննելով,
թէ
մեր
մայրենի
{լեզուն},
ինչ
կերպարանքներով,
ինչ
ձեւերով
եւ
առանձնութեն
ճառով,
որ
մշակագործեցին
ու
ծաղկեցուցին
Հայոց
հին
{լեզուն}
եւ
վեր
քարշեցին
նորան
այն
ողորմելի
վիճակի
միջից,
ծ
լինէր
մեր
հայկական
աբեղաների
շնորհքին,
մեր
հին
{լեզուն}
մնացած
կը
լինէր
այժմ
այն
դրութեան
մէջ,
ինչ
դրութ
մադիմի
նեղութենների
հետ,
քունը
կտրել
է
Հայոց
հին
{լեզուն}
մշակելու
եւ
ծաղկեցնելու
համար,
եւ
եւրոպական
մարդ
նութեամբ
նոյն
լեզուի:
Քաջայայտ
է
ապաքէն,
թէ
հին
{լեզուն}
մեռեալ
է
եւ
դնի
ի
խորս
գերեզմանի,
ըստ
որում
չուն
կտւոյն
յայնժամ
եւ
եթ
[լինէր
իրաւացի]:
Եթէ
հնախօս
{լեզուն}
հայոց
գէթ
կրէր
յինքեան
զուuանելիս
եւ
զկենդանի
գաղ
լուսաւորելոցն:
Զի՞նչ
արդեօք
կարէ
բարբառիլ
դժբաղդ
{լեզուն}
՝
աղաչեմք
ասել,
եթէ
զգայութիւն
ո՛չ
թելադրէ
նմա
ա
,
որ
տայ
կարողութիւն
ճանաչելոյ
եւ
դատելոյ,
մինչ
{լեզուն}
իբրեւ
նիւթական
մշակ
այսր
իմացական
ներգործութեան,
կենդանութիւն
ազգին
պահեն
թագաւորութիւն,
կրօնն
եւ
{լեզուն}.
առ
մեզ
կորուսեալ
է
առաջինն
եւ
չիք
յայժմուս.
մն
չիք
յայժմուս.
մնայ
ուրեմն
ապաստանիլ
ի
կրօնն
եւ
ի
{լեզուն},
այլ
եթէ
պատուելի
Մխիթարեանք,
ընկալեալ
զինքնակո
վկայեսցուք,
եղեւ
միայն
աղճատել
եւ
թեքթեքել
զհին
{լեզուն}
մեր
իւրով
անդուն
եւ
կամակոր
ղադասիրութեամբ
եւ
փիւ
ւզարկուաց,
թէ
զիա՞րդ
հայեցաւ
դարն
19-երորդ
ի
հին
{լեզուն}.
այլ
այս
ամենայն
լցուցանեն
գէթ
զցանկութիւն
եւ
պա
տի
հասկանալի
լեզուի,
որով
կարիցէ
ուսանիլ
եւ
զհին
{լեզուն}
իսկ՝
որ
անհասկանալի
է
նմա,
թէպէտ
եւ
բազումք
ի
կ
ս
դժբախտաբար
պաշտի
հինն
դպրութիւն,
եւ
առ
հասարակ
{լեզուն}
գործական
օտար
է
Հայոց.
բայց
ի
վերայ
այսր
ամենայն
ստանօր,
մի՝
զի
ժողովուրդն
մեր
չհասկանալով
զհինն
{լեզուն}
չկարէր
հրճուել
եւ
զուարճանալ,
երկրորդ,
զի
հոգեկ
ի
լինել
միջնորդն
գիտութեան
կամ
այլովք
բառիւք
ասել
{լեզուն}
գործական՝
նորն,
հասկանալի
ամենայն
ումեք,
մի
եր
բնակիչքը
հեթանոսք
էին,
Կսաւիէ
չէր
հասկանում
նոցա
{լեզուն}
։
Նա
սկսեց
իւր
գործը
նորանով,
որ
Պօրտուգալացոց
օ
մարդ
չէր
կարող
ոտք
կոխել։
Շատ
լաւ
ուսաւ
Չինացոց
{լեզուն},
հագնում
էր
Բօնզի
հագուստներ,
կեղծաւորութենով
հ
ուսել
էին
գոնէ
ինչպէս
եւ
իցէ
ժողովրդական
կենդանի
{լեզուն}
եւ
գիտէին
կարդալ
հայերէն։
Հոգով
եւ
սրտով
ցան
պարհ
",
"
աշխարհ
"
եւ
այլն։
Մեր
ժողովրդական
{լեզուն}
այնքան
աղճատուած
չէ,
ինչպէս
թւվում
էր
մի
մարդու
ղջ
պահելով
լեզուի
ժողովրդականութիւնը,
մշակել
այդ
{լեզուն}
՝
ներս
բերելով
դորա
մէջ
նորա
մարդավայել
եւ
արժանի
ինչ
փոքր
ի
շատէ
հայերէն
սորված
ենք,
ոչ
միայն
հին
{լեզուն},
այլեւ՝
նորը,
որքան
մեզ
կարելի
է
եղել,
եւ
մի
աղրելի,
եթէ
մի
սարսափելի
աւերանքի
տակ
ընկել
նորա
{լեզուն}
։
Այս
դրութիւնից
պարզ
երեւում
է,
թէ
որ
աստիճանի
ազգի
ընդհանուրի
համար
գործական
արժէք
չունի
եւ
նոր
{լեզուն}
այս
կամ
այն
գաւառական
բարբառի
տակ,
դրականապէս,
ան
հասկանալի
կերպով
խօսել։
Այս
պատճառներով,
նոր
{լեզուն}
պիտի
նայվի
եւ
մշակվի
ինքնուրոյնաբար,
առանց
ամենե
փարին.
քա՛ւ
լիցի։
Մենք
ամեն
օր
ուսանում
ենք
նոր
{լեզուն},
ամեն
օր
մշակում
ենք,
որքան
մեր
խելքը
զօրում
է
ն
անունով
ասում
ենք,
որ
նորա
բնագրի
(Աշտարակի)
{լեզուն}
համեմատաբար
աւելի
կատարելութիւն
եւ
աւելի
բնականու
րելութիւն
եւ
աւելի
բնականութիւն
ունի,
քան
թէ
այն
{լեզուն},
որով
գրել
է
իւր
ծանօթութիւնը
եւ
շատ
անաջող
յառա
այնքան
խիստ
չէ,
որովհետեւ
նոցա
մեծագոյն
մասը
հին
{լեզուն}
չգիտէ,
բայց
ի՞նչ
ասենք
այն
պարոններին,
որոնք
ոչ
ւն,
երբեմն
արեւելք
նայելով
եւ
երբեմն
արեւմուտք,
{լեզուն}
դառնում
է
մի
մածնաբրդոշ,
էլ
դժուար
է
այնուհետեւ
իրք
կամ
օրագիր
հրատարակելը
կարող
է
ժողովրդի
խօսած
{լեզուն}
մաքրել,
մշակել
կամ
նորա
վրայ
ազդեցութիւն
ունենալ
զակը։
Մենք
չենք
կարող
այս
դրութեան
հետեւել.
նոր
{լեզուն}
հնի
առջեւ
այնպէս
յանցաւոր
չէ,
ինչպէս
Սիքստոսը
յա
այն
սորվենք,
հերիք
չէ
մեզ
այդ
բառերով
խօսող
ազգի
{լեզուն}
հասկանալ
եւ
դորա
հակառակ,
եթէ
այդ
լեզուի
կազմութ
վենք,
այլ
բառ
ոչ
այնքան
շատ,
այնուամենայնիւ
այդ
{լեզուն}
մենք
կը
հասկանանք։
Այնպէս
էլ
մեր
ժողովուրդը,
չն
ախադասութիւնք
գործ
են
դրվում
այդ
ձեւով։
Բայց
նոր
{լեզուն},
գոյանալով
ա՛յլ
պատմական
դէպքերի,
ա՛յլ
աշխարհնե
յդ
բառի
գաղափարը
հասկացնելու
համար
մեր
նոր
գրական
{լեզուն}
բառ
չունի
կամ
երկու
երեք
բառ
է
գործ
դնում
այն
գաւ
,
ամուլ
եւ
անպտուղ
կը
մնայ.
երկու
դիպուածումն
էլ
{լեզուն},
հանրականութեան
խորհուրդը
կորցնելով,
ազգին
համա
տ
անգամ
թերի
է
լինում,
թէեւ
թարգմանիչը
քաջ
գիտէր
{լեզուն}:
Գիտութիւնը
երբեք
չէ
կանգնում
մի
կէտի
վրայ,
այլ
Մենք
չենք
ուզում
քննութեան
տակ
ձգել
հեղինակի
{լեզուն}
եւ
նորա
շատ
ձախ
յառաջաբանութիւնը,
վերջինս
եթէ
չլ
,
օտար
ոճ,
կամ,
բնաւ
ո՛չ,
այլ
նորա
յառաջաբանի
{լեզուն}:
Եւ
հեղինակը,
ուզելով
իր
գործը
այդ
բարբառով
գրե
ղրելի,
եթէ
մի
սարսափելի
աւերանքի
տակ
է
ընկել
այդ
{լեզուն}:
Սովորական
ոճով
խօսելով
գործ
դրինք
աւերանք
բառը
տարելութիւն
տեսնել,
կատարելութիւն
խոստովանիլ
հին
{լեզուն}
տիրապէս
եւ
աղճատանք
համարել
նորը
դրականապէս:
Ի՞ն
ի
առաջ
հասկացնում
էին
"
տու՛ր
ինձ
զհաց
"
ասելով,
{լեզուն}
կատարում
է
իր
պաշտօնը
լիքը
չափով:
Էլ
այստեղ
իրաւ
զգի
ընդհանուրի
համար
գործնական
արժէք
չունի
եւ
նոր
{լեզուն}
այս
կամ
այն
գաւառական
բարբառի
տակ,
դրականապէս
մշ
ւթեան
հասկանալի
կերպով
խօսել:
Այս
պատճառով,
նոր
{լեզուն}
պիտի
նայուի
եւ
մշակուի
ինքնուրոյնաբար,
առանց
ամե
աղդասութեան
իրաւունքը
պաշտպանելով,
համազօր
է
նոր
{լեզուն}
սպանելու
եւ
ժամանակի
եւ
պատմութեան
արդէն
արած
պրծ
ակի
առջեւ:
Յայտնի
է,
թէ
ամէն
գիտական
առարկայ
իր
{լեզուն}
եւ
իր
ոճերը
ունի,
ազգի
ամենօրուայ
եւ
ընտանեկան
կ
,
ազգի
ամենօրուայ
եւ
ընտանեկան
կեանքը
կարո՞ղ
է
իր
{լեզուն}
չունենալ:
Այսպէս
լինելով
բանը,
կարելի՞
է
խոր
նե
,
չենք
ասում,
այլ
մանաւանդ
ընդդէմ
ենք,
որ
ազգի
{լեզուն}
էլ
աւելի
ստրկանայ
եւ
ընկճուի
թուրքի
ազդեցութեան
տ
ն
անունով
ներս
են
բերում
ազգի
մէջ
եւ
խանգարում
են
{լեզուն}:
Մենք,
որ
նոր
լեզուի
ինքնուրոյն
ազատութիւնն
ենք
,
ո՞ր
ուշաբարձութեամբ
կարող
էինք
քարոզել,
որ
այդ
{լեզուն}
թուրքի
կամ
սատանայի
ձեւերին
ստրկանայ:
Բայց
երբ
ա
մ.
ժողովուրդը
խանգարել
է
իր
բաղդասութիւնը,
նորա
{լեզուն}
ստրկացել
է
թուրքի
բաղդասութեան...
միայն
լեզուն
լեզուն
ստրկացել
է
թուրքի
բաղդասութեան...
միայն
{լեզուն}
չէ՛,
ինքը,
ազգն
էր
ստրկացել
է
թուրքին.
եւ
լեզո
րեսին
լեզու,
որ
օտար
խառնուրդ
չունենայ,
մեր
նոր
{լեզուն}
չէ
կարող
բացառութիւն
լինել
բնական
կանոնից:
պարոնները
փչում
են
իւրեանց
փողը,
թէ
կայ
չկայ
հին
{լեզուն}
էր,
որ
պիտոյ
է
լուսաւորութեան
սերմանքը
Հայոց
ազգ
քը.
սորանով
իրանք
իրանց
ապացուցանում
են,
որ
նոր
{լեզուն}
ունէր
կեանք
ու
գործածութիւն
ընկերութեան
մէջ։
Եթէ
յլ
նոր
լեզուով,
կը
լսէիր
պատասխան,
թէ
սովորական
{լեզուն}
ազգի
բերանում
այս
է,
եւ
թէ
կամենային
հին
լեզուով
իսկոյն
այն
մի
ժամ
յառաջ
սովորական
խոստովանութեան
{լեզուն}
կը
պղծուէր,
եւ
անհասկանալի
նոր
ժողովրդին
հին
լեզ
ուն
կը
պղծուէր,
եւ
անհասկանալի
նոր
ժողովրդին
հին
{լեզուն}
կը
գար
հանդէս,
ինչու
որ
կամենում
էին
մինչեւ
յետի
խոստովանէին
ճշմարտութիւնը
եւ
համաձայնէին,
որ
հին
{լեզուն},
մեռեալ
լինելով,
ազգի
լուսաւորութեան
ճանապարհ
չ
այնքան
տեսութիւնք
եւ
նոր
նոր
գաղափարներ,
որ
հին
{լեզուն}
կարծես
դեռ
նոցա
ստուերի
մին
քառորդն
եւս
չունի
իւր
բոլորովին
սառած
մարդու
է
նմանում
այժմուս,
եւ
հին
{լեզուն}
1300
տարուայ
ցրտերով
արդէն
սառուց
է
դարձել.
պատճ
րը,
բայց
ափսո՛ս,
որ
միմիայն
հայոց
հին
եւ
մեռեալ
{լեզուն}
ուսանելով՝
մնացել
են
դէպի
ուրիշ
գաղափարները
անզգ
քսը
գնալը
բոլոր
ատամները
եւս
կը
փշրէր։
Հայոց
հին
{լեզուն}
հնացած
հաց
է
արդէն,
եւ
1300
տարի
է,
որ
թխուած
է
է
արդէն,
եւ
1300
տարի
է,
որ
թխուած
է,
իսկ
նոր
{լեզուն}
ամեն
օր
եփւում
է,
ջերմ
է
եւ
սննդարար.
ուստի
սոր
գի
լուսաւորութիւնը
չէր
ուղիղ
ճանապարհով,
եթէ
հին
{լեզուն}
կենդանի
աշխարհքիցը
տարագիր
չէր,
սուտ
է
ամենայն
լ
ական
գտանուիլ,
թէ
ո՛չինչ
ազգ
չի
կորչի,
եթէ
նորա
{լեզուն}
պատշաճաւոր
կերպով
ճոխանայ,
արմատանայ
եւ
հաստատու
՝
կորուսանելով
իւր
պատշաճաւոր
մատենագրութիւնը
եւ
{լեզուն}.
ազգ
ինքն
ըստ
ինքեան
ազգ
չէ,
եթէ
չունի
լեզու։
։
Այսպէս
ազգութիւնը
ունի
իւր
հոգին,
եւ
այս
հոգին
{լեզուն}
է։
Առանց
այս
լեզուին
չկայ
ազգ,
սուտ
բան
է
եւ
առ
ել
կենդանի,
եթէ
չկային
նորանում
հոգի.
այս
հոգին
{լեզուն}
էր։
Բայց
հայոց
ազգը
իւր
լեզուն
թողել
է
անմշակ,
հոգի.
այս
հոգին
լեզուն
էր։
Բայց
հայոց
ազգը
իւր
{լեզուն}
թողել
է
անմշակ,
եւ
նորա
մատենագիրքը
եւ
հեղինակքը
ն
աշխատութիւնը,
ինչ
որ
գործ
է
դնում
հին
եւ
մեռած
{լեզուն}
սովորելու
համար,
գործ
ածէ
հարկաւոր
գաղափարներ
ստ
նով
բաց
է
թողել
մեռածը
եւ
պահել
է
իւր
մէջ
կենդանի
{լեզուն},
թէեւ
անուսումն
լինելով՝
աղճատել
է
եւ
խանգարել
ենք
քննել
եւ
ճանաչել,
հասկացել
ենք,
որ
մարդումս
{լեզուն}
այն
ժամանակ
կարող
է
խօսել,
ինչ
ժամանակ
միտքը
արդ
րը
յառաջ,
չեն
կարողացել
մինչեւ
հիմա
ճանաչել,
թէ
{լեզուն},
եթէ
չունի
իւր
մէջ
այն
սննդարար
ուղը
եւ
ծուծը,
։
Ուրեմն
եթէ
եւ
շատ
քաջ
սովորէր
հայոց
մանուկը
այդ
{լեզուն},
այնուամենայնիւ
տգէտ
էր
եւ
ոչինչ
չգիտէր.
միմիայ
նուկի
հանդէսը
կամ
ասպարէզը
ո՞րն
էր
արդեօք
իւր
հին
{լեզուն}
հանդէս
հանելու.
ոտանաւո՞ր
գրելն,
եթէ
քանի
մի
հա
լ
գերապատիւ
Ստեփանոս
վարդապետի
գրուածքը,
թէ
նորա
{լեզուն}
ոչինչ
քաղաքի
սեպհական
չէ,
թէ
գրոց
բառերովը
խառնո
էին
միայն
մայրենի
լեզուին,
այսինքն՝
եթէ
եւ
նոր
{լեզուն}
չէին
կորուսել,
ինչպէս
Տաճկաստանումը
կամ
Ռուսաստա
լեզուի
հետ,
պատճառը
շատ
հեշտ
էր
ճանաչել.
որ
նոր
{լեզուն}
չունէր
այնպիսի
բառեր,
որ
կարողանային
յայտարար
լի
երի
շատը
դեռ
պահում
է
իւր
մէջ
բնական
Լատին
ձայն։
{Լեզուն}
մի
այնպիսի
բան
չէ,
որ
ով
կամենայ
եւ
երբ,
ուզածի
թիւնը.
որովհետեւ
եթէ
այդպիսի
պատճառներ
չլինէին,
{լեզուն}
չէր
ընկնիլ
յեղափոխութեան
տակ։
Յայտնի
է,
թէ
լեզո
զուն
չէր
ընկնիլ
յեղափոխութեան
տակ։
Յայտնի
է,
թէ
{լեզուն}
չէ
կարող
կազմուիլ
կամ
փոխուիլ
մի
անհատի
կամ
խմբի
ոխուիլ
մի
անհատի
կամ
խմբի
ցանկութեամբ
եւ
կամքով.
{Լեզուն},
որպէս
ամբողջ
ազգի
սեփականութիւն,
կազմւում
է
կա
ժամանակի
ազդեցութեանցը
տգիտանալու,
բռնաբարել
նոր
{լեզուն},
որ
նա
աճէ
հին
ձեւի
ազդեցութեան
տակ
համազօր
է
պա
ւթեան
ընդդէմ՝
իր
գերեզմանից
դուրս
գալով։
Հին
{լեզուն}
անդա՜րձ
գնաց,
որովհետեւ
հին
ժամանակները
գնացին,
ինչպէս
կեանքը,
նորան
համեմատ
կը
լինի
միտքը։
Եւ
{լեզուն},
որ
ուրիշ
բան
չէ,
եթէ
ոչ
մտքի
յայտարարը,
բնակա
տճառ,
տգեղ
երեւցածը
չէ
տանում
ժամանակը,
իսկ
նոր
{լեզուն}
գնում
է
ժամանակի
հետ
զուգահեռաբար,
ուրեմն
նոր
լե
ւն
գնում
է
ժամանակի
հետ
զուգահեռաբար,
ուրեմն
նոր
{լեզուն}
տգեղ
չէ։
Սորա
հակառակ
գեղեցիկ
համարուածը
չէ
թողն
գեղեցիկ
համարուածը
չէ
թողնում
ժամանակը,
իսկ
հին
{լեզուն}
վաղուց
թողել
է
նա,
ուրեմն
նորա
համար
հին
լեզուն
լեզուն
վաղուց
թողել
է
նա,
ուրեմն
նորա
համար
հին
{լեզուն}
գեղեցիկ
չէ։
Բայց
բոլորովին
աւելորդ
է
լեզուի
վրայ
վ,
անմշակ
թողունք
կամ
ոտքի
տակ
կոխկռտենք
մեր
նոր
{լեզուն},
որ
ինչքան
էլ
տգեղ
լինի
հնից,
թերեւս
այս
էլ
թոյ
մեր
բոլոր
պէտքերը
նա
է
հոգում
մեզ
համար,
իսկ
հին
{լեզուն}
հիմիկուայ
հայի
համար
դարձել
է
Փարիզեան
տարազահնար
պենք
թողուլ
իրենց
լատիներէնի
հարաբերութեամբ
աղքատ
{լեզուն}
ու
խօսել
հին
հռովմէական
գերապանծ
լեզուով,
կամ
Ֆլ
լեզուի
իրաւունքը
երբէք
աւելի
չէ
նոր
լեզուից,
հին
{լեզուն}
աւելի
գեղեցիկ
չէ,
քան
թէ
նորը,
հին
լեզուն
աւելի
,
հին
լեզուն
աւելի
գեղեցիկ
չէ,
քան
թէ
նորը,
հին
{լեզուն}
աւելի
ուժով
չէ,
քան
թէ
նորը,
թէեւ
սա
հին
լեզուի
կար
զարմանալու,
եթէ
չլինէին
դոքա,
որովհետեւ
այդ
{լեզուն}
մինչեւ
այժմ
գրի
տակ
ընկած
չլինելով
եւ
չմշակուելով
նականապէս
պիտի
ունենար
այդ
թերութիւնքը։
Բայց
հին
{լեզուն}
նոյնպէս
չունի՞
իր
թերութիւնքը։
Նորա
մէջ
կան
բառե
կորած
են
եւ
չկան
ներկայ
Հայի
համար,
բայց
եւ
նոր
{լեզուն}
ունի
իր
կենդանի
եւ
շարժուն
ձեւերը
ու
ոճերը,
որպէ
նորա
ձեւերը
եւ
ոճերը,
եթէ
ոչ
ուսումնասիրելով
այդ
{լեզուն},
գործ
դնելով
նորան
եւ
օրէ
օր
աճեցնելով։
Իրաւուն
խօսքով
իմացնում
է
նոյն
գաղափարը։
Յայտնի
է
թէ
նոր
{լեզուն},
ապաստան
մնալով
միմիայն
հասարակ
ժողովրդի
բերնին
,
թէ
ո՞րը
պիտի
նախընտիր
համարենք՝
հի՛ն,
թէ՛
նոր
{լեզուն},
քան
թէ
այն
պատճառներին,
թէ
ինչու
համար
չէ
կարե
լով։
Բայց
սորա
ընդդէմ
մենք
ասում
ենք,
որ
հին
{լեզուն}
նորից
նախընտիր,
գեղեցիկ
եւ
մշակուած
համարուիլը,
շակուած
համարուիլը,
շատ
պինդ
կապուած
լինելով
նոր
{լեզուն}
բռնաբարելու
եւ
հնի
ազդեցութեան
ստրկացնելու
անխորհ
էմ
եւս
կարող
են
գործ
դրուել։
Որովհետեւ,
եթէ
հին
{լեզուն}
նախընտիր
համարելով՝
նորը
անարգելը
եւ
ոտնակոխ
անե
ր,
նոյն
այն
հին
լեզուի
գեղեցկութեան
պատճառով
նոր
{լեզուն}
էլ
քաշկռտել
եւ
ժողովրդի
իրաւունքը
բռնաբարելով,
կ
լինել,
քան
թէ
նորա
մեռած
մայրը։
Այսպէս
եւս
նոր
{լեզուն}
չպիտի
ստրկանայ
հնին,
այլ
պիտի
մշակուի
ինքնուրոյն
ում
ենք,
այստեղ
բարձրանում
են
ձայները,
թէ
"
նոր
{լեզուն}
առաջացել
է
տաճկական
տրամաբանութեան
տակ,
եւ
թէ
նո
նել
հին
լեզուի
տրամաբանութեան
տակ,
համազօր
է
հին
{լեզուն}
քարոզելու,
որ
իր
կամքով
համազօր
է
մարդկային
կենդ
ւիս
կանգնած
մարդը
հասկանայ։
Ես,
գործ
դնելով
նոր
{լեզուն},
կատարելապէս
հասնում
եմ
իմ
նպատակին,
եւ
այն
մար
ւերով
կամ
հայկական
տրամաբանութեամբ
խօսելուց,
երբ
{լեզուն}
այն
ձեւերի
տակ
զրկuում
է
իր
խորհրդից
եւ
չէ
կարում
ան
ազդեցութեան,
միտքը,
որ
կեանքի
հետ
լծակից
է,
{լեզուն},
որ
մտքի
յայտարարն
է,
ի՞նչպէս
կարող
էին
ազատ
մն
՛չինչ
որ
ինչ
եղեւն.
նովաւ
կեանք
էր"։
"
Ախ՝
{լեզուն},
լեզուն.
լեզուն
որ
չըլի՝
մարդ
ընչի՞
նման
կ'ըլի
ինչ
եղեւն.
նովաւ
կեանք
էր"։
"
Ախ՝
լեզուն,
{լեզուն}.
լեզուն
որ
չըլի՝
մարդ
ընչի՞
նման
կ'ըլի
",
-
աղա
.
նովաւ
կեանք
էր"։
"
Ախ՝
լեզուն,
լեզուն.
{լեզուն}
որ
չըլի՝
մարդ
ընչի՞
նման
կ'ըլի
",
-
աղաղակում
է
նորանով
է
եղել,
նորանով
է
լինում
եւ
պիտի
լինի։
{Լեզուն}
է
այն
սարսափելի
ուժը,
որի
ընդդէմ
տկար
են
նաեւ
մի
որպիսի
են
ելեքտրականութիւն,
ջերմութիւն
եւ
այլն,
{լեզուն}
առաջին
զօրութիւնն
է,
որ
յայտնւում
է
բնութեան
մէջ
բնութեան
մէջ՝
բովանդակուած
բարոյական
աշխարհում։
{Լեզուն}
է
ազգութեանց
դրօշակը,
լեզուն
է
նոցա
որպիսութեան
րոյական
աշխարհում։
Լեզուն
է
ազգութեանց
դրօշակը,
{լեզուն}
է
նոցա
որպիսութեան
եւ
վիճակի
յայտարարը։
Չկայ
աշխ
մինը
չէ
կարող
յետ
մնալ
եւ
աւերուել
առանց
միւսին։
{Լեզուն}
ըստ
ինքեան
մի
աման
է,
որով
մարդը
թափում
է
իր
միտ
ւ
հասու"։
Կարծեմ
աւելորդ
էր
ասել,
որ
այս
լոյսը
{լեզուն}
էր։
Բնական
աշխարհի
լոյսը
եւս
մի
միջնորդ
է,
որ
բ
յն
պաշտօնակատարութիւնքը,
իսկ
բարոյական
աշխարհում
{լեզուն}
է
այդ
միջնորդը,
որի
սպասաւորութեամբ
կատարվում
են
նչպէս
կարծւում
է
առաջին
անգամ
ակը
տալիս։
Կենդանի
{լեզուն}
հոսանուտ
մի
բան
է
եւ
ամեն
օր
փոփոխութեան
տակ։
Մե
ուէր.
ինչ
որ
այդպէս
չէ,
սուտ
է։
Բայց
որովհետեւ
{լեզուն}
իրողութիւն
է
եւ
սուտ
չէ,
ուրեմն
եւ
ենթակայ
է
բնո
ղախը՝
եթէ
հացի
եւ
եթէ
այլ
բաների։
Անհնար
է,
թէ
{լեզուն},
յեղափոխուելով
ազգի
աւելի
առաջ
գնացած
մասին
մէջ
մաբանութիւնը
կը
հանգչի,
ինչպէս
"
վերնատան
հրեղէն
{լեզունե՞րը}
"։
Մեղաւոր
էր
Իսրայէլը,
որ
Եգիպտոսի
մէջ
տեսանել
ր
է
երիտասարդություն:
Եղած
են
աշխարհի
երեսին
{լեզուներ},
որոնք
հազիվ
թե
մանկության
հասակին
հասած՝
արդեն
երի
տեսակը
եւս
կջնջվեր,
սորա
ապացույց
ունինք
շատ
{լեզուներ},
որոնց
մի
քանիսի
միայն
անունը
գիտենք
եւ
մի
քանիս
սած,
իրեարու
մէջ
ունեցած
յարաբերութեան
մասին
չար
{լեզուներ}
խօսած
են
շատ
կեղտոտ
բաներ...
):
Ինչեւիցէ:
Ահա
ամենայն
ընդունելութեան
անարժան
պատճառ
է,
թէ
օտար
{լեզուներ}
խօսեցնելով
ազգի
զաւակներին,
պիտի
վարժեցնէին
նորա
ջին
հարկաւոր
բանը
չէ,
որ
ազգի
զաւակը
ուսանի
օտար
{լեզուներ}.
դորա
հակառակ
պարտական
է
նա
քաջանալ
իւր
լեզուի
մ
սկ
գաղափար
չունի,
թէ
ի՛նչ
ասել
է
Հնդկա-եւրոպական
{լեզուներ},
կատարելապէս
ապացուցանում
է,
որ
անտեղեակ
է
այդ
տ
եւ
ասես
թէ
մի
նոր
կենդանութիւն
եկաւ
վերաս:
Չար
{լեզուներ}
ասել
էին
ինձ,
թէ
քո
թոքախտութիւնքը
զայրանալով
զր
իասին
մի
յատակի
վերայ
կանգնող
մարդերի
վերայ:
Չար
{լեզուներ}
ասում
էին...
ի՛նչ
ասում
էին...
ասում
էին,
էին
դէպի
կրօնաւորութիւն,
լարում
էին
իւրեանց
ոյժը
{լեզուներ}
ուսանելու
համար,
եւ
շատ
բնական
կերպով
յառաջացան
փորձերից
կարող
ենք
ստուգել,
երբ
սկսում
ենք
օտար
{լեզուներ}
սովորել։
Բայց
թէ
ինչ
օրէնքներով
միմեանց
հետ
են
կ
ն,
գիտե
ինչպես
հայոց,
նույնպես
եւ
այլ
արեւելյան
{լեզուները}
եւ
այժմ
վարժապետ
է
նույն
ճեմարանի
մեջ:
Գիտելով,
այրենասիրութիւն
է,
որ
կացին
եւ
մանգաղ
վեր
առած,
{լեզուները}
սրած՝
ազգը
պախարակելու
վերայ
են
եւ
վէրք
վէրքի
վե
բանական
գիտութեան
վերայ:
Թող
պապանձուին
չար
{լեզուները},
որ
երբեւիցէ
շարժուած
են
այս
չնաշխարհիկ
պարոնի
ը
եսան
(սրող
քար)
գնելով՝
թուրի
պէս
սրեցին
իրենց
{լեզուները}
եւ
իժերի
թոյն
կար
նոցա
շրթունքի
տակ։
Եւ
ես,
ն...
ասում
էին,
թէ...
ինչե՛ր
չեն
ասում
չար
{լեզուները}...
Առհասարակ
պիտի
իմանալ,
որ
այսպիսի
գործողու
նհնար
էր,
ինչպե՞ս
արդյոք
պիտո
է
մեկնեինք
մեզ
այդ
{լեզուների}
ընթացքը.
առնանք
զորօրինակ
մեր
հին
լեզուն.
նորա
յերը:
Ինձ
անհրաժեշտ
են
բնորոշ
բարբառներ
եւ
ոչ
թե
{լեզուների}
խառնուրդ:
Սայաթ-Նովան
կարգին
գիրք
է,
տպագրված
Մ
ելով
ազգի
զաւակներին,
պիտի
վարժեցնէին
նորանց
այդ
{լեզուների}
մէջ։
Առաջին
հարկաւոր
բանը
չէ,
որ
ազգի
զաւակը
ու
րող
լինէր
բան
հասկանալ
եւ
չհաւատալ
այնուհետեւ
չար
{լեզուների}
խօսածին,
թէ
"
դատարկ
տակառը
մեծ
ձայն
է
տալիս"։
,
կատարելապէս
ապացուցանում
է,
որ
անտեղեակ
է
այդ
{լեզուների}
ծագման
եւ
կերպարանագործութեան
ընդհանուր
պատմութեա
անոնը
եւս
արդարացնում
է
մեր
կարծիքը։
Մեր
եւ
օտար
{լեզուների}
մէջ
տեսանում
ենք,
որ
բացառականի
ոյժը
եւ
զօրութիւ
յառաջացել
են
Իտալականի
եւ
միւս
Հռովմէական
ասուած
{լեզուների}
մէջ՝
նայելով
Լատինականի
ամբողջութեանը,
չկայ
մեր
նում
ենք,
որ
ինչպէս
մեր
լեզուի,
նոյնպէս
եւ
օտար
{լեզուների}
մէջ
մի
բայ
իր
մի
որոշեալ
եղանակում,
ժամանակում,
ւրիշ
հնար
չկայ,
չենք
փախչում
հին
լեզուի
կամ
օտար
{լեզուների}
բառերից։
Գաւառական
բառերը,
եթէ
բուն
հայերէն
ւից
խպնելու,
առանց
գաւառական
բարբառների
կամ
օտար
{լեզուների}
ազդեցութեանց
ստրկանալու:
Բոլոր
գաւառական
բարբառն
այս
բաները
գրուած
լինէին
ինչպէս
տեսանում
ենք
օտար
{լեզուների}
մէջ։
Նոր
լեզուի
միջում
կայ
հիանալի
խորհուրդ։
որ
ծանօթ
էին
Ֆրանսիարէն,
Գերմաներէն
եւ
Ռուսերէն
{լեզուներին},
արդէն
կարդացած
կը
լինին
"
Թափառական
Հրէայ
"
վիպ
չեւ
անգամ
Նոյից
յառաջ
անցած
բաները
եւ
ծանօթ
է
այն
{լեզուներին},
որ
ջրհեղեղից
յառաջ
խօսում
էին:
-
Ինչպէ՛ս
է
նիւթեր
չունի
իր
մէջ,
այլ
ինչ
կայ
չկայ
եւրոպական
{լեզուներից}
է
առնուած։
Այս
յանցանքները
հրապարակում
էին
եւ
իր
ւսիսափայլի
"
մէջ
երեւում
էին
եւրոպական
այլ
եւ
այլ
{լեզուներից}
թարգմանած
աշխատութիւնք,
որոնց
մի
լավ
բաժինը
հասն
փություններով:
Պարսկական,
արաբական
եւ
թաթարական
{լեզուներից},
պատմական
ազդեցության
հետեւանքով
հայերենի
մեջ
ան
տում
են,
ուսումնարաններ
շինելով
եւ
Եւրոպական
նոր
{լեզուներից}
գրեանք
թարգմանելով,
վեր
բարձրցանել
այնքան
խոր
տգ
ւ
տպեցին
նոքա
զանազան
գործեր
հին
ու
նոր
Եւրոպական
{լեզուներից},
եւ
այսպիսի
թարգմանութեններով
մեծապէս
մշակագործե
ուն
բառը
հին
լեզուում
էլ
չունինք,
պիտի
նաեւ
օտար
{լեզուներից}
առնունք,
ինչպէս
մեր
նախնիք
առել
են,
որ
մենք
կար
ուի
բաղդասութեան
հաւատարիմ
մնալ,
եւ
հին
կամ
օտար
{լեզուներից}
առնված
բառերը
ժողովրդին
յայտնի
օրէնքով
կապակցել։
Ռուսաստանում։
Կան
շատ
օրինակներ։
Այն
գաւառական
{լեզուներն}
մեզ
ամենեւին
անպիտան
է.
պատճառ,
որ
այն
կոշտ
ու
կան
պատմության
մասին
եւ
շատ
ռուսերեն
եւ
եվրոպական
{լեզուներով}
գրքեր:
Մինչ
այժմ
գրածս
մոտ
15
տպագրական
թերթ
եւ
Ռուսերէնի,
ոչինչ
չգիտեն,
հազիւհազ
կարդալ
այդ
{լեզուներով}
եւ
իւրեանց
անունը
գրել
տառասխալ
անգամ:
Նախիջեւան
ւ
մեք
սխալ
կարծիքի
մէջ
ենք.
պատճառ,
որ
եւրոպացի
{լեզուներով},
որ
հայոց
հին
լեզուի
նման
անհասկանալի
էր
մեր
ժող
րքդ
տարածէիր
ձեր
ազգի
մէջ
մեր
լեզուով:
-
Ձեր
{լեզուո՞վ}.
Հայերի
համար
ձեր
լեզուո՞վ:
Այդ
ի՞նչ
խելացնոր
բ
ր
լեզուով:
-
Ձեր
լեզուո՞վ.
Հայերի
համար
ձեր
{լեզուո՞վ}:
Այդ
ի՞նչ
խելացնոր
բան
է,
մի՞թէ
Հայք
լեզու
չուն
էնը,
նոյնպէս
եւ
նորա
ճիշդ
թարգմանութիւնը
մայրենի
{լեզուով}:
Այս
խորհրդով
ամենահարկաւոր
բաներից
մինը
համարեց
չգիտեն
մտածել,
որ
մի
ազգ
բաժանւում
է
միւսից
իւր
{լեզուով},
եւ
լեզուն
է,
որ
գլխաւորապէս
պահպանում
է
ազգութ
ը,
որ
տպուեցան
եւ
որ
տպւում
են
ժողովրդական
ընտիր
{լեզուով}.
1)
Հոգեղէն
կերակուր
Հայոց
երեխաների
համար
յն
այն
ուղղութիւնը՝
ամենայն
բան
ուսուցանել
օտարի
{լեզուով},
հերիք
պատճառ
է,
որ
ամենայն
Հայի
սիրտ
օտարանայ
ան
տեսանելու
կամ
լսելու
թէատրոնական
բեմից
մայրենի
{լեզուով}:
Բայց
Մոսկուայում
այդ
երգը
չերգուեցաւ
այնպէս,
ի
ր
թէատրոնի
մէջ
ցանկանային
տեսանել
իւրեանց
մայրենի
{լեզուով}
խաղարկութիւններ,
մանաւանդ,
ո՛չ
մի
տեղ
այնպէս
յա
ինձանից
ուսած
գաղափարքդ
տարածէիր
ձեր
ազգի
մէջ
մեր
{լեզուով}:
-
Ձեր
լեզուո՞վ.
Հայերի
համար
ձեր
լեզուո՞վ
իւրեանց
մէջ,
հին,
եթէ
նոր
ռամկական
(jargon!)
{լեզուով}
պիտոյ
էր
գիրք
շարադրել
կամ
օրագիր
տպել:
Եւ
ո՛վքե
s
մակագրով
տաղերգութենների
Հայ
թարգմանութիւնը
հին
{լեզուով}:
Ազգային
բանասէրքը
մինչեւ
այժմ
չկարողացան
հասկաց
երս
բերելու
համար:
Անտարակոյս,
աւելի
հեշտ
է
հին
{լեզուով}
թարգմանել,
մանաւանդ՝
ոտանաւորը,
բայց
մի՞թէ
հեղ
տանաւորով
թարգմանել
ոտանաւորը,
որ
գրուած
էր
օտար
{լեզուով}
եւ
ցաւում
ենք,
որ
այդքան
քրտինքով
յառաջ
եկած
գոր
րձակ
բառարանների
վերայ,
թարգմանել
են
ժողովրդական
{լեզուով}
Ֆենելոնի
Տելեմաքը,
որի
կէսը
արդէն
տպած
պատկերազա
առանձին՝
որպէս
Նուագք,
Հայրունի
մակագրով:
Հին
{լեզուով}
գրուածների
մէջ
տեսանում
ենք
գործ
դրուած
ամենայն
ջ
ը
երգէ
աւելի
հասկանալի
(հասարակ
ժողովրդի
համար)
{լեզուով}:
Արժանապատիւ
Խորէն
վարդապետը
խոստացել
է
մեզ
այս
թիւն
կայ
մեր
Հայ
վաճառականներին,
որ
կարող
են
Հայ
{լեզուով}
թղթակցիլ,
մինչդեռ
օտար
տների
հետ
գործ
ունենալու
:
Սուտ
է
այն
լուսաւորութիւնը,
որ
պիտի
լինի
օտար
{լեզուով}.
սորա
վկայող
դառն
փորձեր
շատ
անգամ
կատարել
է
մար
մինչեւ
անգամ
խոտովանութիւնը
եւս
կատարում
են
օտարի
{լեզուով}:
Մեք
վերջացրել
ենք
մեր
հաշիւը
նոցա
հետ։
Թողնում
էս
օգնել
էր
նաեւ
այն
սոփեստական
քննութիւնը
ռուսաց
{լեզուով}
Հայ
Քերականութեան
վերայ,
որ
Պ.
Չերքեզեանցը
հրատ
անաք:
Այս
միջոցներումս
ձեռքս
ընկաւ
մի
ռուսաց
{լեզուով}
գիրք՝
այսպիսի
մակագրով՝
"
Обозреніе
Арменіи
"
А
ուն
ծերունին,
մի
թեթեւամիտ
հռչակել
եւ
այն՝
օտար
{լեզուով},
մինչ
եւրոպական
գիտութիւնը
ընդունել
է
նորան
եւ,
:
-
Փոքր
Ռուսիան
(15
միլիոն
ժողովուրդ)
իւր
{լեզուով},
իւր
պատմական
աւանդութեամբ,
իւր
կեանքի
կերպերով
ը"։
Մեր
բարեպաշտ
ազգասէրքը,
իւրեանց
հոգու
{լեզուով},
ահա
այսպիսի
խօսքեր
խօսելով,
կտակներ
աւանդում
է
նալու։
"
Հիւսիսափայլի
"
լեզուի
թերութիւնքը,
այդ
{լեզուով}
գրողների
անձնական
պակասութիւնը
չէր,
այլ
մանաւանդ
լ
եւ
ոճով
կարգով
բան
առաջացնել
այդ
իրենց
սքանչելի
{լեզուով}
։
Կը
տեսնենք
այն
ժամանակ
նոցա
ուժը
եւ
կարողութիւն
րի
եւ
զանազան
ազգերի։
Ամեն
մի
ընտիր
վաստակ,
ինչ
{լեզուով}
եւս
լինի
գրուած,
այնուամենայնիւ
միշտ
օգտակար
է
բ
ռները։
Առաջին՝
թէ
նոցա
գրածները՝
հին
եւ
մեռեալ
{լեզուով},
անմօտենալի
էին
Ազգին։
Երկրորդ՝
թէ
մեծ
մասով
գ
այ
"
անունով
վիպասանութեան
հայ
թարգմանութիւնը
այն
{լեզուով},
որ
ժողովրդին
հասկանալի
էր։
Եթէ
փորձով
երեւի,
րդկութեան
պարծանքն
էր։
Ուրեմն,
նախ
պիտոյ
էր
այն
{լեզուով}
խօսել,
որ
ժողովրդի
ականջը
ներգործէր
սրտի
վերայ
ե
ինն
դարու
հեղինակքը,
չորրորդ
եւ
հինգերորդ
դարու
{լեզուով}
խօսելով,
ստիպում
են
ժողովրդին
եւս
մոռանալ
XIX
դա
։
Եւ
դնենք,
թէ
մի
հայ
մարդ
առնուր
իւր
ձեռքը
հին
{լեզուով}
շարադրած
մի
գիրք
(իհարկէ՝
հայերէն)
եւ
սկսէր
չո
վկայ
այն
տխուր
ճշմարտութիւնն
է,
որ
Հայերը
օտարի
{լեզուով}
կարդում
են
իւրենաց
սեպհական
հեղինակի
գործը։
Բացի
յարմար։
Բայց
ցաւելով
եմ
խոստովանում,
որ
մեր
հին
{լեզուով}
խօսող
հեղինակները
պակաս
են
այս
խորհրդից։
Մի
այդպ
ս
մանուկ
է.
դեռ
շատ
եւ
շատ
դժուարութիւնք
կան
այս
{լեզուով}
գեղեցիկ
եւ
յաջող
խօսելու։
Այդ
կը
հոգայ
ժամանակը
նութեան
բղխուածքը
կարող
են
մասնաւորել
միմեանց
այն
{լեզուով},
որով
յառաջ
է
գնացել
մինչեւ
այժմ
մեր
աբեղայական
նա
լսում
է
անծանօթ
գաղափարներ՝
Հայոց
աշխարհաբառ
{լեզուով}
եւ
եւրոպական
լօգիկայի
ազդեցութեան
տակ
լուսաբանած
ն
արուեստի
յաւիտենական
գեղեցկութեան
մասին
այնպիսի
{լեզուով}
(այսինքն
ձեւով),
որ
կարո՛ղ
է
հարկադրել
երկբայե
իշտ
նոր
պապացու
կարդինալի
հետ,
եւ
իւր
կիկերոնեան
{լեզուով}
վերջապէս
հասաւ
իւր
վերջին
նպատակին:
Կենսորինեան
եան,
Մխիթարեանց
գրած,
յառաջաբանութեան
մէջ
(հին
{լեզուով}
)
կարդացինք
"
գլուխ
գործոց
"
որպէս
բառական
թարգմա
ից
եւ
բառարանից
պահանջել։
Մենք
շատ
հին
{լեզուով}
գրողներ
գիտենք,
որ
եւ
հին
լեզուի
մէջ
երբեմն
գործ
ամերձ
"
անունով
գեղեցիկ
գործը
մեր
ազգային
կենդանի
{լեզուով}
։
Աւարտելով
այդ
աշխատութիւնը,
սպասում
էր
մի
յարմ
ասու
եղիր,
որտե՛ղ
եւ
ո՛ր
ազգ
խօսում
է
մի
այնպիսի
{լեզուով},
որ
ժամանակը
դատապարտել
էր
եւ
թաղել
էր
հազարաւոր
առողջն
տեսանել:
-
Դու
դարձեա՞լ
խօսում
ես
այդ
{լեզուով}:
-
Ո՛չ
ապաքէն
համոզեցայք
Դուք
ինքնին։
թէ
ինչու
համար
հնամոլ
հեղինակները
չէին
խօսում
հին
{լեզուով}
եւ
այդ
լեզուն
երեւում
էր
միմիայն
գրչի
տակից.
սատ
,
որ
այդ
անասունքը
չեն
խօսում
միմեանց
հետ
իւրեանց
{լեզուով},
մեր
նոցա
լեզուն
չհասկանալուց
կարելի՞
է
եզրափակե
երից
ուղղակի
մեր
տուն
մտանել,
ուր
խօսում
էին
այդ
{լեզուով}:
-
Ես
եւս
զարմացայ,
երեւի
այդպէս
պատահել
է
,
որ
իմ
ուսումնառութեան
սկզբումը
փոխանակ
ազգային
{լեզուով}
զարգանալու,
գիտութեան
առարկայք
մատակարարւում
էին
րւում
էին
դոյն
այդ
քահանայի
աշխատասիրութեամբ
վրաց
{լեզուով},
որ
այն
ժամանակին
Թիֆլիզ
քաղաքի
մէջ
լուսաւորութե
ԿՐԻՏԻԿԱ
Ժողովրդական
{լեզուով}
թարգմանուած
եւ
տպուած
Ռօբինզօնի
պատմութիւնը՝
Գամ
երի
մէջ.
նորա
"
Նոր
այբբենարանը
"
գրած
է
այնպիսի
{լեզուով},
որով
չէր
խօսում
ժողովուրդը։
Ի՞նչ
էր
ինքնահակառ
իւրեանց
բոլոր
ուսումը
եւ
գիտութիւնը
ստանալով
օտար
{լեզուով},
մտածում
են
եւ
խօսում
են
օտարաբար
աւելի,
քան
թէ
որեւիցէ
գաւառական
բարբառի։
Գրել
ժողովրդական
{լեզուով}
՝
առանց
ծառայանալու
գաւառական
բարբառներին,
միեւն
արիզում,
մանաւանդ
եթէ
ուխտ
չէ
արել
միշտ
Աշտարակի
{լեզուով}
գրելու։
Թէեւ
ճշմարտութեան
անունով
ասում
ենք,
որ
ութիւնը,
աւելորդ
ներմուծութիւնք
եւ
շատ
անգամ
հին
{լեզուով}
էլ
չեն
կարող
արդարանալ։
Օրինակ՝
հին
լեզուում
հա
շ
բայեր
էլ
ունենալու.
յետոյ
կարելի՞
է
մի
այդպիսի
{լեզուով}
խօսել։
Կարելի
է,
ասում
են,
որովհետեւ
էական
բայ
նաբրդոշ,
էլ
դժուար
է
այնուհետեւ
հաւատալ,
թէ
այդ
{լեզուով}
գիրք
կամ
օրագիր
հրատարակելը
կարող
է
ժողովրդի
խօսա
,
բայց
բանաստեղծը
որտեղ
ուղղակի
խօսում
է
բնութեան
{լեզուով},
ուր
միայն
լոկ
թարգման
է
լինում
բնութեան
եւ
ստոր
ային
մատենագրութիւնը
պիտոյ
է
լինէր
նոր
եւ
կենդանի
{լեզուով},
որ
կարողանար
կամուրջ
բանալ
Ազգի
բանականութեան
ե
օսելու
ժամանակին
թէեւ
աղաւաղ,
այնուամենայնիւ
նոր
{լեզուով}
յայտնում
են
իւրեանց
միտքը.
սորանով
իրանք
իրանց
ա
ջ։
Եթէ
պատահում
էր
հարցանել
դոցա,
թէ
ինչո՞ւ
հին
{լեզուով}
չեն
խօսում
ընդհանրապէս,
այլ
նոր
լեզուով,
կը
լսէ
չո՞ւ
հին
լեզուով
չեն
խօսում
ընդհանրապէս,
այլ
նոր
{լեզուով},
կը
լսէիր
պատասխան,
թէ
սովորական
լեզուն
ազգի
բե
լեզուն
ազգի
բերանում
այս
է,
եւ
թէ
կամենային
հին
{լեզուով}
խօսել,
այդ
անհասկանալի
էր
ժողովրդին։
Այս
պատասխ
գի
լուսաւորութեան
ճանապարհ
չէր,
այլ
պիտոյ
էր
նոր
{լեզուով}
գործ
կատարել,
անտարակոյս
այն
սիւնը
ցած
կը
գլորու
որչափ
ամենակալ
տէրը
կը
շնորհէ
մեզ
կարողութիւն
նոր
{լեզուով}
աւանդել
ազգին,
ինչ
որ
վայելում
էին
եւ
յարմար
էին
րորդ
դարու
մարդերը
կամենում
են
լուսաւորել
5
դարու
{լեզուով},
ուրեմն,
մատենագրութիւն
ասելով,
պիտոյ
էր
իմանա
տածութիւնք
ազգի
լուսաւորութեան
մասին։
Եթէ
հին
{լեզուով}
մատենագրութիւնը
անհասկանալի
լինելով
միանգամայն
նո
ելով
եւ
իւր
տանը
պահելով
(ինչպէս
պիտոյ
է
անէ
հին
{լեզուով}
հայ
մատեանները),
կարող
էր
լուսաւորուիլ։
Այսպիս
ց
մեռեալները
հանել
կենդանացնել,
քան
այդ
ժանգոտած
{լեզուով}
նոր
ժողովուրդը
լուսաւորել։
Խնդրում
էինք,
եթէ
մի
աւորուիլը,
մինչեւ
նոցա
մատենագրութիւնը
չլինի
նոր
{լեզուով},
սուտ
է
եւ
զուր
ամեն
ջանք
ու
վաստակ
ազգը
լուսաւո
զուր
ամեն
ջանք
ու
վաստակ
ազգը
լուսաւորելու։
Հին
{լեզուով}
ոչինչ
չի
յառաջանայ.
եթէ
յառաջացող
էր,
մինչեւ
հի
,
որ
իւրեանք
փառաւոր
մարդերի
կարգումը
երեւէին
հին
{լեզուով}
գրողների
միջին,
քան
թէ
նոցա
գրածիցը
ազգի
անբաղդ
։
Ի՞նչպէս
կարելի
է
խօսել
մի
մարդի
հետ
այնպիսի
մի
{լեզուով},
որ
նա
չէր
ուսել,
որ
նորան
անծանօթ
էր.
այսքան
նել,
ուստի
եւ
ասում
են,
որ
պիտոյ
է
մարդ
այնպիսի
{լեզուով}
խօսի,
որ
դիմացի
մարդը
նորան
չհասկանայ,
եւ
որչափ
։
Ուստի
բնական
ուղից
դատողութենով,
քան
թէ
օտարի
{լեզուով}
յայտնել
այն
միտքը,
նա
գրել
է
հին
լեզուի
բառերով
հին
լեզուի
ոգուն
կամ
ազդեցութեան,
որովհետեւ
նոր
{լեզուով}
խօսող
Հայերը
ընկած
են
ուրիշ
պատմական
եւ
բնական
ազ
տակ,
քան
թէ
այն
Հայերը,
որ
երբեմն
խօսել
են
հին
{լեզուով}
։
Աւելորդ
է
ասել,
որ
այն
պատմական
եւ
բնական
ազդե
յ,
ինչ
իրաւունք
որ
ունէր
անտիկեան
Հայը
խօսել
հին
{լեզուով},
հին
ոճով,
հին
քերականութեամբ,
նոյն
իրաւունքը
ւունքը,
իր
կարգով
ունի
եւ
այժմեան
Հայը
խօսել
նոր
{լեզուով},
նոր
ոճով
եւ
նոր
քերականութեամբ։
Մերժել
այս
իրա
ամբ
աղքատ
լեզուն
ու
խօսել
հին
հռովմէական
գերապանծ
{լեզուով},
կամ
Ֆլորենդացուն
ստիպել,
որ
Դանթէի
"
Աստուածայ
մարդուն,
որ
նա
խօսի
Խորենացու
կամ
Եղիշէի
ոճով
ու
{լեզուով}
։
Յայտնի
է,
թէ
ներկայ
Հայի
համար
անհնար
է
այս,
կարող
էր
ենթարկուել
մի
մարդ։
Կոյրը
մխիթարւում
է
{լեզուով},
ձեռքից
եւ
ոտքից
ընկած
մարդը
մխիթարւում
է
լեզուո
եզուով,
ձեռքից
եւ
ոտքից
ընկած
մարդը
մխիթարւում
է
{լեզուով}.
պատճառ,
լեզուի
միջնորդութեամբ
իր
կարիքը
յայտնե
ինչ
որ
կայ
շինականների
մէջ
եւ
ինչ
որ
նոցա
կենդանի
{լեզուովը}
լսում
եմ
նոցանից:
Աւանդութիւնը
ասում
է.
"
Եթէ
կ
ամբ,
որ
տարբերւում
էր
այս
նոր
տպածից,
որպէս
իւր
{լեզուովը}
նոյնպէս
եւ
բովանդակութեամբ,
թէեւ
իդէան
եւ
բանի
խ
ւմ
էր
ինքը։
Թող
հայոց
մանուկը
սովորի
իւր
մայրենի
{լեզուովը}
ազատական
գիտութիւնները,
թող
նա
այն
աշխատութիւնը
ը
բոլորողը։
Նա,
որ
հանդիսում
երեւում
էր
իւր
հին
{լեզուովը},
արդեօք
կարո՞ղ
էր
իւր
համար
դատաւոր
գտանել
հասար
մենեւին
անպիտան
է.
պատճառ,
որ
այն
կոշտ
ու
կոպիտ
{լեզուովը}
ոչինչ
մարդավայել
ազնիւ
միտք,
մանաւանդ՝
ուսումնա
կանից
կրաւորական
դառնալու
համար
(յայտնի
է,
թէ
նոր
{լեզուում}
)
միայն
մի
վեվ
է
առնում,
իսկ
թէ
անդէմ,
օրինակ՝
անե
գործվել։
Ո՛չ
առաջինը
եւ
ո՛չ
երկրորդը
տալիս
են
նոր
{լեզուում}
կրաւորականի
գաղափար։
Շատ
մարդիկ,
որ
ամեն
ձեւաւորվել,
մենք
ի՞նչ
ունինք
մերժել
այդ
բառը։
Հին
{լեզուում}
չկան
բազմավանկ
բառեր։
Բայց
այս
կայ,
որ
անհնար
է
մ
հին
լեզուով
էլ
չեն
կարող
արդարանալ։
Օրինակ՝
հին
{լեզուում}
հաշտեմ
բայը
նոր
լեզուի
մէջ
եղել
է
հաշտվում
եմ.
է
օրքերի
ասելու
տեղ։
Ըստ
նախադրութիւնը,
որ
հին
{լեզուում}
սովորաբար
վերջահոլով
տրական
խնդիր
է
առնում,
նոր
սովորաբար
վերջահոլով
տրական
խնդիր
է
առնում,
նոր
{լեզուում}
բոլորովին
անգործածական
է։
Ժողովուրդը,
շատ
անգամ
քակրթութեան
արդիւնք
են
եւ
բնաւ
նոցա
բուն
բառը
հին
{լեզուում}
էլ
չունինք,
պիտի
նաեւ
օտար
լեզուներից
առնունք,
ը
ցոլացնողքը
բառերն
են,
եւ
աշխարհիս
երեսին
ոչ
մի
{լեզուում}
երկու
բառ
չկայ
մաթեմաթիկաբար
ճիշտ
միեւնոյն
նշանակ
քս,
եւ
կամենում
ես
բռնակալ
հայեացքով
պապանձեցնել
{լեզուս},
մինչդեռ
ասում
ես,
թէ
ձեռք
բերածներիս
մինը
եւս
աննու
կաթուղիկոսի՝
զվիպասանական
ինչ
գրուած
յօտար
{լեզուս}...
զի՞նչ
էր
պատճառ
զի
Հայք
առ
հասարակ
հակադրակ
ոյ:
Կարկեցան
եւ
ժանտից
Բերանք,
{լեզուք}
թունալից
Մինչ
ընդ
սրբոյն
Ներսիսի
Տօնեցա
ւ
մեզ
սիրելի
Յիշատակարանը:
Ոմանք,
առաւել
վատթար
{լեզուք},
Յիշատակարանիդ
մի
փոքր
ուշանալը
մեկնել
էին
չարաչ
ծ
բանդ,
ճշմարիտ
է,
ուսուցանում
է
մարդու
զանազան
{լեզուք},
զանազան
արտաքին
գիտութիւնք,
բայց
եթէ
առողջ
բան
ահարկու
կերպարանափոխութեամբ
կազմեցան
ի
հնոց՝
նոր
{լեզուք}
առանց
կրելոյ
զխժական
տիտղոսը։
Ժամ
է
արդեն
զաչս
դ
անունդ
ռամկախօսութիւն,
ապա
ուրեմն
եւ
այլ
ամենայն
{լեզուք},
որք
ի
լատինականէն
ելեալ
կերպաւորեցան
ի
զանազան
Թուրքի
եւ
Թաթարի
բառեր
ու
ոճեր.
այնպէս
որ,
այդ
{լեզուքը}
չիմացողը
կը
դժուարանայ
հասկանալ
Նախիջեւանցուն,
ե
իք։
Պապական
կրակն
ու
սուրը
այրել
ու
կտրել
են
այն
{լեզուքը}
եւ
այն
գլուխները,
որոնց
անմիջական
քարոզութեամբ
խ
փառավոր
տպվում
է,
փիր
փերվենտե
եւ
լավ
հասկանալի
{լեզվավ}.
կաթոլիկների
մեջքը
կոտրելու
է
այդ:
Առայժմ
ներե
ՒԹՅԱՆ
ՊԱՐՈՆ
ՌԵԿՏՈՐԻՆ
`
Լազարյան
Ճեմարանի
հայոց
{լեզվի}
կրտսեր
ուսուցչի
պաշտոնակատար
Միքայել
Նալբանդյան
զարյան
ճեմարանից
ինձ
տրված
փաստաթուղթը:
Հայոց
{լեզվի}
կրտսեր
ուսուցչի
պաշտոնակատար
Միքայել
Նալբանդյա
րգերի
կատարվեին
նոցա
պաշտամունքը:
Այժմուս
մեր
{լեզվի}
վերանորոգության
դարումը
կարծես
թե
ամենայն
կողմից
ինակ
կատարվում
են
սորա
վերա
բնության
պայմանները:
{Լեզվի}
հղությունը,
ծնունդը,
տղայությունը,
մանկություն
,
եւ
այլ
հետեւյալ
հասակները
անհրաժարելի
դաշինք
են
{լեզվի}
գոյությանը
եւ
էությանը:
Լեզուն
մինչեւ
այս
աստիճա
ատուկտոր
հիշատագրական
գրված,
ինչպե՞ս
է
անցել
այս
{լեզվի}
պատանեկությունը
եւ
երիտասարդությունը,
ո՞ւր
է
նոր
որա
մանկության
հիշատակարանքը
եւ
ծերությունը:
Հին
{լեզվի}
երիտասարդությունը
համարում
եմ
Եղիշեի
քաղցրախոս
Վա
րան
թողուլ
հաջորդի
սերմը,
այսպես
ներգործում
է
եւ
{լեզվի}
վերան.
իհարկե
խելագարություն
է
ջնջել
եւ
չքացնել
ա
անմահությունը,
ուրեմն
ջանք
ու
խնամ
ունենալ
նոր
{լեզվի}
տղայական
հասակի
վերա:
Վերանորոգյալ
հայախոսության
թեպետ
այս
գրվածքը
մի
երեւելի
բաներ
չեն,
այլ
նոր
{լեզվի}
տղայության
հասակի
հիշատակարանք
կարող
են
համարվել
ա,
մի
կերպով
վերանա՝
այսինքն
Մոսկվայի
մեջ
հայոց
{լեզվի}
ցենզոր
չլինելը:
Այս
մասին
խնդրի
մեջ
ասված
է,
ընդդեմ
պիտի
թվի,
պատճառ,
որ
դոքա
հին
եւ
մեռյալ
{լեզվի}
քամակից
գնալով,
կարծում
են
թե
կարող
են
մի
մոգակա
շյալ
վեպի
թարգմանությունը
հայոց
լեզվով:
Հայոց
{լեզվի}
ուսուցիչ
Միքայել
Նալբանդյանց
Բնակվում
եմ
Բ
ություն
չգտնել,
ես
հանել
եմ
բոլորովին:
Հայոց
{լեզվի}
ուսուցիչ
Միքայել
Նալբանդյանց
1857
29.
հանգիստ
կացի՛ր,
եղբայր,
մեք
այդպես
կիրակոսներու
{լեզվի}
տակ
չենք
մնալու,
աստված
ողորմած
է,
ճշմարտությու
նիսկ
ամենափոքր
մանրամասնություններով՝
գրել
"
Մեր
{լեզվի}
արմատական
բարեփոխության
մի
փորձ
",
շարադրել
հնի
կազմավորման
ընթացքը,
եւ
ըստ
հնարավորության,
նոր
{լեզվի}
երկու
կարեւորագույն
ճյուղերը
հաշտեցնել,
միանգամա
ւմ
է
առանց
կարիքի
եւ
առանց
խտրության
շարադրել
նոր
{լեզվի}
համեմատական
քերականությունը՝
ըստ
ինձ
հայտնի
տվյա
ն
նոր
լեզուն
չդասավանդվի
դպրոցներում,
մինչեւ
այդ
{լեզվի}
գլխավոր
ճյուղերը
չբերվեն
մի
հայտարարի,
մինչ
այդ
հայերեն
ո՛չ
մի
բառ,
ո՛չ
մի
արտահայտություն,
եւ
{լեզվի}
մասին
դատում
եմ
հիշողությանս
եւ
20-ամյա
փորձիս
շն
շխատանքը:
Իսկ
քանի
դեռ
մեզանում
չկա
քաղաքացիական
{լեզվի}
թեկուզ
մոտավոր
քերականությունը,
ճշգրիտի
մասին
մտ
ը
ուսուցիչների
եւ
աշակերտների
ձեռին
չի
լինի,
նոր
{լեզվի}
գրականությունը
ոչ
մի
առաջադիմություն
չի
ունենա:
անքներով
եւ
համատարած
կշտամբանքներով
քաղաքացիական
{լեզվի}
հասցեին,
փոխանակ
ցույց
տալու
մեր
մասնակի
մոլորու
մ,
այնուամենայնիվ
փաստ
է:
Ճիշտ
է,
հնազանդվելով
{լեզվի}
ոգուն,
դրանցից
մի
քանիսը
մենք
անգիտակցաբար
գործ
ան
գրականությունը
բաժանում
են
ժողովրդից:
Նոր
{լեզվի}
մի
քանի
ձեւերը
նույնպես
արհամարհվում
էին
այն
պատճ
ում
էին
այն
պատճառաբանությամբ,
թե
դրանք
չկան
հին
{լեզվի}
մեջ,
որովհետեւ
եղանակներից
եւ
ժամանակներից
գործա
մանակներից
գործածվում
էին
միայն
նրանք,
որոնք
հին
{լեզվի}
համապատասխան
եղանակների
եւ
ժամանակների
բառացի
թար
ավառում
ավելի
շատ,
քան
մի
այլ
տեղ,
պահպանվել
են
{լեզվի}
լավագույն
ձեւերը"։
Ես
հարգում
եմ
հանգուցյալ
նքան
ավելի
խուսափել
նրանից՝
հօգուտ
նոր
պրոգրեսիվ
{լեզվի},
որքան
այդ
բարբառի
մեջ
տեսնում
ենք
լիովին
պահպան
այդ
բարբառի
մեջ
տեսնում
ենք
լիովին
պահպանված
հին
{լեզվի}
ձեւերը:
Ժողովուրդը
մշակված
եւ
բավական
ճկուն
հին
տրում
եմ
ուրիշ
բան,
թե
որ
բարբառում
ավելի
շատ
են
{լեզվի}
մշակված,
կենդանի
ձեւերը:
Հին
ձեւերի
համար,
որո
ե
գտնենք
որեւէ
գավառում,
մենք
այդ
պետք
է
մտցնենք
{լեզվի}
մեջ,
բայց
ոչ
պարտադրաբար
կամ
պաշտոնապես,
այլ
որ
ն
առաջ
չբերենք:
Որեւէ
բարբառի
հին
ձեւերը
նոր
{լեզվի}
համար
նույնքան
են
պետքական,
որքան
դեղձենու
կեղեւ
սության
եւ
ընդհանուր
կարիքի
փոխադարձ
լրացումը
նոր
{լեզվի}
մշակման
համար
կարող
է
միայն
իբրեւ
ֆոն
ծառայել,
ի
ությունը:
Այլապես
ոչինչ
չի
ստացվի:
Ընդհանուր
{լեզվի}
օգտին
գավառական
մի
քանի
վերջավորությունների
եւ
մա
քմահաճույքներն
ունի
(բայց
ոչ
իրավունքը):
Բայց
{լեզվի}
մշակման
առաջին
խնդիրն
այն
է,
որպեսզի
նա
հասնի
դյ
նի
գավառների
կամ
թե
Աստրախանի
հայկական
խոսակցական
{լեզվի},
որովհետեւ
հայերը
Ալեքսեյ
Միխայլովիչ
ցարի
ժամանա
րն
ու
ժամանակներն
ավելանում,
մի
բան,
որ
չկա
հին
{լեզվի}
մեջ,
ես
այնպես,
փորձի
համար,
խոնարհեցի
մի
բայ
եղանակները
շատ
ավելի
ճշգրիտ
եւ
ուղիղ
են,
քան
հին
{լեզվի}
մեջ:
Բայց
այս
մասին
բավական
է:
Ես
նյութեր
ե
անակակից
կենսական
հարցերը՝
հռչակեց
Հայոց
կենդանի
{լեզվի}
իրավունքը,
որպես
հայի
մտքի
եւ
զգացմունքի
բնական
ս
կրթության
համար
հարկավոր
կենդանի,
համընդհանուր
{լեզվի}
գրական
կենսական
անհրաժեշտությունը,
վերջապես,
գե
է
գործել
ինքնուրույն,
շրջահայացորեն
վերաբերվելով
{լեզվի}
ընդհանուր
ոգու
հետ:
Միանգամայն
հասկանալով,
որ
յ
ն
հայկական
լեզուն
ժամանակակից
հայերեն
ժողովրդական
{լեզվի}
մեջ:
Նա
կամենում
է
այնպիսի
ժողովրդական
լեզու
ստե
ակցվի
ժողովրդի
հետ,
ժամանակակից
կենդանի
հայկական
{լեզվի}
օրինաչափություններով:
Պարսկական,
արաբական
եւ
թա
ծ
ձեւերը,
այդ
միջնադարյան
մարդկանց,
հին
դասական
{լեզվի}
անվերապահ
սիրահարներին,
որոնք
սարսափելի
կուրությ
պեկ
արծաթով:
Մենք
մեր
կողմից,
որպես
ժողովրդական
{լեզվի}
երկրպագու,
ամբողջ
հոգով
ցանկանում
ենք
հարգելի
պր
ած
ժամանակ
իր
ուղղական
վիճակը
պահում
է.
մանաւանդ
{լեզվի}
վերածնութեան
ժամանակ,
երբ
այս
ու
այն
գաւառական
բ
ի
գտնել
նման
ձեւ:
Գավառաբարբառներն
ընդհանուր
{լեզվին}
կարող
են
օգնել
ինքնուրույնաբար
մշակված
առանձին
բա
ի,
որովհետեւ
այդ
սահունագրության
տարրերը
կենդանի
{լեզվից}
չեն
վերցված,
այլ
հնի,
մեռածի
դարավոր
ավերակների
զ
երբեմն,
լսվում
էլ
են
նախադասություններ
կենդանի
{լեզվից},
բայց
դրանք
ընդհանրապես
կորչում
են
խիստ
սիստեմամ
ր
ժողովրդի
պատիվը
մեծ
մասամբ
կախված
է
նրա
ազգային
{լեզվից},
եւ
որ
այդ
լեզուն,
որը
կոչված
է
ծառայելու
որպես
ւմ
էինք
դուրս
տալ
մի
հայկական
օրագիր,
աշխարհաբառ
{լեզվով},
հասարակին
հասկանալի.
երկար
ժամանակ
այս
խորհուր
քննությանը
ներկայացնելու
իմ
աշխատությունը
հայերեն
{լեզվով}
՝
"
Եսեն
Սյուի
ստեղծագործության
(Թափառական
հրեա
ան
հաջորդելու
է
հիշյալ
վեպի
թարգմանությունը
հայոց
{լեզվով}:
Հայոց
լեզվի
ուսուցիչ
Միքայել
Նալբանդյանց
ւ
թույն
է
գտնվում
դավանափոխության
դեմ՝
թուրքերեն
{լեզվով}
հանգիստ
շարունակեց
իր
գործը:
Սկզբում
ես
նրան
մի
ապես
շամախեցիներ
շատ
են
լինում:
Չկա՞ն
արդյոք
մեր
{լեզվով}
գրական
նորություններ,
բացի
պարբերականների
համաճա
ական
իմաստով,
այլ
որեւէ
բնույթից
զուրկ
աղավաղված
{լեզվով}:
Մինչդեռ
"
Սայաթ-Նովա
"
երգարանը
գրված
է
բացառապ
:
Ահա
արդեն
տասը
տարի
է
անցել
այն
օրից,
երբ
այդ
{լեզվով}
լույս
տեսավ
առաջին
գիրքը,
եւ
մենք
միշտ
մամուլում
յսպես
ասած՝
ապրել,
անց
է
կացրել
(пережил)
հին
{լեզվով},
հին
ձեւով
իր
մտքերը
շարադրելու
շրջանը
եւ
սկսել
ած
չկա,
որ
ժողովուրդն
ի
վիճակի
չի
լինի
ընդհանուր
{լեզվով}
խոսելու,
եւ
կենդանի
խոսքը
յուրաքանչյուր
գավառի
ժ
:
Քո
Միշել
Հ.
Գ.
Կա՞
արդյոք
ռուսերեն
{լեզվով}
շերամաբուծության
պիտանի
ու
կարգին
ձեռնարկ:
Սպասո
փարքը
ոչնչացնելու
նպատակավ:
Ինձ
արգելված
է
հայոց
{լեզվով}
նամակներ
գրել,
պետք
է
գրեմ
ռուսերեն,
բացի
այդ,
Թարգմանութիւն
ՀԱՅԵՐԵՆ
{ԼԵԶՎՈՎ}
ՆՈՐ
ԱՄՍԱԳՐԻ
ՄԱՍԻՆ
(Նամակ
խմբագրին)
Ողորմած
պար
ասին:
Դա
"
Հյուսիսափայլ
"
անունով,
նոր
հայկական
{լեզվով}
ամսագիրն
է,
որը
Լազարյան
ճեմարանի
պարսկա-արաբակա
մեկը:
Հարգարժան
պրոֆեսորը,
որը
նոր
հայերեն
{լեզվով}
գրած
իր
բազմաթիվ
աշխատությունների
գիտական
առաջաբա
իջանելով
յուր
վեհանիստ
աթոռից,
պարզ
եւ
հասկանալի
{լեզվով}
խոսում
է
հասարակ
մարդու
եւ
ժողովրդի
հետ,
եղբայրո
ղ
էլ
կզետեղվեն
ինչպես
հին,
այնպես
էլ
նոր
հայերեն
{լեզվով}
հրատարակված
նոր
գրքերի
քննադատական
վերլուծություն
ել,
միանգամայն
հրաժարվելով
ժողովրդի
այժմ
կենդանի
{լեզվում}
անգործածելի
բոլոր
ձեւերից,
բացառությամբ,
իհարկե
ան:
Մեզանից
ոչ
ոք
իրեն
հաշիվ
չի
տվել,
թե
նոր
{լեզվում}
բայը
քանի
եղանակ
եւ
քանի
ժամանակ
ունի:
Թեկուզ
այ
ականաբար,
պետք
է
ունենա
եւ
նորա
լեզուն:
Մեր
հին
{լեզվում}
չկա
"
ծեծ
խմել
"
ձեւը,
իսկ
նոր
լեզվում
ծեծը
չի
խ
:
Մեր
հին
լեզվում
չկա
"
ծեծ
խմել
"
ձեւը,
իսկ
նոր
{լեզվում}
ծեծը
չի
խմվում,
այլ
ուտվում
է,
այնինչ
հին
լեզվո
զվում
ծեծը
չի
խմվում,
այլ
ուտվում
է,
այնինչ
հին
{լեզվում}
ոչ
մի
տեղ
չի
կարելի
գտնել
նման
ձեւ:
Գավառաբա
բայերն
էլ,
ինչպէս՝
ծնանեմ,
դատեմ
եւ
այլն,
նոր
{լեզվում}
դարձուցել
է
ներգործական,
որովհետեւ
կրաւորականը
ծ
ետեւ
կրաւորականը
ծնանվել,
դատվել
եւ
այլն
է։
Հին
{լեզվում}
ներգործականից
կրաւորական
է
դառնում
բայը
միայն
ներ
նօք,
ապա
եւ
լուսաւորութիւն
միջնորդութեամբ
օտարին
{լեզւոյ}
կարող
էր
ջարդել
եւ
փշրել
զկեղեւ
տգիտութեան
թանձրա
մի
որեւիցէ
գաւառական
բարբառում,
այլ
նոյնիսկ
հին
{լեզւում}
էլ
չկան:
Բացի
սոցանից
կան
թուրքի
բառեր,
ընդհանո
ար
Հենրիկոս
VIII-ի
Վերանորոգութեան
երեսից։
Ֆաբեր
{Լեժէ}
եւ
Բօբադիլիա
գնացին
Գերմանիա։
Լեժէ
Րեգենսբուրգի
րեսից։
Ֆաբեր
Լեժէ
եւ
Բօբադիլիա
գնացին
Գերմանիա։
{Լեժէ}
Րեգենսբուրգի
մէջ
այնպիսի
ջերմութեամբ
խօսեց
Վերանո
ը,
որ
հալածում
է
Պապականները։
Այս
րոպէին
Բիւսսի-
{Լեկլեր}
(Bussi-Leclere)
անունով
մի
մարդ
բերեց
մի
նամակն
,
որպես
թե
նոքա
կամին
կազմել
այստեղ
մի
զինվորյալ
{լեհական}
լեգեոն
եւ
պատրաստ
եւ
կազմ
սպասել
մի
կրակոտ
նշանի
ով
Սիբիրի
մէջ
աւելի
շատ
պիտի
լինի
Լեհացի,
քան
թէ
{Լեհաստան}
։
Վարշաւի
հրապարակների
վերայ
արիւնը
մինչեւ
ծունկն
էս
հայ:
Անի
քաղաքի
կործանուելուց
յետոյ
հայերը
{Լեհաստան}
գաղթեցին
ահագին
բազմութեամբ.
եթէ
նոցանից
մի
մասը
՛ւ
Հռովմը,
ե՛ւ
Լոմբարդիան,
ե՛ւ
Հունգարիան,
ե՛ւ
{Լեհաստանը}:
Այստեղ
կան
շատ
լեհացիք
եւ
դեռեւս
օրեօր
հավե
վարութեան...
կարող
են
հաւատալ,
որ
եթէ
յիրաւի՛,
{Լեհաստանը}
արժանի
լինէր
անգլիական
համակրութեան
եւ
ահա
լրացա
Տրանսիլվանիայի
եւ
Եվրոպական
Թուրքիայի,
Ղրիմի
եւ
{Լեհաստանի}
հայ
կաթոլիկների
մասին:
Տարօրինա՜կ
է
հայերի
թ
Այս
տողերը
գրելու
միջոցին
Թէյմսը
հրատարակեց
{Լեհաստանի}
ընդդէմ
մեր
նօտր
գրով
տպածը,
գրեթէ
բառ
առ
բառ:
Ե
-
Քաղաքակրթութիւն
է
տարածում:
-
Պրուսիան՝
{Լեհաստանի}
մահուան
առաջին
պատճառը,
յափշտակել
է
նորա
Պօզնայն
աթաթար
կառավարութիւնը,
իբրեւ
մի
վամպիր,
ծծում
է
{Լեհաստանի}
արիւնը,
փակում
է
նորա
եկեղեցիքը,
դպրոցները
եւ
հ
,
ո՛ւր
է,
իւրեան
եպիսկոպոսներով
եւ
քահանաներով:
{Լեհաստանի}
մէջ
մեր
ճանապարհորդութեան
միջոցին
(1859)
շատ
ան
եւ
ամենայն
արդարութեամբ
ինքը
եւս
կորաւ
ու
չքացաւ
{Լեհաստանից}:
Եթէ
հոգեւորք
ընդունակ
էին
ազգը
պահելու,
ինչ
թաթարներին:
Իսկ
միւս
եւ
աւելի
մեծ
մասը,
որ
մնաց
{Լեհաստանում},
ո՛ւր
է,
իւրեան
եպիսկոպոսներով
եւ
քահանաներով:
ով.
կարծեմ
շուտով
Սիբիրի
մէջ
աւելի
շատ
պիտի
լինի
{Լեհացի},
քան
թէ
Լեհաստան։
Վարշաւի
հրապարակների
վերայ
ար
միեւնոյն
երդումը
պահանջեց
Սվենոն
Դանեմարքացուց։
{Լեհացիներից},
որ
այն
ժամանակ
դեռ
նոր
ընդունել
էին
պապականութի
իւն
է
տարածում:
-
Ռուսական
բանդերը
լցուեցան
{Լեհացիներով}.
կարծեմ
շուտով
Սիբիրի
մէջ
աւելի
շատ
պիտի
լինի
Լե
ւ
Հունգարիան,
ե՛ւ
Լեհաստանը:
Այստեղ
կան
շատ
{լեհացիք}
եւ
դեռեւս
օրեօր
հավելանում
են՝
լսվում
է
մի
խուլ
յն
տարում
Գիրեյ-խանը
միաւորուած
փոքր-ռուսիացոց
եւ
{լեհացոց}
հետ,
պատրաստւում
է
եղած
յարձակուել
Մեծ-Ռուսիայի
թեան
վերայ
չէ,
այլ
ժողովրդի
վերայ,
-
պատասխանեց
{լեղապատառ}
օրագրութեան
ոստիկանը,
-
վիպասանական
ոճը
ունի
այն
այց
մարդը
այս
բոլորը
քննելու
ժամանակ
անշուշտ
պիտի
{լեղի}
խառնէ
իւր
կեանքի
մէջ,
նորան
սիրելի
չէ
այս,
նա
չ
նի
սակաւ
դիւր
անձին։
Նորա
կեանքը
միշտ
{լեղի}
է.
Դառն
է
նորա
աշխարհը.
Նա
անդադար
սպ
կամակար,
Թէ
բախտ
անգութ
ոխերիմ
Մատռուակէ
թոյն,
{լեղի}
Իւր
սափորից,
ինձ
բաժին:
Բայց
ո՛չ
երբեք
պիտ՚
սո
կ
քաղցր
խօսքերի
այնպիսի
բառեր,
որոնցից
թափում
էր
{լեղի}
եւ
արհամարհութիւն։
Լետիլիէ
քանի
անգամ
տուեց
օրերում
ուրախ
է
ցոյց
տալիս
իւրեան
մեծատունը,
որի
{լեղին}
պատառւում
էր
ներսումը
բարկութենից,
թէ
ինչո՛ւ
համ
,
թեւերի
տակին
սեւ
թղթակիր
ապականուած
թանաքով
եւ
{լեղիով},
մօտեցաւ
խաւարի
թագաւորի
գահին,
կանգնեցաւ,
գլո
ոգու
զօրութիւնը,
իւր
իշխանութեան
մի
մասը
յանձնեց
{Լենիլիէին},
վերջապէս
Յիսուսեան
Կարգի
հոգին
ծերացած
թագաւորի
եսանէի
անշուշտ,
թէ
ինչպէս
անբաղդ
Պոլոնիացի
Մարիա
{Լեշչինսկին}
դուրս
էր
գալիս
մեծ
Տրիանոնից
անտառի
եւ
գիշերի
առա
նրները
մնացին:
Նամակս
պիտ
վերջացնեի,
ինչու,
որ
{լեշս}
ելած
կգրեմ,
բայց
աս
ալ
հիշեմ
ասի,
որ
Մագիստրատ
քաշել
է.
ես
ձմեռվանե
գիտեի
այնպես
լինելուն:
{Լեպետեւային}
տարին
Պետեր.
պատճառը
բերանով
կասիմ
մի
օր:
Ամ
ասխանի,
"
այդ
քեզ
անհասկանելի
է
"
(դեմիրտէն
պիր
{լեպլեպի},
հեր
տիշ
չիյնեմեզ)։
Յերկարել
բանից
ասեմ-
եթէ
կ
Բքածին
ամպերը
Տարագիր
գնացին.
Հին
{լեռը}
բացեց,
Իւր
թաւուտ
կուրծքը
Քեզ
կանաչ
դի
ՈՎ
ԿՈՅՍ...
Արուսեակի
վրայով,
Ում
`
կիրք
վառող
{լեռն}
ի
վար
Զառիվայրի
գաղտնաթով
Թաւուտներն
են
գգւում
եւ
Կաբարդինեան
աշխարհի
վերայ,
այլեւ
Չերքասեան
եւ
{Լեռնաբնակ}
Իշխանների
եւ
այլոց
Ժառանգութեամբ
Թագուհի
եւ
Տիրակ
,
Վրացի
եւ
Կաբարդինեան
երկիրներին,
Չէրքասեան
եւ
{Լեռնաբնակ}
Իշխանների
եւ
այլոց
ժառանգութեամբ
Թագաւոր
եւ
Տէր,
Տաս
եւ
զոյգս
փթթեալ
նրանց,
Եւ
մուծեալ
{լեռնակողման}
Առաջնորդես
այգւոյդ
գինւոյն
Ի
կենսաբաշ
նից
դուրս
սաստիկ
փչող
հողմերը
երբեմն
մեր
շոգենաւը
{լեռնաձեւ}
կոճակների
վերայ
դէպի
երկինք
էին
բարձրացնում
եւ
եր
արատեսիլ
ամպերը,
որ,
դարերով
ահա
հաւաքուելով
եւ
{լեռնանալով},
պատել
էին
հայկական
բարոյականութեան
հորիզոնը,
ա
նի
որ
տէրութեանց
ծախքերը,
օրըստօրէ
բարձրանալով,
{լեռնանում}
են,
եւ
քանի
որ
ժողովուրդը
հող
չունի,
եւ
ուր
որ
րանց,
օ՜,
Թող
անսէրը
անհաւատ:
Բ.
ԴԷՊՔ
Ալպեան
{լեռներից}
դէպ
վայր
սահելով
Ուղեւորւում
եմ
դէպի
Ֆրանսիա,
Ո՞չ
գաս
ի
հարաւոյ
Ո՛չ
սուրբդ
ի
Փառան
{լեռնէ}.
Մարգարէն
զայս
ասէ,
Շարժեալ
ի
Քումմ
վիկոս
XIV-ը
արդէն
իւր
խոստովանահայր
էր
շինել
հայր
{Լետելիէ}
)
Յիսուսեանը,
վասն
որոյ
երկու
տէրութիւնքը
եւս
կ
-royal
(Արքայական
դուռն)
անուանուած
վանքը։
{Լետելիէի}
առաջին
քաջագործութիւնը
եղաւ
Արքայական
դուռնը
քանդ
ut
servi.
Dig.
Lid.
I.
Tir.,
V.
4.
Հայր
{Լետելիէն}
ինքնակամ
փոխում
էր
Արեւելեան
Հնդկաստանի
Ֆրանսիացո
Հայր
Լաշէզ
թագաւորի
խոստովանահօր
տեղը
կարգուեցաւ
{Լետիլիէ}
Յիսուսեանը,
Ֆօնտնէլ
Փիլիսոփայն
ասաց.
"
Յանսէնեա
ական
Յանսէնեանների
անսահման
իշխանութեան
տակ։
Հ.
{Լետիլիէ}
այնպիսի
ճարտարութենով
կարողացաւ
ներգործել
այս
թագ
ան
եւ
յայտնեց,
որ
ցանկանում
է
տեսանել,
բայց
Հ.
{Լետիլիէ}
հակառակուեց
այս
ցանկութեանը
եւ
ասաց
թագաւորին.
"
,
որոնցից
թափում
էր
լեղի
եւ
արհամարհութիւն։
{Լետիլիէ}
քանի
անգամ
տուեց
մեռանող
թագաւորին
ստորագրել
այն
անակ
Լուդովիկոս
XIV-ը
յաւիտեան
փակեց
իւր
աչքերը,
{Լետիլիէ}
առեց
խաչը
եւ
դրեց
թագաւորի
ձեռքը։
Այն
ժամանակ
Յի
սկզբումը
շատ
չէր
սիրում
Յիսուսեան
աբեղայքը։
Հայր
{Լետիլիէ}
եւ
այլ
Պալատական
Յիսուսեանները
շուտով
հեռացուեցան
քեպիսկոպոսը,
որի
վիճակի
մէջ
կամենում
էր
բնակուիլ
{Լետիլիէն},
յայտնեց
թէ
չէ
կարող
երաշխաւոր
լինել
նախկին
Արքո
էգն
ու
Էլբրուսը
բաց
արին
մեծ
վէճ.
"
Զգո՛յշ
{լեր},
-
ասաց
Կազբէգին
ալեւոր
Էլբրուսը,
-
Զուր
տե
,
մինչդեռ
կայ
մնայ
ինձ
ընդ
ցամաք,
այն
է
՚ի
վերայ
{լերանց}
կատարել
առաւել
քան
զ700
վերստ,
որ
է
ճանապարհ
աւո
ստի
ընդ
երկաթուղին
գնացի
մինչեւ
՚ի
ստորոտս
Ալպեան
{լերանց}
Իտալիոյ,
մշտաձմեռ
ծածկելոց
ընդ
ահարկու
բեռամբ
ձե
եւ
անտի
երկաթուղով
գնացի
մինչեւ
՚ի
ստորոտս
Ալպեան
{լերանց}
մշտաձմեռ
ծածկելոց
ընդ
ահարկու
բեռամբ
ձեան:
Ընդ
լ
Արուսեակը
արշալոյսին
Փողփողելիս
լիալոյս
Արփին
{լերանց}
գագաթներին
Շողշողալիս,
ով
դու
կոյս,
Պարտէզն
ի
ոյս,
Ընդ
արեւուն
արտափայլել
Ընդ
խրոխտ
{լերանց}
գագաթունս,
Իջեալ
ի
դրախտ
ընդ
այգս
այգոյն,
ամաց.
զնոյն
իսկ
զողբ
անդուլ
հեծեն
այսօր
արձագանք
{լերանց}
Հայաստանի՝
առեալ
ի
բերանոյ
ծերունւոյն
Խորնոյ:
մօտ
Արեւու
ելքը
քեզ
փաղաքշեց,
Լիւան
{լերանց}
գիշերուայ
հողմը
Քեզի
այդպէս
բողբոջեց:
աղախնուն
դնել
թէյի
մեքենան,
վեր
ելաւ
սանդուղքից
{լերդագոյն}
երեսով,
պատճառ,
խոնաւ
տեղում
երկար
ժամանակ
կորա
արշուած
ինչպէս
թմբուկի
կաշի
եւ
բոլորովին
կապոյտ,
{լերդագոյն},
երեքի
բերանի
մէջ
ոչ
մի
ատամ
չկար:
Երկայն
եւ
չո
ն
ստացել
հեռանալ
իսկույն
Նեապոլսից,
որոց
մի
մասը
{լերդապատառ}
դեպի
Հռովմ,
իսկ
մյուս
մասը
հրաժարելով
եկեղեցական
Մարգարէի
մօրուքը,
որ
մոլորուած
ես
դու:
Այն,
որ
{լերդապատառ}
որոնում
էք
դուք
ազատութեան
անունով,
ձեր
դատակնիք
ի
գնամ
դորա
ախոռը․
ի՞նչ
կայ
այդտեղ,
որ
այս
խեղճի
{լերդը}
պատառել
էր"։
Թէեւ
պ.
Մարկոսը,
զանազան
դիւ
եւ
պակսիմատ:
25-ին
փոքր-ինչ
տկարութիւն
զգում
եմ
{լերդի}
գրգռականութիւնից:
26-ին
տկարութիւնս
շարունակւու
ռս"։
Լօթին
գոռաց
այն
կողմից,
Սանչու
{լերդին}
ջուր
գնաց.
Մոզին
էլ
չտուե՞ց
մի
կից,
-
լաւ
է,
քան
թէ
առաջ,
բայց
տակաւին
շատ
տկար
եմ.
{լերդս}
եւ
գլուխս
ցաւում
են:
Նամակ
չստանալուս
համար
աղբա
8-ին
այսօր
թէեւ
վերահաս
տկարութիւնս
թոյլ
է,
բայց
{լերդս}
գրգռուած
է,
ըստ
որում
ցաւում
է:
19-ին
այսօր
առ
[իկայ]
տես[ութիւնը]
նշան[ակուած
է]
27-ին:
22-ին
{լերդս}
գրգռուեցաւ
դարձեալ
երեկոյեան:
23-ին
շարունակւում
րեցի
եղբօրս:
24-ին
լաւ
եմ,
գիշերը
լաւ
անցուցի,
{լերդս}
հանդարտ
է:
Այսօր
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս
22-ից
գրո
եւ
աղբաթս
սաստիկ
խառնուեցաւ:
12
եւ
մանաւանդ
13.
{լերդս}
բորբոքուած
էր:
14-ին
փոքր
լաւ
է.
այսօր
նամակ
ս
Անփառագեղ՝
գամ,
գոնեայ,
Եւ
ծխին
յոտն
{լերին}
Մեքենայք
որ
եւ
սուլեն,
Ուղեւորք
խուժի
ուսեկին
Զոր
թաւուտք
գգուեն
Յախտարծարծ
{լերին}
Ի
թաւալոցէն,
Հրեշտակին
մատունք
Սա
ր,
Սփոփեցիր
դու
նորան։
Ծառ
ու
անտառ,
{լերին},
գազանք
Քու
ձայնով
թունդ
թըմրեցան։
ն
աչօք
բացօք
տեսանէր
զվտանգաւոր
արտեւան
քարակտուր
{լերին},
յորոյ
ի
վերջին
շուրթն
մղեալ
ի
հողմոյ
տգիտութեան
,
որ
բաց
մնար
նորա
բերանը,
զօր
օրինակ.
"
Որ
'ի
{լերինն}
այլակերպէալ
ցուցեր
զքո
զօրութիւնդ
".
-
ի՛նչ
ասել
տաձմեռ
ծածկելոց
ընդ
ահարկու
բեռամբ
ձեան:
Ընդ
{լերինս}
ընդ
այսոսիկ,
ոչինչ
ընդհատս
քան
զԿովկաս,
անցի
է
ց
մշտաձմեռ
ծածկելոց
ընդ
ահարկու
բեռամբ
ձեան:
Ընդ
{լերինս}
ընդ
այսոսիկ,
ոչ
ինչ
ընդհատս,
քան
զԿովկաս
անցի
ս
անսէրն
անկրօն:
Բ.
ԱՆՑՔ
Ընդ
{լերինս}
Ալպեան
սահեալ
Անցանեմ
ի
Գաղղիա.
Ցրտա
լ
հոգի
ճանաչել
զԱստուած
եւ
երկիրպագանել
նմա
ո՛չ
ի
{լերինս}
Սամարիոյ
եւ
ո՛չ
յԵրուսաղէմ
միայն,
այլ
ընդ
ամենայ
տերեւ
Ի
ցօղ
զուարթ
յետ
տապոյն.
Որպէ՞ս
{լերինք},
հովիտք,
ծործորք
Մերկացեալ
զձոյլ
սառին,
ծ
սուգ.
Մինչ
բարձրաբերձ
բերդորայք
տեղիք
ամուր
եւ
{լերինք}
Բիւզանդիոնի՛ն
հլացան
գայիսոնին
խաբուսիկ,
Ես
Ատամները
խիստ
սուր
են,
Ճակատը
{լերկ}
մազերից,
Բազուկները
չոր
ոսկոր,
-
Մարդ
ղինակաց
Ռուսաց,
որպիսիք
են
Պուշկին,
Ժուկովսկի,
{Լերմոնտով},
Գոգոլ
եւ
այլն,
սքանչանան
եւ
հրճուին
զճաշակ
առե
րան
փայտակուտի
վերայ:
Իհարկէ,
կարդացած
կը
լինիք
{Լերմոնտովի}
Մարգարէն։
Նա
մի
տեղ
ասում
է.
"
Սկսեցի
սէր
ք
է
եւ
կը
փորձէ
դեռեւս,
եթէ
մոռանայ
իւր
չափը:
{Լերմոնտովի}
մարգարէին
չեմ
նմանեցուցել
ես
իմ
անձը,
այլ,
մէջբ
րիստոս,
թէեւ
շատք
չեն
բաւական"։
ՄԱՐԳԱՐԷ
(
{Լերմոնտովից}
)
Յաւերժը
ինձ
այն
օրից,
երբ
Շնոր
չափ
մեր
խելքը
կարող
է
մեզ
տալ
սահման:
ՎԷՃ
(
{Լերմոնտովից}
)
Մի
անգամ,
ինչպէս
եղաւ,
ազգական
սարե
գականաց,
եւ
հարցանողաց
նվիրեմ
զիմ
ողջույնն,
ողջ
{լերուք}:
Խ.
ծ.
Մ.
Նալբանդյանց
Ի
7
հունվարի
1849
որ
կարողանամ
միշտ
վասն
ձեր
լավութեան
աշխատող
եմ,
{լերուք}
միամիտ
եւ
թէ
մէկ
հարկաւոր
բան
կ՚ունենաք,
գրեցեք
ոցա,
բարեւ
արեք,
ես
ժամանակ
չունիմ
գրելու:
Ողջ
{լերուք}:
Խ.
ծ.
Միքայէլ
Նալբանդեանց:
ի
14
մայիսի
ամախո՛հք,
գրէ՛ք,
քահանաներն
ալ
մէջը
դրէք...
Չը
{լեցա՞ւ}...
Կէս
միլլիոն
ա՞լ
չեղաւ...
Վա՜յ
ձեր
թշուառութե
այբի
ո
կամ
ե
փոխուելը
(նոքա
չեն
ասում՝
լաւ,
այլ՝
{լեւ}
),
անգլիական
այբի
ազդեցութիւնը
կարծեցի,
բայց
վերջը
։
Նորա
կառքի
մէջ
նստած
էին
դ'Էբերնօն,
Մօնբազօն,
{Լեւարդէն}
եւ
Րօկլօր
դուքսերը
եւ
դը-լա-Ֆօրս
եւ
Միրաբոյ
մարկի
սակեսցեն
զանուն
քաջաց
հայկածընին
զաւակաց,
Թէ
ո՛չ
{Լեւոն}
զսըգոյդ
քուրձ
մերկեաց
սրով
երկսայրի,
Սոքին
յաւէժ
ը
Եւրոպայի
վերայ.
նա
ողջ
Իտալիան
աւէր
դարձրուց.
{Լեւոն}
պապի
արտասուքի
կաթիլները
հազիւ
կարողացան
նորա
քար
եւ
հրեշտակակրօն
առաքինութեամբ
կեցեալ
"
եւ
այլն։
{Լեւոն}
առաջին
կայսրն
թագաւորեց
457-ին։
Աղանի
հայրը
մեռա
անեց
տակառից
Տեցելի
ձեռքով
Գերմանիայում
վաճառուած
{Լեւոն}
X-ի
ինդուլգենցիաներից
մինը,
նայեցաւ
նորա
վերայ
ե
ցու
հոգեւորականները,
Ալեքսանդր
VI-ի
գործերովը
եւ
{Լեւոն}
X-ի
շռայլութենովը
պակասել
էին
պատշաճից...
Իգնատի
ագութենով
տարածւում
էր
Գերմանիայի
մէջ։
Զուր
տեղը
{Լեւոն}
X
Պապը
աշխատում
էր
փակել
նորա
առաջը
"
Նզովքի
կոնդ
պետելով
նորան
եւ
փրկելով
Բիւզանդեան
ճախիններից
եւ
{Լեւոնեան}
խարտաւանակ
տումարի
ծանծաղներից,
ուղղեց
նորա
ընթա
ց
այն
սուրբ
ժողովը,
որի
վերջին
խօսքը
էր
անա՛թեմա
{Լեւոնի}
տումարին։
Կարելի՞
բան
է
թոյլ
տալ,
թէ
այսօրու
ասում
է.
"
կացեալ
անդ
մինչեւ
'ի
ժամանակս
Առաջինն
{Լեւոնի}
կայսեր,
մեռանի
անդ
Վասակ
եւ
Տաճատ...
իսկ
երանել
ռաջին
կայսրն
թագաւորեց
457-ին։
Աղանի
հայրը
մեռաւ
{Լեւոնի}
օրով։
Աղանը
Հայաստան
վերադարձաւ
հօր
մահից
յետոյ
է
այդ
խռովայոյզ
ժողովի
սահմանադրութիւնը,
դու
ասա,
{Լեւոնի}
տումարը։
Երանելի
Մաշտոցը,
անախտակիր
ոգւով
քննե
,
Կիրակոս
Գանձակեցի,
Վահրամ
Եդեսացի՝
քարտուղար
{Լեւոնի}
Արքայի
Հայոց:
Յովհան
Երզնկացի
Պլուզ,
որ
մանաւան
սիրտս
նոցա
եւ
աղեղունք
նոցա
փշրեսցին
"
(Սաղմ.,
{ԼԶ},
համ.
15)։
§
59.
Այստեղ
բնագրում
այսպէս
է
անգոսնէին
զբանս
նոցա
"
(Երկր.
Մնացորդ.,
գլ.
{ԼԶ},
համ.
15-16)։
"
Եւ
առաքեաց
Աստուած
հարցն
նոցա
էփ
Իսմայելացւոցն
քսան
դահեկանի
".
Ծնունդք,
գլ.
{ԼԷ},
համ.
28։
§
30.
"
Եւ
բամբասեցին
Մարիամ
եւ
որ
Փարիզումն
էին,
նոր
աշակերտներ
ճարեցին՝
Կլօդ
{լէ}
Ժէ
(Le
Jay),
Ժան
Կօդիւր,
Պասկիէ
Բրուէտ
եւ
այլ
անաւորութեան
մասին
եւ
երբէք
չէր
կամենում
թոյլ
տալ
{Լէ}
-Ժէին
Կայսրի
ձեռքից
ընդունել
Աուգսբուրգի
եպիսկոպոս
ունիմ
հինգ
ծառայ
որոց
անուանքն
Բասդայ
եւ
իւր
քոյր
{Լէնչի},
հանդերձ
կնքով
պիաթօյ
Օրէսթոս
եւս
Լամաթ.
սոցա
գ
իտասարդ
տղայ
դառնալով՝
Մանրիկօն
սիրահարւում
է
մի
{Լէոնորա}
անունով
օրիորդի
վերայ,
որի
վերայ
սիրահարուած
էր
Երկու
հակառակորդքը
մի
անգամ
հանդիպում
են
միմեանց
{Լէոնորայի}
ներկայութեամբ։
Կոմսի
որդին
ահ
է
տալիս,
թէ
կը
սպ
վանքը
եւ
տեսանում
է,
որ
երիտասարդ
կոմսը
խօսում
է
{Լէոնորայի}
հետ.
այստեղ
Մանրիկօն
իւր
բարեկամների
օգնութեամբ
մի
սուտ
համբաւ,
որպէս
թէ
մեռած
էր
Մանրիկօն,
որ
{Լէոնորան}
հարկադրուի
ամուսնանալ
իւր
հետ:
Բայց
օրիորդը
ընտր
անուցիր
է
առնում
կոմսի
զինուորքը
եւ
ձեռք
է
բերում
{Լէոնորան}:
Կոմսը,
հաւաքելով
իւր
բանակը,
մտածում
է
պաշարե
շարել
բոլորովին
Մանրիկօյի
բնակութիւնը
եւ,
խլելով
{Լէոնորան},
սպանել
Մանրիկօն:
Այս
միջոցին
Ազուչենան
ընկ
է
որդին
գլխատել,
իսկ
մայրը
այրել
կրակի
մէջ:
{Լէոնորան},
իմանալով
այս
մօտակայ
մահու
վտանգը,
գնում
է
բան
ան
ողջոյն
տալ:
Յանկարծ
բանտի
մօտ
գալիս
է
կոմսը։
{Լէոնորան}
խնդրում
է
ողորմութիւն,
կոմսը
հրաժարւում
է
փրկել
նոյնպէս
եւ
նորա
մայրը:
Բայց
երբ
որ
շատ
աղաչում
է
{Լէոնորան},
կոմսը
ասում
է,
թէ
միայն
սիրու
գնով
կարող
էր
Լէ
ան,
կոմսը
ասում
է,
թէ
միայն
սիրու
գնով
կարող
էր
{Լէոնորան}
ստանալ
նոցա
փրկութիւնը:
Լէոնորան
երկբայում
է...
ւ
գնով
կարող
էր
Լէոնորան
ստանալ
նոցա
փրկութիւնը:
{Լէոնորան}
երկբայում
է...
Բայց,
մտածելով,
թէ
իւր
պատճառով
,
մերժում
է
որպէս
այդ
առաջարկութիւնը,
նոյնպէս
եւ
{Լէոնորան}
՝
լաւ
համարելով
մեռանել,
քան
թէ
տեսանել
իւր
սիրա
թէ
տեսանել
իւր
սիրականը
երիտասարդ
կոմսի
գրկում:
{Լէոնորան}
աղաչում
է
չատել
իւրեան:
Այս
բոլորը
լսում
է
կոմսը
վ,
պարտական
մնաց
Մարսելիայի
վաճառական
Հուֆրին
եւ
{Լէօնսի}
ազգանունով
եղբարցը
մի
միլլիոն
հինգ
հարիւր
երկու
հ
ին
մի
կո՛ղմ
թողած,
լո՛կ
ցանկութեան
պատճառով
նայե՛
{լը}
կատարուած
շնութեան
հետ
հաւասարեց՝
ասելով,
թէ
որ
ե՛ր
ես՝
իմ
խելքով՝
Զերէ
փողով
ամեն
բանը
կը
{լըմըննայ}
աշխարհիս,
Բայց
ուսումով,
գիրք
կարդալով
չի
",
անդառնալի
են
մեզ
համար
ավյունով
ու
հույսերով
{լի}
այն
երջանիկ
օրերը:
Չնայած
մեզանից
յուրաքանչյուրի
վի
պատճառով,
պետք
է
բավականանամ
փոքրով:
Հոմորով
{լի}
երեկվա
թվակիր
նամակդ
ստացա
երեկոյան,
այսօր
գրում
ր,
Որդուն
քո
հեզ
աղախնու,
Ում
սիրտ
տուիր
սիրով
{լի}
Եւ
սուրբ
խաչը
կրելու
-
Նշան
`
որդուդ
սիրելի:
Դ
,
Դեւի
համար
`
դառնութեան
Բաժակ
-
մահու
թոյնով
{լի}
՛՛...
"..............................
ուի՛"։
Սու՛րբ,
սու՛րբ,
սուրբ
ես,
Տէր
որ
Էն,
{Լի}
՜
երկինք
քո
փառքով,
-
Օրհներգում
է
սերովբէն
Եւ
վե
:
Որպէ՞ս
ըղձայ
այր
շինական
Բիւրաբեղուն
{լի}
հնձոց.
Կամ
այգւոյն
տէր՝
սիրտ
ի
բերան,
Սո՛ւրբ,
սո՛ւրբ,
սո՛ւրբ
ես,
Տէր,
որ
Էն,
{Լի}
՛
են
երկինք
փառօք
քովք,
Նուագս
յօրինէ
սերով
բ
հանգանակ,
Աստուածային
խաղաղութիւն:
{Լի}
են
միշտ,
լի
քո
կողքումը:
ՄՏԱԾՈՒԹԻՒՆ
(III
Աստուածային
խաղաղութիւն:
Լի
են
միշտ,
{լի}
քո
կողքումը:
ՄՏԱԾՈՒԹԻՒՆ
(III)
Պ
եռի
է,
Մեր
ամբողջ
ուշ
ու
միտքը
չարութիւնովը
{լի}
է։
Թշուառ
կրքերից
մինը,
որ
մեր
խեղճ
կեանքն
յունը
եւ
մարդկությունը:
Այսպիսի
օրհնությամբ
{լի}
ու
առատ
դարու
քաղաքացի
հայը
ի՛նչպես
կարող
էր
ամեն
րչի
յաջորդը,
պատրիարքներ,
առաջնորդներ.
վանքերը
{լի}
են
վարդապետներով,
թող
նոքա
մտածեն
այդ
բաները,
ե
վ
գերեզմանների
մէջ
եւ
կարդալով
տխուր
եւ
սխալներով
{լի}
տապանագիրքը,
որոնց
ե՛ւ
գրել
տուողը,
ե՛ւ
գրողը,
րացուցած
գորտ
ու
չղջիկ,
բու
եւ
այլ
այսպիսի
բաներ
{լի}
են
դորա
ախոռի
մէջ...
-
Ձեր
պատմելով,
-
խօ
եց։
Հրաժարականը
պապական
աթոռից
մի
անգամ
գնուեցաւ
{լի}
քսակով,
երկրորդումը՝
գեղեցիկ
հարսնացուի
փաղաքշա
ձեռնամուխս,
վասն
զի
ասեն
-
տպագրեալ
գրեանք
նոցա
{լի}
են
մոլորութեամբք։
"
Յո՞ր
գիրս
արդեօք
".
-
Աւասիկ
տարադէպ
եթ
է
տալ
յօժարեսցուք
պատուական
հեղինակացդ
{լի}
կշռով
զպատշաճ
պատասխանին:
Լսել
ցանկամք
ի
խորա
ն
մի
նոր
աշխարհ,
մի
հարուստ
եւ
հպարտ
աշխարհ,
որ
{լի}
էր
ոսկով
եւ
գոհարներով,
որ
արհամարհում
էր
ստրուկ
տութեանը,
որ
այսպիսի
հնարների
էր
կարօտում։
Ողբա՜
{լի}
հնար
ճշմարտութիւն
ապացուցանելու։
Բայց
այս
կա
նէր,
եւ
հաստ
խելապատակ,
ի՞նչ
ասեմ,
համարեայ
թէ
{լի}
էր
օդային
հանճարեղ
պարառութեամբ,
ինչպէ՞ս
գեղեցիկ
թիւնն
էլ
սոցա
վրայ
աւելցնելով՝
թող
լսե՛ն
ու
լռեն
{լի՛րբ}
եւ
անամօ՛թ
մարդիկը,
որ
ուրիշների
բերնից
իրենց
կա
ման,
դի՛ր
նորա
մէջ
մի
հայելի,
յետոյ
այնքան
ջուր
{լի՛ց}
ամանի
մէջ,
որ
հայելին
ծածկուի:
Առ
մի
ութ
կամ
տա
,
ո՛չ
Աստուծոյ
տուն
մտնել։
Ճեպըդ
նայէ
թէ
որ
{լի՛ք}
է
ոսկի
արծաթ
փողերով,
Փիլիսոփայ
գիտնականէն
զու
գրչի
արագագիր
դպրի...
-
Ձայնդ
կտրի՛ր,
{լի՜րբ},
անզգամ.
դու
այժմ
կամիս
նոյն
բանը
ինձ
ասել,
թէ
դրութենէ
ձերմէ
ուրախ
եղէ,
առ
որ
մատուցանեմ
զիմս
{լիաբերան}
շնորհակալիս,
առաքեմ
ընդ
այսմ
իսկական
գիրն
դիրեկտ
պատուութեամբ:
Ձերոյին
բարձրապատուութեան,
{լիագութ}
հայր,
խոնարհ
ծառայ
Միքայել
Նալբանդեանց
ԱՊԵՏ
ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ
ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆՑԻՆ
Նախիջեւան
քաղաքի
{լիազոր}
երեսփոխան,
Սանկտ
Պետերբուրգի
համալսարանի
կանդիդա
անձը,
որ
ստորագրել
են
այդ
հռչակավոր
վավերագիրը,
{լիազորվա՞ծ}
են
եղել
արդյոք
հասարակության
համախոսականով
կատարե
ԺԱ.
ՅԻՇԻ՛Ր
ԻՆՁ
Արուսեակը
արշալոյսին
Փողփողելիս
{լիալոյս}
Արփին
լերանց
գագաթներին
Շողշողալիս,
ով
դու
կոյ
քանի
Երեւեցաւ
նա
այն
ծառերի
տակ,
Մինչ,
{լիալուսին}
խոր
գիշերի
մէջ,
Երգում
էր
ուրախ,
անհոգ,
մի
ցէ
Յովհաննու,
որոյ
եւ
առաջ
բերեալ
տեսանի
բան"։
{Լիակատա՛ր}
իրաւունք
ունի
պ.
Էմինը.
գուցէն
էլ
հարկաւոր
չէր
ղաքի
անունը
այնտեղից
է
հիշում
ծանոթությունը:
Բ.
{Լիակատա՞ր}
է
բնագիր
ասորերենը,
թե՞
նույնպես
թերի
եւ
ի՞նչ՝
ապա
կոմիտեն
առանց
ինձ
այդ
մասին
նախապես
հայտնելու
{լիակատար}
իրավունք
ունի
թույլատրելու
ինձ
տպագրելու
իմ
աշխատ
բաներին
եւ
եղած
կամ
գտանված
կայքի
եւ
գույքի
մասին
{լիակատար}
ծանոթություն
կտանք
քաղաքին,
Լոնդոնի
միջնորդությա
ւթիւնք
գործոյն,
որ
զեկեղեցական
դրամոց:
Որպէս
{լիակատար}
երեսփոխան
պատգամաւորաց,
ակն
ունիմ,
եթէ
գործդ
ա
,
եղելոյ
ընդ
ձեռն
պ.
բառն
Բրուննովի,
ճանաչէ
զիս
{լիակատար}
երեսփոխան
ազգին
հայոց
՚ի
Նախիջեւան,
՚ի
մասին
հնդ
տանիլ
եւ
ի
Սիւնհոդոսին
սրբոյ
Էջմիածնի:
Որպէս
{լիակատար}
երեսփոխան
ազգին
Հայոց
՚ի
Նախիջեւան,
զխնդրոյ
հնդկ
ԱՆԱՅ
ՍՈՒՐԲ
ՆԱԶԱՐԷԹ
ԵԿԵՂԵՑՒՈՅՆ
ՀԱՅՈՑ
՚Ի
ԿԱԼԿԱԹԱ
{Լիակատար}
երեսփոխան
բովանդակ
ազգին
հայոց
՚ի
Նոր
Նախիջեւ
ր
առ
Ձեզ,
Մեծարու
Տիկին,
Մնայ
նովին
յարգանօք
{լիակատար}
երեսփոխան
ազգին
հայոց
ի
Նոր
Նախիջեւան,
ի
մասին
հ
Միքայել
Նալբանդեանց
61,
ՎԱՌՎԱՌԷ
ԷԼԻԱԶԻՆ
{Լիակատար}
երեսփոխան
բովանդակ
ազգին
հայոց
՚ի
Նոր
Նախիջեւան,
սսիոյ
Միքայել
Նալբանդեանց
62.
ՊՈՂՈՍ
ՊԱԼԻՆ
{Լիակատար}
երեսփոխան
բովանդակ
ազգին
Հայոց
Ի
Նոր
Նախիջեւան
՚Ի
հաճութեամբ
համարձակեցայ
տալ
Ձեզ
զվաւերագիր
թուղթ
{լիակատար}
երեսփոխանութեան
յերրորդէ
թուականէ
այսր
ամսոյ
յաղ
առ
ժամն
պարոնին
այնմիկ
եթէ
զՁեր
յարգութիւն
կարգեմ
{լիակատար}
երեսփոխան
առ
՚ի
վերջաւորել
ընդ
նմա
զհաշիւսն,
ստա
հանձնվել
հասարակությանը
առանց
իմ՝
հասարակությանը
{լիակատար}
հաշվետվություն
ներկայացնելն
այն
բանի
մասին,
որի
ներ,
իսկ
եթե
ոչ՝
գտիր
ինձ
համար
Մակոլեյի
երկերի
{լիակատար}
ժողովածուն,
որի
համար
ես
անձնապես
նեղություն
տվի
ձեզ
մխիթարեմ
եւ
ոչ
թե
հակառակը,
այդ
պատճառով
ձեզ
{լիակատար}
ազատություն
եմ
տալիս
լաց
լինելու
եւ
սգալու
եւ
ամե
ած
ողջույնի
համար:
Նրանցից
առաջինին
ցանկանում
եմ
{լիակատար}
առողջություն,
եթե
տենդից
դեռ
բոլորովին
չի
ապաքին
ատարած
վարժությունների
համար
եւ
ցանկանում
եմ
նրան
{լիակատար}
հաջողություն:
Շնորհակալ
եմ
բոլոր
նրանց,
ովքեր
ո
ություն
եմ
ձեռնարկել,
եղբա՛յր,
եւ
ըստ
կարելույն
{լիակատար}
եւ
բազմակողմանի,
եթե
չասեմ
համակողմանի:
Հետո,
ն
կը
համարենք
դնել
նոցա
առաջեւ
Բէգզադէի
ամբողջ
եւ
{լիակատար}
վարքագրութիւնը
(біографія)՝
նորա
գործած
քառասո
հասարակաց
բողոքը,
մի
հոգեւորի
անօրէն
գործերից,
{լիակատար}
զօրութիւն
ունի
մարդասպանը,
գողը,
պոռնիկը,
շուն
էր
ընդունել
Պոմպէոս
մեծին,
երբ
նա
վերադառնում
էր
{լիակատար}
փառքով
իւր
ասիական
յաղթութեններից.
թէ
ինչպէ՞ս
այ
եւ
չքացնեն,
մինչեւ
թագաւորը
կամ
ժողովուրդը
լինի
{լիակատար}
թագաւոր
եւ
իշխան:
Ձեր
մռայլութիւնը
ամենայն
տարի
րոյական
կողմից,
եթէ
դորա
փոխանակ
զրահաւորուած
էր
{լիակատար}
ազատութեամբ,
ուրեմն
ինչպէս
պիտոյ
է
նա
մեղանչէր։
ց
ծառայել
հիւանդներին
եւ
ապրիլ
ողորմութենով։
Իւր
{լիակատար}
իրաւունքների
մասին,
որ
ստացել
էր
Պապական
եւ
Պօրտ
ին։
Կսաւիէն
զուր
տեղը
աշխատեցաւ,
հիմնուելով
իւր
{լիակատար}
իշխանութեան
վերայ,
բայց
գաւառապետը,
որ
եւ
լաւ
չ
ջին
տեղը
չէր
բռնում
է
ինքնիշխանութիւնը,
այս
բառի
{լիակատար}
արեւելեան
իմաստով:
Եկեղեցական
եւ
վանական
եկամուտ
րը
եւ
ասում
է,
թէ
"
Խորենացիների
նման
մտավարժ
եւ
{լիահանճար}
մանուկները
անյագ
փափագով
դիմեցին
Աթէնք,
Ալեքսանդ
ատութեան
հատուցումը
է
մի
սառն
արհամարհութիւն,
որ
{լիամասն}
կերպով
ընդունեց
ազգից:
Շատ
ժամանակ
է,
որ
մե
)
քանի
որ
կան
մարդիկ,
մեր
արդարացի
մեղադրութեան
{լիամասն}
կերպով
արժանաւոր,
որոնք,
այո՛,
մենք
մինչեւ
այս
եթէ
նա
այդպէս
էր
ճանաչում
իր
հոգու
կարողութիւնքը
{լիամասն}
կերպով
լարելով։
Արդէն
ըստ
ինքեան
արժանի
է
յարգու
աստիճանից,
ուր
միայն
արժանի
էր
այս
վսեմ
անունին
{լիամասն}
կերպով.
խնդիր,
որ
զայրացնում
է
զգայուն
սրտի
վէր
այս
պարտականութիւնը,
որքա՛ն
երանելի
է
մի
ծնող՝
{լիապէս}
կատարելով
այս
պարտականութիւնը
նոյն
չափով
եւ
նոյն
տի
զարդարանքի,
շռայլութեան
եւ
միւս
բոլորի
արժէքը
{լիապէս}
գնահատելու
համար
պիտոյ
է
հարիւր
տարիներով
յետ
երե
րուց
ժամանակաց:
Այո՛,
պատմութեան
է
գործ
բողոքել
{լիապէս}
զապիրատութեանց
քահանայազգեuտ
քրմաց
մերոց,
եւ
բող
ն
են
հնչում
Երկնային
ողջ
զօրութեանց:
Հոտոտո՜ւմ
է
{լիառունգ}
Տէրը
անյա՜գ,
հեշտօրէ՜ն
`
Նրցունքներն
այն
-
իբր
խ
ել
է
գործ
դնել
ազգային
առածներ,
ասացածներ:
Մենք
{լիասիրտ}
շնորհակալութիւն
ենք
յայտնում
մեր
հեղինակին:
Բացի
ուշ"։
Ժ.
ՔԵՐՈՂԸ
-
ՔԵՐԹՈՂԸ
Ցորենի
ոսկի
հասկը
{լիատոք}
Մեզ
է
ընծայում
բնութիւնը
մայր,
Բայց
ո՞վ
չի
կալ
ցկերոյթի
աւարտը:
Երբ
ամենեքեանքը,
վայելած
ու
{լիացած}
էին,
գլխաւոր
օրիորդը,
վեր
կանգնեցաւ
իւր
տեղից
ե
րծեցան
յառաջ
ժամանակաւ։
Ապաքէն
Աբրահամ
կաթողիկոս
{Լիբանանու}
վասն
դատի
միոյ
ժամու
զերիս
ամս
պարաւանդեցաւ
այդր
ջ
էին
եւ
յուրաքանչյուրը
զինված
էր
ավելի
կամ
պակաս
{լիբերալ}
խարտիայով:
Անգամ
Բավարիան
ուներ
այնպիսի
կոնստիտո
ռերը
բերան
առնում:
Գեղեցիկ
է
խօսում
հոյակապ
{Լիբիզը}
իր
նամակների
մէջ,
"
երեւակայութիւնը,
հարիւր
հազ
ւկը
հավանորեն
պիտի
ժպտա
Բերցելիուսի,
Լավուազեի,
{Լիբիխի}
եւ
Ֆրեզենիուսի
միամտության
վրա,
ինչպես
որ
դու
ժպ
ւնքը
առանց
բացատրութեան,
լոկ
Լաւուազիէ,
Դեւի
եւ
{Լիբիղ}
հեղինակների
անուններով,
առանց
ասում
ենք,
գոնէ՛
իօրինակ
գոյացած
են
աստուածային
խօսքով
"
(Յուստոս
{Լիբիղ},
նամակ
4.
տես
եւ
նորա
աւելուածը):
Դառը
բ
44-ի
կատարած
քննողութիւնը
միայն
անունով,
մինչդեռ
{Լիբիղը}
իր
նամակների
չորրորդ
տպագրութեան
մէջ
ոչ
միայն
ման
ները
իրենց
մերժողական
դրութեան:
Այնտեղ
յիշւում
է
{Լիբիղի}
1844-ի
կատարած
քննողութիւնը
միայն
անունով,
մինչդ
[հրաժարեալ՝
ի
շաւղաց
լուսաւորեալ
եւրոպէականաց,
{լիբրեւ}
ի
ժանտախտէ
խոյս
տալ
ի
գրելոյ]
ի
լեզու
նոր
եւ
կենդ
մոց,
յազգայնոց
եւ
յօտարաց
հասանէ
մինչ
5000-6000
{լիբրէ}
ստերլինգ,
այսինքն
50.
000-60.
000
ռուփի
արծաթ:
ւս
անգլիական
շիլլինգս,
ուստի
եւ
տասն
ռուփին
զմի
{լիբրէ}
ստերլինգ,
թէ
եւ
ի
փոխանակել
ռուփեաց
ընդ
լիբրէից
225),
ուրեմն
2,
700
ռուփի
ի
տարւոջ,
այն
է
270
{լիբրէ}
ստերլինգ:
Ի
զգումարէ
աստի,
ինքն
Ադմինիստրատորն
ւ
յիսուն
հազար
ռուփի,
որ
առնէ
քսան
եւ
հինգ
հազար
{լիբրէ}
ստերլ[ինգ]
(25.
000)
եւ
վախճանեալ
զկնի
չորից
ա
ուցակը:
Եկամուտ.......
70,
283,
674
{Լիբրէ}
ստերլինգ
Ծախք........
72,
842,
059
ստերլինգ
Ծախք........
72,
842,
059
{Լիբրէ}
ստերլինգ
Պակասորդ.......
2,
540,
385
ստերլինգ
Պակասորդ.......
2,
540,
385
{Լիբրէ}
ստերլինգ
Որտե՞ղ
ուրեմն
հարկաւոր
է
որոնել
ոսկ
եւ
թէ՛
ներքին
պարտքի
հաշիւը....
32,
849,
220
{լիբրէ}
ստերլինգ
կամ
828,
810,
344
ֆրանկ
կամ,
աւելի
պարզ
ի
մէջ
մի
որոշեալ
կշիռ
ափիոնի
գնում
է
ժողովրդից
25
{լիբրէ}
ստերլինգի,
իսկ
ինքը
նոյն
կշիռը
վաճառում
է
250
լի
րէ
ստերլինգի,
իսկ
ինքը
նոյն
կշիռը
վաճառում
է
250
{լիբրէի},
եւ
կառավարութենից
աւելի
ո՛չ
ո՛ք
իրաւունք
ունի
շ
ի
լիբրէ
ստերլինգ,
թէ
եւ
ի
փոխանակել
ռուփեաց
ընդ
{լիբրէից},
անհրաժեշտ
է
կոտորակաց
ինչ
կորուստ:
Թէ
որքան
ւ
նորանից
յետոյ
գալու
հոգեվարի
ժամանակ,
օսմանեան
{լիբրէն}
կը
բարձրանայ
մինչեւ
1000
ղուրուշ:
Մեր
բարձր
իւրին
տալ
ոչ
միայն
մի
քանի
շիլլինգ,
այլ
տասնաւոր
{լիբրէներ},
այսուամենայնիւ,
փրկութիւն
չէր:
Ծառի
տերե
այն
նոր
պարտքին,
որ
առնում
է
նա
Անգլիայից:
Այդ
{լիբրէները}
շատ
կարճ
ժամանակի
մէջ
կը
ցնդին,
մէջտեղում
կը
մնա
ին
էր,
որ
կամենում
էր
գնել
Պապական
Աթոռը
1,
200000
{լիբրէով}
։
Pasquin
-
մի
հին
եւ
աղճատեալ
արձ
ուցանէ
զիս,
այն
է
լինել
արդեանց
ոչ
աւելի
քան
270
{լիբրէս}
ի
տարւոջ,
զորմէ
ի
հարկէ
խօսեցայց
յատենի
Կորտին,
ընդդէմ,
որ
պաշտպան
էր
Հուգենօտներին,
կազմեց
Սուրբ
{Լիգա},
այսինքն՝
սուրբ
կապակցութիւն
անունով
դաշնակցութիւ
օդիոս
Մատիէ,
որ
անուանուած
էր
"
Սուրհանդակ
Սուրբ
{Լիգայի}
"։
Վերջապէս
յաջողեցաւ
նորանց
համոզել
Ֆիլիպպ
ան
մէջ։
Այս
միջոցին
մայրաքաղաքը
դարձաւ
Սուրբ
{Լիգայի}
ընկերակցութեան
կենդրոն։
Տասն
եւ
վեց)
հռչակաւոր
րիկոս
III-ը,
որ
սկզբումը
շատ
ուշ
չէր
դնում
սուրբ
{Լիգայի}
վերայ,
զարհուրեցաւ,
երբ
լսեց,
թէ
իւր
թագաւորու
ց,
թէ
իւր
թագաւորութեան
կէսը
անցել
է
արդէն
Սուրբ
{Լիգայի}
պատկանողների
դրօշի
տակ։
Որոշեց
նա
վերջապէս
ինքը
դրօշի
տակ։
Որոշեց
նա
վերջապէս
ինքը
իւրեան
Սուրբ
{Լիգայի}
գլուխ
քարոզել՝
յուսալով,
թէ
կարո՛ղ
է
այս
ճանապա
պստամբական
դաշնադրութիւնը
ցոյց
տուեց,
թէ
Սրբազան
{Լիգայի}
եւ
Յիսուսեան
աբեղաների
կամքը
այն
էր,
որ
Հենրիկոս
,
ուր
դեռեւս
կարող
էին
մի
կերպով
դիմանալ
Սրբազան
{Լիգայի}
կողմնակիցքը։
Յիսուսեան
Կարգի
բոլոր
թղթերը
կնքուե
պէս
փոխանորդ
թաղերի
բոլոր
բնակիչներին,
մտաւ
Սուրբ
{Լիգայի}
մէջ։
Բայց
որովհետեւ
տասն
եւ
վեց
հատ
էին
այս
երեսփ
ուտով
սորանից
յետոյ
կազմակերպեցաւ
հռչակաւոր
Սուրբ
{Լիգան},
որ
քսան
տարի
չարչարեց
Ֆրանսիայի
աշխարհը։
Ինչպէ
ւթեան
մէջ
թէ
ո՛չ.
սա
մի
անգամ
գտանուել
էր
ապառաժ
{Լիգուրիայի}
պատերազմումը,
որ
ծածկուած
է
անվերջ
անտառներով:
մի
ժամ
հեռաւորութեամբ
Մարկոսեան
հրապարակից,
դէպի
{Լիդօ}
։
Մխիթարը
եւ
նորա
աշակերտքը
տեղափոխուեցան
դէպի
այ
ւնը,
ըստ
որում
սովորած
չեմ
բարեկամ
լինել
կամ
ոտք
{լիզել}
օգտի
ակնկալութեամբ,
սակայն
ձեր
ընթացքի
մէջ
տեսան
ւ
յօժարութենով
միմիայն,
իւրեանց
թքածը
չկամենալով
{լիզել},
յանձներն
են
առնում
համրանալ
եւ
ճշմարտութիւնը
չխ
ը
եւ
հասաւ
Գայէդ,
որ
տեղից
ոտքով
գնաց
Հռովմ
եւ,
{լիզելով}
Ադրիանոս
IVի
հողաթափները
եւ
այլ
ուխտաւորների
հետ
են
հող
իրենց
ոտքի,
Ու
մենք
մեզ
կոխող
ո՜տքը
{լիզում}
ենք,
Հիմի
է՞լ
խօսենք։
Հիմի
է՞լ
նոցա
անդամները,
որոնք
Պապի
երեսն
էին
տեսանում,
{լիզում}
էին
նորա
ոտքերը
եւ
կեղծաւորաբար
ցոյց
էին
տալիս,
նգիստ
են
վայելում
դափնիների
վրա:
Buone
notta!
{Լիխուտինի}
գիրքը,
չնայած
իր
թերություններին
ու
շատ
բաների
թ
արտահայտել
եմ
իմ
կարծիքը
հանրագիտական
բառարանի
եւ
{Լիխուտինի}
գրքի
մասին:
Ի
դեպ,
այդ
գրքերն
ընդսմին
վերադարձն
սին
մէջ,
առաջ
բերելով
Բեն
Դաւիթի,
Միխայէլիսի
եւ
{Լիհտենբերգի}
ուսումնական
քննութիւնքը
զարմանալի
պարզութեամբ
բաց
ց
յետոյ.
Մերկանալով
տխուր
`
ինչպէ՜ս
Սառչում
են
{լիճ},
դաշտ
ու
անտառ:
Գարնան
շնչից
ջրերն
ինչպէս
Կար
օդի
վերայ,
զորօրինակ՝
անտառները,
բուսականքը,
{լիճերը},
ճահիճները
եւ,
առհասարակ,
այն
բաները,
որոնցից
իկ
էին
Եւրոպայումը,
մտանում
են
խոր
եւ
անանցանելի
{լիճերի},
սարերի
եւ
անտառների
մէջ,
նստում
են
վայրենիների
յն
Սիւնհոդոսի
շինուածքը,
իսկ
ձախ
կողմդ
Ներսէսեան
{լիճը}
բռնած
առաջ
գնաս
բաւական
տեղ
դէպի
արեւմուտք,
այն
այտնի
է
Էջմիածնի
պարսպի
հարաւային
կողմում
այն
մեծ
{լիճը},
որ
հանգուցեալ
Ներսէս
կաթողիկոսը
շինեց:
Տօթահար
յ
ման
գալու:
Բայց
որչա՞փ
աւելի
կը
գեղեցկանայ
այդ
{լիճը},
որչա՞փ
աւելի
զուարճալի
կը
լինի
նորա
շրջանում
մա
զարար
չունի:
Ուրիշ
բան
պետք
չէ,
քանի
մը
հատ
{լիմոն},
փոռթաքալ
կուզենայի
ամա,
ան
ժամանակը
պեքիմ
տահա
ռուպլի
Հայրապետայ
վանին:
Ութ
հարիւր
ռուպլի
{Լիմու}
։
Ութ
հարիւր
հուդլի
Կտուց:
Ութ
հարիւր
մի
շաբաթով
Անափա
գնալ:
A
propos.
մտքո՞ւմդ
է
այն
{Լինդման}
անունով
հաստափոր
եւ
զուարճախօս
բժիշկը,
որ
12
շիշ
ամբ
դէպի
նոցա
գործադրութիւնը
որոշեալ
ցաւերի
մէջ։
{Լինդմանը}
հանգստանում
է
այժմ
Տրապիզոնտում
իւր
երկար
եւ
ձանձ
ան
եւ
բնագիտական
ժողովը
արքունի
ծախքով
ուղարկած
է
{Լինդմանին}
Տաճկաստանի
Բրուսա
քաղաքը՝
քննելու
այնտեղի
ջրերը
փարատեցավ:
Որպես
ապրուստի
ճանապարհ
ես
պիտո
է
{լինեի}
կանդիդատ
եւ
գնում
եմ
Պետերբուրգ
մնալ
մի
քանի
ամիս
տիպված
էի
շիփշիտակ
նստել,
կարծես
օխլով
կուլ
տված
{լինեի}:
Այսօր
միայն
չորրորդ
օրն
է,
ինչ
կրկին
սկսեցի
պա
վիրական,
ծածկած
ու
վարագուրած
գաղտնիք,
որ
պահած
{լինեին}
մի
քանի
առանձին
եգիպտոսյան
քուրմերի
համար:
Գիտու
մեք
մեղավոր
ենք,
որ
ազգասեր
ենք:
Այո,
եթե
մեք
{լինեինք}
հարուստ
մարդիկ,
այն
ժամանակ
հարկավոր
չէր
մեզ
ոչի
թեթեւանա
բանը,
այդ
գիտցողը
աստված
է.
եթե
այստեղ
{լինեիր},
մի
երկու
բան
եւս
կարող
էիր
լսել
ինձանից
այս
մաս
շացավ,
ներեք,
որ
ես
ժամանակ
չունիմ,
եթե
այստեղ
{լինեիք},
կտեսնեիք,
թե
ես
ինչքան
գործ
ունիմ,
եւ
այն
ժամ
զկրպակ
նորին
արքունի
կնքով:
Բազումք
համարեն
զնա
{լինել}
ի
Տփղիս,
ոմանք
ի
Հնդիկս,
կէսք
յԷջմիածին:
Զայսմ
իւս
օրինաւոր
աշակերտաց
բարձրագոյն
ուսումնարանին,
{լինել}
գրագիր
ի
հոգեւոր
կառավարութեան
տեղւոյդ,
առ
ի
նով
ջմիածնի:
ա.
յամի
1845
յամսեանն
նոյեմբերի,
ի
{լինել}
սրբազնագոյն
կաթուղիկոսի
ամենայն
Հայոց
ի
Նախիջեւան
թէ
զի՞նչ
այնմ
զհետ
գան
յօդուածք
1
Յամի
1845
ի
{լինել}
ծայրագոյն
պատրիարգ
կաթողիկոսի
ի
Նոր
Նախիջեւան,
ը
իմ
ծնողացս,
ե՛ւ
իմ
ազգականացս
ամեն
կերպ
օգնական
{լինել}.
ես
գամ
ու
մնամ
Նախիջեւան,
ասացեք
ի՞նչ
անեմ
ես
երկան
եւ
ապագան,
պիտի
չափե
օգուտը,
որ
կարո՛ղ
էր
{լինել}
յուր
խելացի
կերպով
քաջությամբ
գործ
կատարելուց,
պ
Հյուսիսափայլի
"
մեջ,
կարող
են
հավատարիմ
գրավական
{լինել}
ասած
կամ
խոստացած
բաներիս:
Խնդրեմ
առանձին
ուշադր
թյունը,
բայց
ամեն
տարի
պարտական
չենք
էշի
նահատակ
{լինել}:
Մեք՝
երկու
մարդ,
հանձն
ենք
առնում
այս
ահագ
րայ
Ձեր,
եւ
ամենեքին
դէտ
ակն
կալեալ
ըղձան
իրազեկ
{լինել}
զազգաշահ
գործոց
եւ
զբարեկարգութեանց
առ
՚ի
Վեհափառ
,
եւ
որը,
ինչպես
ասացինք,
կարող
էր
շատ
փոքր
բան
{լինել}
կամ
ամենեւին
չլինել,
եթե
գործ
դրվել
էին
անշարժ
կ
մաւորաց
թէ
բանիւ
եւ
թէ
գրով
եւ
յամենայնի
գործակից
{լինել}
առ
՚ի
գիւտ
իրաւանց
ազգին
մերոյ,
որ
ի
Նախիջեւան:
370,
քաղցի
պարտականութիւն
համարեցի
ինձ
յանդիման
{լինել}
նորին
սըրբազնակատար
քահանայապետութեան
ի
մասին
գոր
եալ
զխնդրոյն
սկսաւ
մանրամասն
հանգամանօք
վերահասու
{լինել}
զօրութեան
բանին:
Ի
ներկայ
եղեալ
անդամոց
երկոքին
բազան
հարց
եւ
բանաւոր
փաստիւք
ապացուցի
զպարականոն
{լինել}
վերջաւորութեան
գործոյն,
յայնժամ
երկոքին
նոքա
ի
մ
յ
պարոնի
Հայրապետեանց:
Աղաչելով
զՁեզ
աներկբայ
{լինել}
՚ի
մշտական
յարգութեան
իմ
առ
Ձեզ
ցանկամ
մնալ
նովին
նի
մի
անգամ
առաջարկել
է
պ.
Ֆեռգուլային
անձնատուր
{լինել},
նա
մերժելով
այս
առաջարկությունը,
սպառնացել
է
ռ
մանք
անբարեմիտք
հռչակեալ
են
ի
Նախիջեւան
զձերբակալ
{լինել}
անգոյ
նամակի
իրիք,
որպէս
թէ
առ
յինէն
գրելոյ,
առ
ռապանաց
մրրկին,
ի
միւսում
աւուր
հարկեցայ
տեղափոխ
{լինել}
յայլ
շոգենաւ,
որ
ընդ
եզերօք
նաւել
Միջերկրական
ծո
զխնդրոյ
հնդկական
հրիտակացն,
տեսանելով
զմիջամուխ
{լինել}
մասնաւոր
անձանց
ի
գործ,
պաշտօնական
արձանագրութեա
նձ
զպաշտօնական
տեղեկութիւն:
Խնդրելով
աներկմիտ
{լինել}
ի
յարգանս
իմ
առ
Ձեզ
եւ
առ
ազգն,
մնամ
մեծապատիւ
հ
:
Մի
ինչ
միայն
կարի
զարմացուցանէ
զիս,
այն
է
{լինել}
արդեանց
ոչ
աւելի
քան
270
լիբրէս
ի
տարւոջ,
զորմէ
սփոխան
եւ
յորոյ
մասին
ունիմ
զկարողութիւն
հետամուտ
{լինել}:
Ուստի
զայսմանէ
ըստ
պատուիրանի
Ձերոյ
տուեալ
զայս
նդր
եւ
որ
մնասցէ,
եթէ
ոչ
պահանջիցէք,
կարէ
սատար
{լինել}
Ձեզ,
թերեւս
ի
շինութիւն
դպրոցին,
զոր
հիմնէիք
տա
կան
զգուշացումներին,
ինձ
մնում
է
միայն
շնորհակալ
{լինել}
նրան
եւ
միաժամանակ
հայտնել,
որ
այդ
միջոցները
վաղ
ամենայնիվ,
ես
հանձն
չեմ
առնում
Կարլոսի
փաստաբանը
{լինել},
որն
այնպես
անխղճաբար
դավաճանեց
Անգլիային:
Բավա
երեւում
է
հրեաների
ձգտումը
զարգացմամբ
ավելի
բարձր
{լինել}
արեւելյան
մյուս
ժողովուրդներից:
Լավ
չեմ
հիշո
ա
ինձ
կների,
որ
ես
այն
ժամանակ
չկարողացա
նրա
մոտ
{լինել}
իմ
հիվանդության
պատճառով
եւ
աններելի
անփութության
ամեն
գնով
որեւէ
պարբերական
հրատարակության
խմբագիր
{լինել},
ի
վերջո
նա
հաշտվեց
այն
մտքի
հետ,
որպեսզի
դառնա
յացնում,
այնուամենայնիվ
շատ
հետաքրքրական
կարող
է
{լինել}
նրանց
համար,
ովքեր
փորձով
դեռ
ծանոթ
չեն
Անգլիայի
ոթ
պատմական
տվյալներից,
հիշյալ
արխիվում
կարող
են
{լինել}
միայն
մի
քանի
հիշատակարաններ
Ջուղայի
կամ
Պարսկաստ
բոլորը,
դարձյալ
կրկնում
եմ,
կարող
են
հետաքրքիր
{լինել}
միայն
գիտության
համար,
հետաքրքրությունը
բավարարե
,
"
Մեղուի
"
հրատարակողը
համարձակուել
է
ձեռնամերձ
{լինել}
նորա
Վարդապետութեանը,
ապա
հաւատացած
կաց,
որ
դոր
է,
պիտոյ
է
արդարութեամբ
եւ
խղճմտանքով
գործակատար
{լինել}
եւ
այդ
հանդիսում.
ինչ
որ
Աստուած
ստեղծել
է,
ամե
ւ.
երանի՜
թէ
ես
եւս
կարողանայի
մի
կերպով
օգտակար
{լինել}
այդ
ընդհանուր
ազգային
գործի
յառաջադիմութեանը։
Այ
,
որպէս
զի
արժանի
լինի
լուսափայլ
դէմքով
մասնակից
{լինել}
եւրոպական
մարդկութեան
բարիքին:
Եթէ
մեք՝
որպէս
ա
ն
մեր
խօսք
ու
զրոյցը:
Ճշմարտութեան
պաշտօնեայ
{լինել}
մի
հատիկ
խորհուրդն
է
մի
բարոյական
մարդու,
եւ
վա՜
դ,
որ
այժմ
առաքինի
էր,
կարո՞ղ
էր
դա
վատթար
մարդ
{լինել},
եթէ
սնած
ու
աճած
լինէր
մի
վատթար
շրջակայքի
մէջ
վատթար
շրջակայքի
մէջ,
կամ
մի
վատթար
մարդ
առաքինի
{լինել}
՝
գտանուելով
առաքինի
շրջակայքում.
այս
խորհրդածու
Արտասուելի՜
բան.
մարդը,
որ
կարող
էր
առաքինի
{լինել},
լինում
է
մի
վատթար,
մի
չարագործ
էակ,
դատապարտ
աւոր
ջանքը
եւ
փոյթը
պիտոյ
է
լինի
յառաջ
հոգաբարձու
{լինել}
իւր
զաւակների
դաստիարակութեան
մասին,
որովհետեւ
ա
ին
արքայութիւնը:
Աստուծոյ
նմանելու
համար
պիտոյ
է
{լինել}
առաքինի
եւ
բարոյական
մարդ,
որովհետեւ
Աստուած
աղբ
րտականութիւն
կայ
ամենայն
ծնողի
վերայ՝
հոգաբարձու
{լինել}
իւր
զաւակի
դաստիարկութեան
համար,
որովհետեւ
դորա
ի
դատաստանական
գործողութենների
մէջ,
ունէին
միայն
{լինել}
նոցա
պաշտպանքը
եւ
հովանաւորքը:
Բայց
երբ
որ
այս
կ
ջլային
(feb.
nervosa):
Ո՛վ
կարող
է
երաշխաւոր
{լինել},
որ
մի
փոքր
սուլեմա
եւս
տալու
չէր
առաւել
շուտով
իացու
յատկական
բնաւորութեններից
մինն
է՝
չափազանց
{լինել}
ամենայն
բանի
մէջ,
մինչեւ
անգամ
եւ
դեղերի
մէջ։
Ն
մարդ
իւր
մաքրախօսութեամբը
կարող
էր
տգէտների
համար
{լինել}
ծաղրածութեան
առարկայ:
Դեռեւս
չգիտեն
մտածել,
որ
րակոսի,
այլ՝
Աստուծոյ,
որին
մասնակից
կարող
ենք
{լինել}
Յիսուսի
Քրիստոսի
ձեռքով:
Այս
շատ
տխուր
բան
է,
Ա
եսին
երկու
բան
կայ՝
այո
կամ
ոչ,
յառաջ
կամ
յետ,
{լինել}
կամ
չլինել:
Այս
հիմքերի
վերայ
հարկաւորաբար
պիտոյ
,
Կիրակոսին,
որ
ուրիշները
չկարողանային
մասնակից
{լինել}
։
Նախիջեւանի
ամեն
մի
անդամը
հաւասարաչափ
վայելում
տանել
եւ
իւր
կարողութեան
եւ
զօրութեան
չափ
օգնական
{լինել}
այդ
գործի
յառաջադիմութեանը՝
խօսքով
եւ
գործով,
ա
աձայնի
ձգել,
եւ
գիւղացիք
անգամ
կարող
են
մասնակից
{լինել}
դորան:
Մի՞թէ
քաղաքը
չէ
կարող
գոյացնել
իւր
լինելո
ական
մամուլի
տակ,
կարող
են
հաւատարիմ
առհաւատչեայ
{լինել}
ճշմարտութեան
քարոզիչների՝
ապագայում
եւս
անդուլ
գ
թիւնքը,
ամենայն
բարեմտութեամբ
աշխատել
էի
օգտակար
{լինել}
նորան,
փոխանակ
խոստովանելու
իւր
արտասուելի
դրութ
հիմնաւորապէս
կասկածել,
այլ
է
կերպարանեալ
երկիւղ
{լինել},
ինչպէս
ասել
էր
Պ.
Կոմս
Էմմանուէլը:
Եւ
Պ.
Իսա
կազմուածքի
տէր
մարդ
լինելով,
չեմ
կարող
մասնակից
{լինել}
այդ
անխորհուրդ
այցելութեններին,
վասնորոյ,
տանը
րով
պիտի
ուրախանայինք,
մեզ
շատ
վնասակար
կարող
էր
{լինել},
որովհետեւ
մեր
ձգտողութիւնը
թուլանում
է
ուրախութ
ւմ,
կանչում
է
եւ
կտակում
է
Ազուչենային
վրէժխնդիր
{լինել}
իւր
մօր
մահի
համար.
ողորմելի
կնոջ
վերջին
խօսքերը
ւ
թշնամի
Ռուսսիայի,
որի
խաղաղ
քաղաքացիներից
մինը
{լինել}
վաղուց
վիճակել
էր
ինձ
Նախախնամութիւնը.
այս
բոլոր
ացել
էր
նորան:
Նորա
սիրտը
միշտ
պատրաստ
է
կարեկից
{լինել}
իւր
մի
որեւիցէ
անբաղդացած
հպատակին,
վասն
որոյ
բա
նամ
իմանալ,
ովի՞
հետ
շնորհել
է
ինձ
բաղդը
խօսակից
{լինել}:
-
Ես
Հայ
եմ,
-
պատասխանեց,
-
եւ
աւելի
ոչի
ում
եմ
քո
վերայ.
դու
կարող
էիր
աւելի
պիտանի
մարդ
{լինել}
ե՛ւ
քեզ,
ե՛ւ
քո
ազգին,
եթէ
ծառայէիր
իմ
մօտ:
ւնը
մի
առանձին
եւ
հոյակապ
գիտութիւն
է,
եւ
հնախօս
{լինել}
կարող
է
միայն
այն
մարդը,
որ
քաջ
տեղեակ
էր
ընդհան
երրորդ
յարկ,
եթէ
միաբան
հիմքը
կարող
էր
երաշխաւոր
{լինել}
յաւելուածի
եւ
ամբողջ
շինուածքի
ապահովութեանը:
Գլ
,
թէ
կարո՞ղ
էին
արդեօք
բուն
Հայոց
որդիքը
մասնակից
{լինել}
Մուրադեան
շնորհին,
ինձ
պատասխանեց,
թէ
այն
պատահ
արք
պահպանութեան:
Պէտք
էր
մի
փոքր
աւելի
շրջանկատ
{լինել}
այսպիսի
ծանրակշիռ
գործերում.
պատճառ,
մի
քանի
տա
ր
իրաւունքը
ընկերական
կեանքում,
չէ
կարող
միջնորդ
{լինել}
կենդանի
ժողովրդի
մէջ
գաղափարք
ներս
բերելու
համար
ն
մէջ:
Հայերը
պարտական
են
լուսաւորուիլ
եւ
գործիք
{լինել}
Նախախնամութեան
ձեռքում՝
ասիական
ազգերի
մէջ
լուսա
ծունէութիւնից,
մեր
կարծիքով,
ասել
է՝
անձնասպան
{լինել}:
Ահա,
այս
պատճառներից
ստիպուած
եւ
ես
իջանո
պատմութեան
մէջ
այն
է,
որ
շատ
անգամ
կարող
են
վկայ
{լինել}
ժամանակագրութեան
մի
երեւելի
անցքի,
որ
անցել
էր
ա
դիկ,
որ
ուրախութեամբ
սրտի
կը
ցանկանային
մասնակից
{լինել}
մի
այդպիսի
ընկերութեան:
Իմ
կարծիքը
այնպէս
է,
որ
ւ
գնելուց,
սորանից
աւելի
ինչ
հասարակ
բան
կարող
է
{լինել}:
Բայց
եկէք
նայենք
այս
հասարակ
բանի
հետեւանքին:
որ
չէ
պարապում
երկրագործութեամբ,
կարող
է
հաւաստի
{լինել},
որ
հազիւ
պիտի
կարողանայ
մշակել,
շինել,
գործել
այ
ապրուստի
կարօտութիւնը
ստիպում
է
մի
փոքր
խելացի
{լինել}:
Հողը
պատկանում
է
հասարակութեան,
որի
ամեն
մի
ան
,
նորա
աղքատ
լինելը,
միեւնոյն
ժամանակ,
կարող
է
{լինել}
նորա
փրկութիւնը:
Պօլսի
մէջ,
նորա
շրջակայքո
ական
եւ
խելացի
հնարը
փրկութեան
ուրիշ
բան
չէ
կարող
{լինել},
եթէ
ոչ
դառնալ
իւր
նախկին
կացութիւնը:
Հողը
եւ
ե
Ստրկութեան
մէջ,
աղքատութեան
մէջ
չկայ
եւ
չէ
կարող
{լինել}
լուսաւորութիւն:
Թողունք
այս.
մտահայեաց
փիլ
առաջարկեալ
ծառայութիւնը
պարոնների
համար
չէ
կարող
{լինել}
մի
հրապուրիչ
բան:
Մեզ
կարող
են
ասել,
թէ
մե
ալ
հաւասարութիւն
քարոզող
վարդապետութիւնը,
որ
մեծ
{լինել}
ցանկացողին
խրատում
է
ամէնից
փոքր
լինել,
այն
վարդ
ը,
որ
մեծ
լինել
ցանկացողին
խրատում
է
ամէնից
փոքր
{լինել},
այն
վարդապետութիւնը,
որի
հեղինակը
իւր
աշակերտն
ւրիշին,
մինչեւ
զոհ
համարել
խօսակից
եւ
հանդիսակից
{լինել}
մի
ուրիշին...:
Այո՛,
մի
կողմից
տրտմելո
ին
վերցնել
այն
բաները
եւս,
որ
կարող
էին
կամ
առիթ
{լինել}
որեւէ
անկարգութեան,
կամ
վայրապար
վաստակեցնել
հան
րիշ
շատ
քաղաքների
բարոյական
վերածնելութեան
պատճառ
{լինել}:
Ինչպէս
մեր
միտքը
գալիս
է,
Ազգասէր
օրագրի
հրատա
յ
քերթողների
սքանչելի
գործերին
կարողանանք
խելահաս
{լինել},
մեզ
արդէն
բախտաւոր
կը
համարենք:
Ա.
ԱՌԱՒՕՏԵԱՆ
վբէն
Կամակորին
այդ
արու,
Զի
պատուէրն
էր
Արարչի
`
{Լինել}
նրան
պատկառու.
Ուստի
եւ
նա
անվրդով
Խստութիւնից
Ա
այլոցն
միայն
քերթողաց
հսկայից
խելամուտ
կարասցուք
{լինել}
սիրալի
վաստակոց,
արդէն
երանելի
զմեզ
համարիմք:
.
"
Հապա՛,
փութա՛
հմտօրէն
Ի
նաւալիւղն
{լինել},
Զի
զսրտիդ
առագաստ
Սիրոյն
ելից
մրրիկ
ու
կարեաց
եւ
ըստ
արտօնութեանց
պաշտամանց,
ձեռնտու
{լինել}
կանգուն
կալոյ
նորա,
մինչեւ
այց
արասցե
մեզ
Վերին
րակս
այրիացելոյն
Հայաստանի:
Լուսաւորութեան
{լինել}
մատակարար,
մեր,
աշխարհական
անդամոցս
ազգի,
է
գո
նաց
գէթ
ուրուական
իմն
իշխանութեան,
կարէն
ձեռնտու
{լինել}
մեզ,
հիմնելով
զդպրոցս
եւ
պաշտպան
կալով
նոցա
աննա
սկ
ճիզվիթ
պատգամաւորք
պապին
ցնծացին
ընդ
կամագիւտն
{լինել}:
Եթէ
ինքեանք
պապք,
առ
`
անձնասիրութեան
եւ
փառաս
թեանս,
յեկեղեցական
պատմութեան
Բարոնէոսի:
Յաջորդ
{լինել}
պապին
առաքելոյն
Պետրոսի՝
չտայ
նմա
իրաւունս
ինչ
ա
յանդիման
առնեն
զմեզ
Աստուծոյ:
Եւ
՚ի
պարանոցաթաղ
{լինել}
մեր
՚ի
փարիսականութեան,
յանտեսել
մեր
զբանն
Աստու
ս
Աստուծոյ
վաճառեալ:
Յայն
սակս
իղձ
լինիմք
գիտուն
{լինել}
ասացելոցս,
զի
մեզէն
չկարեմք
խտիր
առնել
ընդ
վերաu
,
սին
սաղարթիւք
քո
անձին,
Որ
ոսկէկիր
ըղձաս
{լինել}
քան
գրագէտ
եւ
գիտուն.
Որ
անկասկած
զկուրութե
"
Վատութիւնից
հեռանալով
"
Բարիին՝
միշտ
մօտ
{լինել}
"։
-
Ծիծաղեցայ
նորա
վերան,
Փորս
նգին
իւր
աթոռով
ու
սրով:
Ասաց
նորան.
որդի
{լինել}
արժանի,
հօր
`
արժանի,
Ինքն
էլ
նորան
օգնակ
Զգաստացած
մի
ձայնից՝
Յորդորում
էր
ժիր
{լինել},
Չըվախենալ
վտանգից:
Նա
անդադար
նի,
Նուագարան
ու
տաղեր.
Ամենայն
ոք
ցանկանում
էր
{Լինել}
նորան
բարեկամ.
Ամենայն
ժամ
նորան
բաց
էր
Շռայլ
քս
ք,
ոչինչ
սրբացուցած
աւանդութիւն
չէր
կարող
արգելք
{լինել}
մեզ:
Աշխարհի
պատահական
կոչումները
եւ
պատուանո
երը
չեն
կարող
օրէնքի
եւ
իրաւունքի
առաջեւ
միջնորմն
{լինել}
յանցանքի
եւ
հատուցումի
մէջ,
որովհետեւ
այս
հատուց
o
գործ
դնել
այս
բառը։
Մենք
չենք
ուզում
կողմնապահ
{լինել}
նաեւ
դէպի
մեզ.
այս
պատճառով
ինչպէս
առաջ,
այնպէս
ակ։
Պատուելի
հեղինակները,
բացառութիւն
կամենալով
{լինել}
հասարակաց
օրէնքից,
մնացել
են
եւ
այժմ
եւս
ամենայն
լինելով
ունին
իրավունք
եւ
պարտական
են
նախանձավոր
{լինել}
լուսավորյալ
ազգերի
լավ
շնորհներին,
ընկերակից
լին
նել
լուսավորյալ
ազգերի
լավ
շնորհներին,
ընկերակից
{լինել}
հառաջադեմ
ժամանակին,
հաղթել
ասիական
բնության
պղտ
մ
անկեղծ
հարգանքի
հավաստիքները,
որով
պատիվ
ունեմ
{լինել}
Ձեր
խոնարհ
ծառա
Միքայել
Նալբանդյանց
գիտութիւն,
հասկացողութիւն,
որ
կարողանայ
դատաւոր
{լինել}
։
Շատ
բան,
որ
մի
հեղինակ
գիտութեամբ,
թէ
անգիտու
ն
թշուառութեան
եւ
մահի
մէջ
եւ
յօժար
ենք
անհաւասար
{լինել}
չարագործութեան
մէջ,
երջանկութեամբ
էականապէս
եւ
դ
նը,
նոյնիսկ
իր
համար
չէ
կարող
ամէն
ժամանակ
ուղիղ
{լինել},
որովհետեւ
ժամանակն
առաջ
է
վազում,
հասկացողութե
ր
(որովհետեւ
կաթողիկէ
փիլիսոփայ
չկայ
եւ
չէ
կարող
{լինել},
քանի
որ
ազգութիւնքը
կան,
քանի
որ
բնութիւնը
այլ
դուք
ինքներդ,
որի
համար
դատապարտուել
էք
ականատես
{լինել}
մահապարտութեան
"
(երես
284):
-
-
-
-
-
փիլիսոփայութեամբ
կամենում
էր
Գերմանիոյ
Մաքիաւելին
{լինել}
եւ
իրաւ,
որ
ինչպէս
նորա
վարդապետութիւնը
համեմատո
շարժ,
բայց
եւ
այն
ժամանակ
տակաւին
չէ
կարող
հասած
{լինել}
նորան,
որովհետեւ
գաղափարի
եւ
նորա
մարմնանալու
մէ
ալ
անգամ
թէ
ստորին
դասակարգը
կաող
էր
երբեւիցէ
գոհ
{լինել}
այդ
համակարգութիւնից:
Ազգ
ասելով
հասկացանք
ե
համակարգութեան
հակադիր
մարդոց
պատերազմը
կարող
էր
{լինել}
միայն
աւելի
վտանգաւոր
պատճառ,
արտոնութեանց
շահի
աւելի
հիմնաւոր
ազատութեան
պահանջողութեանց
մէջ
չէր
{լինել}
ոչինչ
միջին
ծայրագոյն
իշխանութիւն,
որ
կարողանար
"
Որ
զփորձ
առեալ
է,
կարող
է
փորձանաւորաց
օգնական
{լինել}
"
այս
վարդապետութեան
սկզբունքն
էլ
նոյն
կէտիցն
է
ի
,
այսօր
այս
վերջինը
կարող
է
ուղղակի
ժառանգութիւն
{լինել}
այն
վայրենուն,
որ
տակաւին
կրակը
ստանում
է
երկու
թիւն:
Սեւ
սեւ
ամպերն
առ
փոքր
փոքր
սկսան
ցանուցիր
{լինել}:
Արեգակը
դուրս
գալով
ամպերի
տակից,
լուսաւորեց
ե
սացի,
որ
գործարանի
հոգատարքը
պարտ
են
քեզ
օգնական
{լինել},
բայց
սուտ
էր
այդ
խօսքը.
պապի
ասութեամբ
քեզ
պար
տենալ
իւր
սենեկի
դռանը
եւ
շատ
անգամ
եւս
սեղանակից
{լինել}
իւրեան.
ծերացած
քահանայապետը
խաբուեցաւ
դորայ
շող
նձն
չառնուլ,
ուր
մնաց
ինքնին
աշխատել
եւ
գործակից
{լինել}
կարդինալին
հեռացն
ելու
գործարանից
այն
ամենահարկաւ
ատացող
քրիստոնէութիւնը,
հարկադրում
է
մեզ
կարեկից
{լինել}
հիւանդներին
կամ
ախտացածներին:
Տարակոյս
չկա
նախանձի
չարութեան
պատճառով,
շատե՛րն
աշխատում
էին
{լինել}
իմ
փոխանակ.
բայց
թէ
կարողանայի՜ն
լինել։
Դեռ
ատում
էին
լինել
իմ
փոխանակ.
բայց
թէ
կարողանայի՜ն
{լինել}
։
Դեռ
արարածների
սկզբի՛ց
շատ
ոճիրներ
գործեց
նա
րդ
երկա՛ր
եւ
ջե՛րմ
սիրով
կարդայ,
անվնա՛ս
կարող
է
{լինել}
եւ
հեշտ
ազատուիլ
չար
աղեղնաւորների
կրակ
թափող
նետ
ոգայթը,
կարողանար
զգուշացնել
ինձ
եւ
յանձն
առնուր
{լինել}
իմ
համար
երկրորդ
ես,
որ
անշուշտ
կ'անէի։
Իսկո
ւ
թերեւս
այդպիսի
բաներով
կարողանայի
մարդու
հաճելի
{լինել}
։
Բայց
ես
մի
ուրիշ
նո՛ր
բան
էլ
ասեմ
Տիրոջդ,
ո
ց
դէպի
կեանք
եւ
կորստից
դէպի
գտնուիլ
եւ
մէջտեղում
{լինել}
դո՛ւ,
Տէ՛ր
պատճառ
ես
եղած։
Այժմ,
տեսնելով
Տիրո
եկեղեցի
առաւել
յարմարութեամբ
կարո՛ղ
էր
հանդիսարան
{լինել}
այն
փառաւորութեանց,
որով
փառաւորուած
քաջարանց
նա
Կաթողիկէ
Էջմիածինը,
ի՞նչ
ուրիշ
եկեղեցի
կարող
էր
{լինել}
Վաղարշապատում,
որի
համար
Յովհաննէս
կաթողիկոսը
աս
էր
նաեւ
հինգերորդ
դարում
Սուրէնայ
անապատ
կոչուած
{լինել}
։
Այսօր
էլ
կան
Ս.
Էջմիածնի
մէջ
տեղեր,
որ
ունին
վրայից,
որովհետեւ
նա
կարող
էր
մի
ա՛յլ
Ղազար
եղած
{լինել},
քան
թէ
Փարպեցին,
ինչպէս
եւ
կա՛ր
էլ
մի
ուրիշ
մա
նգամ
եւ
այդքան.
քսան
տարեկան
տղայ
չէր
կարող
եղած
{լինել}
նա,
երբ
խաղակից
էր
Վահանին
Աշուշայի
տանը։
446
թ
ցա
մարդասիրութիւնը,
չէր
կարող
այն
աստիճանի
ծո՛յլ
{լինել},
չասենք
անքաղաքավարի,
որ
Մարզպանին
գրած
Թղթում
աս
է
ազգի
աչքից։
§
67.
"
Մի
բազում
վարդապետս
{լինել}
եղբա՛րք
իմ,
գիտասջիք,
զի
մեծ
դատաստան
ընդունելո
է
մարդոյ.
ինձ
կարծի
եթէ
յատուկ
անուն
մարդոյ
պիտի
{լինել},
եւ
գուցէ
նոյն
իսկ
իշխանին
Անձեւացեաց,
զոր
'ի
Պ
նք,
հինգերորդ
դարում
չէի՞ն
կարող
ուրիշ
Սեւուկներ
{լինել},
բացի
Անձեւացեաց
իշխանից։
Եւ
ի՞նչ
պատճառով
Ս
ն
անուն
կարծենք.
միթէ
չէ՞ր
կարող
տեղի
անուն
եղած
{լինել}
։
Միթէ
չկա՞յ
մեր
աշխարհագրութեան
մէջ
տեղ,
որ
Սեւ
ոյց
տանք,
որ
Սեւուկը
կարող
էր
եւ
տեղի
անուն
եղած
{լինել},
ինչպէս
ցոյց
տուինք,
որ,
Անձեւացեաց
իշխանից
զա
։
Չէ՞ր
կարող
Սեւկոյ
դրախտն
էլ
մի
վանքի
անուն
եղած
{լինել},
որի
միաբաններից
ոմանք
"
կարասի
խոստովանելով
խնդ
նք։
NB
Լինիմ
բայով
վարվում
է
տեղ
տեղ
եւ
թաց'ը-թաց
{լինել}.
բայց
նոր
լեզուն
ունի
թրչվել
բայը,
որ
ամեն
տեղ
հա
նին։
Մեզ
թւում
է,
թէ
այս
ոճը
"անէծք
{լինել}
",
որպէս
նաեւ
"նզով
լինել"
(Փարպեցին
իր
Պատմութեան
ում
է,
թէ
այս
ոճը
"անէծք
լինել",
որպէս
նաեւ
"նզով
{լինել}
"
(Փարպեցին
իր
Պատմութեան
մէջ,
բերելով
այս
վկայութ
ան
մէջ,
բերելով
այս
վկայութիւնը,
գրում
է
"նզովեալ
{լինել}
")
(եր.
89)
բնիկ
հայկական
ոճ
չէ,
այլ
յունական
լեզո
այելու։
Էլ
ի՞նչպէս
ուրեմն
կարող
էր
յատուկ
բոզանոց
{լինել}
բանակի
մէջ,
եթէ
բոզ
եւ
պոռնիկ
չկար։
Բայց,
աբեղայի
լ
արտասուքով.
պատճառ,
պիտոյ
է
մեզ
այսօր
բօթաբեր
{լինել}
մի
առաքինի
հայազնեայ
երիտասարդի
վաղահաս
վախճանի
մ
էք
դուք,
-
եւ
ինչպէ՞ս
կարելի
[է]
այդքան
եւս
տգէտ
{լինել},
-
թէ
դեւերը
ցերեկը
քնում
են,
եւ
զարթնում
են
ար
ականի
ձայն,
այսպիսին
ձայներ
լսելու
համար
պիտոյ
է
{լինել}
կամ
սատանայ
կամ
մատնիչ:
Լուկուլլոսը,
որ
վա
մարդիկը
միմեանց
հետ.
ասածներիս
ապացոյց
կարող
են
{լինել}
կոտրած
կոտոշը
եւ
փորած
աչքը,
որ
Ձեր
մռայլութեան
-
Համարձակւում
եմ,
եթէ
կը
ներէք,
յանդիման
{լինել}
ձեզ...
Սատանան,
ընդհատելով
նորա
խօսքը,
եւ
իցէ,
ով
եւ
լինէին
դոքա,
դժոխքումը
մանկլաւիկ
{լինել}
տէր
սատանայի
պալատումը
`
մեծ
պատիւ
է:
Մանկլա
րի
մասին
զրուցելով
անցեալները
խոստացար
հոգաբարձու
{լինել},
բայց,
մի
չար
բաղդով,
ոչ
մի
հոգացողութեան
նշան
ասին
մի
բարի
յոյս
չկայ
քեզանից,
ես
ինքնին
սկսեցի
{լինել}
այդ
խնջոյքի
հոգաբարձուն:
Ամենայն
պատրաստութիւն
տ
ազգասիրի
անունը,
դու
առանց
զրկանքի
կամիս
առաքինի
{լինել},
ինչպէ՞ս
կարելի
է
այդ,
մինչ
առաքինութիւնը
զրկան
ւխը,
նա
սիրում
է
ոգիների
եւ
փերիների
հետ
խօսակից
{լինել}
միշտ․
նոցա
բան
ապսպարել,
եւ
շատ
անգամ
հաւատացուց
ութիւն
չմնային,
ո՛վ
գիտէ,
ո՛վ
կարող
է
երաշխաւոր
{լինել},
գուցէ
ես
եւս
Շաքարեանցի
նման
գլուխս
տայի
դիւակա
ի․
ո՛վ
չգիտէ,
որ
ամսի
քառասուն
եւ
հինգը
չէ
կարող
{լինել},
բայց
մէջտեղում
քաղաքավարութիւն
կայ.
մեր
կարծիք
եամբ,
այժմեան
ժամանակումս
կարող
են
միայն
աշակերտ
{լինել}
եւրոպական
դպրոցներին,
-
պատասխանեց
Մանթուխեանցը
նենք,
այդ
բոլորը
հոգու
փրկութեան
պատճառ
չէ
կարող
{լինել},
այլ
մանաւանդ
կորստի:
Ինչ
ունինք,
սիրելի,
այս
ուր
չկայ
կրթութիւն
եւ
դաստիարակութիւն,
չէ
կարող
{լինել}
ընկերական
կեանք.
իսկ
ուր
չկայ
ընկերական
կեանք,
ցոյց
տալը,
ասել
է,
թէ
պատրաստութիւն
կար
ձեռնտու
{լինել},
եթէ
միայն
հնար
լինէր,
որ
այդպիսի
գործողութիւնք
կեն,
ժողովուրդ
գուցէ
սկսանի
գալ
եկեղեցի
եւ
խափան
{լինել}
մեր
գործին"։
Առհասարակ
շատ
բարեսիրտ
են
մեր
քահա
րձենալու:
Հոգեւոր
իշխանութեան
գործը
է
հոգաբարձու
{լինել}
եկեղեցու
կրօնական
մասին
եւ
ոչ
եկեղեցու
տնտեսութեա
ներողութի՛ւն,
որ
չեմ
կարող
աւելի
երկար
ընկերակից
{լինել}
ձեզ:
-
Ոչի՜նչ,
ոչի՜նչ,
-
պատասխանեց
տիրացո
ուր
շատ
կային
ցած
խազեր,
այդ
կարող
է,
վնասակար
{լինել}
ձեր
ձայնին:
Խնդրեմ
այս
ասածներս
ընդունել,
որպէս
երի
կեանքը,
բանաստեղծութիւնը
եւս
աւելի
չէր
կարող
{լինել},
քան
թէ
եղած
է:
Բայց
ինչ
կար.
ոչի՜նչ:
Ասացի
մ
մսը
խոստանար
Եումի
սոցա
տուն
գալու
ժամանակ
ներկայ
{լինել}:
-
Ինչպէ՞ս
անգութ
էք,
-
ասաց
կոմսը,
-
իման
ողը
խոստանում
էր
կեանք,
Թէ
միայն
հաճէր...
{լինել}
համաձայն․
Այն
ի՛նչ
շնորհք
էր,
որ
կաթեց
մատից
ն
տայով
բոլորին,
խոստացաւ
օրիորդ
Մարիամին
ներկայ
{լինել}
Եումի
գալու
ժամանակ:
Կոմսը,
անձնատուր
լինելով
տ
ացուցանելու:
Ի՛նչ
մի
դժուար
բան
է
խօսքերով
միայն
{լինել}
ազգասէր
եւ
այսպիսի
ամուլ
շատախօսութեամբ,
առանց
ա
է
ձեզ.
բայց
հաստագլուխ
մարդու
հետ
աւելի
պարզախօս
{լինել}
մեր
պարտականութիւնն
է:
Երբ
եկայ
ես
այս
քաղաք
կամ
թշնամութիւնը,
ըստ
որում
սովորած
չեմ
բարեկամ
{լինել}
կամ
ոտք
լիզել
օգտի
ակնկալութեամբ,
սակայն
ձեր
ընթ
նում
եմ
միշտ
պատրաստ,
որքան
կարող
եմ
ձեզ
օգտակար
{լինել}:
Ձեր
իրաւասութիւնը
մերժող
ԿՈՄՍ
ԷՄՄԱ
յայտնութիւնների
սուրբ
օրէնքները
եւ
չէին
կարող
եւս
{լինել},
պատճառ,
այդ
գրքերի
խորհուրդը
մարդ
խաբել
եւ
յիմ
սնուցանելու
եւ
կրթելու,
եթէ
նա
աշխատի
նուիրաբեր
{լինել}
մարդկութիւնը
լուսաւորող
գանձանակին:
Այս
ամենա
մն
այդպիսի
կեղտոտ
եւ
մրոտ
բաների
մէջ
սէր
չէ
կարող
{լինել}:
-
Դու
կարելի
է
ունիս
հիմնաւոր
պատճառ
խօսելու
,
-
ես
շատ
ուրախ
եմ,
եւ
ցանկանում
էի
միշտ
միասին
{լինել}
ձեր
հետ,
եւ
խօսել
այսպիսի
բաների
վերայ.
չգիտէք
կն
է
գնալու:
-
Ես
չեմ
համարձակւում
ձեզ
արգելք
{լինել}.
ինչպէս
ձեզ
հաճոյ
է:
-
Ուրեմն,
մնացէք
բարեա
յիմարական
գործողութեան
վերայ,
եւ
չկամէր
մասնակից
{լինել}
այդ
արարողութեանը,
իսկոյն
սկսանում
է
պատմել
այն
տանար
հինգ
հարիւր
մանէթ,
որ
շատ
օգտակար
կարող
էր
{լինել}
նորան
իւր
առուտուրի
մէջ
Ղրիմ
գնալու
միջոցին:
Նոր
նազան
արգելառիթք
մէջ
բերելով,
հրաժարուեցաւ
նպաստ
{լինել}
նորան։
Կտրած
էր
այնուհետեւ
Մխիթարի
յոյսը
մար
.
քաղաքական
իրողութիւնք
հարկադրեցին
նորան
տեղափոխ
{լինել}
շուտով։
Արդարեւ,
Վենետկեցոց
անյաջող
պատերազմերը
թեամբ
Տիւզեանց
գրգռեաց
զՊատրիարգն
Հայոց
վրէժխնդիր
{լինել}
այնմ
եւ
խնդրել
զոմանս
յԱստուածաբանից
Քօլլեճեանց
'
ուն
վանական
փօլիթիքայն
'ի
սկզբանէ
հետէ
էր
ազգասէր
{լինել}
եւ
ջատագով
Հայոց,
եւ
որպէս
զի
մի
ունիցին
գրիչ
'ի
էս
էին
ասում
այն
ժամանակ),
հարկադրուած
է
ներկայ
{լինել}
երեք՝
որպէս
թէ
միմեանց
ներհակ
պատարագի
խորհրդակա
ին,
թէ
իւրաքանչիւր
Քրիստոնեայ
պարտական
է
հնազանդ
{լինել}
սուրբ
գահին,
ուրեմն
եւ՝
Հռովմէական
քահանայապետն
եւոր
ասպետութենների
մէջ,
ինչ
աստիճանում
կարող
էր
{լինել}
գիտութիւնը
եւ
լուսաւորութիւնը՝
բաշխուած
մարդկայի
նոցա
առաջնորդութեան
տակ
մնալուց.
ինքեանք
սկսեցին
{լինել}
իւրեանց
դաստիարակքը,
եւ
այստեղ
էր
ահա
Եւրոպայի
ա
սաւորութիւնը,
որին
ձրիաբար
կարող
է
այժմ
մասնակից
{լինել}
մարդկութեան
ամեն
մի
անդամը,
արիւնի
գին
արժէ
Եւրո
ականութեան
փոխանակ,
ձգտողութիւնը
անօթ
ընտրութեան
{լինել}
պապականութեան
համար.
այստեղ
փորձւում
է
միաբանութ
այց
մի
հատ
է
մեր
մեր
խորհուրդը՝
"անաչառ
պաշտօնեայ
{լինել}
ճշմարտութեան"։
Իսկ
անաչառ
դատաստանի
առաջեւ
միեւնո
ասարակաց
հասկանալի,
առ
ի
հնարաւոր
կացուցանել
զնա
{լինել}
յայտարար
խորհրդոց
մտածողացն:
Այս
ձեռնարկութիւն
չ
վասն
զի
աւերած
բնականին
եւ
հնոյն
ո՛չ
կարէր
սատար
{լինել}
կենդանութեան
եւ
նորոգութեան
նորոյն,
որ
ի
շրթունս
[գերմանացին]
Շլեյդըն.
գիտութիւնն
պարտի
սեպհական
{լինել}
բովանդակ
մարդկութեան,
եւ
ո՛չ
իբրեւ
խորհուրդ
կամ
եռ
իշխանաց,
որպիսի
եղեալ
է
Հայոցն,
հարկաւ
ուներ
{լինել}
ինչ
մի
ի
ստորագունիցն
յոյժ:
Արժանի
էր
հարցասի
գ
չէ
այլ
ինչ,
եթէ
ո՛չ
լեզու,
առանց
որոյ
չէ
մարթ
{լինել}
ազգի.
նա
հոգի
է
ազգի,
եւ
ազգ
մարդկան
առ
հասարակ
ի
լուսաւորութենէ,
եւ
թէ
հինն
լեզու՝
ո՛չ
կարելով
{լինել}
նմա
առաջնորդ
ի
լուսաւորութիւն,
ըստ
չունելոյ
յինք
ոց,
մինչ
դեռ
հարկ
է
վերայ
կայր
խնամով
հոգաբարձու
{լինել}
նոցին,
արշաւին
ի
մարտ
պատերազմի
ընդդէմ
առողջ
դատ
լին
միայնակեցութիւն,
Հոգւով
կամելով
ոգւոց
Հօրն՝
{լինել}
պարակից,
եւ
յետ
վեց
ամաց
Խոսրով
արքայ
Հայոց
ի
տե
անդէն
առնեն
սրբոյն
Մեսրոպայ
բանալ
զդպրոցս
եւ
զհետ
{լինել}
ծաղկեցուցանելոյ
զդպրութիւնն՝
սեպհական
նշանագրացն
ինն
մերժեալ
եւ
զծախս
դպրոցաց
հրամայէր
յարքունուստ
{լինել},
ընդ
նմին
զՎարդան
արարեալ
ստրատելատ,
իսկ
զՄեսրո
ր
Փարպեցի,
որոյ
կենաց
եւ
վարուց
եթէ
ոք
վերահասու
{լինել}
կամիցի՝
կարէ
տեսանել
ի
Թղթի
նորա
առ
Վահան,
տէրն
ի
անարժան
բանս
ի
բերանոյ
պապական
Հայոց,
ի
կարծիս
{լինել},
որպէս
թէ
ջանք
եւ
վաստակք
Մխիթարեանց
հայէին
յօգո
ւ
այժմ
ոչ
ոք
ի
Հայս
Ռուսաստանեայց
ուշադիր
եղեւ
եւ
{լինել}
կամի,
այս
է՝
շինութիւն
հայկական
ուսումնարանաց
վ
լ,
երես
93-94:
Մեզ
թուի
այդմ
գէթ
երեւակայութիւն
{լինել},
կամ
թէ
այլ
ինչ՝
գոնէ
յայտնի
միայն
պատուական
հե
այն
մեք
ինքնին,
թէ
մեք
ոչ
երբէք
կարեմք
զուգընթաց
{լինել}
արշաւանաց
Եւրոպիոյ
ի
գիտութեանցն
ասպարէզ,
այլ
զա
մութենէ
նորա,
թէ
զիա՞րդ
արժան
էր
գործանաւորել
եւ
{լինել}
հնար
եւ
կամուրջ
լուսաւորութեան:
Բառիւս
նոր
հայախ
ժան
ցաւել
վշտանալ
ընդ
այս,
զի
բնական
էր
անտանելի
{լինել}
ճառագայթից
արեւը,
որոց
[1
անընթ.
]
էին:
Մինն
ի
տեալ
զսքեմ
աբեղայութեան՝
աղաղակէր
ռամկախօսութիւն
{լինել}
իսկ,
միւս
ոմն
փիլիսոփայ
քան
զնա,
թէ
վասն
է՞ր
խա
ւ
ակնկալութիւն
լուսաւորութեան,
զի
այլ
ազգ
չմարթի
{լինել}:
Այլ
այսմ
ամենայնի
տխուր
եւ
ամենաթշուառ
վիճակի
ա
ոգւոյ,
որոց
եւ
բանաստեղծական
բղխուածք
կարող
էին
{լինել}
որպէս
եւ
են
ողբք,
հառաչանք,
կոծ
եւ
սուգ,
սկսեա
.
երկրորդ,
զի
եւ
միտք
ժողովրդեանն
պարտին
ուղղեալ
{լինել}
յայն
կոյս,
յոր
բեւեռեալ
ունին
բանագէտ
մարդիկ
զիւ
ք
այժմ
առ
մեզ,
հարկաւոր
է
անշուշտ,
յորում
պարտի
{լինել}
միջնորդն
գիտութեան
կամ
այլովք
բառիւք
ասել
լեզուն
համարիմք
նոյնպես
ասել
զվասնէրն
բառիս
ի
լեզու
էին
{լինել},
սակայն
կարեւոր
դատիմք
խոստանալ
թէ
վերջինն
լինել
էս
հետեւել
Լօյոլային
եւ
նորա
աշակերտների
կարգումը
{լինել}
։
Բայց
դորա
փոխանակ
գործ
էր
դնում
նա
իւր
բոլոր
ջա
ա
յաւելացուցին
մի
այլեւս
ուխտ,
այսինքն՝
հնազանդ
{լինել}
Կարգի
Գեներալին։
Շուտով
այս
բաներից
յետոյ
Լօյոլա
տարութեամբ
իւր
խօսած
ճառովը,
որ
կարո՛ղ
էր
օրինակ
{լինել}
դպրոցական
իմաստակութեան
(սոփեստութեան)։
Աւելոր
աձայն
չէր
Յիսուսեան
Կարգի
ուղղութեանը,
որի
անդամ
{լինել}
ցանկացողքը
շատ
տարիներով
պիտոյ
է
փորձուէին,
վասն
ւմ
ընդունել
Կարգի
ուխտը,
բայց
կարո՛ղ
էին
օգտակար
{լինել}
Կարգին.
այս
պատճառով
բոլոր
առաջուայ
ուխտերի
միայ
Ֆրանսիայի
մէջ։
Կարդինալը
խոստացաւ
նորան
պաշտպան
{լինել}
Ֆրանսիայի
տէրութեան
մօտ,
եւ
ճշմարիտ.
կատարեց
նա
նելով
գովանի
աշակերտ։
Նոյնպէս
կարելի
էր
ուխտապահ
{լինել}
ժողովող
չեղած։
Այս
տնօրէնութիւնը,
ինչպէս
վերեւո
նորանով,
որ
չէին
կարող
քահանայանալ
կամ
վարժապետ
{լինել}
եւ
նորանց
ուխտապահական
երդումը
չէր
լինում
հրապարա
ս,
թէ
այն
աշակերտները,
որոնք
կարո՛ղ
էին
օգտակար
{լինել}
Կարգին,
անպատճառ
դառնում
էին
Յիսուսեան,
մինչեւ
պէս
յաջողեցաւ
նորանց
համոզել
Ֆիլիպպ
II-ը
դաշնակից
{լինել}
Պապական
թագաւորների
հետ
1584
թուականի
դեկտեմբեր
ա
նամակները
կարո՛ղ
են
Յակոբ-Կլեմանի
համար
անցաթուղթ
{լինել}
։
Դուքս
Մայէնը
տուեց
այս
նամակները
Բուրգուանին
եւ
կաս
չէ,
յոյս
ունի
Աստուծոյ
օգնութենովը
վրէժխնդիր
{լինել}
այն
անպատւութեանը,
որ
բերեցին
նորա
արիւնի,
նորա
տքը
եւ
թոյլ
տրուի
իւրեանց,
դեսպաններին,
կանգնած
{լինել}
պատիժը
կատարելու
ժամանակ)։
Հենրիկոս
IV-ը,
ամե
,
որ
Յիսուսեան
աբեղայքը
չէին
կամենում
երդմնազանց
{լինել},
ըստ
որում
այլ
խորհրդի
վերայ
էին,
ինչպէս
կը
տես
չեմ
կարող
իմ
կեանքի
ապահովութեան
համար
երաշխաւոր
{լինել}
։
Այդ
մարդիկը
ամենայն
տեղ
գրագրութիւն
ունին,
ամե
ւնոյն
ժամանակում
երկու
եղբարք
չէին
կարող
Կարդինալ
{լինել}
։
Համբաւ
եւս
տարածուեցաւ,
թէ
այդ
բանը
եղել
է
Կար
սի
զարհուրելի
թշնամի,
վասն
որոյ
որոշեցին
հնազանդ
{լինել}
նորան
եւ
ծառայել
նորան,
որ
նորա
ձեռքով
կարողանան
ի
գիրը,
ինքն
ըստ
ինքեան
այնքան
անմեղ,
կարողացաւ
{լինել}
ահա՛
այս
ցանկացած
պատճառը։
Յանսէն
եպիսկոպոս
այրել
Օգոստինոսի
մասին
գրած
գիրը
եւ
սկսեց
պաշտպան
{լինել}
Յիսուսեաններին։
Րիշիլիէի
մահից
յետոյ
Յիսուսեաննե
բնակուիլ
Լետիլիէն,
յայտնեց
թէ
չէ
կարող
երաշխաւոր
{լինել}
նախկին
Արքունի
խոստովանահօր
կեանքի
ապահովութեանը
ոքա
այստեղ
չեն"։
Պարլամենտը,
կամելով
վերահասու
{լինել}
ճշմարտութեանը,
սաստիկ
չարչարանքների
մատնեց
նորան
ւրդը,
որ
է
տալ
Գաղղիացոց,
ինչ
որ
կարող
էր
փրկաւէտ
{լինել}
նոցա,
եւ
պահպանել
Գաղղիացոց
համար,
ինչ
որ
նա
տուա
աշխարհին,
թէ
ինքը
չէ
կարող
սառն
աչքով
հանդիսատես
{լինել}
այդպիսի
ոճիրների.
ոչ
երբեք
մի
ամբողջ
ազգ,
որ
չէ
լ
մինչեւ
ժամանակի
վախճանը:
Երանի
թէ
ես
եւս
օգնող
{լինել}
այդ
գործակատարութեանը,
նորա
համար,
որ
Հայաստանի
ոյսերը:
Իրերի
այս
վիճակը
չէր
կարող
դուրեկան
{լինել}
մի
քանի
անձանց:
Բայց
նրանք
չէին
կորցնում
գէթ
քաղ
իածնի
ծայրագոյն
պատրիարքը,
կամենալով
վարձահատոյց
{լինել}
նրանց,
ովքեր
որ
կաթողիկոս
էին
ընտրել
իրեն,
աչքա
վանաւորութեան
տակ,
նրանք
կարող
են
օգտակար
գործիք
{լինել}.
Ռուսաստանի
բարոյական
ազդեցութիւնը
`
Թուրքիայում
իրի
համար,
սխալ
է,
որովհետեւ
հետաքրքիր
կարող
է
{լինել}
մի
ներգործական
էակ,
մարդը,
որ
կամք
ունի
եւ
քննո
ող
քննել,
ուստի
եւ
ո՛չ
քրքրել,
այլ
միայն
արժանի
{լինել},
որ
դորան
ուրիշները
քրքրէին
եւ
քննէին։
Այդ
կարո
մեր
մի
քանի
նկատողութիւնքը
կարող
են
նորան
օգտակար
{լինել}
նորա
ապագայ
ասպարիզում,
մանաւանդ
եթէ
ուխտ
չէ
արե
.
Պռօշեանցը,
որ
թերեւս
կարող
էր
տպագրութեան
սխալ
{լինել}
։
Մենք
հանդէս
ենք
հանում,
սորանից
չէ
պիտոյ
եզրակ
ւց
առաջացած
լինելով,
աւելի
հեշտ
կարող
է
մարսական
{լինել}
ազգի
ընդհանրութեան,
որովհետեւ
եւ
այն
տեղի
հայերը
ացականի
եւ
զգայականի
ախտերը
կարող
էին
զուգապատշաճ
{լինել}
այն
պաշտօններին,
որ
Վարդիթերը
ունի
այդ
գործում:
սեցանք
հասակի
մասին,
որովհետեւ
ձանձրալի
կարող
էր
{լինել}
ընթերցողին,
եթէ
մենք
անդամազննաբար,
ֆիզիոլոգիկա
,
թէ
Տիրանը
որպէս
մի
անարգ
մարդ
կարող
էր
ընդունակ
{լինել}
այդպիսի
դաժանութեան,
բայց
Սօսի
քոյրը,
որ
ոչինչ
ին
դարերում
մեր
հարստութիւնը
կորուցինք:
Չէ
կարող
{լինել}
մի
այնպիսի
բան,
միջին
դարերի
պատկանաւոր,
որ
օգտ
րան,
կարող
են,
այո՛
չարաչար
մոլորութեանց
պատճառ
{լինել}:
Եւ
այդ
մոլորութիւնքը,
երանի՜
թէ,
որպէս
մի
տես
անի
ներհակ
բաներ
են,
որ
երկուքը
միասին
չեն
կարող
{լինել}
մի
տեղում,
եւ
եթէ
մեր
գրագէտքը,
որպէս
սիրելի
է
ուշտ,
մի
վտանգ,
մի
մոլորութիւն
չկայ
եւ
չէ
կարող
{լինել},
եթէ
ժողովուրդը
չգիտէ
այս
բանի
զօրութիւնը,
բայց
Պռոշեանցը
չէ
կարող
բացառութիւն
լինելով
չհանդիպած
{լինել}
այնպիսի
դատողութեանը,
որ
աւազակաբար
կամենում
էին
լ,
այլեւ
իրենց
վարակիչ
որակութեամբ
շատ
կորստաբեր
{լինել}:
Սոքա
ընդհանուր
մարդկութեան
խոցեր
են
եւ
ոչ
լոկ
մ
հոգեբանական
երեւոյթներով
իրարից
չէին
կարող
հեռու
{լինել}:
Թող
ինչ
կամին
խօսին,
բայց
մարդկային
հոգին
ցոլա
րդ
չունենայ,
մեր
նոր
լեզուն
չէ
կարող
բացառութիւն
{լինել}
բնական
կանոնից:
Մենք,
հերիք
համարելով
առայ
նելով
միանգամայն
նոր
ժողովրդին,
կարող
էր
կամուրջ
{լինել}
լուսաւորութեան,
ապա
ուրեմն
մեր
ժողովուրդը
շատ
ժա
առասպել,
առակ։
Ոչինչ
բան
չէ
կարող
բնութեան
մէջ
{լինել}
կենդանի,
եթէ
չկային
նորանում
հոգի.
այս
հոգին
լե
ւն
չունէր
այնպիսի
բառեր,
որ
կարողանային
յայտարար
{լինել}
այն
միտքերին,
ինչ
որ
հեղինակը
կամենում
է
ասել
եւ
նպէս
որ,
եթէ
գերապատիւ
Նազարեանցի
գրածը
կարող
էր
{լինել}
10000
մարդի
անհասկանալի,
նրանցը
թող
1000
մարդի
լ
ս
պիտի
նմանի
մտքին,
նորա
ձեւը
ուրիշ
բան
չէ
կարող
{լինել}
եւ
չպիտի
լինի,
եթէ
ոչ
մտքի
ձեւի
ցոլացումը։
Ս
ո՛րք։
Կարող
է
նա
իր
մօրը
չնմանելով
աւելի
գեղեցիկ
{լինել}
իր
տեսակի
մէջ,
երբ
նորա
կազմուածքը
պնդանայ
եւ
ծա
եամբ
հարիւր
անգամ
նախընտիր
եւ
հարիւր
անգամ
պիտանի
{լինել},
քան
թէ
նորա
մեռած
մայրը։
Այսպէս
եւս
նոր
լեզուն
մն
կայ
եւ
մունջի
համար,
բարոյական
խնդիրը
կարող
է
{լինել}
միմիայն
լուսի
մէջ,
եւ
"
եւ
խաւար
նմա
ոչ
եղեւ
հաս
ք
Հ.
Սարգիս
Թեոդորյանին
ինն
տարի
այնտեղ
մեռելկոխ
{լինելը},
մինչեւ
կարողացավ
Մուրադյան
արծաթագլուխը
կորզել
յն
պարզությամբ
հասկանում
էին
իրենց
գործի
արդարացի
{լինելը}:
Չնայած
այդ
բոլորին,
Բոքլն
ուղարկեցեք,
ես
ւմ
եմ
հասկանալ,
որ
"
Մեղուի
"
հրատարակողի
գրագիր
{լինելը}
Կաթողիկոսի
մօտ
ոչինչ
ապացոյց
չէ
նորա
գիտնական,
ո
անում
են
հայոց
լեզուի
առաջնութիւնը
եւ
Ադամի
լեզու
{լինելը}:
Նալբանդեանցին
խայտառակել
է
նորա
համար,
որ
սա
Հ
ք
հաւաստում
են
մեզ,
թէ
մարդու
առաքինի
կամ
վատթար
{լինելը}
պատահական
բան
է
եւ
կախուած
նորա
դաստիարակութենից
իտոյ
է
լինի,
որովհետեւ,
առանց
իւր
անունը
եւ
ո՛վ
{լինելը}
ծառայիս
յայտնելու,
հրամայել
էր
նորան
յայտնել
ինձ
ւ
առանձնաշնորհութենների
զօրութիւնը
եւ
անձեռնամերձ
{լինելը},
որի
հաւատարմութեան
համար
ՄԵՐ՝
այս
վերստին
շնոր
ապետեան
եղբարց:
Ցաւելի
է
նոյնպէս
գետի
սակաւաջուր
{լինելը}
Յուլիս
եւ
Օգոստոս
ամիսների
մէջ
կամ
երբ
երկար
ժամա
թիւն
եւ
նկարչութիւն:
Ահա՛
այն
ուսումնարանը,
որի
{լինելը}
ցանկալի
եւ
հոգով
չափ
փափագելի
էր
մեր
ամեններիս
սր
քը։
Չգիտէ,
որ
մեր
համար
միեւնոյն
է
ուսումնարանի
{լինելը}
կամ
չլինելը,
բայց
թէ,
առանց
մեր
ձեռնարկութեան,
է
մեր
ազգի
անկրթութիւնը
եւ
լուսաւորութենից
զուրկ
{լինելը}:
Ազգը,
մնալով
այս
սարսափելի
դրութեան
մէջ,
վերե
ւ
ծածկուած
էին
վահանի
տակ,
չյայտնէին
իւրեանց
ինչ
{լինելը}:
Կառավարութիւնը,
իմանալով
այս
խարդախութիւնը,
դ
լ՝
յուսալով,
թէ
իմ՝
այդպիսի
մարդու
հետ
բարեկամ
{լինելը}
կարող
է
մի
փոքր
կշիռ
տալ
իմ
անձին,
թէ
կարող
է
մի
ոյ
թարգմանչի"։
Սուրբ
Սահակի
ձեռագրից
օրինակուած
{լինելը}
արդարութիւն
եւ
իրաւունք
է
համարուել,
որ
բոլորովի
կրօնի,
այսինքն՝
կրակապաշտութեան
թագաւորեալ
կրօն
{լինելը},
իբրեւ
վկայութիւն
մէջ
է
բերում
Խորենացու
հոգաբար
այս
բաժանման
(Հայոց
եւ
Յունաց)
կորստական
մի
բան
{լինելը},
իւր
հոգու
մէջ
սաստիկ
ցանկանում
էր
միաւորուիլ
եւ
րշալոյսը
ձեր
գլխի
վերայ
է
բացւում:
Ձեր
սակաւաթիւ
{լինելը},
համեմատելով
պէտքերի
շատութեան,
թո՛ղ
չվհատեցնէ
րկաւոր
է
մեզ
ազնուականների
անհուն
հարստութեան
տէր
{լինելը},
ի՞նչ
հարկաւոր
է
մեզ
անգլիական
դրամանոցի
հսկայու
կար
հնար
մտածելու,
ճանապարհ
փոխելու,
նորա
աղքատ
{լինելը},
միեւնոյն
ժամանակ,
կարող
է
լինել
նորա
փրկութիւն
,
շատ
կարելի
է,
որ
լինի,
ի
վերջոյ
մեզ
սիրելի
է
{լինելը}:
-
Ա՞յս
է
յոյսը:
Բայց
մարդը
այս
բոլոր
չ'ունիմ
միայն
այս
գործը
պախարակել
կամ
սորա
անտեղի
{լինելը}
յայտնել,
այլ
այլապէս
շատերը
կան,
եւ
ո՛չ
միայն
շ
նորա
անպատշաճ
վարքը
եւ
ընթացքը
եւ
նորա
յիսուսական
{լինելը}
իւր
ձեռնարկութեան
մէջ,
որովհետեւ
կարդինալը
նոր
վ
ուրելի՛
բաներ
կը
գտնեն։
Փրկի՛չը,
գործուածի
մեղք
{լինելը}
բոլորովին
մի
կո՛ղմ
թողած,
լո՛կ
ցանկութեան
պատճառ
՛իր
սուրբ
Պաւղոսի
ձեռքով։
Նորա՛ն
իմացուր
քո
հաշտ
{լինելը}
քո
ծառաների
հետ։
Մեր
մեղքի
պատճառով
ամուլ
ամպերի
առաւոր
գմբէթը,
մեր
այսօրուայ
Ս.
Էջմիածնի
գմբէթը
{լինելը},
ամեն
հարցնողի
կարող
է
պատմել
Էջմիածնի
նաեւ
վերջ
այութեանը։
§
8.
Այս
Համազասպ
Մամիկոնեանի
ո՛վ
{լինելը}
մեզ
չէ
ասում
Պատմութիւնը,
ուստի
մենք
չգիտենք
եւ
ականին։
Ո՛ւր
կը
մնայ
Փարպեցուն
նոցա
աշակերտ
եղած
{լինելը},
կամ
Չամչեանի
թէ
Վռամշապուհին
ականատես
էր,
Մեծ
։
Իսկ
Սիւնեաց
աշխարհի
Մուշէ
եպիսկոպոսի
ինչ
տեղից
{լինելը}
մեզ
չէ
ասում
պատմութիւնը,
ինչպէս
եւ
չէ
ասում,
թ
րունիներին.
պատճառ,
Աղանի
հայրը
Վասակ
Արծրունին
{լինելը},
որպէս
նաեւ
Մերհուժանի՝
Աղանին
եղբայր
լինելը
տա
ին
լինելը,
որպէս
նաեւ
Մերհուժանի՝
Աղանին
եղբայր
{լինելը}
տարակոյսի
ենթակայ
խնդիր
չէ։
Նախ,
ինքը՝
Փարպեցի
փի
եւ
Սուրբ
Սահակ
Ռշտունեաց
եպիսկոպոսի
ո՛վ
եւ
ինչ
{լինելը},
յարում
է.
"
Իսկ
այլքս
եւ
ես
միապէս
եմք
ըստ
կար
է
ո՞րքան
մեծ
եւ
ծանրակշիռ
է
իւր
կոչումը՝,
բժիշկ
{լինելը},
որին
մարդիկ
պիտոյ
է
մի
օր
հաւատային
իւրեանց
կեա
,
որ
տաք
է,
երկրորդը
`
խաւար
եւ
գլխաւոր՝
խաւար
{լինելը},
որովհետեւ
դա
մեր
բոլորի
ծնողն
էր.
դու
ուրուագի
յ,
ապա
թող
ծանօթացնենք
մեր
ընթերցողներին
դորա
ով
{լինելը}:
Դա
մի
երիտասարդ
է
քառասուն
տարեկան,
երեխայ
ժամ
տուկի
մէջ,
եւ
հարցանէի
նորանից,
նորա
ո՛վ
եւ
ինչ
{լինելը}:
-
Քեզ
արդէն
յայտնի
է,
որ
ես
շատ
անգամ
կատա
քերը
շտապով,
բայց,
ծածկել
կամելով
իւր
արտասուած
{լինելը},
ձեւացուց,
որպէս
թէ
սրբում
էր
ճակատի
փոշին
կամ
ան
կեանքը:
Տէրութեան
սահմանագլխի
այս
կամ
այն
տեղ
{լինելը},
օտար
ազգեր
իւր
գայիսոնի
տակ
խոնարհեցնելը
պատահա
ինչ
ազգից
էք:
Նոքա
կը
յայտնեն
իւրեանց,
որ
ազգից
{լինելը},
այն
ժամանակ,
այն
ազգի
թղթով
երդում
տալ
տուր
եւ
-
Այդպիսի
հարցմունք
կլինի՞.
ով
չգիտէ
մահի
ինչ
{լինելը},
-
պատասխանեց
Թիւթիւնճի-օղլուն
Շահումեանցի
հարցմո
դնում
իմ
հարցմունքը,
ասել
է,
թէ
գիտես
մահի
ինչ
{լինելը},
ուրեմն
ասա՛
ինձ,
որ
ես
եւս
իմանամ:
Թիւթիւն
տեսանելով,
որ
Մանուշակը
չկար,
չհարցրեց
նորա
ուր
{լինելը},
կարելի
է
այն
պատճառով,
որ
Թիւթիւնճի-օղլուն
կաս
ապրիլի
մէջ:
Իսկ
այս
միջոցին
Մանուշակի
18
տարեկան
{լինելը},
համարեայ
թէ
պաշտօնական
լուր
էր
այն
փողոցի
պառաւ
ազմուածքի:
-
Ես
հարցանում
եմ
մարդը,
նորա
ինչ
{լինելը},
նորա
կազմուածքը
քեզ
պէտք
չէ
եւ
հանդէս
չունի
մեր
ակցութեան
մէջ.
ի
հարկէ,
եթէ
դու
ասես
մարդու
ինչ
{լինելը},
այն
ժամանակ
պիտոյ
է
ասես
նորա
եւ
արժանաւորութիւ
,
որ
մարդը
պատկեր
է
Աստուծոյ:
-
Եւ
այդ
պատկեր
{լինելը}
դու
ի՞նչ
տեսակ
ես
հասկանում,
մարդը
նման
է
Աստուծ
նց
փոխանակ
պատիժ
կը
ստանայ,
բայց
Աստուծոյ
պատկեր
{լինելը}
ես
միշտ
ընդունում
եմ:
-
Սխալ
է,
-
ասաց
Շահում
սաց
Թիւթիւնճի-օղլուն,
-
հասկացո՞ւր
ինձ
մարդու
ինչ
{լինելը}:
-
Շատ
բարի,
-
պատասխանեց
Շահումեանցը,
փոքրի
լաւ
գիտէր
իւր
մօր
ճարերի
չնչին
եւ
յիմարական
բաներ
{լինելը},
բայց
շուտով
յօժարեցաւ
մօր
կարծիքին,
որովհետեւ
քա
մինը
միւսի
ականջին
շշնջել
Մանուշակ
դայեկի
վարժ
{լինելը}
իւր
գործի
մէջ:
ժամանակը
գալիս
է,
երեխայն
ծնանու
լինէր,
ինքը
քեզ
կը
վկայէր,
որ
աչքի
փոքր
ինչ
շիլ
{լինելը}
ոչինչ
արգելք
չէ
ամուսնական
սիրուն...
թող
սիրտը
շլացուցանել,
որ
չկարողանայ
տեսանել
կնոջ
աչքը
շիլ
{լինելը}...
-
Եթէ
դու
այդպէս
մտածում
ես,
-
խօսքը
վեր
ր
աշխարհը
տանէին,
հոգս
չունէր,
եւ
այդպիսի
անհոգ
{լինելը},
գուցէ
եւ
այն
պատճառից
էր,
որ
գլուխը
փոքր-ինչ
բ
փակում
են
նիւթական
կապանքի
տակ։
Կրօնի
անհրաժեշտ
{լինելը}
հերիք
ապացոյց
է,
որ
նա
մեծ
ազդեցութիւն
ունի
մի
մ
,
պատասխանում
ենք,
որովհետեւ
Մխիթարեանց
պապական
{լինելը}
զրկում
էր
նորան
ամենայն
ստոյգ
լուսաւորութենից։
Ե
ը,
երեխաներ
կրթելը,
ընտանեկան
գործերում
միջնորդ
{լինելը}
բղխում
էր
առաջ
միմիայն
հաւատից,
բայց
յետոյ,
այս
Մարշալ
Բիրոնի
ընդդէմ
դաւադրութեանը
մասնակից
եղած
{լինելը}
եւ
այլ
թագաւորութենների
մէջ
նոցա
ձգած
խռովութիւնք
ւում
հ
տառի
ձայնը,
դորա
պատճառը
է
տառի
հագագային
{լինելը},
որ
բառերի
վերջերումը
գրեթէ
կորուսանում
է
իւր
ձա
ր
ինքը
հիմնաւորապէս
ապացուցանում
է
ւիւնի
ձայնաւոր
{լինելը},
ինչպէս
այժմեան
ֆրանսիական
u
կամ
Յունական
y
իպիս
կամ
գործերով
ցոյց
են
տալիս
մեզ
իրենց
ո՛վ
եւ
ի՛նչ
{լինելը}:
Մեծ
տարբերութիւն
կայ
տեսնելու
եւ
լսելու
մէջ:
Ա
ք
համարում,
որ
վերստին
չյիշենք
ապառաժի
անմատչելի
{լինելը},
աղօթկերի
Նարեկը,
Եփրեմ
Խորինը,
Սաղմոսը,
Սօսի
նկանայինք
իմանալ,
թէ
ժողովրդի
մոլորութեան
պատճառ
{լինելը},
երկրից
երկիր
տարագրելը
եւ
բախտի
անգութ
հարուածն
երն
էլ
պիտի
բանալ
եւ
բժշկել:
Թէեւ
մի
փոքր
հիւանդ
{լինելը}
մերձիմահ
հիւանդութիւնից
անհամեմա՛տ
լաւ
է,
սակայն
ւի
ջատագովեալ
գեղեցկութիւնը,
նորա
աւելի
մշակուած
{լինելը},
նոյնպէս
իրաւունք
չեն
տալիս
մեզ,
կենդանի
ժողովր
։
Գեղեցկութեան
մօտաւոր
սահմանը,
բնութեան
մօտ
{լինելը}
կամ
բնութեան
նմանելն
է
ասացին,
այստեղ
բնութիւնը
թեանս
իմացեալ
եմ
զի
Բարսեղ
քահանայն
Պոպովեանց,
ի
{լինելն}
տակաւին
ի
սուրբ
Աթոռն
Էջմիածին
եւ
յառաջ
քան
զքահա
եւ
նա
ըստ
ինքյան
չի
արտահայտում
հասարակության
գոհ
{լինելն}
արդեն
կատարված
գործողությամբ,
նա
չի
ասում,
որ
ա
բարւոք
է
արարք
ձեր.
բայց
յանցանք
ձեր
է
սակաւաթիւ
{լինելն}
ձեր,
բազմացուցէք
զթիւն.
եւ
ուրախ
էին
'ի
վանս
ըն
ել
ըստ
առաջնոյն
խաչագծիւ
ի
պատճառս
պիտոյ
այնր
ինձ
{լինելոյ}:
8
Յօրէ
անտի
մինչ
ցայսօր
չունելով
զոչինչ
բաւա
այ
իմ
ղՁեր
բարերարութիւն,
իսկոյն
առանց
ժամավաճառ
{լինելոյ}
ունիմ
մատուցանել
զայն
ընդ
այլ
թղթոց
զորս
ստացեալ
իւն
Այվազովսքւոյ
առանց
ամ[ենայն]
հիման
եւ
ուշադիր
{լինելոյ}
որպիսութեան
գործոյն
համարեալ
էին
զայն
աւարտեալ
եւ
այլ
դեսպանն,
յետ
ամենայն
մանրամասնութեամբ
իրազեկ
{լինելոյ}
հանգամանաց
գործոյն,
անհրաժեշտ
վարկաւ
ելանել
ինձ
ոյ
զքրտնաջան
ճիգն
հեղինակին
եւ
բիւրիցս
գոհ
զնմանէ
{լինելոյ},
զի
նախընտիր
վարկաւ
զօգուտ
հասարակաց
քան
զսուտ
փ
էնս
առ
աշակերտակիցս
իւր,
այլ
վասն
հողմոյն
ընդդէմ
{լինելոյ}
՝
խոտորեցաւ.
յԻտալիա
եւ
ելեալ
ի
Հռոմ,
եկաց
առ
ժ
ուղղութիւն
հեղինակաց
նոցա
եւ
զկնի
բարօք
վերահասու
{լինելոյ}
ասասցին
մաքուր
խղճմտանօք,
թէ
զաւակն
Հայկական
ընդ
ղափառ
եկեղեցւոյ
մերոյ,
եւ
վասն
ստուգապէս
կաթոլիկ
{լինելոյն}
նորա
կացուցանեմ
ի
ստորեւ
զվկայութիւնս
ա)
զի
յօրէ
նցութեան
զստացմանէ
այնորիկ
նամակի
ի
պատճառս
գրեալ
{լինելոյն}
այնմիկ
ի
Ձերոյին
Սրբութեան
ձերով
անձնական
ստորագր
րծն
իմ
եւ
յետս
առաքել
զարձակման
վկայագիրս,
զի
ես
{լինելով}
ըստ
առաջնոյն
հարկատու
անձն
ամենողորմած
կայսեր
եւ
ո՛չ
առցէ
զիւր
վախճանական
լրումն:
6
Գործս
այս
{լինելով}
անտեղի
ինչ
եւ
յարդարեալ
յոմաց
անխիղճ
անձանց
ոսոխա
առ,
որ
ինձ
մեծ
ամոթ
կհամարեի,
որ
ես
քու
եղբայրդ
{լինելով},
չպիտի
կարողացած
լինիմ
քեզ
ճանաչել
եւ
օտարի
աչքո
ցդ
էլ
մի
գիր
չունիմ:
Բավական
հոգսի
մեջ
էի,
լսած
{լինելով}
այդտեղի
դրությունը,
բայց
այժմ
միամիտ
եղա,
տեղյա
խնդրել
չէր
կարելի,
պատճառ,
որ
ես
համալսարանում
{լինելով}
եւ
բժշկությամբ
պարապելով,
չունիմ
իրավունք
հայտնի
ում
եմ,
որ
մեր
օրագրի
թույլտվությունը
դուրս
եկած
{լինելով},
հրատարակում
ենք
այժմ
հայտարարությունքը:
Ահա
ու
յս
4-ին
ստացավ
նշանակված
գումարը
եւ
շատ
շնորհակալ
{լինելով}
Ձեր
գործունյա
մասնակցությունից,
խնդրում
է,
որ
ա
ծանոթությունքը
գրելով
Ձեզ
եւ
հաստատապես
հավատացած
{լինելով}
Ձեր
ազգասիրության
եւ
դեպի
իմ
նվաստությունը
բարեկա
ում
հայտնել,
որ
մեր
գրագրությունը
վաղուց
դադարած
{լինելով},
ամենեւին
անծանոթ
եմ
Ձեր
գործերի
կամ
լավ
ասել
ազ
ի
սրանից,
Դուք
եւ
քաղաքը
դատաստանը
աչքի
տակ
առած
{լինելով},
չէ
պիտո
մոռանաք,
որ
գնացողքը
գործ
ունին
անգլիա
ունին
անգլիական
դատարանի
հետ,
որ
բաց
դատաստային
{լինելով}
(открытый
суд)
գործերը
կարոտ
են
երկու
կողմից
փա
ված
թղթերի
բովանդակությունը
եւ
իրավունքը:
Այսպես
{լինելով}
բանը,
պիտո
է
մտածել
եւ
վարելու
դատի
ծախքի
վերա
ե
ացա,
ըստ
որում
թատրոնական
գործողությունքը
սկսված
{լինելով},
մտա
թատրոն
եւ
մյուս
օր
ուղեւորվեցա
դեպի
Նեապոլի
ղիկոսից,
թե
մի
գուցե
եպիսկոպոսի
նամակը
հառաջացած
{լինելով}
քան
զձերը,
պղտորած
լինի
կաթողիկոսի
կամ
Սյունհոդո
ՄԵԾՍԱՐՈՒ
ՊԱՐՈ՛Ն
Ա.
Պ.
ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀ,
Վստահ
{լինելով}
Ձեր
ազգասիրության
վերա,
Ձեր
հարգելի
անունը
հայտա
որեւէ
ապագա:
Այդ
ժողովուրդն,
սկզբից
ի
վեր
սնված
{լինելով}
Եգիպտոսում
բացարձակ
ստրկության
մեջ,
ներծծված
էր
որ
նրանք
գոնե
երբեւիցե
դադարեին
տառապել՝
ճնշված
{լինելով}
քրիստոնեության
կողմից,
որի
հիմնադրի
նպատակն
է
եղ
ատանվելով
եւ
ոչ
բոլորովին
հաստատ
հողի
վրա
կանգնած
{լինելով},
ամեն
կերպ
խուսափում
էինք
այնպիսի
ուշադրությամբ
իւնը
թուլանում
է
այս
երկու
դիպուածներումը,
դու,
{լինելով}
ե՛ւ
մինը,
ե՛ւ
միւսը,
ազատապէս
կարող
ես
խօսել,
եւ
իմ
խանութի
գործակատար
մարդիկը,
միշտ
անհարազատ
{լինելով},
շատ
վնասներ
էին
հասուցանում՝
ծածուկ
կերպով
վատ
գային
դիմակ
ծածկելով
երեսին,
բայց
էապէս
հիմնուած
{լինելով}
նիւթական
շարժառիթների
վերայ,
աշխատում
էր
յանձն
ա
այդպիսի
մի
չնչին
գործողութեան
վերայ
եւ,
խօսակից
{լինելով}
նորա
գործակատարների
հետ,
անպատուել
իմ
անձը:
Ես
,
որովհետեւ
այն,
ձողի
ծայրի
մագնիսացուցած
մետալ
{լինելով},
անգործ
է
կացուցանում
կայծակի
զօրութիւնը:
Այդ
բ
տէին
նորան
առաքինի
մարդիկ,
այդ
մանուկը,
չափահաս
{լինելով},
կարո՞ղ
էր
առանց
զզուելու
նայել
իւր
հօր
կամ
եղբա
ալով,
արդէն
փոքր
կերպարանքով
իւր
հոգին
տրամադրած
{լինելով}
մի
օրինաւոր
դպրոցում
կամ
համալսարանում,
լուսաւոր
ւր
զաւակը
եւ
չէր
գործ
դնում
այդ
հնարը
կամ,
անհոգ
{լինելով}
իւր
զաւակի
բարոյական
կրթութեան
մասին,
իւր
արծաթը
ւին
այլ
ուղղութիւն,
քան
թէ
սովորականը:
Այս
բանը
{լինելով}
մի
նորանշան
երեւոյթ՝
նաւապետը
ծանօթութիւն
տուեց
ի
շատ
հարկաւոր
ընտանեկան
գործի
համար
դուրս
գնացած
{լինելով}:
Օրի
մռայլոտ
մթութիւնը,
այդ
մարդու
թրջուած
հալա
ուրիշ
մարդերի
դստերքը,
որ,
աղքատ
ծնողների
զաւակ
{լինելով},
մնալու
էին
կոպիտ
հասկացողութեան
մէջ,
մի՞թէ
այդ
որ
վարձու
է
տալիս,
եւ
որոնք,
բոլորովին
ծերացած
{լինելով},
այսօր,
վաղը
յոյս
ունին
հանգստանալ
բնութեան
գոգ
ռաջացուցին
զանազան
նաւահանգիստք,
որ
մի
գծի
վերայ
{լինելով},
այլեւ
միմեանց
մօտ,
կազմում
են
այս
րոպէիս
մի
բա
նեւին
տգէտ
է,
որ
արիւնը,
առանց
դորան
եւս
ջրացած
{լինելով},
հասարակ
տենդը
փոխելու
էր
դէպի
ջլային
(feb.
ne
ջեւանի
ժողովուրդը,
երկար
ժամանակ
Ղրիմում
կենակից
{լինելով}
Թաթարների
հետ,
վեր
է
առել
նոցա
շատ
սովորութիւնքը
ի
կեանքը,
ամենեւին
նիւթական
եւ
ամենեւին
գործական
{լինելով},
հետեւաբար
եւ
նորա
բարբառը
չունի
այն
ձեւերը,
որ
ի
կիր
շինելու
հնոցներից,
որոնք,
անհրաժեշտ
բաներ
{լինելով}
շինուածքի
համար,
երեւում
են
հարկաւորաբար
յառաջաց
անութիւնը,
աւելի
դիւրագին
վաճառելով
եւ
աւելի
մօտ
{լինելով}
այդ
սահմանին:
Ւ՛նչ
է
պատճառը,
որ
չկայ
այս
բ
մի
քանի
ընտիր
որդիք,
որ
վաղուց,
ահա,
ազատուած
{լինելով}
ասիական
պղտոր
տեսութեններից
եւ,
ամենայն
կերպով
ա
ական
կարգերով,
անմիջապէս
ինքը՝
հասարակութիւնը,
{լինելով}
տէր
եւ
հոգաբարձու
այդ
աշխարհական
դպրոցին,
առանց
ակութեան
համար,
որի
ծանրութեան
տակ
հարստահարուած
{լինելով},
չկարողանար
այս
քաղցր
լուծը
յանձն
առնուլ:
Ի՛նչ
րբ
մտածում
եմ,
թէ
իմ
սիրական
Հայը,
առաջնորդուած
{լինելով}
մինչեւ
այժմ
օբսկուրանտների
ձեռքով,
կարդալով
Յիշա
մի
երեւելի
ուսումնականների
վերայ.
պատճառ,
զուրկ
{լինելով}
լուսաւորութենից,
չէ
կարող
զանազանել
սեւը
եւ
ճերմ
շխատութենից,
որ
օբսկուրանտների
լրագիրը
յանձնառու
{լինելով}
կատարել
էր՝
լրագիր
ուղարկել
զանազան
մարդերի,
որ
ց
յետոյ,
մինչ
նաւարկութիւնը
համարեա՛
թէ
անկարելի
{լինելով},
հարկադրուած
կը
լինիմ
ամբողջ
երեք
ամիս
փակուած
մ
նում
է
այն
կասկածաւոր
մարդերի
կարգում,
հաւատացած
{լինելով},
եթէ
Պ.
Կ.
Էմմանուէլի
նկարագրած
կասկածաւոր
եւ
ոքր
մտածել,
ուսանել,
որովհետեւ,
ամենեւին
անգէտ
{լինելով}
մտածութեան,
կարելի
չէ
խօսել
եւ
ոչ
իսկ
բան
հասկաց
Իսահակեանցին.
ես
եւ
իմ
նման
մարդիկ
շատ
հաւատացած
{լինելով},
որ
չէ
վերջանում
չարը՝
կտրատելով
միայն
նորա
ճիւ
ատուցի
եւ
մտայ,
բայց
ինչպէս
զարմացայ,
վերահասու
{լինելով}
նորա
տիրոջ
խաբեբայութեանը.
դորա
գազանանոցի
կենդա
ւմ
են
փողոցները...
Ես,
տկար
կազմուածքի
տէր
մարդ
{լինելով},
չեմ
կարող
մասնակից
լինել
այդ
անխորհուրդ
այցելու
Ազուչենան,
ջլախտական
ամբոխմունքից
յետոյ
թուլացած
{լինելով},
քնած
է
այդ
միջոցին.
Մանրիկօն
տանում
են
գլխատել
նդ
թէ
ասիական
աշխարհի
մէջ,
ուր
կին
մարդը,
զուրկ
{լինելով}
ամենայն
իրաւունքից
ընկերական
կենցաղավարութեան
մէջ
ութեան.
Պ.
Չիքուայիձէ
Վրացի
ուսանողը,
մասնակից
{լինելով}
թէատրոնական
գործողութեանը,
Հայերէն
երգելու
ժաման
հեց,
որ
նա
այն
ժամանակ,
իր
անձնական
հոգսից
ազատ
{լինելով},
ազգային
բարոյական
զգացմանը
եւ
մտաւորական
գիտութ
էկ
ստացայ
մի
նամակ,
որի
բովանդակութիւնը,
արժանի
{լինելով}
հարցասիրութեան,
արտագրում
եմ
բառ
առ
բառ.
իւն
կարո՛ղ
է
ինձ
մահ
պատրաստել,
իսկոյն,
զինաթափ
{լինելով},
անձնատուր
եղայ...
Լեզգիները
կապեցին
ձեռքս
մի
մ
Հը՛մ...
-
արեց
Շամիլը,
-
ձեր
կրօնը,
կորստական
{լինելով},
պիտոյ
է,
անտարակոյս,
եւ
թիւր
վարդապետութեան
ս
չխօսել
կրօնի
վերայ.
պատճառ,
այդ
բանը,
շատ
մօտ
{լինելով}
ամէն
մի
մարդու
սրտի
եւ
հոգու,
կարող
է
շատ
անախոր
գաւազանը,
նոյնքան
մեծ
է
եւ
իշխանութիւնը:
Դու,
{լինելով}
խեղճ
եւ
անզօր
մարդ,
միմիայն
ազատութիւն
որոնելով
համարձակւում
եմ
տեսանել,
ըստ
որում,
անզօր
մարդ
{լինելով},
դուք
ասում
էք,
թէ
չունէի
ոչինչ
իրաւունք),
շա
կարող
ձեռքից
դուրս
գալ,
եւ,
այս
կերպով
ապահոված
{լինելով}
իմ
ներկայութիւնը,
թոյլ
չտուեց
իւր
բարկութեանը
վա
հետ
պատերազմել:
Իմ
որդին,
Պետերբուրգում
կրթուած
{լինելով},
ունի
շատ
մեծատուն
բարեկամք,
ինձ
արժէ
միայն
մի
ել
է
իւր
հետ
խօսողք
միայն,
որ,
քաղաքագէտ
մարդիկ
{լինելով},
մի
կերպ
վարուել
են
նորա
հետ,
բայց
ներկայ
ժաման
ւցանելու
իմ
վերայ։
Յետոյ,
որպէս
թէ
կերպարանափոխ
{լինելով},
շատ
սառնութեամբ
ողջունեց
ինձ:
"
Սա
ի՞նչ
օտարոտ
ւմ
են
սրբապիղծքը,
-
դու,
մեր
հոգաբարձութեան
տակ
{լինելով},
պիտի
լսես
մեզ"։
"
Չկամիմ
լսել,
եւ
ո՛վ
դրել
է
ագրութիւնը,
նորից
գրելու
աշխատութեան
հետ
հաւասար
{լինելով},
թեթեւ
աչքով
եւ
առանց
կատարեալ
ուշադրութեան
նայե
թիւնը
կարող
են
ստուգել
ասածս:
Քեզ
քաջ
յայտնի
{լինելով},
թէ
մինչեւ
ո՛րտեղ
տարածւում
էր
հեղինակի
գիտութիւ
ւն
եւ
մասնաւոր
կշռով
(удельнымъ
весомъ)՝
թեթեւ
{լինելով},
քան
թէ
ջուրը,
հաւաքւում
է
ջրերի
երեսին,
որից
(ՏՕ2
сернистая
кислота),
որ,
սաստիկ
վնասակար
{լինելով}
շնչառութեան,
կարող
է
խեղդամահ
սպանել
ե՛ւ
քուրմեր
անց
միանալով
ածխածինը
արիւնի
հետ,
որպէս
եւ
պակաս
{լինելով}
եւ
թողնելով
չայրուած
ածխածին
արիւնի
մէջ,
դորանից
ց,
որ
հեղինակի
գրուածքը,
խակ
մտածութեան
արդիւնք
{լինելով},
չունին
գաղափարների
ընդհանուր
միութիւն:
Յառաջ
ա
խնդրի
վերայ,
թէ
արժանայիշատակ
Մուրադը,
նուիրած
{լինելով}
մի
ժառանգութիւն
ընդհանուր
Հայոց
ազգի
զաւակների
կր
Թիւյսիւզեան,
Պ.
Քեաթիպեան
եւ
այլք,
հոգաբարձու
{լինելով}
բոլոր
տպագրութեան
ծանրութեանը,
հրաւիրած
են
Պ.
Ո
դպիսի
քննիչների
ընդդէմ,
եւ
խնդրում
ենք,
ուշադիր
{լինելով}
մեր
անբաղդացած
ազգի
վիճակին,
տեղիք
չտալ
անձնական
իտասարդը
չէ
կամենում
դատաստան
մտանել՝
քաջ
իմացած
{լինելով}
Բէգզադէի
սովորութիւնը,
որ
ծառայողի
100
մանէթ
վար
մ
ճանապարհորդից,
մանաւանդ
երբ
այդ
վկայութիւնքը,
{լինելով}
շատ
անհամեմատ
միմեանց
հետ,
չունին
իրաւունք
մեզան
անի,
շարժուն
եւ
համօրէն
մարդկութեան
սեպհական
բան
{լինելով},
ուսանում
եմ
ներկայումս
ազգերի
ժամանակակից
պատմո
ատմութեան
երեւելուց։
Այս
վերջինս,
շատ
հասկանալի
{լինելով},
զուր
տեղը
պիտի
ժամանակ
կորուսած
լինէի։
Այլ
հար
այն
բոլոր
գործերը,
որոնց
անունը
միայն
մեզ
հասած
{լինելով}
գիտենք:
3.
Կը
հաւաքէր
զանազան
տեղերից
ազգայ
մօտենալ
դորան։
Բայց
մեք,
վաղուց
արդէն
հասկացած
{լինելով}
մեր
բարեկամի
գովասանած
մարդու
որպիսութիւնը,
հրաժ
գիտութիւնը
պատերազմ
պիտի
յայտնէ
գիտութեանը,
որին
{լինելով}
մի
լոկ
սպասաւոր՝
օրհնեցինք
եւ
ընդունեցինք
այդ
պա
ն
ակամայ,
ակամայ
կարդում
էինք՝
յառաջուց
ճանաչած
{լինելով}
պարոնի
թէ՛
հայագիտութեան
եւ
թէ՛
այլ
բաների
մասին
րցանես,
թէ
այս
ինչ
մարդ
է,
որ
բոլորովին
անծանօթ
{լինելով}
ինձ,
արդէն
նամակի
սկզբիցը
վարւում
է
որպէս
մի
մօտ
նօթ:
Այո՛,
Եւրոպացիք,
ինքեանք
աւելի
քաղաքավարի
{լինելով},
իրաւունք
ունին
ուրիշներից
եւս
ճիշդ
քաղաքավարութ
այմանքը:
Իսկ
ի՛նչ
ասենք,
մինչդեռ
Դուք
եւս,
{լինելով}
Եւրոպայի
մէջ,
ազատ
չէք
այս
թշուառութենից,
ի՛նչպ
երսէս
Պարթեւի
կաթողիկոսութեան
սկզբումը
հաստատուած
{լինելով},
եւ
մինչեւ
սուրբ
Սահակը,
Շահակ,
Զաւէն,
Ասպուր
կաթողիկոսքը,
ինքնուրոյնաբար
կաթողիկոսութիւն
արած
{լինելով},
սուրբ
Սահակը
պատճառ
չունէր
Կեսարիա
դիմելու,
թէ
ն
ասացեալը,
դաւանութիւն
ասացեալը,
խղճմտանքի
բան
{լինելով},
բնաւ
վերաբերութիւն
չունէր
օտար
կամ
դրացի
ազգերի
ում
են
այն
գեղում
կամ
այն
քաղաքում:
Եւ
եթէ
դու,
{լինելով}
քաղաքացի,
զբաղուած
լինելով
վաճառականութեամբ
կամ
ղաքում:
Եւ
եթէ
դու,
լինելով
քաղաքացի,
զբաղուած
{լինելով}
վաճառականութեամբ
կամ
այլ
գործերով,
չկամիս
կամ
ձե
անգաբար,
կա՛մ
իւրեանց
աշխատութեամբ
աւելի
հարուստ
{լինելով},
իսկ
ոմանք
մարդիկ,
կա՛մ
իւրեանց
ծուլութեան
պատճ
ծուլութեան
պատճառով,
կա՛մ
մի
դժբախտութեամբ
աղքատ
{լինելով},
աղքատը
կը
վաճառէ
հարուստին
իւր
հողը,
կը
մնայ
ա
ւունքը
ձեռք
բերելու
համար,
քանզի
ինքեանք
վաճառած
{լինելով}
՝
հարկ
է,
որ
եւ
գնեն:
Իսկ
եթէ
200
տարու
միջոցու
դնելուց,
թերեւս
չէ
պիտոյ
իսպառ
մերժուի՝
յարմար
{լինելով}
այլ
պիտառութեան:
Բարի
ճանապա՛րհ:
Եթէ
կառավ
ունենար
եւս,
դարձեալ
ընդունայն,
քանզի
բնակակից
{լինելով}
մի
կաթուածահար
ժողովրդի,
որպիսի
է
Թիւրքը,
որի
մ
ամ
մնում
է
անվաճառ՝
կա՛մ
սովորութենից
դուրս
եկած
{լինելով},
կա՛մ
մի
այլ
պատճառով։
Մինչդեռ
հում
նիւթերի
համ
ւ
կամ
փորձական
կրթութեամբ,
այլ
յարաբերութեան
մէջ
{լինելով}
դէպի
ազգը,
քան
թէ
նոցայ
ամուլ
նախնիքը,
յղացան
ա
ծ
է:
Հասարակութեան
սիրտը
եւ
զգացմունքը,
ախտակից
{լինելով}
անցքին,
զուգահեռաբար
երգում
էին
գործողութեան
հետ
եան
համարում
է
բարձր
ուրիշ
մարդերից:
Այսպէս
{լինելով}
բաների
կարգը,
ի
հարկէ
ոչ
ոք
չէ
ցանկանում
հանդէս
ն
կը
գտանէք
ձեր
եղբայրակիցների
մէջ.
մեք
բաժանորդ
{լինելով}
`
ձեր
վշտերին,
արդէն
բաժանորդ
կացուցանում
ենք
ձե
դատապարտութիւն
չէ
այն
հասարակութեանը,
որ
անփոյթ
{լինելով}
ազգի
օգտի
մասին,
պատճառ
էր
դառնում
ու
գիտութեան
ղացած
ոսկորների
վերա:
Մեր
համար
շատ
ցաւելի
{լինելով}
մի
այդպիսի
վատաբախտութիւն,
այս
աշխատութիւնը
յանձ
դին
զվերջին
հեկեկանս
արտաքս
ի
կրծոց
արձակէ:
Օտար
{լինելով}
ամենայն
մարդկային
ուսմանց
եւ
դաստիարակութեանց,
օ
Ռուսիա,
հիւանդութեան
աղագաւ
զամիսս
քանիս
բացակայ
{լինելով}
յօտար
պետութիւնս,
եւ
ի
վերադարձիս.
ուրեմն
լուայ
արդէն
երեւեցան
առաջին
նշանները,
որ
սաստիկ
թոյլ
{լինելով}
աննշմարելի
մնացին:
Տեսնենք
բժիշկը
ինչ
կ՚ասէ
վաղը
Յարգել
եւ
պատուել
հանճարը
եւ
բանականութիւնը
ուսած
{լինելով}
վաղուց,
անունից
երկիւղ
չունինք,
ո՛չ
Ռուսսօյի
եւ
թիւն
ունենալով
եզուիտների
հետ
եւ
շատ
անգամ
գործիք
{լինելով}
նոցայ
ձեռքում,
ամենայն
քաղաքական
իրաւադատութեան
իներից:
Կրօնական
հաւատալիքը,
վերացական
բաներ
{լինելով},
այլեւ
խղճմտանքի
սահմանի
մէջ
ամփոփուած,
պիտի
վե
եւ
քրտնեցան
ընդհանուրի
օգտի
համար,
լաւ
հասկացած
{լինելով},
թէ
սո՛ւտ
է
մասնաւորի
քաջաբախտութիւնը,
առանց
ըն
մ
էր
իւր
նամակի
մէջ,
թէ
բոլոր
տպուածքը
վաճառուած
{լինելով}
կարօտութիւն
կայ
վերստին
տպելու
հրաման
ուղարկեց
վե
նպէս
կարծում
ենք,
որ
չափը,
գիտակցութեան
արդիւնք
{լինելով},
կարող
է
ուղղագործուել,
եթէ
անյաջող
էր,
մինչդե
գրուած
կամ
մայրենի
լեզուի
գիտութեան
մէջ
անհաստատ
{լինելով}
՝
անկարգ,
անկանոն
աղճատաբանութիւնքը
երբէք
չէին
կ
որպէս
թէ
այդ
կամ
հարկաւոր
չէր,
կամ
թէ,
կատարեալ
{լինելով},
մշակութեան
կարօտ
չէ։
Ասացինք
որպէս
թէ,
որովհե
եւ
թէ՛
բովանդակութեան
կողմից
գիտակցութեան
արդիւնք
{լինելով},
երբէք
մեր
խիղճը
չէ
տանջել
մեզ,
երբէք
չենք
ցաւա
պրծան,
այլ
երկուքն
էլ,
մասնաւոր
խորհրդով
գրուած
{լինելով},
բնաւ
իսկ
ընդհանուր
հասկացողութեանց
կամ
ընկերակա
րների
վերայ,
որ,
ժամանակի
որպիսութեանը
անյարմար
{լինելով},
չեն
զարթեցնում
Ազգի
հոգու
մէջ
եռանդ
դէպի
գրասիր
մ
դորա
մի
դրական
ապացոյցը։
Բանը
այստեղ
հասած
{լինելով}
՝
հարկաւոր
էր
հեղինակներին
մի
հնար
գտանել
ժողովրդ
գերապատիւ
Հարք,
ինքեանք
եւս
կրօնակից
եւ
ջատագով
{լինելով}
Յիսուսեաններին,
)
հաւանական
եւ
շատ
բնական
է,
ո
..
(մի՞թէ)։
Գո՛հ
եմ
Աստուծուց,
որ,
Պապական
չ'
{լինելով},
ունիմ
ազատութիւն
գրել
եւ
թարգմանել
այն
բանը,
ո
ւթյան
չափը:
Ուրեմն,
մեր
տպելի
օրագիրը
հանձնառու
{լինելով}
ծառայել
ժողովրդի
օգտին,
նորա
ժամանակի
համեմատ,
պահ
սիրահարներին,
որոնք
սարսափելի
կուրության
մեջ
{լինելով},
մեռած
ձեւերի
ներքո
մոռացել
են
կյանքն
ու
նրա
բով
բարեկեցության
համար:
Եվ
հայերը
մարդկության
որդիք
{լինելով}
ունին
իրավունք
եւ
պարտական
են
նախանձավոր
լինել
լո
արգելի
պրոֆեսորին
լրիվ
հաջողություն,
հավաստիացած
{լինելով}
խոստումը
կատարելու
նրա
ազնվության
ու
բարեխղճությա
յժմեան
կենդանի
ազգի
հետ,
որի
կեանքի
պայմանները,
{լինելով}
ամենեւին
այլայլուած
ու
փոփոխուած,
ուրեմն
եւ
դորա
լեզուն
ենք
ասում,
որ,
մի
կենդանի,
հոսանուտ
բան
{լինելով},
համարեա
թէ
ամենայն
րոպէ
փոփոխութեան
եւ
նորոգութ
րեւումը
ասացինք,
բաւական
վաղուց
արդէն
դուրս
եկած
{լինելով},
երկրորդը
եւս
այս
օրերումս
դուրս
կը
գայ,
մեր
ժո
ի
յօդուածքը,
բազմօրինակ
եւ
զանազան
նիւթերի
վերայ
{լինելով},
տարակոյս
չկայ,
որ
ամենայն
ընթերցող
կարող
էր
քա
,
եւ
գերապատիւ
հեղինակը,
շատ
յաջողութեամբ
հասած
{լինելով}
իւր
նպատակին,
կարո՛ղ
է
մխիթարուիլ,
որ
իւր
աշխատ
ողովրդական
լեզուն,
մի
անմշակ
եւ
անմարդացած
լեզու
{լինելով},
չունի
դեռեւս
այն
բոլոր
ձեւերը,
այն
լօգիկաբար
կ
է
եւ
իր
փիլիսոփայոլթեան
վրայ,
որի
ժամանակը
անցած
{լինելով}
կարող
է
նայուել
որպէս
անցած
կեանքի
առաջացուցած
ար
քայլափոխում:
Ուրեմն
քրիստոնէութիւնը
հիմնուած
{լինելով}
սիրու
վրայ,
ուրեմն
եւ
ներող
եւ
զիջանող
տարրի
վրա
վրայ,
ուրեմն
եւ
ներող
եւ
զիջանող
տարրի
վրայ,
որ
{լինելով}
միեւնոյն
ժամանակ
այդ
վարդապետութեան
տիրապետող
ոգի
ջ,
երջանկութեամբ
էականապէս
եւ
դրականապէս
հաւասար
{լինելով}:
Այս
մտածմունքը
ազդեցին
ինձ
վերը
գրուած
փիլիսոփա
իտութիւնքը
միայղոյն
վազում
են
առաջ:
Այս
վիճակում
{լինելով}
բանի
զօրութիւնը,
յայտնի
է,
թէ
Արիստոտէլի
փիլիսո
ն
հասկացողութեանը
գումարը
շարժուն
եւ
հոսանուտ
բան
{լինելով},
չէ
կարելի
փիլիսոփայութիւնը
աւանդել
մի
անշարժ
տո
պիսի
առածներ,
որ
ուղղակի
բնութեան
արտափայլութիւն
{լինելով}
բիւրապատիկ
աւելի
ամրութիւն
եւ
հաստատութիւն
ունին
լ
եւ
պիտի
միշտ
լինին
գերմանականութեան:
Ընկած
{լինելով}
այսպիսի
խեղճ
վիճակի
մէջ
իրողապէս,
գերմանիկ
ոգին
կարգերը
(дисциплина)
շատ
խոր
տպաւորութիւն
արած
{լինելով}
մեծ
զօրապետի
ուղեղի
վերայ,
դարձել
էին
նորա
համար
տերը
եւ
մանաւանդ
Դուքս
Վելլինգտօնը
առատօրէն
քաղած
{լինելով}
իր
սկզբունքների
արդիւնքը
պատերազմի
դաշտում,
մոռա
կոնստիտացիօնը
հասարակապետական
եւ
ոչ
հանրապետական
{լինելով},
ինչպէս
Ամերիկայի
Միացեալ
Նահանգներում,
համօրէն
ութեան:
Այս
համակարգութիւնը,
իր
բովանդակութեամբ
{լինելով}
էնցիկլոպետիկական,
իր
արտաքին
երեւոյթով
բնականապէ
,
որի
բովանդակութիւնը,
հարցասիրութեան
արժանի
բան
{լինելով},
յոյս
ունիմ,
որ
տեղ
գտանէ
կամ
Յիշատակարանիդ
մէջ
այն
մարդիկն
եւս,
որ
մեր
վերջին
աղէտքին
ականատես
{լինելով},
մեզ
յուսադրում
էին
եւ
կարեկցութիւն
էին
ցոյց
տալ
արկութիւնը
ի
գլուխ
տանել,
եւ
ինքը
նորան
գործակից
{լինելով},
հսկէր
գործարանի
պիտոյքի
եւ
բարեկարգութեան
վերայ
մտութիւնը,
ահա:
Նա
իւր
որպիսութեանը
քա՛ջ
տեղեակ
{լինելով}
եւ
այն
եւս
լաւ
իմանալով,
որ
ժողովուրդը
անհաւան
է
աստիճանին:
Ամենեցուն
վերայ
իբրեւ
հասարակաց
հայր
{լինելով},
պէտք
է
իւր
հայրագութ
սիրով,
արժանաւոր
գնացքով
այ
շուտով
բացուեցան
մեծմեծ
քննութիւններ,
բայց
սա
{լինելով}
մի
ճարտարամիտ
եւ
բազմարուեստ
անձն,
մանաւանդ
որ
ն
դորայ
ապաշնորհութիւնը
ուրիշ
բաների
մէջ:
Սա
{լինելով}
խորհրդական
անդամ
գործարանումը
եւ
ունենալով
այնտեղ
րում
հինգ
մարդու
հաւասար:
Սա
առաւել
տեղեակ
{լինելով}
կարդինալի
հոգուն,
եւ
քաջ
իմանալով
նորա
ծածուկ
եւ
Չորրորդ,
դիցո՛ւք
թէ
վերակացուն
անբարոյական
անձն
{լինելով},
նորան
հրամայել
էր
այդպէս
առնել,
միթէ՞
նա
չկարո
ւ
դեւերի
գոյութիւնը
ընդունելու,
դրա
հակառակ
հիմք
{լինելով}
Քրիստոսի
արդիւնքին
հաւատացող
դաւանութեան:
Ո
՛
եւ
մանաւանդ
առաջարկուած
հնարները
շատ
պարզ
բաներ
{լինելով},
օրինակ
սառն
ջրով
լուացուիլ,
զբօսնուլ,
ճանապար
ածեցին
լաւ
եւ
պիտանի
մարդոցը։
Եւ
մանաւանդ
վստա՛հ
{լինելով}
ամենիմաստ
մարզպանի
վրայ,
թէ
նա
գիտէ
չլսել
խաբեբա
առջեւը
ամենների
կղկղանք)
երեւիմ,
տղամարդի
որդի
{լինելով}
),
իբրեւ
մի
անզգամ,
ինչպէս
Պաւղոս
մեծ
առաքեալը
չեւ
ձեր
հնազանդուիլը։
Նորանից
յետոյ,
ձանձրացած
{լինելով}
այդ
շփոթների
նեղութիւնից,
կամեցայ
աղօթքի
պարապել
նխե՛լք
խօսքերի
համար,
երկար
ժամանակ
ատելի
դարձած
{լինելով}
իր
եղբօրը,
սպանուեցաւ
նորա
ձեռքով։
Ուզո՞ւմ
են
ամենին
էլ
արդա՛ր
եւ
անմե՛ղ
են
անուանում
եւ
չլսո՛ղ
{լինելով}
՝
արհամարհում
են
Ամբակում
մարգարէի
աղաղակը,
մանա
տանգով
ընդունելով՝
համբերում
էի
ամեն
բանի
հարկից
{լինելով}
ստիպուած։
Պատճառ,
որպէս
ամուր
եւ
պիրկ
կապով
կապ
ուած։
Պատճառ,
որպէս
ամուր
եւ
պիրկ
կապով
կապուած
{լինելով}
Տիրոջդ
քաղցր
եւ
ախորժելի
սիրով,
որի
անուշութեան
ների
վրայ,
այդ,
դուք
ինքներդ
շա՛տ
լաւ
տեղեկացած
{լինելով},
գիտէք...
տիրոջ
մասին.
նորան
անչափ
անհանգիստ
ա
իգոր
Լուսաւորչի
եւ
Տրդատի
օրով
Վաղարշապատը,
եղած
{լինելով}
կենտրոն
քրիստոնէութեան
ամենայն
Հայոց,
որպէս
նաեւ
.
Էմինը),
թէ
Ս.
Էջմիածինը,
կաթողիկոսական
աթոռ
{լինելով},
ի՞նչպէս
կարելի
է,
որ
յանձնուէր
մի
մասնաւոր
վար
ինքը
Սուրբ
Կաթողիկէ
Էջմիածինը։
Այսպէս
բացայատ
{լինելով}
այս
բանը
մեր
պատմութեան
մէջ,
որ
անտարակո՛յս
անյա
նին,
այլ
ուրա՛խ
ենք,
որ
նա,
շատ
անգամ
կարդացած
{լինելով}
Վարդան
վարդապետի
գիրքը,
չէ
կամեցել
կրկնել
նորա
ա
սում
է
եւ
պատմում
է
մեզ,
որ
Աղանը,
Վահանին
քեռի
{լինելով},
ընդունել
է
սիրով
նորա
խաղակիցը
եւ
այլն
եւ
այլն
եւ
այս
կերպով
455-ին՝
17-18
տարեկան։
Այսպէս
{լինելով}
բանը՝
ո՛ւր
կը
մնայ
Վարդանի
ասելը,
թէ
Փարպեցին
գ
նաչելով
Կամսարականների
յարգը,
շա՛տ
անգամ
վայելած
{լինելով}
նոցա
մարդասիրութիւնը,
չէր
կարող
այն
աստիճանի
ծո՛
կութենէ
արարեալ
էի
"
(Թուղթ.
եր.
56)։
Այսպէս
{լինելով}
բանը,
անտարակոյս,
Փարպեցին
որպէս
մի
աղքատ
եւ
ող
ո՛ւն
յունական
archiereus
բառի
ճիշդ
թարգմանութիւնը
{լինելով},
որպէս
արհի
երէց,
երիցապետ,
աւագ
երէց
(ինչպէս
այր
Աբասը,
իր
եղբօր
թագաւորութեան
մասին
թշնամացած
{լինելով}
երջանիկ
Գէորգ
կաթողիկոսի
հետ
եւ
դաւաճանութիւն
հնա
ի
քանի
ամիս,
եւ
կաթողիկոսը
արդէն
օծուած
ու
նստած
{լինելով}
հայրապետական
աթոռը,
Աբովեանը
դիմում
է
դէպի
նա՝
իմեանցի
վերայ։
Հանգուցելու
խորհուրդը
էր,
նմանող
{լինելով}
իւր
դաստիարակին,
Դորպատ
գնալ
եւ
այնտեղ
կատարել
ի
ասպարէզ
մտանել
ներկայ
1858
թուականի
մէջ։
Աւարտած
{լինելով}
իւր
ուսումը
Կովկասեան
Կօմիտետի
ծախքով՝
արդէն
արք
-նոր
եւ
զանազան
ծանօթութիւնք
ստանալ,
թէ
շատ
ժլատ
{լինելով}
պարգեւատրելու
մասին,
այնքան
սրտով
չէր
կատարելու
պիտի
թագաւորէ:
Սատանան
միշտ
վերահասու
եղած
{լինելով},
իւր
ոստիկանների
եւ
լրտեսների
ձեռքով,
հնդկական
էր
նորան
անօթ
ընտրութեան
լինիլ
դժոխքի
համար:
Նա
{լինելով}
այնպիսի
ազգի
մէջ,
ինչպէս
հնդկացիք
են,
որ
փախչել
ր
նորան
մի
պարգեւ,
բայց
Ասմոդեյը
առաւել
խորամանկ
{լինելով},
ստացաւ
նորա
հոգին,
առանց
պարգեւ
տալու,
թէ
ինչ
երբ
նա
ստացաւ
ծայրագոյն
իշխանութիւնը,
նախանձաւոր
{լինելով}
դժոխքի
փառքին,
քանդեց
եւ
կործանեց
այդ
վարժատունք
րոնը,
մի
օր
մի
լաւ
երկրպագութիւն
եւ
ուխտ
կատարած
{լինելով}
Բաքոսի
տաճարում,
եւ
մեղադրանք
լսելով
ինձանից
իւր
-
Անցեալները...
մի
օր,
քաղաքից
դուրս
գնացած
{լինելով},
մի
ծառաստանի
մէջ
ման
գալու
ժամանակ,
յանկարծ,
ութեամբ․
նա
դոցայ
բոլորին
ճանաչում
է,
եւ
բարեկամ
{լինելով}
մեզ,
իհարկէ
ճշմարիտը
կ'ասէ
մեր
օգտի
համար:
ոլոր
մետալների
մէջ,
եւ
որովհետեւ
սաստիկ
խառնուած
{լինելով}
պահանջում
են
մի
ամենազուտ
մաքրողութիւն,
այդ
պատճ
բոլորովին
եւ
ճաքճքած,
եւ
այդ
ճեղքուածքը,
լցուած
{լինելով}
ածուխի
եւ
այլ
կեղտերի
փոշիներով,
կազմում
էին
զան
արմրութեամբ:
Զարմանք
չէ.
երեսի
այդ
մասը
զրկուած
{լինելով}
մազերից,
առաւել
ենթարկւում
է
ջերմութեան
ազդեցութ
մբոխը:
Նոքա,
այն
ժամանակի
հայեացքով,
լաւ
ուսած
{լինելով}
ազգերի
ներկայ
դրութիւնքը,
նոցա
հիման
վերայ
գուշա
լոց
օրերը:
Արեւելեան
ազգերը,
շատ
անձնատուր
եղած
{լինելով}
երեւակայութեան
եւ
ֆանտաստիկական
պատկերների,
առաւ
քնքշութիւնքը:
Դորա
փոխանակ,
Մանթուխեանցը
հասած
{լինելով}
վերջապէս
իւր
այսքան
տարիներով
յղացած
ցանկութեանը
ցի
գլխին:
Շաքարեանցը
մի
գիտնական
մարդու
տեղ
դրած
{լինելով}
Մանթուխեանցին,
իսկոյն
հնազանդեցաւ
նորա
ասածներին
ոյն
կոտրում
էին,
որպէս
թէ
նա
պղծուել
էր:
Այսպէս
{լինելով}
իմ
դրութիւնը
ժողովրդի
մէջ,
ինքս
ոչինչ
չխօսելով
հ
իռ
է:
Սակայն
այս
է
բանը,
որ
այդ
ծերերը
անցուցած
{լինելով},
ինչպէս
ես,
իւրեանց
ժամանակները,
ամենայն
բանի
ուք,
բայց
ճիշտ
պատկեր
մեր
հասարակութեանը․
այսպէս
{լինելով}
բանը,
ո՞ւր
կը
մնան
ձեր
պահանջողութիւնքը
եւ
խօսքե
շտ
ուրիշից,
որ
մի
գուցէ
օտարոտի
խորհուրդների
տէր
{լինելով},
անարժանաբար
տեսանէր
մի
այսպիսի
մաքուր
զեղումն
ս
չպէս
խօսք
բանայ
եւ
ինչ
բանի
համար.
մանաւանդ
լսած
{լինելով}
իւր
ուղեկցի
անունը,
հարկաւոր
էր
համարում
զգուշու
քից,
բայց
ոչինչ
ծանօթ
չունենալով,
այլեւ
ստուգած
{լինելով},
որ
այստեղ
շատ
սակաւ
մարդ
կար
ֆրանսիագէտ,
եկել
,
այդ
մասին
եւս
չունին
ոչինչ
տեղեկութիւն:
Այսպէս
{լինելով}
նոցա
դրութիւնը,
ի՛նչ
զարմանք,
որ
մի
տաղ
կամ
մի
գութեան
մասին,
իւր
փոքր
ի
շատէ
կրթութիւնը
ստացած
{լինելով}
մի
օտար
ազգի
դպրոցում:
-
Բացի
դորանից,
-
յա
նը
լոկ,
ֆիզիկապէս
մեքենականութեան
վերայ
հիմնուած
{լինելով}
նորա
տեսութիւնքը,
կեանք
տեսանել
համարելով
միմիայ
..
գուցէ
աւելորդ
եւս
խօսեցի...
Ահա
այսպէս
{լինելով}
Հայերի
կեանքը,
բանաստեղծութիւնը
եւս
աւելի
չէր
կա
կայ
լինել
Եումի
գալու
ժամանակ:
Կոմսը,
անձնատուր
{լինելով}
տխուր
մտածութենների,
դուրս
գնաց
Մահտեսի
Թովմասի
կան
պատճառից,
պ.
Յովնաթանեանցը,
ամենեւին
զուրկ
{լինելով}
կրթութենից
եւ
դաստիարակութենից,
շատ
վարժ
եւ
յաջո
րսորդը
ուղղում
է
իւր
հրացանը
որսի
վերայ,
հաւաստի
{լինելով},
որ
շուտով
պիտի
գետին
ընկնի
որսը
որսորդի
օգտի
հա
ծ
պարոնին,
քան
թէ
միւսքը:
Կինը
եւ
դստերքը,
տէր
{լինելով}
աւելի
հարստութեան,
քան
թէ
իւրեանց
կարգի
շատ
մարդ
րը
գտանւում
է
պատանեկութեան
հասակում.
նա
սովորած
{լինելով}
քնքշութեան,
արուեստական
կերպով
դարձել
է
մի
ջլայի
յ
էր,
որ
չորս
ամիս
ոչինչ
վարձ
չստանալով
եւ
հասած
{լինելով}
վերջին
տառապանքի
եւ
նեղութեան,
եկել
էր
խնդրել
իւ
մի
պակասութիւն,
այլ
երեխայութենից
բռնած,
ստացած
{լինելով}
մի
առողջ
եւ
բնական
կրթութիւն
եւ
վերջումը
աւարտած
մի
առողջ
եւ
բնական
կրթութիւն
եւ
վերջումը
աւարտած
{լինելով}
իւր
ուսումը,
որպէս
բնագէտ,
Հելզինգֆորսի
համալսա
ր
կրկնափակ
ոսկեայ
ժամացոյցին:
Ես
շատ
զարմացած
{լինելով}
այս
մարդուց
խօսակցութեան
սկզբի
եւ
բանի
վերջաւորու
նա
բնիկ
նախիջեւանցի
չէր.
այլ
օտար
աշխարհից
եկած
{լինելով},
յայտնի
էր
միայն
անունովս
Թիւթեանճի-օղլու:
Այսպ
առաջին
օրինակդ,
այսինքն
կղմինդրը,
հողից
շինուած
{լինելով},
դառնում
էր
դարձեալ
դէպի
հող,
եւ
այդ
փոքր
հաւան
է
օդի
մէջ,
միւսը
ածխային
թթուուտ,
որ
օդից
ծանր
{լինելով},
նստում
է
գետնի
երեսին
եւ
իջանում
է
ինչքան
կարել
րելի
է
խոր
տեղեր,
կպրի
եթերական
մասունքը
թռչական
{լինելով},
ցրւում
են
օդի
մէջ.
իսկ
մնացած
բաները
այրուելու
ն
մի
այլ
մարմին.
եւ
ի՞նչ
պատճառով
մարդը
ականատես
{լինելով}
բնութեան
փոփոխականութեան
օրէնքներին,
հասկանալով
մի
մտածմունք
ունէր.
պատճառ,
շատ
անցած,
հեռացած
{լինելով}
Թիւթիւնճի-օղլուի
փողոցից,
երբ
աչքը
բարձրացնելով
իքը
Տագանրոգի
մաքսատան
մէջ,
նարինջ
գնելու
գնացած
{լինելով}
այնտեղ
ապրիլի
մէջ:
Իսկ
այս
միջոցին
Մանուշակի
18
ատել,
որ
աղջիկը
լացել
էր,
եւ
ինքը
եւս
ամբոխուած
{լինելով}
այս
անակնկալ
հարսանիք
պահանջելուց,
չկարողացաւ
եւ
սանում
փեսայի
երեսը,
ոտքից
մինչեւ
գլուխ
ծածկուած
{լինելով}
քօղով,
գիտէին
միայն,
թէ
այն
մարդուն
է,
որ
քահա
ղի՞ց,
որտե՞ղ:
-
Երեւի
մի
բարեհոգի
մարդ
բերած
{լինելով}
նամակը,
գիտութեամբ
յանձնել
է
այդ
աղքատին,
որ
պա
ւ
մի
խոր
հառաչանք,
որ
ծնողքը
չնկատեցին,
խորացած
{լինելով}
իւրեանց
առարկայի
մէջ,
որի
մասին
խօսում
էին:
անցը
առանց
խօսքի,
միայն
գլխի
շարժելովը
շնորհակալ
{լինելով}
Թիւթիւնճի-օղլուցը,
աչքը
մին
ձգեց
Մանուշակի
վերայ
սխանը:
Բայց
այս
խօսակցութեան
մէջ
արդէն
սկսած
{լինելով}
խմել
թէյը,
խօսակցութիւնը
կտրուելուց
յետոյ,
մի
ե
եւ
կարծում
են
դեռեւս,
թէ
շատ
սէր
հասկացող
մարդիկ
{լինելով},
իրաւունք
ունէին
Աստուծոյ
նմանել:
Այդ
ի՞նչ
սէր
էջ,
թէեւ
ոչ
այնքան
պարզ.
պատճառ,
օդը
շատ
թանձր
{լինելով},
թոյլ
չէր
տալիս
լուսնի
ճառագայթներին
զարկել
սոցա
մ
էր,
թէ
իւր
տկարութեան
պատճառը
հոգեկան
ցնցմունք
{լինելով},
եւ
այս
թուլութիւնը
յառաջացած
այդ
հոգեկան
ուժաթա
անորոշ
վիճակի
մէջ,
մանաւանդ
բանը
Մանուշակի
վերայ
{լինելով},
նա
առատապէս
վարձատրեց
Հոլոյին
կնիկը,
որ
հարիւր
ասուցանում
են
նորան
իւր
տուն:
Դայեկը
հասկացած
{լինելով},
թէ
ընկած
էր
մեզիմեն
աղեկների
մէջ,
սայլումը
դեռ
յն
օրը
անցած
գնացածի
յիշատակութիւններով
վրդովուած
{լինելով}
չէր
կարող
բան
յառաջացնել:
Չգիտեմ
ի՛նչ
էր
պատճ
Պատուելի
Թիւթիւնճի-օղլու.
Ինքս
փոքր
ինչ
տկար
{լինելով}
չեմ
կարող
դուրս
գալ
տանից.
բայց
շատ
հարկաւոր
բան
եւ
եթէ
սա
ուխտաւոր
Մկրտչին
գնար,
Մկրտիչը
ճանաչած
{լինելով}
պարոն
Շահումեանցը
իւր
հակառակորդ,
ամենեւին
թողել
որ
մնալով,
ետ
դառնար
պարոն
Շահումեանցից,
իմացած
{լինելով}
Մանուշակի
գաղտնիքը:
Տարակոյս
չկայ,
որ
մեծ
վշտեր
ազգի
վերայ։
Պապականութիւնը
վաղուց
ահա
արմատացած
{լինելով}
նորա
մէջ
Հայութեան
փոխանակ՝
նա,
աշակերտ
լինելով
լինելով
նորա
մէջ
Հայութեան
փոխանակ՝
նա,
աշակերտ
{լինելով}
մոլեկրօն
պապական
դպրոցի,
այն
ջանքի
վերայ
էր,
որ
որ
Ֆրանսիայի
թագաւոր
Հենրիկոս
չորրորդը,
միջնորդ
{լինելով}
երկու
հակառակ
կողմերի
մէջ,
հաշտեցուց
նորանց։
րդու
բանականութեան
հետ,
որ
երջանիկ
էր՝
մասնակից
{լինելով}
ազատական
կրօնին։
Արդեօք
հանդիպո՞ւմ
է
նոցա
մէջ
այ
Եւ
այդ
մարդը
կամ
ազգը
կամ
ընկերութիւնը,
բաժանորդ
{լինելով}
այս
ողորմելի
եւ
թշուառ
կրօնին,
դառնում
է
մի
մեքե
ալական
լուծ,
փարատում
է
ամենայն
խաւար,
հիմնուած
{լինելով}
սիրոյ
ապառաժի
վերայ՝
ամենայն
տեղ
տարածում
է
սէր
նդանութեամբ
եւ
մշտնջենական
շարժողութեամբ։
Աղբիւր
{լինելով}
ամենայն
բարոյականութեան,
ամենայն
արդարութեան՝
հ
ազատութիւն։
Նոցա
գլխաւոր
հաստարանը
ճշմարտութիւն
{լինելով},
ապահովում
է
մարդկային
ընկերութիւններ՝
նոցա
փոխ
Մի
մարդ,
սնանելով
այսպիսի
կրօնի
մէջ,
նստած
{լինելով}
այսպիսի
կենդանարար
աղբիւրի
մօտ,
ուստի
բղխում
էր
րած
գրքերով,
մի
անմերձենալի
վարագուրի
տակ
ծածկած
{լինելով}
նորա
աչքից
պապականութեան
ստոյգ
ինչութիւնը,
միւս
նութեան
ստոյգ
ինչութիւնը,
միւս
կողմից՝
անտեղեակ
{լինելով}
ընդհանուր
մարդկութեան
պատմութեանը,
մեր
խօսելիքը
ի
ընթերցանութենից,
պատճառելով,
թէ
ազգերը,
տգետ
{լինելով},
թիւր
կը
հասկանային
եւ
կը
գայթակղուէին,
օր
ըստ
ազգի
բարոյականութիւնը
սանձի
տակ
է
դրւում՝
ահաբեկ
{լինելով}
սպառնալիքից,
որ
տալիս
է
պապականութիւնը,
այդպիսի
կ
դոցա
մէջ,
որոնց
հոգու
բարոյական
զօրութիւնը
մեծ
{լինելով},
այլեւ
արտաքին
կերպով
(կեղծաւորաբար)
պապական
ձ
ւ
արտաքին
կերպով
(կեղծաւորաբար)
պապական
ձեւացած
{լինելով},
կարող
էին
մի
խորհրդաւոր
ժամում
դուրս
երեւեցուցա
ւթիւն
ասացեալը,
ինչպէս
ասել
ենք,
սեպհականութիւն
{լինելով}
ամբողջ
մարդկութեան,
սորա
իւրաքանչիւր
անդամը
հաւա
քո
բանականութիւնը"։
Արդարեւ,
պապականութիւնը,
{լինելով}
մի
իմանալի
եւ
հոգեւոր
Չինաստան,
ուր
ո՛չ
ոք
եւ
ո՛
,
որ,
մարդկութեան
կեանքի
եւ
գործերի
յիշատակարանը
{լինելով},
կարող
էր
աւելի
լուսափայլ
կացուցանել
մի
ճշմարտու
ան։
Դորա
հակառակ՝
յաւիտենական
քաղաքը,
հիմնուած
{լինելով}
ստրկութեան
վերայ,
պահում
է
այս
տարրը
իւր
քաղաքակ
առհասարակ
այլ
գիտութենների
հանդէսը
շատ
սահմանափակ
{լինելով}
այդ
դպրոցում՝
ոչինչ
ուշադրութեան
արժանի
երեւոյթ
իանալով
բուն
Հայկական
եկեղեցու
հետ
եւ
կամ
վշտացած
{լինելով}
միաբանութենից՝
իսկոյն
հրաժարւում
է
իւր՝
Հայոց
վ
ս
նամակը,
մի
անուս
եւ
տգէտ
գրչի
ձեռքով
արտագրուած
{լինելով},
բնագրից
աղճատուած
է.
բայց
մեք
չկամեցանք
սրբագրել
ան
ազգին
եւ
անհասկանալի
միանգամայն
եւ
անմերձենալի
{լինելով}
նոր
ժողովրդեանն,
պիտոյ
էր
ուղի
հատանել
լուսաւորո
յն
պատճառով,
որ
այս
ազգի
հոգին,
մանաւանդ
արգելք
{լինելով}
Յիսուսեաններին
առհասարակ,
Յիսուսեանները
քանի՛
ան
յայտնեց
իւր
աշակերտներին,
բայց
նոքա,
ձանձրացած
{լինելով}
անորոշ
եւ
անհանգիստ
կեանքից,
բաժանուեցան
իւրեանց
որ
պիտոյ
է
չարչարուի՝
Աստուծոյ
փառքին
նախանձաւոր
{լինելով}
։
Բայց
երբ
բերեցին
նորան
ժողովքի
մէջ,
հանդէսը,
յսրը,
իմանալով
այս
բանը,
գնաց
Ինսպրուկ,
որ
մօտ
{լինելով}
Տրիդենտին,
իւր
ներգործութենովը
հաշտեցնէ
երկու
թշ
ղովողներից։
Այս
աստիճանին
կարելի
էր
հասանել
եւ
չ'
{լինելով}
գովանի
աշակերտ։
Նոյնպէս
կարելի
էր
ուխտապահ
լինել
եւ
Կամօրին
հրուանդանը,
որի
բնակիչքը,
շատ
մոլեալ
{լինելով}
իւրեանց
հին
կրօնի
վերայ,
չ'նայելով
Կսաւիէի
ջերմե
ան,
բայց
նահանգապետը,
նզովքներից
վախեցող
մարդ
չ'
{լինելով},
հրամայեց
երկաթի
շղթաներով
կապել
բոլոր
դեսպանութ
յետ
կանչուեցան
Չինաստան,
իսկ
Թաթարները,
պարապած
{լինելով}
իւրեանց
սեպհական
խռովութեններովը,
կտրեցին
իւրեան
ժամանակների
երջանիկ
օրերը։
Ֆիլիպպ
IIIը,
կրթուած
{լինելով}
Մարիաննա)
հռչակաւոր
Յիսուսեանի
դաստիարակելովը,
կենդանացնում
է
նորան
իւր
անմատչելի
սահմաններում՝
{լինելով}
օր
ըստ
օրէ
առաւել
խորհրդական,
առաւել
անմռունչ։
բանի
վերայ,
թէ
Յիսուսեանների
մեծ
մասը,
Սպանիացի
{լինելով},
կարող
էին
լրտեսութիւն
առնել
այն
ժամանակ
մանաւան
տեղից,
այսինքն՝
վարագուրի
քամակից,
ուր
կանգնած
{լինելով}
՝
անտեսանելի
էր
թագաւորին
եւ
տիկինին,
բայց
որովհ
էր
ջնջել
նորանց
Ֆրանսիայի
միջից
եւ,
Պապի
հետ
մօտ
{լինելով},
կարո՛ղ
էր
վնասել
եւ
բոլոր
հասարակութեանը։
Նոքա
ն
եպիսկոպոս
էր
Հօլլանդիայի
Իպր
քաղաքի։
Հռչակաւոր
{լինելով}
իւր
գիտութենովը,
բարեպաշտութենովը
եւ
խիստ
բարոյա
ք
պատասխանեցին,
թէ
Հ.
Լաւալլետը,
գլխաւոր
իշխան
{լինելով},
այն
Յիսուսեան
ընկերութեանը,
որ
Մարտինիկայումը
ւ
կախեցին
որպէս
մահապարտ։
Յիսուսեանք,
հալածական
{լինելով}
բոլոր
Պապական
աշխարհներից,
)
ապաստանարան
գտան
Պ
եւ
չէ
փորձել
իւր
կարասը,
որ
մի
գուցէ,
սաստիկ
սեւ
{լինելով},
կարմիր
չ'ներկուի,
այլ
դորա
հակառակ
հրաշափառ
խայտ
անմեղանչական
Աստուծոյ
ձեռագործ.
ուրեմն
Պապը,
մարդ
{լինելով},
անսխալ
է
եւ
անմեղանչական։
Հրաշալի՛
Լօգիգա։
մանաւանդ
մի
այնպիսի
անդամի,
որ
իւր
անձը
նուիրած
{լինելով}
եկեղեցու
սպասաւորութեան,
յետեւաբար,
մեծապէս
պար
պաշտպանութիւնը:
Եւ
նա,
որ
պարծենում
է
իւր
մարդ
{լինելով},
պիտի
պաշտպանի
իրաւադատութիւնը,
որովհետեւ
առանց
հատուցի
եւ
մտայ.
բայց
ինչպէ՛ս
զարմացայ
վերահասու
{լինելով}.
մի
քանի
րոպէից
յետոյ
դուրս
երեւեցաւ
մի
լայն
վար
րոնք,
իւրեանց
ազգութիւնը
չուրացող
ծնողների
զաւակ
{լինելով},
ուսել
էին
գոնէ
ինչպէս
եւ
իցէ
ժողովրդական
կենդան
ամ
այդ
աշխատութիւնքը,
տաղաչափութեան
ստիպանքի
տակ
{լինելով},
հարկադրում
են
Պ.
Գամառ-Քաթիպային
զոհել
լեզուի
է
գրվում,
ինչի՞
չէ
կարող
բաժան
գրվել
եւ
վերջադաս
{լինելով}
։
Ստոյգ
է,
որ
շատ
անգամ
լեզուի
ոգին
պահանջում
է
ց
առնու
իր
չունեցածը,
որ
հայ
ազգի
ոգուց
առաջացած
{լինելով},
աւելի
հեշտ
կարող
է
մարսական
լինել
ազգի
ընդհանրո
այնպիսի
աշխատութեանը,
որ
հայկական
հոգու
բխուածք
{լինելով}
հայ
ազգին
էին
վերաբերւում
դարձեալ:
Ընդհանուր
մար
մէջ
եւ
տեսանք
ինչ
որ
ցոյց
էր
տայիս
նա.
եւ
ծանօթ
{լինելով}
մեզ
նորա
ցոյց
տուած
բնութիւնը,
վկայում
ենք
հայել
եւ
բողոքական
տէրութեանը
մէջ,
ստուգապէս
հաւատացած
{լինելով}
կախարդութեան
եւ
կախարդների
գործակցութեան
չար
ոգին
հաւը,
իր
անխոհեմ
տիրոջ
որկրամոլութեամբ,
զրկուած
{լինելով}
իր
ածած
բոլոր
ձուերից,
եւ
բնական
ազդեցութեամբ
նս
որպէս
այժմ
նոյնպէս
եւ
առաջ
ապահովութեան
տեղ
եղած
{լինելով},
շատ
հաւանական
է,
թէ
ապարան
հասարակ
անունից
լին
ւրաքանչիւրը
նոցանից
օդի
միջնորդութեամբ
առանձնացած
{լինելով}
գտնւում
է
լարուած
վիճակում,
այն
ժամանակ
(նոյնպէ
իայն
800
ոտնաչափ
աւելի
ցած
է,
քան
թէ
Արարատինը,
{լինելով}
14100
ոտնաչափ:
Մարմինները
ինչպէս
ջերմութիւն
ասիսի
պաշտօնը,
որովհետեւ
իւրը
աւելի
վատ
առաջնորդ
{լինելով}
ջերմութեան,
նորա
օդը
աւելի
խիտ
է,
քան
թէ
նաւահա
այս
բնութեան
զուարթարար
պարգեւը,
էշ
նահատակ
եղած
{լինելով}
ցերեկուայ
դժոխային
ջերմութիւնից:
Պէ՞տք
էր
աւելաց
շխարհների
մշտական
պասսատքը
առաջանում
էին
հիմնուած
{լինելով}
էապէս
այն
պայմանների
վրայ,
որոնց
մասին
խօսեցանք
որներին
(ըմբիշ),
որ
առաջ
միայն
ստրուկների
գործ
{լինելով},
յետոյ
հռոմէական
բարքի
ընդհանուր
ապականութեան
ժա
ձակողութեանց
կամ
պաշտպանողութեանց
հանդիսարան
եղած
{լինելով},
չէ
կարելի
ենթադրել,
մանաւանդ
հին
ժամանակների
վ
թիւն
չունին,
բայց
եւ
այնպէս
ամբոխի
աչքին
երեւցող
{լինելով},
ստիպում
են
բերանաբաց
ժողովրդին
խորհուրդ
ենթադրե
եւ
նորա
անձը:
Պ.
Պռոշեանցը
չէ
կարող
բացառութիւն
{լինելով}
չհանդիպած
լինել
այնպիսի
դատողութեանը,
որ
աւազակա
միայն
մաքուր
խղճմտանքով,
այլ
եւ
շատ
լաւ
հասկացած
{լինելով}
եւ
ըմբունելով
իր
խնդիրը:
Այնպիսի
բարակ,
հոգեբան
րհորդ,
մի
քանի
շաբաթ
մնալով
էջմիածին
եւ
ընդունած
{լինելով}
մի
քանի
տպաւորութիւնք,
չենք
կարող
չասել
այն,
ին
ց
եւ
աղջիկների
քթից
ահագին
օղ
անցնելը,
-
աղեկտուր
{լինելով}
տեսած
ենք
այն
ուխտաւորների
մէջ:
Թողում
ենք
եգիպտ
ը
եւ
թուրքը
այս
տեսակ
կապերով
միմեանց
հետ
կապուած
{լինելով},
անշուշտ,
հոգեբանական
երեւոյթներով
իրարից
չէին
օտար
ոգու
ազդեցութեան
տակ.
Հայը
հազար
տարի
ընկած
{լինելով}
թուրքի,
թաթարի
եւ
ուրիշների
ազդեցութեան
տակ,
ին
նեկան
կեանքը
կարո՞ղ
է
իր
լեզուն
չունենալ:
Այսպէս
{լինելով}
բանը,
կարելի՞
է
խոր
ներս
մտնել
ազգի
կեանքի
մէջ
ա
խօսքը,
կտրում
ենք
մեր
ճառի
ընթացքը,
ձեռք
զարկած
{լինելով}
մի
տեսութեան
նոր
լեզուի
մշակութեան
մասին
ընդհանրա
րտութիւնը
եւ
համաձայնէին,
որ
հին
լեզուն,
մեռեալ
{լինելով},
ազգի
լուսաւորութեան
ճանապարհ
չէր,
այլ
պիտոյ
էր
։
Եթէ
հին
լեզուով
մատենագրութիւնը
անհասկանալի
{լինելով}
միանգամայն
նոր
ժողովրդին,
կարող
էր
կամուրջ
լինել
մ
ենք
բանագէտ
մարդերի
բերանից,
որոնք,
փորձ
առած
{լինելով},
կարող
էին
փորձանքի
մէջ
եղողներին
օգնական
գտանու
այսինքն՝
հոգին
եւ
մարմինն,
երկուսը
լծորդութիւն
{լինելով},
կառուցանում
են
այն
արարածների
մէջ
չքնաղ
եւ
վսեմ
մինչեւ
այսօր
ասիացի
դաստիարակութենով
սնունդ
առած
{լինելով},
աւելի
նախընտիր
են
համարել,
որ
իւրեանք
փառաւոր
ռաջանում
էին
տգէտ
մարդերի
մէջ,
կապիկի
նման
աշխատ
{լինելով}
՝
նմանեցնել
իւրեանց
գրածը
Եղիշէին
կամ
Խորենացիին
ւ
պահել
է
իւր
մէջ
կենդանի
լեզուն,
թէեւ
անուսումն
{լինելով}
՝
աղճատել
է
եւ
խանգարել,
այսու
ամենայնիւ
շատ
հաւ
ս
թոյլ
տալով
այս,
հերիք
պատճառ
է,
որ
նորան
գերի
{լինելով},
նորա
վրայ
սիրահարուելով,
անմշակ
թողունք
կամ
ոտ
գեղեցիկ
եւ
մշակուած
համարուիլը,
շատ
պինդ
կապուած
{լինելով}
նոր
լեզուն
բռնաբարելու
եւ
հնի
ազդեցութեան
ստրկացն
պտոսի
մէջ
տեսանելի
եւ
շօշափելի
աստուածների
սորված
{լինելով}
՝
չէր
կարող
հասկանալ
մի
անտեսանելի
եւ
անշօշափելի
նորան,
եթէ
նորա
հասկացողութիւնը
գոյացած
եւ
աճած
{լինելով}
եգիպտական
բնութեան,
եգիպտական
ադմոսֆերի
ազդեցութ
այտարարը։
Չկայ
աշխարհիս
երեսին
ազգ,
որ
բարբարոս
{լինելով}
՝
լինէր
վսեմացած,
չկայ
նոյնպէս
ազգ,
որ
քաղաքագո
,
միթէ
դո՞ւրս
է
դա
մարդկութիւնից,
որ
մունջ
մարդ
{լինելով}
՝
անմասն
է
նորանից։
Բանն
էլ
այս
է,
որ
մունջը
բա
մանում
այն
նիւթական
տարերքներին,
որոնք,
կապուած
{լինելով}
բնութեան
օրէնքներով,
պիտի
աստիճան
աստիճան
թողուի
ւթեամբ
նաւապետեալ
ազգային
նաւուն:
Սիրտք
Հայոց
{լինելոց}
են
ընդ
Ձեզ,
եւ
զօրհանապազ
աղօթք
մեր
ընդ
Ձեր
առաջ
լեւ
մինչեւ
այսօր
դեռեւս
հոգաբարձու
չեն
Նախիջեւանի
{լինելոց}
ուսումնարանի
անունով,
Հնդկաստանի
մէջ
թողած
արծաթ
րձու
լինէր
մի
արծաթագլուխ
կանաչացնելու
համար,
մի
{լինելոց}
ուսումնարանի
մասին,
եթէ
ոչ
այժմ,
գոնէ
ապագայում
լինել
դորան:
Մի՞թէ
քաղաքը
չէ
կարող
գոյացնել
իւր
{լինելոց}
ուսումնարանի
անունով
արդիւնքի
աղբիւրներ,
մի՞թէ
ի
պատճառը
դրած
էր
նորա
նոյն
իսկ
կտակի
մէջ,
որով
նա
{լինելոց}
դպրոցի
կառավարութիւնը
յանձնում
էր
Մխիթարեան
աբեղա
րա
մէջ,
որպէսզի
կարողանայ
հաստատ
պահել
իւր
վերայ
{լինելոց}
շինութիւնը:
Ինչո՛վ
պիտի
նորոգենք
այս
հիմքը
խօսքեր
խօսելով,
կտակներ
աւանդում
էին
Նախիջեւանի
{լինելոց}
դպրոցի,
եկեղեցիների,
աղքատանոցի
եւ
հիւանդանոցի
նէ
հարիւրին
8
տոկոս
բերել,
որով
պիտի
պահպանուէին
{լինելոց}
ուսումնարանը,
տպարանը,
հիւանդանոցը
եւ
այլն
եւ
ա
ուք
ի
գիր
անցուցեալ
աւանդել
յետնոց,
որոց
եղաք
եւ
{լինելոց}
եմք
ականատեսք.
սակայն
զի՞նչ
մօտալուտ
օգուտ
ի
բող
մենայն
հայոց
վեհափառ
կաթողիկոսը:
Ահաւասիկ
մեր
{լինելոց}
քննիչը,
ահաւասիկ
պ.
Այվազովսքին.
ըստ
մասին:
Ե
զօրութեամբ,
որպէս
արժան
էր
Լուսաւորչի
լուսազգեստ
{լինելոց}
որդիներին,
եթէ
վերջապէս
հասկացած
էին,
թէ
անօգու
լինել,
սակայն
կարեւոր
դատիմք
խոստանալ
թէ
վերջինն
{լինելոց}
է
այս
ի
մէնջ
ի
լեզու
`
առաջնոց
Հայկազանց,
այլ
որ
էլ
դորան
պիտի
կարդալու
տայիք.
նա
այժմ
վաճառական
{լինելու}
չէր,
որ
ասեք
թե՝
չէ,
բանը
բանից
անցավ,
հազարն
ս
առ
աստված,
ամեն
բան
կդրստվի:
Ամենեւին
վատ
չէր
{լինելու},
եթե
մի
քանի
մարդ
նույնպես
մի
քաղաքավարի
նամակ
գ
ստանում:
Ի՞նչ
հարկավորություն
ունիմ
էշի
նահատակ
{լինելու}:
Այդ
ի՛նչ
խելագարություն
է,
որ
ես
ուրիշից
պարտք
ւույթից՝
իր
տեսակարար
կշռով
վերջինից
ավելի
թեթեւ
{լինելու}
հետեւանքով:
Է՛հ,
տերը
նրա
հետ,
ես
կարծում
եմ,
յդ
պատճառով
ձեզ
լիակատար
ազատություն
եմ
տալիս
լաց
{լինելու}
եւ
սգալու
եւ
ամեն
անգամ
չմոռանալու
հայտնել
ինձ
այ
ի
մեջ
չէր՝
հավանորեն
վերջինիս
իր
քրոջ
հետ
գժտված
{լինելու}
պատճառով,
եւ
լուր
էր
պտտվում,
թե
Իսահակն
ամուսն
ել
հռոմեական
եպիսկոպոսի
տեղակալության
անմեղանչելի
{լինելու}
դեմ:
Բայց
նրանք
այդ
դրոշը
բարձրացրին
նոր
դարաշրջ
C
ժողովին:
Բացակայությունը
կամ
մինչեւ
իսկ
ներկա
{լինելու}
դեպքում
լռություն
պահպանելն
ապացույց
չէ,
որ
բացա
,
իմ
սիրելի
Տիրուհուն.
բայց
ես
հույս
ունիմ
ներկա
{լինելու}
նրա
հարսանիքին:
Այլեւս,
եղբայր,
բան
չունեմ
ւնների
կարդացող
չեմ
եւ
ժամանակ
չունիմ
եւս
ուշադիր
{լինելու}
տգէտ
մարդերի
ցնորամիտ
վայրախօսութեան,
եւ
չեմ
կար
խորտակելի
կամակորութիւնը
ոչինչ
այլ
բանի
պատճառ
չէ
{լինելու},
եթէ
ոչ
հարկադրելու
ինձ,
որ
այժմեան
Հայոց
ազգի
ին
խափան
չէ
ձեզ
մի
ազգային
եւ
բարի
գործի
մասնակից
{լինելու}.
երանի՜
թէ
ես
եւս
կարողանայի
մի
կերպով
օգտակար
լ
ագօգիայի
կանոնների
հետ,
եւ,
առհասարակ,
վատ
չէր
{լինելու},
եթէ
մի
բարեկարգ
դպրոցում
ստանայիք
մի
հիմնաւոր
կ
հիս
երեսին:
Գ.
Մի
մարդու
առաքինի
կամ
վատթար
{լինելու}
շարժառիթը
գտանւում
է
նոյն
այդ
մարդո՞ւ
մէջ,
թէ
նո
ա
ընկերութենից
եւ
շրջապատից,
այլապէս,
արդար
չէր
{լինելու}
Աստուծոյ
տնտեսութիւնը՝
մինը
առաքինի
եւ
միւսը
վատ
եղծելով,
եւ
այնուհետեւ
այդ
վատթար
մարդը
ինքը
չէր
{լինելու}
մեղաւոր
իւր
վատթարութեան
մասին,
որովհետեւ
Աստուա
մասին,
որովհետեւ
Աստուած
ստեղծել
էր
նորան
վատթար
{լինելու}
համար.
քա՛ւ
լիցի
այսպիսի
ամբարշտութիւն:
Առաքինի
փափագը,
երկու
խօսք
պակաս
խօսելու
համար,
վատ
չէր
{լինելու},
եթէ
թողուիր
ինձ
միայն:
-
Ի՛նչ
է
ասում
այս
ս,
որ
քաղաքի
հիմնարկութիւնը
եղած
է
առանց
ուշադիր
{լինելու}
այն
օգուտներին,
որ
յառաջանալու
էին
գետի
մօտաւորո
մէջ,
առանց
ամենայն
տարակուսի,
ոչ
թէ
միայն
պակաս
{լինելու}
չէին
եւրոպական
հաշուատներից,
այլ
մի
փոքր
աւելի
ե
մ
էին
ապրանքը,
մինչդեռ
Հայը
անմիջական
միջնորդ
էր
{լինելու}
ռուսաց
երկրագործի
եւ
Եւրոպայի
մէջ:
Եթէ
Եւրոպացին
ցանել
նորան:
Եւ
այդպիսի
անկարգութիւնք
եղել
են
եւ
{լինելու}
են
միշտ
անկիրթ
ազգերի
մէջ,
որպէս
նաեւ
մեր
ազգի
մ
է
արեւուն
ցոյց
տալու
համար,
թէ
որ
ազգը
պակասաւոր
{լինելու}
համար
անարգում
են,
թող
նոքա
որոնեն
իւրեանց
համար
անում
է
այդ
պարոնը՝
ասելով,
թէ
"
ազգը
պակասաւոր
{լինելու}
համար
անարգում
են
եւ
այլն"։
Դու
հազար
անգամ
ասա
кьянца,
что
ли?
չեմ
հասկանում:
Ամենեւին
վատ
չէր
{լինելու}
Պ.
Իսահակեանցին
խօսելուց
յառաջ
մի
փոքր
մտածել,
սեաց
դարեւանդի
Մուզաների
հետ,
բայց
աւելի
երջանիկ
{լինելու}
չէ՞ր
արդեօք
նա,
եթէ
լօգիկան
լինէր
բարեկամ,
քան
եր
կարողութիւնը
կը
տանէր՝
մի
բարի
գործի
մասնակից
{լինելու},
եղել
ենք,
թէ
սորա
հակառակ,
մեր
սրտի
եւ
հոգու
-
Ես
արդէն
ասացի
ձեզ,
որ
ախորժակ
չունեմ
կրօնափոխ
{լինելու}:
-
Կրօնափոխութիւնը
մի
պարարտ
խորոված
չէ,
որ
ը,
որ
ինձ
եւս
ձգես
քո
մէջ,
եւ,
առանց
վերահասու
{լինելու}
իմ
դրութեանը,
ծուլութեան
դրոշմ
չդնես
իմ
վերայ:
ը՝
առանց
քօղով
ծածկելու
նորան:
-
Այդ
ե՞րբ
է
{լինելու}:
-
Ինձ
չէ
տուած
գիտենալ
ժամը
եւ
ժամանակը,
ի
պա
եթէ
Հայոց
ազգը
յայտնէ
իւր
իրաւունքը՝
մասնակից
{լինելու}
կտակին,
օրէնքը
պիտի
ստորասաբար
պատասխանէ
Հայերի
նում
ենք
գործ
դրուած
ամենայն
ջանք
եւ
ճիգն
մթնախօս
{լինելու},
իսկ
Նահապետի
անունով
գրուածքը,
թէեւ
աշխարհաբառ
յին
ընդդէմ
է
ամենայն
ճշմարտութիւն,
որի
հետեւանքը
{լինելու}
չէր
մի
օգուտ
ճիզուիթներին:
Թիւրքիայում
մինչե
ւմ
եմ,
այո՛,
եւ
սրտով
հաւատում
եմ,
որ
անարդիւն
{լինելու}
չէր
մեր
ուսումնական
ազգայիններին,
մինչեւ
Հայոց
մ
եան
եւ
հնութեան
ընկերութիւն
",
այնպէս,
որ
անդամ
{լինելու}
ցանկութիւն
ունեցող
Հայը
վճարէ
ամենայն
տարի
երեք
մ
,
իսկ
անհող
շինականաց
տարապայման
աղքատութիւն
չէ՞
{լինելու}:
Այո՛,
փորձերը
ուսուցին,
ի
վերջոյ,
եւ
առօրեայ
որ
առաջ
հարստանայ
եւ
յետոյ
երկիր
ձեռք
բերէ.
այդ
{լինելու}
չէ:
Նախ,
որ
հարստութիւնը,
որ
եթէ
կայ
այդ
ազգի
ազմ
ունենալ
23
միլիոն
բազմութեան
հետ,
որ
սովամահ
{լինելու}
երկիւղից
եւ
յուսահատութենից,
պիտի
պատերազմի
սարս
քաղաքներում
բնակուելու
եւ
ձուկի
նման
տապակ
տապակ
{լինելու}
ախորժակը
անհասկանալի
է
մեզ:
Վաճառականութիւն
առնե
է
այժմ
արուեստական
հնարների
բուսաբեր
եւ
արգաւանդ
{լինելու}
համար,
մինչդեռ
ասիական
հողը
մնացել
է
մինչեւ
այժմ
ա
որպէս
մի
օտար
աշխարհ
մտանում
է
թատրոնի
մէջ
վկայ
{լինելու}
միայն
մի
անցքի,
մի
գործողութեան,
որից
մի
վնաս
գ
մնաւոր
ազգային
աշխարհական
ուսումնարանի,
որի
տէրը
{լինելու}
էր
ինքը
`
անմիջապէս
ազգը,
առանց
դիմելու
դէպի
հոգ
եկեղեցական
ճանաչելով,
հարստահարութեան
կողմնակից
{լինելու}
թէութեամբ:
Քա՛ւ
լիցի
մեզ.
ո՛չ
երբեք:
Պարտաւ
դեռեւս
շատ
բան
պակաս
է
եգիպտական
քուրմ
կամ
եզուիտ
{լինելու}
համար:
Այս
դրութիւնը
մերժելով
վերստին
կրկնում
տ
անգամ
եւ
տգիտաբար,
առանց
բնաւ
հայ
լեզուն
ուսած
{լինելու},
անկարգ,
անկանոն,
ինչ
որ
մեր
բերնին
գալիս
է,
ւրադեանցի
Օրագիրների
ներկայ
վիճակը,
նոցա
ինչպէս
{լինելու}
պարտականութիւնը
Վարդապետարան
Քրիստո[նէութեան]
Այ
մոտ
է
հայոց
կենդանի,
ընկերական
բարբառին,
առանց
{լինելու}
խաժամուժ
ամբոխի
գռեհկաբանություն"։
Պարոն
Նազարյ
ատ
որդի
է
տասն
եւ
իններորդ
դարու,
առանց
մասնակից
{լինելու}
դորա
հոգեղեն
բարութեններին,
պաշտելով
միայն
յուր
հաստատված
ծրագրի
վրա..
Ամսագիրը
կազմված
է
{լինելու}
հետեւյալ
բաժիններից.
1.
Հոդվածներ
ընդհանու
այդ
սովորութեան,
այսինքն
չկարդացուելու
եւ
անտես
{լինելու}
)
ճակատագիրը
գերմանական
գրքերի:
Չնայելով,
որ
ան
ից,
նա
կարող
էր
իրագործել
իր
հասարակաց
հասկանալի
{լինելու}
ձգտողութիւնքը
միմիայն
աշխատութեան
մասնատութեամբ
(
ակիչները
բազմութեամբ
դիմում
էին
ծովի
ափը
ականատես
{լինելու}
այս
ահաւոր
տեսարանին:
Ամենեքեան
ողբում
էին
մեր
կ
րայ
պարտք
համարեց
գործ
կատարել,
առանց
խորհրդակից
{լինելու}
հոգատարների
հետ:
Ամէնից
առաւել
զայրացողը
գործավա
սորան.
որով
ճանապարհ
ստացաւ
սա
այնքան
յառաջադէմ
{լինելու}:
Իսկ
սա
իւր
գործերը
կարգի
դնելով,
ստիպեց
նորան
Այո՛,
պ.
Չամուռճեանի
աստուածաբան
եւ
տրամաբան
{լինելու}
այս
նոր
ապացոյցը,
վերին
աստիճանի
տխուր
տպաւորութ
անունը՝
Անձուկ։
Իսկ
ամառները,
այն
տեղի
շատ
տաք
{լինելու}
պատճառով,
Սիւնեաց
եպիսկոպոսը՝
տէր
Մուշէն,
տան
ուին,
որ
ընկած
են
այժմ
վանքում՝
ցեցերի
կերակուր
{լինելու}
համար.
բայց
արդեօք
այդ
գրքերը
կարդալով
պիտի
լուս
քաղաքի
վրայ
է,
եւ
երբ
Նոր
քաղաքի
էլ
Վաղարշապատը
{լինելու}
վկայութիւնը
ինքն
է
բերում
Փարպեցու
ստոյգ
պատմութի
րբ
Կաթուղիկէ
եկեղեցու՝
Վաղարշապատում
կամ
Նորքում
{լինելու}
վրայ,
ասել
է,
թէ
պարզ
ըմբռնողութիւն
չունի
այն
մ
է
խօսում
Ս.
Կաթուղիկէի
մօտ
կրօնաւորների
բնակարան
{լինելու}
մասին։
Մեզ
թւում
է,
թէ
Փարպեցու
"
'ի
նմին
աւուր
էլ
վերադարձած.
որովհետեւ
թարգմանութեան
գործակից
{լինելու}
համար
պէտք
էր,
որ
նա
Յունարէն
իմանար,
եւ
գիտենք
ուի
մէջ՝
քարոզելով
նոցա,
թէ
այդ
լեզուն
մանաւանդ
{լինելու}
էր
նոցա
համար
բանալի
մի
այնպիսի
լուսաւոր
տաճարի,
րու
վերջումը
ենթարկուիլ
հարցափորձութեան,
տեղափոխ
{լինելու}
դէպի
երկրորդ
ուսումնակարգը։
Ամառը,
քաղաքից
դուր
ամք
եւ
ընկերք
հանգուցելուն,
որ
եկած
էին
մասնակից
{լինելու}
այս
տխուր
հանդիսին։
Սգասիրտ
խումբը
յառաջ
շարժ
րթերը,
գուցէ
մտած
լինի
մի
խարդախութիւն.
վատ
չէր
{լինելու}
քննութիւն
կարգել
այդ
մասին
յետոյ:
-
Մռայլագ
մարդ,
արժանի
է,
որ
միմիայն
ազգին
բարի
ցանկացած
{լինելու}
պատճառով,
համարուի
ազգասէր:
Պ.
Մարկոսը
հոգ
ի
վերայ,
երեւում
է
ինձ
մի
կերպարանք,
որ
սատանայ
{լինելու}
համար,
միմիայն
կոտոշ
չունէր
գլխին:
Ես
նայում
եմ
ղղութեանը:
Պատահում
են
մարդիկ,
որ
առանց
ուշադիր
{լինելու}
տեղին,
հանգամանքներին
եւ
պատշաճին,
փիլիսոփայութ
րից
շատերը
անծանօթ
են
ինձ:
Արդեօք
աւելի
լաւ
չէ՞ր
{լինելու},
եթէ
այդ
խորհուրդը
կատարէինք
պ.
Մանթուխեանցի
նե
երի,
որ
հրաւիրելու
էին
իւրեանց
խնջոյքին
մասնակից
{լինելու}
համար:
Ե․
-
Ին՞չ
մարդիկ
միտք
ունիք
հրաւիրել
ել
խնջոյքի
օրը.
նորան
պատասխանեց
Շաքարեանցը,
թէ
{լինելու}
է
մայիսի
20-ին:
Պ.
Մարկոսը,
մնաս
բարեաւ
աս
,
կամ
երկբայութիւն
ունիս
այդ
մետալի
արդարեւ
ոսկի
{լինելու}
մասին․
եթէ
կամիս,
տա՛ր
ոսկերիչների
մօտ,
նոքա
կը
անալ,
հասանում
է
մինչեւ
միմեանց
պատուի
ձեռնամերձ
{լինելու},
ծերը
ազդում
է
երիտասարդին,
դու
դեռ
տղայ
ես,
ի
տածում
ես,
որ
դուրս
կը
փախչի
մեռեալը,
այդ
երբեք
{լինելու}
չէ:
Քահանայն
անշարժ
եղիցի
ասելով
խաչի
կնիքը
դնել
ն
տեսարանքը,
որ
ո՛չ
եղած
են,
ո՛չ
կան
եւ
ո՛չ
եւս
{լինելու}
են,
բայց
համաձա՛յն
էին
նոքա
ազգի
հասկացողութեանը
է
քսան
եւ
հինգ
կոպեկ
արծաթ.
միթէ՞
յիմարութիւն
չէ
{լինելու}
իմ
կողմից,
եթէ
աւելի
ստոր
արժանաւորութեան
նիւթեր
ն
փուդ
արճիճ
խառնուի
կլայեկի
մէջ:
Սորա
հետեւանքը
{լինելու}
էր
այն,
որ
կառավարութիւնը
այդ
արճճի
քանակութիւնը
քո
միշտ
պատրաստականութիւնը
յառաջամատոյց
գործակից
{լինելու}
ամէն
մի
բանի,
որի
խորհուրդը
եւ
նպատակը
էր
մեր
ազ
ծած
փոսը
նա
մի
րոպէում
կը
լցնէ,
եւ
քեզ
դժուար
չէ
{լինելու}
այսուհետեւ
ազատ
ընթացք
ունենալ
դէպի
ինձ...
ւմ
են
կամ
հերքում
են
մի
բան
առանց
ամենեւին
իմացած
{լինելու}
բանի
զօրութիւնը,
այլ
մի
միայն
իւրեանց
եթերային
տ
յս
խեղճ
Մանուշակի
համար,
եւ
ո՞վի
համար
ատելի
չէր
{լինելու},
եթէ
մեզանից
մինին
ընդդէմ
մեր
կամքին
եւ
յօժարութ
նց
մի
քանի
զրպարտութիւն
գործելու,
առանց
մահապարտ
{լինելու}...
Այժմ
եւս
կան
մարդիկ,
որ
հայհոյում
են
մեր
ց
ք
եւ
աննշան
գերեզմանի
մէջ,
եւ
թէ
ինքն
երջանիկ
էր
{լինելու}
այս
դիպուածում
առաւել,
քան
թէ
ամուսնանալով
Մկրտչ
ն,
-
ես
շատ
ուրախութենով
յոժարեցայ
եւ
օրհնեցի
այդ
{լինելու}
ամուսնութիւնը,
եւ
ահա՛
մատանին,
որ
ստացայ
պարոն
ալով
իւր
անմեղանչականութեան
եւ
Աստուծոյ
երեսփոխան
{լինելու}
վերայ,
արձակել
էր,
ընդունելի
էր
եղած
Կապուցինեա
իւն,
մտածած
լինէր,
թէ
այդ
ընկերութեան
խորհուրդը
{լինելու}
է
Հայոց
ազգին
Պապականութիւն
քարոզել,
Հռովմէական
նելը։
Այս
երկրորդ
յօդուածի
մէջ
մեր
խօսքի
առարկան
{լինելու}
է
ահա
նոյն
այդ
ընկերութիւնը.
յանձն
ենք
առել
քննե
քը
հաւանեցնում
են
մեզ,
թէ
մարդը
ստեղծուած
է
ազատ
{լինելու}
համար.
նորա
ազատութիւնը
հետեւանք
է
նորա
ֆիզիկակա
ն
մի
մարդի
վերայ,
զրկում
էին
նորանց
Կարգին
անդամ
{լինելու}
իրաւունքից։
Բայց
այս
բանի
վերայ
չէ՛ր
լինում
խիստ
մէջ,
այն
ժամանակ
Չինաստանի
մէջ
Քրիստոնէութիւն
չէ
{լինելու}
"։
Մեցցաբարդայն
հինգ
անգամ
պատահեցաւ
Կայսրի
մօտ
տութեան
վաճառող,
որ
արժանի
չէ
ծառաների
մօտ
ծառայ
{լինելու},
անպիտան,
որ
շատ
անպիտանութիւնք
է
գործում
(qui
ովք,
որ
եւ
մինչեւ
այժմ
չէ
եղած
եւ
երեւի
թէ
եւ
չէ
{լինելու}
այսուհետեւ
եւս։
Քենելը
բանդ
դրուեցաւ,
նորա
արժանի,
իւրեանց
պաշտպանած
յանցաւորի
հետ
պատժակից
{լինելու}:
Չէ
կարելի
իրաւադատութիւն
քարոզել
եւ
անիրա
ետրակը
գրկելով,
հարցանում
էի
հեղինակից,
թէ
ե՛րբ
{լինելու}
էր
դոյն
այդ
ազատութեան
քաղցր
պտուղները
ճաշակել:
պետը
հրամայեց
ասելով.
որդի,
դու
ո՞յ
քահանայ
չես
{լինելու},
էնդուր
համար,
որ
ժամագիրքը,
շարականը,
տաղարա
յց
նրանք
չէին
կորցնում
գէթ
քաղաքական
ժողովի
անդամ
{լինելու}
յոյսը,
իսկ
միւս
կողմից,
աչքի
առաջ
ունենալով
իրե
ալ
անձերին,
որով
ոչ
միայն
քաղաքական
ժողովի
անդամ
{լինելու}
միջոցից
զրկուեցին
սրանք,
այլեւ
վիրաւորուած
զգացի
աչքի
առաջ
ունենալով
Երուսաղէմի
աւանդութեան
խախուտ
{լինելու}
հանգամանքը,
երկու
արքեպիսկոպոսի
ու
կրօնական
ժողո
ամենեւին
հոգով
սրտով
իր
էրկայ
դաւադրութեան
հաղորդ
{լինելու}:
Ազգակցական
եւ
քոյր-եղբայրական
բնական
կապերը
այն
քնուած
ճշմարտութեան
կամ
փիլիսոփայութեան
վերահասու
{լինելու}:
Սոցա
օրինակները
խիստ
շատ
կան
Ասիայում,
ուր
այլ
որ
արժանի
էր
նորան
միայն
նորա
անկեղծ
եւ
անխարդախ
{լինելու}
համար։
Թո՛ղ
նորա
ուրիշ
արժանաւորութիւնքը։
Ո՜րքա
ւ
խորհրդաւոր
ողբալիք,
թո՛ղ
դպրոցների
չլինելը
կամ
{լինելութեան}
չլինելու
հաւասար
վիճակը
նիւթ
լինի
նոցա
ողբերին
եւ
մարդիկ
էինք։
Բայց
ի՞նչպէս
լինէր,
կայի՞ն
արդեօք
{լինելութեան}
պատճառները,
ո՞ւր
են
Ազգային
դպրոցները,
ո՞ւր
են
անակ
է,
որ
եւ
կրօնը
կայ։
Այստեղ
մեր
խօսքը
միայն
{լինելութեան}
վերայ
է
եւ
ո՛չ
այսպէս
կամ
այլպէս
լինելութեան
վերա
իայն
լինելութեան
վերայ
է
եւ
ո՛չ
այսպէս
կամ
այլպէս
{լինելութեան}
վերայ։
Եւ
ինչպէս
կարելի
էր
առանց
կրօնի
ապրել.
ա
Այս
կեանքի
կենտրոնը
որոնելը
եւ
նորա
գոյութեան
եւ
{լինելութեան}
վերայ
յոյս
եւ
հաւատ
ունենալու
սերմերը
տնկած
էին
մ
ն
բարեկամների
վերայ,
բայց
ես
այդպիսի
բարեկամների
{լինելութիւնը}
եւս
ձգում
եմ
երկբայութեան
տակ:
Ձեր
որդին
գտել
է
եւոյթը
մեկնում
են
շնչական
մագնիսականութեամբ,
որի
{լինելութիւնը}
եւ
ազդեցութիւնը
դեռեւս
չէ
ապացուցուած
եւ
ընդդէմ
է
նաեւ
նորա
ծագումը,
ինչպէս
ապա
ուրանում
ենք
նորա
{լինելութիւնը}:
-
Մեք
ուրանում
ենք
ազգի
լինելութիւնը.
մար
նորա
լինելութիւնը:
-
Մեք
ուրանում
ենք
ազգի
{լինելութիւնը}.
մարդը
կայ,
բայց
ազգը
չկայ:
"
Ազգը
եղած
ժ
ուցեց
մեզ,
թէ
դեւերի
գոյութիւնը
կամ
կախարդութեան
{լինելութիւնը}
մերժելը,
համազօր
է
Քրիստոսի
փրկագործ
տնօրէնութիւ
մուածքի
մէջ:
Ես
գերադասում
եմ
չքութիւնը,
քան
թէ
{լինելութիւնը},
եթէ
մարդը
պիտոյ
է
լինէր
ու
ապրէր
որպէս
մի
լոկ
բ
ենայնիւ
այնքան
մեղաւոր
է,
որքան
սեւ
գոյնը
իր
սեւ
{լինելում}
։
Ոչ
միայն
մեր
ազգի
մէջ,
այլ
նաեւ
շատ
լուսաւոր
ա
00
մանեթը
երես
քաշել
է.
ես
ձմեռվանե
գիտեի
այնպես
{լինելուն}:
Լեպետեւային
տարին
Պետեր.
պատճառը
բերանով
կ
ց
չէ
նորա
գիտնական,
ուսումնական
եւ
եւրոպացի
մարդ
{լինելուն}.
ինչ
կոնդակ,
որ
Կաթողիկոսը,
քսան
անգամ
գրելով
,
նախանձելով
Իգնատիոսի
յառաջադիմութեանը
եւ
սիրելի
{լինելուն}
ժողովրդի
մէջ,
մի
անգամ
հրաւիրեցին
նորան
իւրեանց
յապես
եւ
նյութապես:
Տառապում
են
սովից
եւ
գանակոծ
{լինելուց}:
Պ.
Ֆեռգուլան
դրամ
է
խնդրել
քաղաքական
կառավարու
յունը
խեղաթյուրելու
նպատակով,
ո՛չ,
այլ
անտեղյակ
{լինելուց},
ու,
թերեւս,
մասամբ
ընդհանրացած
կեղծ
տրադիցիան
մարդ
կամք
ունի,
եթե
նա
չի
դադարել
գիտակից
"
ես
"
{լինելուց}:
Եթե
Գրիշան
լիներ
որեւէ
բթամիտ
երիտասարդ,
ես
այ
ս
անգամ
չմոռանաք
բերել:
Օգտվելով
Անանիայի
այդտեղ
{լինելուց},
խնդրում
եմ
նրան՝
տեղեկանալ,
լո՞ւյս
չի
տեսել
ա
ւնը:
Սիրելի
եղբայր,
ես
այսքան
տարի
չարչարված
{լինելուց}
հետո,
այսօր
էլ
ծանր
հիվանդության
տիրացած
եմ,
որ
ն,
թէ
չարագործ,
նենգաւոր
եւ
այլ
յանցանքների
տէր
{լինելուց},
մի
խօսքով,
հոգու
անբարոյականութենից
յառաջանում
քաղելով
առաջեւի
մարդու
առաւել,
քան
թէ
ինքը
յիմար
{լինելուց},
մեռուցանում
է
խղճմտանքը
եւ
համարձակւում
է
ցեխոտ
որպէս
մի
ելեքտրական
հարուածով
վերջանալու
են
մարդ
{լինելուց}
նորա
խարդախ,
առաջնորդ
ձեւացած
սուտ
ազգասէրքը
եւ
զրկեմ
ապրուստից
ե՛ւ
ինձ,
ե՛ւ
իմ
ընտանիքս,
ծառայ
{լինելուց}
դադարելով,
եւ
այս
բոլորից
յետոյ
ազա՞տ
եմ
ես...
մարդկային
արժանաւորութիւնը:
Դո՛ւ
դադարեցար
մարդ
{լինելուց},
որովհետեւ
ինչ
որ
ուղղակի
քո
մարդկային
պարտքն
էր
յ
ոտք
կոխելու...
Այս
բոլորը
պատմական
ֆակտեր
{լինելուց}
յետոյ,
դեռեւս
հոգեւորականութիւնը
պիտի
պարծի
թէ
ա
տ
պատճառ,
բացի
նորա
ծնողների
ականաւոր
եւ
հարուստ
{լինելուց}
։
Պատմութիւնը
մեզ
չէ
ասում,
թէ
ինչ
պատճառով
տեսն
րելի
է
ընդունել
քաղկեդոնեան
ժողովը
առանց
ուղղափառ
{լինելուց}
դադարելու՝
հրատարակել
էր
այս
մասին
մի
գրուածք։
Եր
ս
ասում
եմ,
պատահեց
պահապանի
պարսպին
մօտ
կանգնած
{լինելուց}:
Մանուշակը
այնպէս
լսում
էր
այս
խօսքերը,
այնպ
ր,
որպէս
թէ
ինքը
զրկուած
է
պարոն
Շահումեանցի
կին
{լինելուց}:
Նա
մտածում
էր,
որ
հայրը
չհամաձայնելով
պարոն
Շա
րա
նման
գործերի
մէջ
Կարգի
անդամները։
Բանը
այսպէս
{լինելուց}
յետոյ
Իգնատիոսին
հարկաւոր
եղաւ
դիմել
դէպի
Պապի
պա
ի
մնաց
նորան
մինչեւ
մահը։
Դիւբուա
առաջին
նախարար
{լինելուց}
յետոյ
աշխատում
էր
ստանալ
Կարդինալական
գլխարկը,
վ
ընկերութեանը,
դադարում
էր
ո՛չ
թէ
միայն
քաղաքացի
{լինելուց},
այլ
եւ
մարդ
լինելուց.
նա
Յիսուսեան
էր
լինում
յ
մ
էր
ո՛չ
թէ
միայն
քաղաքացի
լինելուց,
այլ
եւ
մարդ
{լինելուց}.
նա
Յիսուսեան
էր
լինում
յայտնի
աստիճանի։
Պա
,
դեւը
պինդ
սեղմած
ճանկերի
մէջ
գրիչը,
եւ
ահաբեկ
{լինելուցը}
բոլորովին
դողդոջուն
գլխով
ու
ձեռքով
մի
բան
գրում
նչպես
վերջացուցածը
ինձի
հայտնեց,
որ
ես
առ
միամիտ
{լինեմ}:
Ես
ողջ
եմ
ու
առողջ
եւ
ամառը
անպատճառ
այդտեղ
Լոնդոն
կուղարկի
յուրյանց
գործակալին,
եթե
այստեղ
{լինեմ},
այն
է
որ
կստանամ,
իսկ
թե
գնացած՝
ուրեմն
հասցե
նալով
այս,
իսկոյն
վճռում
էք,
թէ
պիտոյ
է,
որ
ես
{լինեմ}
այդ
յիմար
նամակի
հեղինակը,
եւ
այդպէս
հաւատացնելո
ճշմարիտ
է
ասածդ
հազարի
մասին,
եւ
ես
շատ
ուրախ
կը
{լինեմ},
ոչ
թէ
վերայնոցի
համար.
Աստուած
մի
արասցէ,
իմ
ատություն
գործ
դնեք,
որ
ինչքան
կարելի
է
բազմաթիվ
{լինեն}
ստորագրողքը,
մանավանդ
այժմ,
որ
վարում
եք
քաղաքա
Եթե
այս
1859
թվականում
եւս
Նախիջեւանի
մեջ
այնքան
{լինեն}
մեր
ստորագրողքը,
որքան
այս
տարի
էր,
բանը
խինդ
կ
նա
ինձ
համար
չի
հրաժարվի
դրանից:
Սերմերը
պիտի
{լինեն}
Նախիջեւանում
մարտի
սկզբին:
Պետք
է
այդ
սերմերը
ցա
ավանականության
տեսությամբ,
սառնամանիքներ
չպետք
է
{լինեն}:
Եվ
ահա
թե
ինչպես
են
կատարում
այդ
ցանքը.
հողը
հ
երը
միշտ
ընդունելի
եղած
են,
ընդունելի
են
եւ
պիտի
{լինեն}
հոգեւոր
դասուն:
Կարծեմ,
որ
այժմ
հասկացար
միտքս
ինչ
ժողովրդի
մեջ
էլ
ուզում
է
նրանք
արտահայտվելիս
{լինեն},
շտապում
եմ
տեղեկացնել
ձեզ,
ողորմած
պարոն,
մեր
որ
արհաւիրք:
Յամենայն
դէպս,
եթէ
հայերը
ստիպուած
{լինեն}
զրկուելու
իրենց
առաջին
կանոնադրութիւնից,
ապա
ազգ
ոնները
իրանք
գրեն
աւելի
մաքուր
եւ
յստակ
եւ
օրինակ
{լինեն}
մեզ
իւրեանց
մաքուր
հայախօսութենովը։
Այնպէս
որ,
եր
մտերմութեան,
ինչ
եմ
ասում
ես,
մեք
պիտի
աւելի
{լինենք},
քան
թէ
մտերիմ,
ըստ
որում,
մեք
եղբայրք
ենք,
ը
ի
յարաբերական
արժանաւորութիւն
է,
եթէ
համեմատելու
{լինենք}
նորան
այլ
կենդանիների
հետ,
որ
չունէին
այդ
բաները
իտ
եղիք
իմ
մասին:
Յուսամ,
որ
Պատկանովին
յանձնած
{լինես}
70
մանէթ,
բայց
ես
մոռացա
գրել
այն
ժամանակն,
որ
ան
անկամ
լռությանս
պատճառով,
բայց
պիտի
ներողամիտ
{լինես},
եթե
իմանաս
իմ
ողորմելի
վիճակը
եւ
դրությունը,
ո
ս
ինչի՞ն
-
եթէ
ոչ
սուրբ
բնութեան:
Ե.
ՕՐՀՆՈՒԱ՜Ծ
{ԼԻՆԵՍ},
ՔՈՅՐ...
Ով
կոյս,
թող
սիրտդ
օտար
լինի
Զուր,
ա
դունես
Սիրակարօտ
լքեալ
հէգին
`
Յար
օրհնուա՜ծ
դու
{լինես}:
Թէ
ոք
գլխի
տեղ
չունենայ,
Դու
բարձերըդ
տաս
նր
`
քեզ
Ցից
ընծայէ
ամէն
տարին.
Յար
օրհնուա՜ծ
դու
{լինես}:
Թէ
սիրակէզ
հէգ
ծարաւին
Պտղից
պտկից
ջուր
խնդրի
,
Չի՛
ցամաքի
աղբիւրդ
վճիտ,
-
Յար
օրհնուա՜ծ
դու
{լինես}:
Թէ
տաս
այգիդ
մշակելու
Ջահէլներին
այգեգործ,
Ե
Բունդ
կը
լինի
միշտ
զօրաւոր,
-
Յար
օրհնուա՜ծ
դու
{լինես}:
Թէ
մէկը
գայ
վարդըդ
խնդրի,
Դու
-
որպէս
մայր
գթ
տանես
Եւ
տաս
գինին
քո
խմելու
`
Յար
օրհնուա՜ծ
դու
{լինես}:
Զ.
ՄՈԳԱՊԱՇՏԸ
ԶՈՀԱԲԵՐՈՒՄ
Է
"Celestial
Dian,
կվում
է
ընդհանուր
եւ
անփոփոխ
կանոնի
տակ.
ո՞ւր
եւ
{լիներ}
սա,
ե՞րբ
եւ
լիներ՝
միշտ
միօրինակ
կատարվում
են
ս
ւ
անփոփոխ
կանոնի
տակ.
ո՞ւր
եւ
լիներ
սա,
ե՞րբ
եւ
{լիներ}
՝
միշտ
միօրինակ
կատարվում
են
սորա
վերա
բնության
պ
ոնե
կարողանանք
մենք
ցույց
տալ,
թե
ինչպե՛ս
պիտո
է
{լիներ}
օրագիր
ասած
բանը
մեր
ազգի
դաստիարակության
համար.
իմար
ավանակ,
ասում
է՝
եթե
նա
իմ
ձեռքում
ուսանող
{լիներ},
միայն
այս
բանի
համար
1
կգրեի:
Ինչեւիցե,
վերջի
ս
պատասխանել
կամ
խնդիրն
այնպես
լուծել,
որ
կարելի
{լիներ}
ասել
Satis
est
կամ
ecce
homo.
ես
հեռու
եմ
այդպիս
ցում
բավականաչափ
օրինակներ
կան,
որպեսզի
հնարավոր
{լիներ}
մատնացույց
անել.
Անանիայի
եղբայրը
եւ
իմ
քրոջորդի
ա
չի
դադարել
գիտակից
"
ես
"
լինելուց:
Եթե
Գրիշան
{լիներ}
որեւէ
բթամիտ
երիտասարդ,
ես
այդքան
չէի
ափսոսա,
բ
եւ
չէի
էլ
ընդունի,
եթե
մինչեւ
անգամ
այն
կատարված
{լիներ}
նույն
պարոնների
կողմից
առավել
ձեւականությամբ:
Ին
։
Չկայ
աշխարհի
երեսին
մի
այնպիսի
բան,
որ
ահարկու
{լիներ}
խաւարից.
սա
մի
զարհուրելի
վարագոյր
է,
որի
տակ
ի
,
եկեղեցին
ու
ազգը
ժողովուրդն
է,
որչափ
եւս
նվազ
{լիներ}
դորա
կրթության
եւ
հասկացողության
չափը:
Ուրեմն,
բան
հարկավոր
չէ,
եւ
դուք
զուր
տեղը
անհանգիստ
մի՛
{լինեք}:
Տկարությունս
չէ
ներում
երկար
բարակ
նամակ
գրե
մար,
արդեօք
յիսուն
տարու
մէջ
մի
բան
յառաջացած
կը
{լինէ՞ր},
թէ
ո՛չ:
Բայց
այսպիսի
հոգաբարձութիւնք
ես
բոլորո
.
Էմմանուէլի
նկարագրած
կասկածաւոր
եւ
երկչոտ
մարդը
{լինէի},
չէի
կարողանալու
դրականապէս
խօսել
այս
կամ
այն
բա
լու
կասկածաւոր
մարդերի
վիճակը,
եթէ
ես
առակուելու
{լինէի}
դորանով։
Մի՞թէ
այս
եւս
Մուզան
է
ասել
Պ.
Իսահակե
եմ,
երանի
թէ
այդ
ներածութենից
յետոյ
դուրս
գնացած
{լինէի}
դահլիճից,
որովհետեւ
վերջին
բաները
ոչ
եթէ
շարունա
ը,
եթէ
ես
չիմանայի
նոցա
լեզուն,
եթէ
հարկադրուած
{լինէի}
մի
միայն
կովի
նման
նայել
նոցա
երեսին:
Այսպէս
սկանալի
լինելով,
զուր
տեղը
պիտի
ժամանակ
կորուսած
{լինէի}
։
Այլ
հարկաւոր
եմ
համարում
մի
երկու
խօսք
ասել
այն
անգի
պատճառով.
քա՛վ
լիցի,
ես
մի
անհամ
մարդ
պիտի
{լինէի},
որ
սեպհական
ինձ
վերաբերեալ
բանի
համար
անհանգիստ
ակամբ
Աբելի
Արտասուաթոր
հեկեկէր,
ես
ցաւակից
{լինէի}
։
Նախամարդոյն
անդրանիկ
եղբայրասպան
մինչ
Կայէն
ոգիս,
կեանքըս
մաշեցաւ։
Մի՞թէ
ես
էլ
որ
{լինէի}
Մի
ալեւոր
ծերունի
Գերի
դառած
կը
հալուէի
րձութիւնից
հեռու
փախչել։
Այն
ժամանակ
ազատուած
կը
{լինէի}
չարաթոյն
ժանիքից
գազանների,
որ
այն
օրից
սկսած
ծա
որհրդոյն
եւ
չհանգուցանէր
'ի
ծերութիւնս.
եւ
կարող
{լինէի}
առ
նմա
գո՛նեայ
սուղ
ինչ
ժամանակ
մնալ,
թէպէտ
եւ
ո
աւելի
հարկաւոր
չէ,
երանի՜
թէ
ես
եւս
քո
պէս
անգէտ
{լինէի},
բայց
քո
աղօթքի
պէս
իմ
աղօթքը
եւս
արժանընդունակ
ա
"
Տէ՛ր
կեցո
"-ի
նօտերը,
ապա
թէ
ո՛չ,
խնդրած
կը
{լինէի}
ածել
այդ
եւս,
ըստ
որում
շատ
սիրում
եմ
այդ
տաղը:
ւ
չասացիք
առաւօտ,
որ
մի
րոպէ
աւելի
յառաջ
վայելած
{լինէի}
այդ
երգը
լսելու
երջանկութիւնը:
-
Առաւօտուն
չ
ող
համարձակուիլ
անցնել
այդ
փոսը,
որ
միշտ
քեզ
հետ
{լինէի},
եւ
այսչափիցը
եւս
շնորհակալ
եմ,
որ
դու
արժան
ես
մ
եմ,
չկամիմ
եւ
նորա
անունը
գրել,
եւ
երանելի
կը
{լինէի},
եթէ
հարկադրուած
չլինէի
նորա
մասին
եւս
գրել.
բա
պարոն
Մկրտիչը,
եթէ
ես
եւս
հոկտեմբերին
ամուսնացած
{լինէի},
ինչպէս
մտածում
էի,
այժմ
երեխայս
մի
ամսական
կը
րգութիւնից
չհրաժարելու
համար,
պիտոյ
էր
ընծայաբեր
{լինէի}
իմ
կողմից,
որ
այբբենարանի
առաջնաթերթի
ճակատին
դր
մ
կարծում,
որ
Նազարեանցը
եւ
Նալբանդեանցը
զղջացած
{լինէին}
իւրեանց
մինչեւ
այժմ
գրածների
վերայ,
ինչպէս
դու
ա
,
եւ
ասես
թէ
դոքա
ինքեանք
մի
կերպարանուած
երկիւղ
{լինէին},
ասես
թէ
երկինքը
այն
պատճառով
հաստատ
պահել
էր
իւ
ան
եւ
լոմայափոխութեան
մէջ
մոլորուած
եւ
ապականուած
{լինէին},
եւ
ազգային
գիտութեան
եւ
յառաջադիմութեան
տունը
ա
ւթեան
եւ
յառաջադիմութեան
տունը
աւազակաց
այր
շինած
{լինէին}
։
Այս
խօսքերից
յետոյ,
որ
բաւական
հանդարտութեամբ
յց
տալ
մեզ
երկու
Հայ,
որ
միասին
խորհուրդ
կատարած
{լինէին}
ազգի
յառաջադիմութեան
վերայ,
հոգ
տարած
լինէին
ազգ
րած
լինէին
ազգի
յառաջադիմութեան
վերայ,
հոգ
տարած
{լինէին}
ազգի
զաւակների
կրթութեան
եւ
լուսաւորութեան
վերայ
եան
եւ
լոմայափոխութեան
մէջ
մոլորուած,
ապականուած
{լինէին}:
Սիրելիս,
աղաւնեվաճառութիւնը
եւ
լոմայափոխութիւն
րոյական
գործ
են,
որ
եթէ
մեր
Հայերը
եւս
պարապելու
{լինէին}
այդ
գործերով,
արժանի
էին
դատապարտութեան:
Մի
երի
բնակիչներին,
որ
օտարազգի
են
եւ
որ
գնողք
պիտի
{լինէին}
այդ
արհեստաւորների
աշխատութեններին:
Մշակութիւնը
թը:
Երանի՛
էր,
եթէ
գո՛նէ
արուեստներ
ծաղկեցուցած
{լինէին}
՝
բնութենից
հեռանալով,
բայց
եւ
այդ
չկայ
մէջտեղու
ց
գոնէ
այս
տարու
սկզբից,
եթէ
հոգաբարձութիւն
արած
{լինէին}
մի
արծաթագլուխ
գոյացնելու
համար,
արդեօք
յիսուն
տ
գի
օգտի
եւ
յառաջադիմութեան
մասին
խորհուրդ
կատարած
{լինէին}
միասին:
2)
Յայտնել
այն
պարոնների
անուանքը,
րձու
եղած
չլինէին,
նոցա
աշակերտքը
ինքեանք
գնացած
{լինէին}
Եւրոպա
եւ
Ալեքսանդրիա
ուսանելու,
այն
ժամանակ
նոք
մարդ,
ամենեւին
թարմատար
նշանակութեամբ,
որ
դուրս
{լինէին}
նորա
միտք
հասկացնող
բառերից
եւ
որ
չէին
բացայայտու
անցը
անգիտանում
է,
թէ
որպիսի
դպրոցներ
կամէի,
որ
{լինէին}
Հայաստանում,
եթէ
Ներսիսեան
ազգային
փոքրիկ
ուսում
յառաջ
տանեմ
խօսակցութեանս
թելը:
Եթէ
քաջ
վարժ
{լինէին}
ներգործող
պարոնները,
գուցէ
իւրեանց
խաղարկութեամբ
յ
տեղերում
կան
նաւթի
հանքեր։
Եթէ
փոքրիշատէ
ծանօթ
{լինէին}
նորան
Հանքաբանութիւնը
եւ
Քիմիան,
այն
ժամանակ,
գ
նախ
եւ
յառաջ,
որ
յետոյ
ազգի
ուսումնականքը
կարող
{լինէին}
ազգային
պատմութիւն
գրելու
ձեռք
զարկել:
1.
Մ
Վաղարշակը
չեն
եղել
յիշատակարանք
կամ
գրուածք.
եթէ
{լինէին},
նա
կարօտելու
չէր
Նինուէի
դիւանին։
Բայց
Վաղարշա
ան.
մի՞թէ
չէ
կարելի
մտածել,
որ
Հայք
եւս
ունեցած
{լինէին}
այս
սովորութիւնը:
Գուցէ
թէ
եղած
եւս
լինի
այս
Հայ
խոհների
գովեստը,
եթէ
դոքա
մի
օր
սխալուելով
տալու
{լինէին}
մեզ,
նախատինք
համարում
ենք
ներկայումս
եւ
պիտի
հա
.
եթէ
այդպէս
լինէր,
ապա
նորա
աշխատութիւնքը
պիտի
{լինէին}
Հայերէն
եւ
հարկաւորապէս
այլ
կերպարանքով
եւ
այլ
հո
ր
Հայերը
իւրեանց
կրօնը
կամ
դաւանութիւնը
զոհ
բերած
{լինէին}
իւրեանց
քաղաքականութեան
կամ
մի
այլ
ապահովութեան:
՞նչ
զօրութիւն
ունէին
այդ
գաւառները,
որ
կարողացած
{լինէին}
նորանով,
իւրեանց
մէջ
դարձնել
դրամի
շրջանառութիւն
էրութիւնքը,
որ
պէտք
է
եւ
աւելի
շատ
նեղութեան
մէջ
{լինէին},
քան
թէ
ինքը,
ծիծաղում
են
Թիւրքիոյ
ղուրուշների
չլինէին
Փիւնիկեցի
յատուկ
անունը,
եթէ
նոքա
ապրած
{լինէին}
մարդու
անունով,
նոքա
չպիտի
վերջանային,
որովհետե
ասածը,
գուցէ
քո
որդիքը
կամ
նոցա
սերունդը
ապահով
{լինէին}:
Բացի
սորանից,
ուր
չկայ
դուրս
արտադրող
զօրութիւ
աստացել
էր
նոցա
հայրը,
այն
ժամանակ
բիւրաւոր
պիտի
{լինէին}
հարուստների
թիւը,
փո՛քր
է
այս,
աղքատ
ասած
բանը
ենք
ասում,
չէին
կարող
եւ
չէ
պիտոյ
պատճառ
եւ
հիմն
{լինէին}
մի
այսպիսի
գործի,
հաւատարիմ
մնալով
իւրեանց
սկզբո
եւ
այլ
յաջողեցուցիչ
որպիսութիւնքը
պիտի
նպաստաւոր
{լինէին}
նորա
մեծ
յառաջադիմութեան:
Եւ
այդ
թատրոնը
ներկայ
երիտասարդք
Իւրեանց
անձը
երջանիկ
Կը
հաշուէին,
թէ
{լինէին}
Նորա
ձեռքում
խաղալիկ...
Այժմ
փողոցում
քնում
է
նա
,
չկայ
մէկ
խօսք,
որ
"
Հիւսիսափայլի
"
գրիչքը
գրած
{լինէին}
առանց
չափելու
եւ
կշռելու.
ուրիշ
խնդիր
է,
թէ
ինչ
ով
պարապեցուցանել
ընթերցողները,
որ
ե՛ւ
հասկանալի
{լինէին}
նոցա,
ե՛ւ
ազդեցութիւն
ունենային
նոցա
հոգեղէն
զար
ների
հիման
վերայ
հեղինակի
գրելիքը
առաջինը
պիտոյ
է
{լինէին}
նոր
հայախօսութենով։
Երկրորդ՝
հեղինակութիւնը
պիտ
ելորդ
էր
ասել,
եթէ
մեր
Ազգի
բոլոր
որդիքը
ձեռնհաս
{լինէին}
քննել
իմաստասիրաբար,
թէ
ի՞նչ
է
Պապականութիւնը
առ
արամիտ
մարդիկ,
ցոյց
տալով
մի
արագիլ,
հաւատացրած
{լինէին}
նորան,
թէ
այս
է
ահա
սիրամարգը։
Այսպիսի
վատաբաղդ
ենտները,
իւրաքանչիւր
դիպուածում
անշուշտ
հասնելու
{լինէին}
առարկայական
էութեան,
զարգացումը
ոչ
միայն
դանդաղ
կախ:
Այսպիսի
գործարանում
ծառայող
անձինքը
պէտք
է
{լինէին}
լուսաւորեալ,
անփառասէր,
եւ
ազգի
բարեբախտութեան
.
պէտք
է
լաւ
հասկացած:
Սոքա
առաւել
լաւ
մարդիկ
կը
{լինէին},
եթէ
իրենց
որպիսութիւնը
արդարութեամբ
խոստովանելո
առհասարակ
ապացուցանում
է
փորձը:
Եթէ
նոքա
կամեցած
{լինէին}
հայրենիքին
ծառայել,
կարող
էին
իւրեանց
ջերմեռանդո
խորհրդական
անդամի,
եւ
միւս
անպիտանների
անուններ
{լինէին}:
Թէպէտ
ես
շատ
աշխատեցի
իմանալ
մի
փոքր
որոշակի
բա
տարուց
շինուած
վանքերից
փոքր
պակաս
կամ
յետ
մնացած
{լինէին},
ապա
բնա՛ւ
արժանի
չէի
համարիլ
ինձ
այնտեղ
մնալ։
յս
բանից,
թէ
երեւելի
եւ
հարուստ
մարդիկ
պիտի
եղած
{լինէին}
Փարպեցու
ծնողքը։
Երկրորդ,
Փարպեցին,
խօսելով
քով,
թէպէտ
ես
բժիշկ
չեմ,
պիտոյ
է
դոքա
դիւրամարս
{լինէին}.
պատճառ,
այդ
բոլորի
մէջ
եւս
չկայ
եւ
ո՛չ
մի
հատ
փ,
ասես
թէ
դոքա
կենդանութեան
ժամանակ
անապատականք
{լինէին}.
բայց
ինչպէս
եւ
իցէ,
ով
եւ
լինէին
դոքա,
դժոխքո
կ
անապատականք
լինէին.
բայց
ինչպէս
եւ
իցէ,
ով
եւ
{լինէին}
դոքա,
դժոխքումը
մանկլաւիկ
լինել
տէր
սատանայի
պալ
խաբէութիւն
է.
եթէ
մեր
պապերը
եւ
հայրերը
սերմանած
{լինէին},
մեք
այժմ
կը
հնձէինք,
ներկայումս
չենք
հնձում
նո
ողների
առաջեւ,
եթէ
դոքա
հայեր
չլինէին
եւ
չիմացող
{լինէին},
թէ
Մանուշակը
ինքը
չէր
մեղաւոր
այսպէս
ընթանալով
քումը
եւ
ուխտ
էր
դրել,
թէ
նորա
ծնողը
հարկադրելու
{լինէին},
Դօնը
ընկնիլ
խեղդուիլ,
քան
թէ
այսպիսի
մարդու
կի
ց
մինին
ընդդէմ
մեր
կամքին
եւ
յօժարութեանը
կապելու
{լինէին}
մահով
միայն
վերջանալու
կապով
մի
այնպիսի
մարդու
հե
մահու
Մեծին
Սահակայ
եւ
Մեսրոպայ,
յորոց
հալածեալ
{լինէին}
անխնայ
երանելիքս
այսոքիկ,
այպանելով
զտգիտահալած
որ
բոլոր
ներկայ
բաների
կարգերի
ընդդէմ,
ինչպէս
եւ
{լինէին}
սոքա,
զրահաւորուի
մի
մշտնջենաւոր
պատերազմի
եւ
խռ
թենովը
պիտոյ
էր
1537
թուականի
սկզբումը
Վենետկումը
{լինէին}
։
Բայց
պատերազմը,
որ
պատրաստւում
էր
բորբոքուիլ
Ֆ
չպէս
ցանկանում
էր
Պապականութեան
սիրտը,
թէ
գրուած
{լինէին},
եւ
կանոն
գրքի
յօդուածներով։
Երկրորդ
մասնումը
հ
զօրութենով,
մի
քանի
մահացու
մեղքեր,
որոնք,
թէ
{լինէին}
մի
մարդի
վերայ,
զրկում
էին
նորանց
Կարգին
անդամ
լ
նդամ՝
հաշիւ
չ'դնելով
նոցա
մեղքերը,
որչափ
եւ
մեծ
{լինէին}
սոքա։
Ունկնդիրները
երկար
փորձուելուց
յետոյ
անցնո
ւթեան
զօրութենովը
կարելի
էր
բռնել
նորանց,
ուր
եւ
{լինէին}
նոքա,
եւ
դատել
դատապարտել
Կարգի
դատաստանովը։
Եւ
ւնենալով
միմեանց
վերայ,
անպատճառ
պիտոյ
է
եւ
հեռի
{լինէին}
միմեանցից,
որով
Գեներալի
իշխանութիւնը
լինում
էր
րոնք
նուիրուած
էին
միմիայն
այն
բանին,
որ
պաշտպան
{լինէին}
Պապական
իշխանութեանը,
որ
թեւ
ու
թիկունք
դառնային
աւատ
պաշտելու,
միայն
այն
պայմանով,
որ
հակառակ
չ'
{լինէին}
այդ
հաւատները
Տէրութենական
հիմնաւոր
օրէնքներին։
իւ
թէ
ուրիշ
թեկնածուներ
ունենայ,
որոնք
որ
արժանի
{լինէին}
այդ
կոչումին:
Եւ
3.
Հայ
ազգը
պարտաւորեցւու
մարդը
կը
հասկանայ
նոյնպէս,
եթէ
այդ
բառերը
գրուած
{լինէին}
ինչպէս
հարկն
էր՝
"
ճանապարհ
",
"
աշխարհ
"
եւ
այ
ղծ
շնորհակալութիւնը։
Կը
ցանկանայինք,
որ
օգտակար
{լինէին}
նորան
մեր
բարեմիտ
փոքր
ի
շատէ
ծանօթութիւնքը
նորա
ում
մասունք
բանին,
որով
շատ
խառնափնտորութիւնք
կը
{լինէին},
այլ
եւ
բառի
կազմութեամբ։
Ստոյգ
է,
աներեւոյթ
ե
նոցայ
մշակողքը
միայն
մի
քանի
առաջադէմ
ազգեր
եղած
{լինէին}:
Ազգերի
սեփական
դպրութեան
մէջ,
այսինքն
նոցայ
բա
ւթիւն,
այն
առասպելական
ժամանակների
եղածները
պիտի
{լինէին}
շատ
հասարակ
եւ
խեղճ
բաներ:
Թողնելով
այն
պարոններ
ւ
համար.
կամ
պատճառքը
պիտի
աւելի
սաստիկ
եւ
ազդու
{լինէին},
կամ
հետեւանքը
մի
փոքր
մեղմ:
Բայց
մենք
ասացինք
ի
մէջ
էլ
կան,
որոնց
հեղինակքը,
եթէ
այսօր
գրելու
{լինէին}
այդ
բաները
անշուշտ,
այնպէս
գրելու
չէին
այս
պատճա
":
Ո՛հ,
երանի՜
թէ
մեր
ամէն
պատանիքը
այդպէս
{լինէին}.
այն
ժամանակ,
Կոմս
էմմանուէլի
եւ
Մեչուխեչայի
ար
եչուխեչայի
արտասուքը
վաղո՜ւց
եւ
վաղուց
սրբուած
կը
{լինէին}:
Սխալւում
է
պ.
Պռոշեանցը.
ազգը
ընդունեց
ա
տեղեկութեններից։
Երանի՜
թէ
եւ
այս
բաները
գրուած
{լինէին}
ինչպէս
տեսանում
ենք
օտար
լեզուների
մէջ։
Նոր
լ
լի
պարոնները
եթէ
փոքրիշատէ
ուղիղ
տեսութիւն
ստացած
{լինէին},
կը
տեսանէին
այդ
խորհուրդները,
բայց
ափսո՛ս,
որ
մեծատունքը
առաւել
մեր
կարծիքով
պիտոյ
է
նախանձաւոր
{լինէին}
ազգի
լուսաւորութեանը
եւ
պատշաճաւոր
խրախոյս
եւ
քաջ
ը
գնացին,
եւ
եթէ
գնացած
չլինէին
վաղուց,
հին
չէր
{լինէին}.
ինչ
որ
մնացել
է,
նորա
պահպանութիւնը,
նորա
մշա
նք
այդ
գործը
եւ
չէինք
ծանրաբեռնելու
ձեզ,
եթէ
մօտ
{լինէինք}
Մասեաց
դարեւանդին
եւ
եթէ
նորա
Մուզան
խօսակից
լինէ
դ
վտանգից,
եթէ...
եթէ...
Վերջապէս,
եթէ
դրուած
{լինէինք}
այլ
հանգամանքի
մէջ,
քան
թէ
գտանւում
ենք:
Սո
§1.
Պ.
Չերքեզեանցին
յարգութիւն
ցոյց
տուած
պիտի
{լինէինք}
՝
պատասխանելով
նորա
գրուածին։
Բայց
մեք
կարող
չէի
ուածի
պատճառով,
այլապէս
դէպի
չարը
պիտի
գործ
դրած
{լինէինք}
ընթերցող
հասարակութեան
համբերութիւնը՝
ձանձրացնել
,
որ
անհամեմատ
մեծ
էր,
քան
թէ
մերը,
թէեւ
սիրած
{լինէինք}
հանգուցեալը
իբրեւ
մեր
անձը.
սփոփել
եւ
մխիթարել
ս
հրաւէրի
ժամանակ,
հարկաւոր
էր,
որ
վերահասու
եղած
{լինէինք}
դոցա
բոլորի
բնաւորութեանը,
որովհետեւ
առանց
այսպի
.
լաւ
որ
մի
օտար
մարդ
չկայ,
եթէ
ոչ,
խայտառակ
կը
{լինէինք}
քաղաքի
մէջ,
թէ
Թիւթիւնճի-օղլուի
Մանուշակը
իւր
հա
մարդուն
կեանքը
դնել
սիրու
համար:
Մէք
ինչպէ՞ս
կը
{լինէինք}
Աստուծոյ
պատկեր,
եթէ
նա
սէր
է,
իսկ
մէք
միանգամա
բանութիւնը,
վերջինս
եթէ
չլինէր,
առաւել
գոհ
պիտի
{լինէինք}:
Հեղինակի
լեզու
ասելով
չենք
իմանամ
Աշտարակի
է...
Ինձ
Բէգզադէ
են
ասում:
-
Թող
եւ
Շահզադէ
{լինէիր}
դու,
այնուամենայնիւ,
այդ
քո
մականունը
ոչինչ
բան
ր
ընտանիքի
եւ
իւր
համար
յատկապէս։
Եթէ
դու
ստացած
{լինէիր}
Աստուծուց
դուստր
եւ
դաստիարակած
նորան,
նա
պիտոյ
ջեւ:
-
Հը՛մ,
-
արեց
Շամիլը,
-
դու
ուրախ
կը
{լինէիր},
որ
ես
իմ
ձեռքով
առնէի
քո
դատաստանը,
բայց
ի՛նչ
ասին:
Չգիտեմ,
թէ
ի՛նչ
ազգից
ես
դու,
բայց
ով
եւ
{լինէիր},
մի՛
արհամարհիր
իմ
անձը,
մի՛
անարգիր
իմ
ազգը
այ
բաղդով,
ոչ
մի
հոգացողութեան
նշան,
որ
ցոյց
տուած
{լինէիր},
չտեսայ
մինչեւ
այսօր:
Օրերը
անցանում
են,
մեր
կ
չ
որ
ունէիր
ասելի...
Կը
տանեմ,
թէեւ
պատրաստած
{լինէիր}
ինձ
մի
խորտակիչ
հարուած,
հանդարտ
հոգով
կը
լռեմ
ք
իր
իմանալ
որեւիցէ
մէկ
նորութիւն,
եթէ
վաղուց
լսած
{լինէիր}:
Անցեալ
1860
թուականի
յունուար
ամսոյ
23-ին
պատահ
եթէ
հաշտ
չէք
միմեանց
հետ,
դուք,
որ
պիտի
օրինակ
{լինէիք}
ձեր
ազգին,
քարոզում
էք
բարոյականութեան
ընդդէմը.
ռութիւնը:
Ինչ
ասեմ.
եթէ
բժիշկ
կամ
թէ
բնագէտ
{լինէիք},
կարո՛ղ
էի
հասկացնել
ձեզ,
թէ
սեռական
գործարաննե
դի
իրաւունք,
եւ
առանց
այդ
արծաթին,
պիտոյ
է
մինը
{լինէիք}
այն
ռամիկներից,
եթէ
ոչ
աւելի
վատթար.
ըստ
որում
պիտոյ
է
լինի.
պատճառ,
չեմ
կարծում,
որ
համաձայն
{լինէր}
իմ
վաճառական
տեսութեանը
(теорія):
-
Դու
ի՛
ապէս
մի
պիղծ
բան
է,
որ
անպատճառ
պիտոյ
է
հիմնուած
{լինէր}
սատանայական
կանոնների
վերայ։
Ո՛չ,
ո՛չ,
վաճառակ
,
ո՛չ
մի
տեղում
չենք
տեսանում
մի
բան,
որ
սեփական
{լինէր}
հասարակ
ազգին,
չենք
տեսանում
մի
ծառ,
որ
ազգը
մի
նում
մի
ծառ,
որ
ազգը
միաբան
գործակցութեամբ
տնկած
{լինէր},
եւ
ազգային
եղբարց
կծու,
բայց
ճշմարտախօս
մեղադր
դեռ
Հայաստանը
չունի
գիտնական
որդիք,
որ
իւր
կաթով
{լինէր}
մեծացուցած։
Թո՛ղ
այդ
գաղափարական
Հայաստանը
յառաջ
էինք
Մասեաց
դարեւանդին
եւ
եթէ
նորա
Մուզան
խօսակից
{լինէր}
մեր
հետ:
Եւ
ձեր
հետ
խօսելու
վերայ
եւս
կասկած
ուն
կարո՞ղ
էր
դա
վատթար
մարդ
լինել,
եթէ
սնած
ու
աճած
{լինէր}
մի
վատթար
շրջակայքի
մէջ,
կամ
մի
վատթար
մարդ
առաք
գէտ
եւ
հետախոյզ
մարդ,
թէեւ
սակաւ
միջոց,
կենակից
{լինէր}
մի
այդպիսի
մանուկի
հետ:
Այսպիսի
փորձական
քնն
Տէրութենական
հարկերից
եւ
պաշտօններից,
որպիսի
եւ
{լինէր}
ձեր
կոչումը,
տասն
տարի
ժամանակով,
բայց
այդ
ժամա
աջանալու
էին
գետի
մօտաւորութենից:
Ինչպէս
եւ
եղած
{լինէր}
այս,
միայն
քաղաքը
բաւական
գեղեցկաշէն
է,
տուները
քաղաքի
մէջ,
որ
պատկանէր
հասարակութեան
եւ
շինուած
{լինէր}
մի
բարոյական
խորհրդով,
զորօրինակ՝
Թէատրոն,
Մատ
բնութեան
բժշկարար
ներգործութեանը,
եթէ
այսպէս
եւս
{լինէր},
ճշմարիտ,
մահացութիւնը
չէր
կարող
այնքան
շատ
զայ
ններ,
չգիտէ,
թէ
ամենայն
դեղ,
որքան
եւս
օգտակար
{լինէր}
դա
մի
տկարութիւն
բժշկելու
մէջ,
այնուամենայնիւ,
եւ
չկային
այն
մտածութիւնքը,
որոնց
համար
հարկաւոր
{լինէր}
ձեւ
ու
ոճ
որոնել:
Մի
գիրք
վեր
առնուլ
եւ
մտածութե
կան
բազմակողմանի
ուսումնարան,
որի
խորհուրդը
եղած
{լինէր}
պատրաստել
կրթեալ
եւ
խելացի
քաղաքացիք,
գիտուն
եւ
բնագէտք,
եւ
այլն,
եւ
այլն,
այն
ժամանակ
ա՛յլ
կը
{լինէր}
ճշմարտութեան
եւ
նորա
պաշտօնեաների
վիճակը
Նախիջեւա
ապահովելու
համար,
գոնէ՛
այժմ
պիտոյ
է
հոգաբարձու
{լինէր}
մի
արծաթագլուխ
կանաչացնելու
համար,
մի
լինելոց
ու
ի
գործի
հիմնարկութիւն,
շինել
մի
առարկայ,
որ
մօտ
{լինէր}
ժողովրդի
հոգուն
եւ
սրտին,
այնուհետեւ
ամենայն
կար
ւթենից,
պիտի
գերեզման
իջուցանեն
ինձ:
Թո՛ղ
այսօր
{լինէր}
այդ
ուսումնարանը
ոտքի
վերայ,
էգուց
գնայի
ես
գերե
այ,
էգուց
գնայի
ես
գերեզման,
գո՛նէ
փարատուած
կը
{լինէր}
սրտիս
կսկիծը
եւ
խաղաղ
հոգով,
ուրախադէմ
կը
հանդիպ
եան
եւ
յառաջադիմութեան
տունը
աւազակների
այր
շինած
{լինէր}
"։
Նշանակում
է,
թէ
ազգի
մէջ
կայ
գիտութեան
եւ
յա
րիտ,
եթէ
Ղզլարից
դէպի
Րեդուտկալէ
երկաթի
ճանապարհ
{լինէր},
անպատճառ,
կնքահայր
եւս
կը
շինէի
նորան,
մանաւա
համար:
Պ.
Իսահակեանցը,
ասելով
"
երանի՛
կը
{լինէր},
որ
եւ
իմ
բաղդը
յաջողէր
այդ
համալսարաններումը
մի
ւելի
երջանիկ
լինելու
չէ՞ր
արդեօք
նա,
եթէ
լօգիկան
{լինէր}
բարեկամ,
քան
թէ
մի
վերացական
էակ:
Թող
բարեա
քան
ազնիւ
եւ
մշակուած,
ինչպէս
պիտոյ
է
եւ
արժան
է
{լինէր},
որ
ունենար
դաստիարակիչ
ազդեցութիւն
ժողովրդի
վեր
եւ
գործ
ու
պաշտօն
կատարող
անձն:
Անարդարութիւն
կը
{լինէր}
պահանջել
այստեղ
Հայերից
այն
բանը,
որի
համար
Ասիա
,
մանաւանդ
ինքը՝
հեղինակը,
ասես
թէ
ծնած
կարապետ
{լինէր}...
Միւսերը
եւս
խիստ
լաւ,
բայց
պետերբուրգեցի
աստ
եւ
թէատրոնական
բեմից
դաստիարակել
ազգը:
Երանի
կը
{լինէր},
որ
Թիֆլիզի
Հայքը
օրինաւոր
թէատրոնի
մէջ
ցանկանայ
նին
հանգամանքների
յարմարութիւնքը:
Շատ
գեղեցիկ
կը
{լինէր},
որ
մեր
ազգակիցքը
Մոսկուայի
պէս
տեղում
ցանկանայի
մի
բան
տեսանել
եւ
լսել
թէատրոնական
բեմից։
Այդ
կը
{լինէր}
նոցա
համար
մի
նոր
զարկ,
մի
նոր
շարժառիթ
յառաջադի
տե՛ղ
մեր
ազգի
մէջ
Մեսրովբ
մի
դուրս
եկաւ,
որ
գտած
{լինէր}
իւր
համար
մի
Վռամշապուհ.
մեր
հարուստ
իշխաններէն
ող
քեզ
արձակել,
թէեւ
մի
մարդ
քո
կշռով
ոսկի
տալու
{լինէր}
մեզ:
-
Ուրեմն,
ինձ
պիտի
տանէ՞ք...
-
Դէ
Լեզուագիտութիւնը
շատ
լաւ
բան
է.
ապա
ի՛նչ
կը
{լինէր}
իմ
վիճակը,
եթէ
ես
չիմանայի
նոցա
լեզուն,
եթէ
հար
ի
նման
նայել
նոցա
երեսին:
Այսպէս
ութ
ժամը
կը
{լինէր},
մի
պատանի
գեղեցկադէմ
եւ
գեղեցկազգեստ
մօտ
եկաւ
գ
իւնը
մի
պարարտ
խորոված
չէ,
որ
կուշտ
փորով
դժուար
{լինէր}
ուտել,
դա
ոչինչ
բան
չունի
ախորժակի
հետ,
կամեցար
յժմ
յայտնի
բնական
օրէնքներին:
Ինչպէս
եւ
եղած
{լինէր},
միայն
բանը
այս
է,
որ
Շամիլը
մի
թրջուած
կատուի
կալ
պիտի
անուանուի
Պ.
Նալբանդեանցը:
Ի՛նչ
լաւ
կը
{լինէր},
գո՛նէ
հնար
կ՚ունենայի
ես
եւս
ստանալու,
ուրիշնե
թը
միւս
կողմից
խեղդում
էր.
չկար
մի
մարդ,
որ
մօտ
{լինէր}
սրտիս,
որի
հետ
ունենայի
մի
հասարակաց
գաղափար:
Շ
ւն
եւ
կարէի
ի
սպառ
խափանել,
եթէ
ներգործութիւն
իմ
{լինէր}
ձեռնտու
առաջնորդաց:
Սերոբէ
Արքեպիսկոպոսն
կամեցեա
ցա
վիճակը
եւ
ցանկալի
էր,
որ
ազգը
մի
փոքր
կարեկից
{լինէր}
նոցա՝
վճռելով
նոցա
ապագան
եւ
կորզելով
այն
վհատակ
առողջ
դատողութեան
առաջեւ:
Եթէ
մեր
խորհուրդը
{լինէր}
գնալ
օգտի
եւ
շահաստացութեան
քամակից,
եթէ
մեր
ցան
ի
եւ
շահաստացութեան
քամակից,
եթէ
մեր
ցանկութիւնը
{լինէր}
սուրբ
համարել
ամենայն
հնար,
որ
ձեռնտու
էր
թէ՛
մե
ով
իւր
մնացորդ
եւ
փտած
ապրանքը,
որ
եթէ
վաճառելու
{լինէր},
անշուշտ,
իւրաքանչիւր
մանէթից
40
կոպէկ
պիտի
վնա
մբ
պիտի
մեռանին
եւ
ոչնչանան:
Երանի՜
թէ
լսելի
{լինէր}
ձեզ
իմ
ձայնը,
երանի՜
թէ
մի
քանի
զոհ
փրկէին
իմ
այ
օրինաւոր
պատմութիւն,
մի
այնպիսի
գործ,
որ
արժանի
{լինէր}
եւ
դիմանար
եւրոպական
քննութեան
հրափորձութեանը:
Զ
րդախ
հիմքերի
վերայ:
Ընկերութեան
խորհուրդը
կը
{լինէր}
իւր
գոյացուցած
արծաթով
ամենայն
խնամով
եւ
հոգաբարձ
հայհոյում
էր
այդ
գործի
հեղինակը:
Եթէ
նորա
գրածը
{լինէր}
մի
այնպիսի
բան,
որի
օրինակը
տեսուած
լինէր
որեւից
գրածը
լինէր
մի
այնպիսի
բան,
որի
օրինակը
տեսուած
{լինէր}
որեւիցէ
քաղաքակրթեալ
ազգի
դպրութեան
մէջ,
անշուշտ
րած
դրած
չէ
հանդիսի
մէջ,
որ
հասարակութիւնը
կարող
{լինէր}
բան
հասկանալ
եւ
չհաւատալ
այնուհետեւ
չար
լեզուների
ած
լինի
ընկնել
Հայ
մատենագրերի
կարգը.
եթէ
այդպէս
{լինէր},
ապա
նորա
աշխատութիւնքը
պիտի
լինէին
Հայերէն
եւ
հ
ի
Կեսարիա:
Եթէ,
արդարեւ,
սուրբ
Սահակի
օրով
{լինէր}
դադարեցուցած
մեր
կաթողիկոսների
ձեռնադրութիւնը
Կես
ան
հետ,
շատ
աննշան
էր
եւ
չնչին։
Թերեւս
եթէ
հնար
{լինէր}
իւրաքանչիւրին
տալ
ոչ
միայն
մի
քանի
շիլլինգ,
այլ
տալիս
իւր
պարոնին,
վաղո՛ւց
եւ
վաղուց
ազատուած
կը
{լինէր}
ստրկութենից,
եթէ
կարելի
լինէր
կառավարութեան
կամ
վաղուց
ազատուած
կը
լինէր
ստրկութենից,
եթէ
կարելի
{լինէր}
կառավարութեան
կամ
ազնուականին
ասել
ստրուկներին.
հասել
էր
մինչեւ
նորա
կորստական
ելքը:
Եթէ
հարուստ
{լինէր}
հասարակութիւնը,
կարօտութիւն
չկար
հնար
մտածելու,
նութեամբ
թերեւս,
եթէ
Հայը
միջնորդ
կամ
գործակատար
{լինէր}
երկու
համազօր
աշխարհների
մէջ,
գուցէ
կարողանար
ապ
ող
են
հաւատալ,
որ
եթէ
յիրաւի՛,
Լեհաստանը
արժանի
{լինէր}
անգլիական
համակրութեան
եւ
ահա
լրացած
էր
ամենայն
ի
գործնական
կողմերի
հետ,
այն
ժամանակ
գուցէ
ուղիղ
{լինէր}
քո
ասածը,
գուցէ
քո
որդիքը
կամ
նոցա
սերունդը
ապահ
վերայ
է,
երբ
մեր
ձեռքում
չկայ
մի
ոյժ,
որ
կարող
{լինէր}
մեր,
քսանից
դուրս
եղած
արծաթը
ներս
բերել
մեր
մէջ
ի
թիւը,
փո՛քր
է
այս,
աղքատ
ասած
բանը
բնաւ
չպիտի
{լինէր}
աշխարհի
վերայ:
Բայց
աւա՜ղ,
հարստութիւնը
ոչ
թէ
չ
րձեալ
դէպի
տնտեսական
խնդիրը,
որ
եթէ
կարգի
դրուած
{լինէր},
այս
խեղճ
մարդը
իւր
կեանքը
իբրեւ
շնորհք,
չպիտի
մութեան:
Եւ
այդ
թատրոնը
ներկայ
սերունդի
համար
կը
{լինէր}
մի
հոյակապ
յիշատակի
արձան,
որի
վերայ
պարծանքով
պ
օտարի
ձեռք
ընկնելով,
պիտոյ
է
յաւիտենական
զրկանք
{լինէր}
անմխիթար
Նախիջեւանին:
Կտակների
օրինակքը
`
`
հիմնելու
մի
այնպիսի
բարեկարգ
դպրոց,
որ
առաջինը
{լինէր},
եւ
տասն
տարու
մէջ
ամենայն
հայ
մարդ
պարծանքով
եւ
ազգային
աշխարհական
բարեկարգ
դպրոց
նախ
եւ
յառաջ
կը
{լինէր}
մի
լուսաւորութեան
առողջ
ծննդարան
մեր
ազգին.
երկր
ական
իշխանութենէ
երազեաց.
եւ
եղբայրն
հարցուխնդիր
{լինէր}
առ
ամենեսին,
եթէ
գուցէ
արդեօք
օրինակ
ի
պատմութեա
իկոսութիւն,
եւ
լուեալ
զԶաքարիայի
դիպումն՝
ուրախ
{լինէր},
զտեղափոխութենէ
Սինօդին
Էջմիածնի
՚ի
Թէոդոսիայ
խո
ապէս,
փոխանակ
ստացական
դերանուանս՝
յիմմէ,
հարկ
{լինէր}
զէականն
ի
գործ
դնել՝
յինէն:
Շնորհալի
եւս,
որ
պ
ր
մենք
չգիտենք
ընկերը
սիրել
ու
պաշտել,
Թէեւ
{լինէր}
այնպիսին
մեզ
համար
միշտ
բարեկամ,
Կարեկից
ո
սուքը
աչքերում.
Թէեւ
յաջող
ժամանակ
մեզ
մօտ
{լինէր}
ու
խնդար,
Մեր
քաջաբաղդ
գործերը՝
գովելով
ո
ք։
Երանի՜
թէ
նոցա
համար
Այս
գէթ
{լինէր}
մշտական.
Չէ՛,
կը
փըթի
եւ
այդ
պատանք
-
судит,
Ну,
նա
եթէ
ինձի
հետ
Միշտ
լաւ
{լինէր}
ինչպէս
էր,
Ведь
միշտ
Աղայի
մօտը
Նրա
վ
Պողպատեայ
սուրը
ծխուած
արիւնում...
Թէ
հնար
{լինէր}
քեզ
այդ
րոպէին,
Խաւարուիլ
իսկոյն
գիշերի
մթ
-ը,
որ
մէկ
ժամից
կը
գայ,
աւելի
երջանկութիւնաբեր
{լինէր}:
12
ժամ,
1863.
ընծայի
ընդունելութիւն:
Գնա՜ց
ո
ր
աւելի
ասելու
չէինք,
եթէ
այն
բռնաբարուած
աղջիկը
{լինէր}
մեր
քոյրը,
եթէ
այն
ծեծուած
կինը
լինէր
մեր
ամուսի
ւած
աղջիկը
լինէր
մեր
քոյրը,
եթէ
այն
ծեծուած
կինը
{լինէր}
մեր
ամուսինը,
բայց
կարծում
ենք,
թէ
Պ.
Չամուռճե
խօսեցաւ,
եթէ
Պօղոսի
չարագործութեան
ենթակայ
եղած
{լինէր}
իւր
քոյրը
կամ
կինը:
Ինչի՞
համար
է
այս
խտրութի
ար
պահպանեց
հայերի
կրօնը:
Ազգը
որչափ
եւս
թաղուած
{լինէր}
խաւար
տգիտութեան
մէջ,
այնուամենայնիւ,
եթէ
մի
մա
ի:
Ո՜հ,
ինչ
պատմութիւն...
Աւելի
դիւրին
պիտի
{լինէր}
պ.
Այվազովսքիին
Հիւսիսափայլի
մի
ուրիշ
բանի
վերայ
ագիր
կամ
պարբերական
հրատարակութիւն,
որ
նուիրուած
{լինէր}
մասնաւորապէս
այս
կամ
այն
նիւթին։
Այս
խօսքը
ասում
լ
մեր
կարծիքը
մի
օրագրի
մասին,
թէ
նա
ինչպէս
պիտի
{լինէր}
ինքը
իրեն։
Այս
մասին,
եթէ
ոչ
գրով,
գոնէ
բերանա
ենք
բացասական
կարծիքներ,
այսինքն
թէ
ինչպէս
չպիտի
{լինէր}.
ստոյգ
է,
որ
շատ
պարոններ
ուրիշ
օրագիրները
իրեն
դակ
ազգի
տրամաբանութիւնը,
եթէ
նաեւ
չինէականի
տակ
{լինէր}
աճում։
Թէ
տաճկի,
թէ
սատանայի
խնդիրը
այդ
չէ,
այ
չէին
անխորհուրդ
զեվզէկութեամբ,
այլ
եւ
օգտակար
կը
{լինէր}
նոցա
աշխատութիւնը
լեզուի
մշակութեան։
Մինչեւ
այժմ
եան
օրինաւոր
դպրոցների
եւ
Համալսարանի,
հասկանալի
{լինէր}
ընթերցողներին
եւ
միեւնոյն
ժամանակը՝
գրաւող
եւ
դա
՛ղ
էր
գտանել
այնտեղ,
որ
եւ
մտքի
կողմից
հասկանալի
{լինէր}
նորան
եւ
գրաւիչ։
Ուսումնական
բաները
հասարակ
ժողո
բանդ
ճշմարտութիւն
է
")։
Այո՛,
եթէ
այսպէս
{լինէր}
եւ
ընդհանուրի
համար,
մեք
երանելի
մարդիկ
էինք։
Բ
րի
համար,
մեք
երանելի
մարդիկ
էինք։
Բայց
ի՞նչպէս
{լինէր},
կայի՞ն
արդեօք
լինելութեան
պատճառները,
ո՞ւր
են
խուցը,
չէ՛
եւ
չէ՛
այն
դիտանոցը,
որտեղից
կարելի
{լինէր}
ազատ
տեսողութենով
նկատել
աշխարհի
իրողութիւնքը
եւ
յն
հանդէս
հանել
մի
հեղինակի
պակասութիւնք։
Այդ
կը
{լինէր}
մի
չար,
սեւահոգի
մարդու
գործ
եւ
անարժան
էր
ասուե
ների
դաստիարակութեանը,
որ
եւ
պիտոյ
է
շատ
ձեռնտու
{լինէր}
դորան։
Մեք
մեր
կողմից,
որպէս
ազգի
օգտին
ճշմ
ափ
ու
կշիռ
եւ
ֆրանսզների
համբերութիւնը
եթէ
ապառաժ
{լինէր},
չէր
կարող
դիմանալ
որ
չպատռէր:
Նա
էլ
չէր
յիշում
րդի
սպասաւորելով:
Այն
ժամանակը
պէտք
է
արդիւնաւոր
{լինէր}
գործարանը
եւ
ցոյց
տար
իւր
պտուղքը:
Պապի
արժանաւո
ի
միաբան
ընտրութեան,
պէտք
է
յաւիտենական
նախատինք
{լինէր}
նորան
եւ
պատճառ
տար
նորա
անունը
դրոշմելու
չարագոր
ծների
սեւ
տախտակի
վերայ,
խոհեմութեամբ
վարուած
կը
{լինէր},
եթէ
բոլոր
վէճերը
դադարեցնէր,
թողնէր
այն
բարեմի
իւրեանից
յետոյ,
եւ
նորա
անունը
մի
սիրելի
բան
կը
{լինէր}
Հռոմի
ժողովրդի
համար,
բայց
կարդինալը
կամաւ
հեռաց
րհուրդ
մարդ
էր.
այս
մէկ:
Երկրորդ,
եթէ
սա
{լինէր}
ողջամիտ
անձն,
պարտ
էր
նախապատիւ
համարել
ազգի
օգո
առայելով,
գործի
է
դարձել
նորա
չարութեան:
Լաւ
կը
{լինէր}
սորա
համար,
եթէ
իւր
դարբնութեամբ
պարապէր,
քան
թ
այման
է
եղել:
Առաջին,
որ
եթէ
սա
ճշմարտասէր
մարդ
{լինէր},
այնքան
բաներ
տեսանելուց
յետոյ,
չպէտք
է
գործարա
ինալի
ասութեամբ
պէտք
է,
որ
սա
շատ
երեւելի
վարպետ
{լինէր},
թէպէտ
եւ
իւր
արուեստի
մէջ
ոչինչ
արդիւնք
ցոյց
չտ
յանձն
առնլով,
չէ
կարողացել
արդիւնաւորել:
Լաւ
կը
{լինէր},
եթէ
յառաջագոյն
պատրաստուէր,
յետոյ
յանձն
առնուր
իմնադրի
մեծ
խորհրդին
համաձայն
եւ
շատ
արգասաւոր
կը
{լինէր}
տարաբախտ
Հռոմի
համար:
Ինչպէս
երեւում
է,
սոքա
շա
՝
տէր
Մուշէն,
տանում
էր
ինձ
իր
մօտ,
ինչ
տեղ
որ
{լինէր}
ինքը
ապահովութեան
դուրս
եկած։
Եւ
ա՛յսպէս,
իմ
նգամինը
եթէ
Տէրդ
գիտնար
եւ
ինձանից
համար
պահանջած
{լինէր},
որ
ամեն
բան
մանրամասն
քեզ
յայտնուէր,
այն
ժաման
մարդ,
որ
ողբալով
ասէր.
"
Երանի՜
թէ
գլուխս
ջուր
{լինէր}
եւ
աչքերս
արտասուքի
աղբիւր
"
եւ
նստէի
լայի
մեր
աշ
ւ
բերել
է
նոցա
շքեղութիւն
եւ
պարծանք,
եթէ
կարելի
{լինէր},
նախանձի
պատճառով,
շատերը
կը
կամենային
հնարք
գտ
Մենք
չենք
կարող
թոյլ
տալ,
որ
այդ
ժողովը
եղած
{լինէր}
մի
այլ
եկեղեցում,
մանաւանդ,
որ
Բաբգէն
կաթողիկոս
ւզում
է,
որ
Փարպեցին
Մեծ
Թարգմանչաց
աշակերտ
եղած
{լինէր}
։
Բայց
պէտք
չէ
մոռանալ,
որ
Խորենացին,
Կորիւնը
ե
րան
պարեգօտ
հագցրել։
Փարպեցին,
եթէ
նաեւ
մի
ամիս
{լինէր}
աշակերտուած
Մեծ
Թարգմանչաց,
ապա
անշուշտ
եւ
պարծա
աշխարհիս՝
տէր
Մուշէ,
տանէր
զիս
առ
ինքն,
ուր
եւ
{լինէր}
'ի
հովու։
Արդ՝
զառաջինն
կելոյն
իմոյ
զվարս՝
տէր
ահանին,
չէ
յիշում
իր
ազգակցութիւնը։
Եթէ
ազգակից
{լինէր},
ո՞րչափ
եւս
առաւել
պիտի
ասէր՝
"
ըստ
այդմ
մասին
ցու
Թղթում
յիշուած
Սեւուկը,
եթէ
այդ
մարդը
միա՛յն
{լինէր}
մեր
պատմութեան
մէջ
այդ
անունով։
Գրեթէ
400
տարի
յ
".
միթէ
չէ՞
կարելի
մտածել,
թէ
Սեւկոյ
ի
նախդիրը
{լինէր}
արանցի
նախդրի
կրկնութիւնը,
եւ
միթէ
ընդդէ՞մ
է
քեր
ների
վրայ
հասկանալ.
կարո՛ղ
էր,
որ
այդ
բանը
եղած
{լինէր}
եւ
եպիսկոպոսների
վրայ։
Թէեւ
այո՛,
մենք
էլ
երբեմ
ենք
կարող
թոյլ
տալ,
որովհետեւ,
եթէ
Ձուիկը
տարուած
{լինէր}
Պարսից
Դուռը,
անհնար
է,
թէ
նորա
պէս
ժրագլուխ
կինը
ւ
Թղթի
մէջ
փոքր
այլապէս
պիտի
խօսուէին,
եթէ
Ձուիկը
{լինէր}
երբեւիցէ
բռնուած։
Այս
պատուական
Մերհուժա
Նորա
ազգասէր
եւ
միշտ
վառ
հոգին,
թէեւ
շատ
պարապած
{լինէր}
առանձին
գործերով,
քաղցր
հաճութեամբ
սովոր
էր
մտած
իւր
մարմնի
նիւթական
զօրութեան
նուազութիւնը
արգելք
{լինէր}
գլուխ
բերելու
այն
դիտաւորութիւնը,
որ
յղացել
էր
ն
հաւատալ
չէ
կարելի,
եթէ
դժոխքի
վերայ
եւս
խօսելու
{լինէր}.
պատճառ,
նա
մի
յարակցութիւն
ստեղծագործելով
դժոխ
ւոր
էին
որպէս
ներածութիւն,
այլապէս
շատ
դժուար
կը
{լինէր}
քեզ,
սիրելի
ընթերցող,
հասկանալ:
Ինչպէս
աշխարհի
բալճի
վերայով.
դեռեւս
այնքան
մօտ
չէր,
որ
կարելի
{լինէր}
միմեանց
երես
տեսանել:
Քամը,
որ
թոյլտւությո
արբեցող
մարդ
է.
քա՛ւ
լիցի.
այդ
զրպարտութիւն
կը
{լինէր}:
Պ.
Մարկոսը,
ճշմարի՛տ
է,
խմում
է,
բայց
ինչպէ
ւմ
դաստիարակութեան
պակասութիւնը:
Եթէ
նա
կարդացած
{լինէր}
այն
գրեանքը,
ինչ
որ
ես
կարդում
եմ,
այն
ժամանակ
ա՞ր
արդեօք
այդպիսի
մի
աղջիկ.
ճշմարիտն
ասեմ,
եթէ
{լինէր},
այնուհետեւ
ամենայն
ջանք
պիտոյ
է
գործ
դնէի,
այդ
ետեւ
իմ
բոլոր
խօսակցութիւնքը
անտարակոյս
պիտի
լսած
{լինէր}
այդ
անպարկեշտ
մարդը:
Վեր
ելայ
պարսպի
վերայ,
կամ
ր
կարծիքը,
թէ
պիտոյ
է,
որ
այդ
մարդը
շատ
կանգնած
{լինէր}
կրակի
առաջեւ,
որովհետեւ
այդպիսիների
երեսը
մեծ
մա
եանց
գոյնը
երեսի
վերայ:
Ինչեւիցէ.
այդ
պարոնը
կը
{լինէր}
այսպէս
55
տարեկան։
-
Բարո՛վ,
բարո՛վ,
պ.
Մ
դ
եթէ
մի
այդպիսի
խնդիր
առաջարկես.
թող
այդ
խնդիրը
{լինէր}
խելացի
եւ
լօգիկական,
բայց
այդ
բոլորը
անուանելու
,
բայց
քո
աղօթքի
պէս
իմ
աղօթքը
եւս
արժանընդունակ
{լինէր}:
Մեր
գլխաւոր
պարտականութիւնն
է
եկեղեցիք
շինել,
պատրաստութիւն
կար
ձեռնտու
լինել,
եթէ
միայն
հնար
{լինէր},
որ
այդպիսի
գործողութիւնք
կատարուէին
առաւել
ստեպ
ացաւ
ֆրանսիարեն
խօսել,
ապա
թէ
ոչ,
անհնարին
պիտի
{լինէր}
միմեանց
հասկանալ:
Կոմս
էմմանուէլը
լարեց
իւր
ին
ասելու...
ո՛ւր
էր
այն
երանութիւնը,
որ
հնար
{լինէր}
սրտիս
վերայի
եղածը
դուրս
տալ
եւ
թեթեւանալ
այն
անտ
իտեն,
թէ
ի՛նչ
պայմաններ
էին
հարկաւոր,
որ
մի
երգ
{լինէր}
ազգային:
Նոքա
ունին
միայն
մի
պայման
եւ
համարում
սակայն
կոմսի
երեսը
չէր
ցոյց
տալիս,
թէ
նա
զգացած
{լինէր}
զուարճութիւն,
դորա
հակառակ
մթնում
եւ
մթնում
էր
ն
ենալու,
թէ
ի՛նչ
ասել
է
դպրոց,
եւ
թէ
ինչպէս
պիտի
{լինէր}
նա,
որ
լցուցանէր
իւր
խորհուրդը:
Պարոնը
կը
լինէր
լինէր
նա,
որ
լցուցանէր
իւր
խորհուրդը:
Պարոնը
կը
{լինէր}
այսպէս
մօտ
յիսուն
տարեկան,
միջահասակ,
հաստափոր
ութիւնը,
քան
թէ
լինելութիւնը,
եթէ
մարդը
պիտոյ
է
{լինէր}
ու
ապրէր
որպէս
մի
լոկ
բուսական
կամ
շնչական
արարած
ութեամբ:
Եղբայրս
որ,
եթէ
ես
չլինէի,
պիտի
ծառայ
{լինէր}
ուրիշին,
գլխաւոր
պատճառն
է
այս
բոլոր
բաների:
Նո
ը,
միշտ
աշխատում
էր,
որ
իւր
ծիծաղը
ուրիշի
համար
{լինէր}
մի
խրատական
ու
աչք
բացող
բան:
Այս
պատճառով
սկսեց
րից,
ճաղատ
ճակատից
եւ
խորշոմեալ
երեսից,
պիտոյ
է
{լինէր}
համարեա
թէ
վաթսուն
տարեկան.
ուրախ
բնաւորութեամբ
անցը
երկարահասակ,
չոր-չոր,
հասակը
կարելի
է,
որ
{լինէր}
մօտ
երեսուն
տարեկանի:
Ինքը
խարտեաշ,
գեղեցիկ,
կ
եւ
Նախիջեւանի
մէջ
չկան
այնպիսի
տեղեր,
ուր
կարելի
{լինէր}
ժամանակը
գործածել
այնպիսի
զուարճութեամբ,
որ
եւ
օ
կը
գործածել
այնպիսի
զուարճութեամբ,
որ
եւ
օգտակար
{լինէր}
միեւնոյն
ժամանակ,
թէատրոն
չկայ,
Ժողովարան
չկայ
տանալու.
մի՞թէ
քո
աչքումը
նոցանից
մինը
սիրելի
կը
{լինէր}
առաւել
քան
թէ
միւսը,
չէ՞
որ
ծնողքի
համար
զաւակնե
երի
վերայ.
եւ
միթէ՞
քո
որդու
մինը
եթէ
պահանջելու
{լինէր}
քեզանից,
որ
դու
աւելի
սիրէիր
նորան,
քան
թէ
միւս
ինը
ազատ
մնար
այս
օրէնքներից.
եթէ
նա
ազատ
մնացած
{լինէր}
սկզբումը,
կամ
մնալու
վերջումը,
երբեք
չէր
կերպար
եմ,
ի՞նչ
բան
է,
որ
ներսիցս
ասում
է,
-
թէ
լաւ
կը
{լինէր},
որ
չընդունէի
այդ
ասածներդ...
Բայց,
ինչպէս
տ
ն
Մկրտիչը,
-
միայն
խնդրեմ
այնպէս
առնէիք,
որ
այո՛
{լինէր}
քան
թէ
ո՛չ.
պատճառ,
ամենայն
մարդ
իւր
հաշիւը
ուն
եւ
տխրութիւնը
նորանցից
բաժանուելու
համար,
լաց
կը
{լինէր}.
լաւ
որ
մի
օտար
մարդ
չկայ,
եթէ
ոչ,
խայտառակ
կը
ւմ:
Բայց
չկարծեմ,
թէ
Շահումեանցը
այս
մտքով
ասած
{լինէր},
այլ
առաւել
շուտ
կարելի
էր
կարծել,
որ
եթէ
Թիւթի
կարգը,
նշանակում
է
թէ
որքա՞ն
շաքար
պիտոյ
է
ձգած
{լինէր},
մի՞թէ
մօտի
մարդիկը
չէին
նկատում
այս
բանը:
Ո
,
լսել
նորա
մի
քանի
ասած
խօսքը,
եւ
եթէ
տեղիք
կը
{լինէր}
այդպիսի
մեղադրանքի,
ապա
յիշել
Շահումեանցին
նորա
կոյս
պէտք
է,
որ
նախիջեւանցոց
սովորութենով
կարծած
{լինէր}
մի
գերբնական
բան...
Մի
ոգի...
Մեզիմեն
աղէկ
երայ
բերել
Մանուշակի
ուշը:
Արդէն
տասն
րոպէ
կը
{լինէր},
որ
Շահումեանցը
պարտէզն
իջած
ու
տեսած
Մանուշակը
ոքր
պատճառ
դղրդում
է
քո
ջլերը:
Ի՞նչ
պիտոյ
է
եղած
{լինէր}
այն...
Անպատճառ
կատու
կը
լինէր,
որ
քեզանից
իս
նչ
պիտոյ
է
եղած
լինէր
այն...
Անպատճառ
կատու
կը
{լինէր},
որ
քեզանից
իսկ
երկիւղ
էր
կրել
եւ
փախչում
էր,
թ
չ
հարուած,
հանդարտ
հոգով
կը
լռեմ
քո
խօսքը
`
թէեւ
{լինէր}
այն
իմ
մահու
դատակնիքը...
-
Այդպիսի
բաներ
չ
րակացաւ
ստանալով
ութ
ամսից
մեռաւ.
եթէ
նա
կենդանի
{լինէր},
ինքը
քեզ
կը
վկայէր,
որ
աչքի
փոքր
ինչ
շիլ
լինել
իմ
նորա
դստեր
ամուսնութենից.
ո՜հ,
ինչպէս
լաւ
կը
{լինէր}
իմ
բանը,
եթէ
այժմ
տար
ինձ
մի
հազարը,
ա՜խ
հազարը
ղ
տղայ
էր,
մի
ոչխարը
նորան
հազիւ
թէ
նախաճաշիկ
կը
{լինէր},
բայց
յետոյ
ընկաւ
բարակացաւի
մէջ.
այս
բոլորի
պա
,
երեւի
թէ
եղբայրը,
եթէ
բացասական
պատասխան
տալու
{լինէր},
պիտի
ուտէր
քրոջ
ձեռքից
այդ
հարուածը,
այն
պատճա
մ,
ասում
եմ
այն
պատճառով,
որ
եթէ
աշխարհի
երեսին
{լինէր}
մի
այնպիսի
կառավարութիւն,
որ
աստիճան
տար
անզգամո
թիւնքը,
այնպէս,
որպէս
թէ
ինքն
եւս
գործակից
եղած
{լինէր}:
Մեր
ցեղապետը
զարմացած
եւ
զարհուրած
դերվիշի
այս
ահանջէր,
մէք
եւս
այնքան
չհեռացնէինք,
ո՛չ
այս
կը
{լինէր}
եւ
ո՛չ
այն,
եւ
ամենայն
ինչ
կ՚անցանէր
խաղաղութեամ
էր
պարոն
Շահումեանցի
հետ:
Բացի
սորանից,
ի՞նչ
կը
{լինէր}
նորա
վիճակը,
այս
մտածելու
ժամանակ,
որ
պարոն
Շահ
ոյս
չկայ,
որ
մեծ
վշտերի
եւ
ցաւերի
պատճառ
պիտոյ
է
{լինէր}
այս
գրագրութիւնը,
եւ
անշուշտ
Մկրտիչը
եւս
իմանալո
մ
համարում
այս
եւս
ասել,
որ
եթէ
իմ
տեղը
այլ
մարդ
{լինէր},
ձեր
արած
բանի
համար
բոլորովին
կը
հրաժարուէր
ձեր
,
ինչպէս
մտածում
էի,
այժմ
երեխայս
մի
ամսական
կը
{լինէր}:
-
Ովի՞
աղջիկը
առեց,
-հարցրեց
սա:
-
Թիւթի
ար
տեղեկութիւնքը,
մի
ընկերութիւն,
որի
խորհուրդը
{լինէր}
հոգալ
ազգի
բոլոր
թէ՛
հոգեւոր
եւ
թէ՛
իմացական
պիտո
ն
այդ
միջոցին
Պապականութիւնը։
Ինչպէս
եւ
եղած
{լինէր}
այդ
բանի
շարժառիթը,
այսքանս
ստոյգ
յայտնի
է,
որ
սրտի
մէջ
յղանալով
կազմել
մի
ընկերութիւն,
մտածած
{լինէր},
թէ
այդ
ընկերութեան
խորհուրդը
լինելու
է
Հայոց
ազ
լ։
Չենք
կարող
թոյլ
տալ,
որ
նա
երազում
եւս
տեսած
{լինէր},
թէ
պիտոյ
է
գայ
մի
օր,
երբ
նորա
միաբանութեան
գլ
խանութիւնը
այդ
կղզու
վերայ,
իսկ
թէ
վէճ
բացուելու
{լինէր},
այն
ժամանակ
սպառնացած
էր
Նորմանդացոց
ասպատակութ
փոքր
բաների
համար,
միայն
թէ
դա
մի
կերպով
օգտակար
{լինէր}
պապականութեանը,
սա
իսկոյն
պատրաստ
էր
անտես
առնել
չէ
պիտոյ
մոռանալ,
որ
եթէ
Հայոց
ազգի
յոյսը
մնացած
{լինէր}
մեր
հայկական
աբեղաների
շնորհքին,
մեր
հին
լեզուն
կան
աբեղաների
շնորհքին,
մեր
հին
լեզուն
մնացած
կը
{լինէր}
այժմ
այն
դրութեան
մէջ,
ինչ
դրութեան
մէջ
էր
վերջի
կարդացած
չէինք
Չամչեանի
մի
գործը,
որ
այսպէս
թոյլ
{լինէր}
։
Տարակոյս
չկայ,
որ
մեծապէս
ներգործել
է
այստեղ
նոր
ք
կարող
թոյլ
տալ,
որ
Չամչեանը
քսան
միլիոն
հաշուած
{լինէր}
Հայոց
ազգը,
որ
շատ
շատ
չորս
միլիոն
է։
------
արթուցեալ
ի]
բազմաժամանակեայ
[իւրոյն
քնոյ],
զհետ
{լինէր}
լուսաւորութեան
եւ.
[հոգի
զգեցեալ
փութայր,
ճեպեր
]:
Գանգատանքդ
զհայկական
մանկտւոյն
յայնժամ
եւ
եթ
[
{լինէր}
իրաւացի]:
Եթէ
հնախօս
լեզուն
հայոց
գէթ
կրէր
յինքե
երակենցաղել
զնիրհեալ
հոգի
հայկական
մանկտւոյն,
որ
{լինէր}
ապաքէն
հրաժարելով
ի
քարուտն
ճանապարհ
է
եւ
ուղեւոր
աստանօր
այսպէս
կարգելոյ
եւ
կարգադրելոյ
հրաւիրեալ
{լինէր}
սուրբն
Մեսրոպ
ի
Վիրս՝
առ
ի
նոյն
գործ,
որոց
եւս
եալ
յանդիման
կացուցանէր
ի
զգեստը
19-երորդ
դարու,
{լինէր}
վասն
ազգի
գործ
մեծ
վճարեալ,
այլ
ազգն
մեր
ըստ
ժամ
աքին
զնոսա
եւ
երկրորդականս
անուանեալ,
այլ
թէ
դեպ
{լինէր}
հարցանել,
թէ
զի՞նչ
ապա
պիտոյ
էր
ուսանիլ,
ցուցան
վուրդն,
տալ
նմա
զայնպիսի
ուղղութիւն,
զի
նպատակն
{լինէր}
լուսաւորութիւն
ազգի,
անժխտելի
բան
է
թէ
ժողովուրդ
ս
աւանդել
ազգին
այնու,
զոր
ընթերցեալ
ոչ
խելամուտ
{լինէր}
գրելոցն,
այլ
եւ
հրճուէր
եւ
զուարճանայր
ի
յոգի,
անւոյն,
այլ
հաւանական
է
թէ
միայն
հեղինակք,
թէեւ
{լինէր}
նա
երկնային
ոք
եւ
անձն
առ
ի
լուսաւորել
զհայրենակի
հետեալ
ձայնարձակութեան
մարց.
ի
հարկէ
բարւոք
յոյժ
{լինէր},
եթե
պատուելի
հայրենակիցք
մեր
ազգասիրաբար
խնամ
տ
որել
զայն
ըստ
օրինակի
իրական
դպրոցաց
Եւրոպացւոց,
{լինէր}
գէթ
նոր
լեզու
ազգային,
լեզու
ռուսաց,
մասնաւոր
թ
ի
ամենեւին
կարծել,
թէ
այդ
անկիրթ
Իգնատիոսի
գրածը
{լինէր}.
երեւի
թէ
նորա
աշակերտներից
մինը
եւ
մանաւանդ
Լայ
յին,
այս
երկրում
մի
նշանաւոր
քաղաք
չ'կար,
ուր
չ'
{լինէր}
Յիսուսեան։
Շուտով
նորանց
թիւը
բարձրացաւ
մինչեւ
ո
ազանդութիւն
ունենալ
դէպի
Պապը,
ուր
եւ
ուղարկելու
{լինէր}
նորանց
Աւետարանի
քարոզութեան
համար։
Բայց
այս
երդ
ել
դատապարտել
Կարգի
դատաստանովը։
Եւ
եթէ
հարկաւոր
{լինէր},
աշխարհական
իշխանաւորները,
երկիւղ
կրելով,
որ
չ
ծների
հետ։
Եթէ
մի
առաւել
հարկաւոր
կամ
գաղտնի
բան
{լինէր},
այս
ծանօթութիւնքը
գրւում
էին
թուանշաններով։
Գե
արդիկը
նորից
հեթանոս
դառնային
(ինչպէս
եւ
պիտոյ
է
{լինէր}.
պատճառ,
խաբեբայութենով
էին
մկրտուած)՝
խնդրեց
իբրեւ
առիթ.
ուրեմն
բնականաբար
պիտոյ
է
բարեյաջող
{լինէր}
նա
Յիսուսեաններին։
Երբ
Հայր
Լաշէզ
թագաւորի
խ
րը
ամենեւին
ատում
է
այս
գիրքը
եւ
շատ
շնորհակալ
կը
{լինէր}
Պապից,
եթե
դատապարտէր
Պապը
այս
գիրքը։
Կլեմենտ
X
դէպի
հարկ
տեղը,
թէ
եւ
հինգ
հարիւր
Լիօի
ճանապարհ
{լինէր}
այն)։
Այս
պատճառների
համար
չէր
կարելի
վաւե
րը
այրուեցան
եւ
ոչինչ
բան
չ'մնաց,
որոնցից
կարելի
{լինէր}
հասկանալ
ջնջուած
Կարգի
գաղտնիքը։
Րիկչի,
ինչ
ժամ
ց
կարդալու.
աջահամբոյրը
ի
հարկէ
անշուշտ
պիտոյ
է
{լինէր}.
ես
եւս
այս
անկարգութիւնից
չհրաժարելու
համար,
պ
նդանին:
Ի
հարկէ
Սարգիսը
եւս
պիտոյ
է
հրամանակատար
{լինէր}.
եթէ
ո՛չ,
նոյն
ուղտը
նորա
դրանը
կը
չոքէր.
միեւ
ի
մտրակին
չէինք
արժանանում.
եթէ
ո՛չ,
այդ
եւս
կը
{լինէր}
ինձ
համար
մէկ
աւելի
տարաբախտութիւն
եւ
անվերջ
մտած
որոշ
նկատեցի
որ
այդ
կենդանին
հաւատարիմ
ծառայ
պիտի
{լինէր},
որովհետեւ
կարմիր
վզանոց
էր
ստացել
իւրեան
տիրոջի
Բայց
Կանոնադրութեան
մէջ
չկար
որեւէ
բան,
որ
կարող
{լինէր}
փոխել
հայերի
առ
Դուռն
ունեցած
հպատակութիւնը,
քան
իւնը
ընծայէր
նորան,
որ
զբօսեցուցիչ
եւ
օգտակար
կը
{լինէր}
նորա
երեխային
եւ
որ,
չնայելով
մաքուր
եւ
լաւ
թղթի
րան
էլ
երկարում
է
մեր
հատուածը։
Գուցէ
աւելորդ
էլ
{լինէր}
այս
աչքի
յայտնի
թուլութեան
վրայ
շատ
խօսել,
մանաւ
առկում
են։
Յայտնի
է,
որ
թէ
եմ,
ես
էն
էական
բայ
{լինէր}
եւ
միւս
բայերի
կազմող,
ուտում,
խմում,
պառկում
հարկաւոր
էր,
որ
այն
միջոցին
աւելի
հասակաւոր
եղած
{լինէր}
Վարդիթերը,
նորա
հայրը
`
Հեթումը,
անատամ
ծերունի
ուր
հանդէս
ունենար
այս
դաւաճանութիւնը
եւ
կապուած
{լինէր}
վիպասանութեան
ընթացքի
հետ
որեւէ
կապով:
Փափակի
յա
րան
էլ
երկարում
է
մեր
հատուածը:
Գուցէ
աւելորդ
էլ
{լինէր}
այս
աչքի
յայտնի
թուլութեան
վրայ
շատ
խօսել,
մանաւ
ւրս
գալու
համար
հարկաւոր
էր,
որ
այս
վերջինը
եղած
{լինէր}
դպրութեան
մէջ,
մինչդեռ
Ապարան
խօսքը
(յատուկ
առք
թեան
եւ
դորայ
պարագաների
հետ
եւ
որը
անհամաձայն
կը
{լինէր}
առողջ
դատողութեան
`
մերժէինք,
իսկ
որի
կողմում
որ
առողջ
դատողութեան
`
մերժէինք,
իսկ
որի
կողմում
որ
{լինէր}
աւելի
հաւանականութիւն,
ընդունէինք
որպէս
բնական
պ
Մեզ
թւում
է,
թէ
մեծ
ծառայութիւն
ցոյց
տուած
կը
{լինէր}
ազգին,
եթէ
պ.
Խատիսեանցը,
Թիֆլիսի
մագնիսեան
դի
րում,
համակարգաբար
դաս
տալու
կամ
ուսանելու
համար
{լինէր}
այդ
մշակութեանը,
այն
Ժամանակ
Եագէն
եւ
ժամէն
ֆրան
նական
գօտին
բարձր
է,
քան
թէ
կարող
էր
կամ
թէ
պիտի
{լինէր},
եթէ
նորա
շրջապատը
ընդարձակ
եւ
արեւակէզ
դաշտ
եղա
իսի
մեծ
բան
է,
որ
մէկ
առանձին
առնուած
հոգի,
թող
{լինէր}
նա
ամենամեծը
մահկանացուներիը.
այնուամենայնիւ
բաւ
սորանից,
պ.
Պոոշեանցը
արդեօք
չպիտի՞
դուրս
եկած
{լինէր}
բնականութիւնից,
եթէ
հայկական
կեանքի
մէջ
(ընդհան
ազդէր
բարոյականութեան
վրայ,
երկիրը
դրախտ
եղած
կը
{լինէր}.
բայց
ո՜ւր
է:
Նոյնպէս
Բագրատ
աղան
(եր.
1
ին
քան
թէ
այժմ:
Տարապայման
բթամտութիւն
պիտի
{լինէր}
մեր
կողմից,
եթէ
մեղադրել
ուզենայինք
մեր
միաբանին
ոյց
տուեցինք,
որ
ազգային
մատենագրութիւնը
պիտոյ
է
{լինէր}
նոր
եւ
կենդանի
լեզուով,
որ
կարողանար
կամուրջ
բան
ցած
կը
գլորուէր,
իւրեանց
կանգնելը
սիւնի
նման
կը
{լինէր}
գետնի
երեսին
թաւալ
գալ։
Ահա
այս
անձնապահութիւնն
զուի
միջում
կայ
հիանալի
խորհուրդ։
Երանի՜
թէ
հնար
{լինէր}
ասել
այդ
հնամոլ
պարոններին.
հին
լեզուի
միջումը
ե
,
ջերմ
է
եւ
սննդարար.
ուստի
սորանով
շատ
հեշտ
կը
{լինէր}
կերակրել
հայոց
ազգի
սոված
հոգին
եւ
սա
աւելի
հիւթ
ն
հաստատել,
թէ
պիտոյ
էր
խօսել
այնպէս,
որ
դժուար
{լինէր}
հասկանալը։
Ուրեմն
եթէ
դժուար
հասկանալի
խօսելը
գո
րբառ.
պատճառ,
որ
մեր
նպատակին
առաջին
արգելքը
կը
{լինէր}
այդ,
այլ
միշտ
իմացել
ենք
այն
յստակ
հայախօսութիւն
եւ
այսօր
ոչ
մի
մեռած
մարդ,
թէեւ
շատ
էլ
ագահ
եղած
{լինէր}
իր
կեանքում,
գերեզմանից
դուրս
չէ
եկել,
որ
իր
ժա
ալով
միմիայն
հասարակ
ժողովրդի
բերնին,
պիտի
ճապաղ
{լինէր}
ընդհանրապէս,
որովհետեւ
գրի
մէջ
չմտնելով՝
ճշտուա
Չկայ
աշխարհիս
երեսին
ազգ,
որ
բարբարոս
լինելով՝
{լինէր}
վսեմացած,
չկայ
նոյնպէս
ազգ,
որ
քաղաքագործուելով
արողութեան
արդիւնքը։
Եւ
ամեն
այդպիսի
մարդ,
թէեւ
{լինէր}
սխալուած,
այնուամենայնիւ
այնքան
մեղաւոր
է,
որքա
ւ
չէ՞,
որով
գրում
ես
այս
տողերը"։
Ո՛հ,
եթէ
սա
{լինէր}
հասարակաց
ազգի,
ո՛չ
սա,
այլ
երկու
աստիճան
տակաւ
,
ո՛չ
սա,
այլ
երկու
աստիճան
տակաւին
սորանից
ցած
{լինէր}
մի
հասարակաց
լեզու,
գլուխս
քարը
կը
տայի,
էլ
չէի
ւ
համարձակ
երկու
տող
չէ
կարող
գրել,
որ
հասարակաց
{լինէր}
հասկանալի՝
բովանդակելով
իր
մէջ
արդի
գիտութեանց
վ
շրջապատի
վերաբերութեամբ։
Ո՛չ,
մշակութիւնը
պիտի
{լինէր}
աւելի
ազատ,
աւելի
բազմակողմանի,
աւելի
հեռատես՝
ձեր
որդեկին
եւ
կարելի
է
որ
մինչեւ
ցայսօր
ասած
էլ
{լինի},
միայն
ես
իմանալով
ձեր
անհանգստութիւնը,
բարւոք
գրելու.
ողջ
եղիք
եւ
ամենակալ
աստվածը
թող
ձեզ
հետ
{լինի}
միշտ:
Եղբայր
քո
Մ.
Նալբանդյանց
1855
հ
վում
է
խաղաղության
մասին,
աստված
տա,
որ
ճշմարիտ
{լինի}
եւ
դուք
եւ
ամեն
մարդ
հանդարտեր:
Չգիտեմ
Մատվեյ
նք
հետեւել
այս
գործին,
որ
մեզ
եւս
թույլտվություն
{լինի}
տերությունից
տպել
ամենայն
ամիս
հայկական
օրագիր
Ռո
արանի
մեջ:
Գիտելով,
որ
տերությունը
հանձնառու
չի
{լինի}
հայ
ցենզորի
համար
ջոկ
ռոճիկ
նշանակել,
հոժարացել
ղջ
է
եւ
առողջ,
միայն
չի
հանգչում
այստեղ,
ինչքան
{լինի},
փոքր
է,
օտարությունը
նրա
համար
դժվար
է:
Ք
եռեւս
հայտնի
չէ,
իմացվածովը
կգրեմ:
Շնորհավոր
{լինի}
խաղաղությունը
(տեսար
դուն
76-ին
ժամանակը)
ափսո՛
մեզ
ամեններիս
համար
հոգու
եւ
մարմնի
նորոգություն
{լինի}
։
Հայտնում
եմ
եղբայրությանդ,
որ
ապրիլի
3-ին
գրած
ում
է
դարձյալ
շկոլայի
մեջ
մի
տարի
եւս
այդպես
պիտի
{լինի},
տարեկան
վարձ
ստանում
է
180
մանեթ։
Բոգդանովա
խոստանում
է
նախարարությունը,
պիտի
կարգադրություն
{լինի},
եւ
այս
է
պատճառն,
որ
սրբազանը
սուս
է,
սպասում
ծը,
այնտեղ
եւս
մեր
Նախիջեւանի
անունը
թող
առաջինը
{լինի}
յուր
ազգասիրութենովը
եւ
լուսավորություն
սիրելովը
որ,
ինչպես
լսում
ենք
մասնավոր
կերպերով,
պիտո
է
{լինի}
անպատճառ:
Մի
երկու
բան
կպատմե
քեզ
Բերբերովը:
ր
գալոց
տարի
ավելանա,
ուրեմն
պակասածը
միայն
պիտի
{լինի}
Ղրիմում
եւ
Նախիջեւանում,
բայց
հույս
ունիմ,
որ
դ
Եթե
Ձեր
հովվապետական
հորդորը
ավելի
պտուղ
բերելու
{լինի},
քան
թե
մեք
տոմսակ
էինք
ուղարկած,
այդպիսի
դիպվա
ուրյանց
ձայնը
հարկ
ժամանակում:
Այսքան
Ձեզ
հայտնի
{լինի},
որ
գեր[ապատիվ]
Այվազովսկին
հայտնի
թշնամի
է
մեր
շարունակվի,
այն
ժամանակ
հույս
կա,
որ
ավելի
լավ
{լինի}
այդ
բանի
վիճակը:
Այս
տարի
ունինք
մեզ
մոտ
270
ստո
առաջին
նամակիս
մեջ:
Գուցե
ժամանակով
ինձ
հարկավոր
{լինի}
հավատարիմ
պատճենը
այն
տեղեկության,
որ
Դուք
6
մար
ի
եկեղեցական
մեծագումար
պարտքի
մասին:
Թող
հայտնի
{լինի}
Ձեզ,
որ
վերադարձյալ
Գաբրիել
վարդապետ
Այվազովսկին
հարցմունք
առնել,
մեք
շատ
ուրախ
ենք,
եթե
այդպես
{լինի},
որովհետեւ
գործի
ներկը
կբացվի,
թող
ցնծան
հետո:
ունքը,
որ
գուցե
Գայանե
Նիկոլաեւնային
եւս
օգտակար
{լինի}:
Նորա
դրությունը
ինձ
հայտնես:
Ջրերը
եթե
կամենաս
Ողջ
եղիր
աստուծով
հանդերձ,
եւ
սմ
ենակալ
տերը
թող
{լինի}
քեղ
պահապան:
Անձնանվեր
եղբորդ
հարազատ
բարեկամ
նդխտականիս...
Մնաք
բարյավ,
աստված
թող
ձեր
հետ
{լինի}
միշտ:
Ձեր
անխարդախ
բարյացակամ
եւ
հարազատ
եղբ
ություն
տալ.
իմ
ամեն
բանը
այսպես
պատերազմով
պիտի
{լինի},
բայց
երեւակայիր
քեզ,
եթե
այս
վիճակում
Պետերբու
յն
ժամանակ,
ով
գիտե,
պատահի,
որ
տարիներով
հարկ
{լինի}
մնալ,
եւ
մեք
օրինակ
ունինք
Հ.
Սարգիս
Թեոդորյանի
տի
ծախքի
վերա
եւս:
§
3.
Ձեզ
քաջ
հայտնի
պիտի
{լինի},
որ
Մասեհ
Բաբաջանի
թողած
կայքը
վաճառելի
բան
չէ,
քաղցրությամբ,
գոնե
դատաստանով
ձեռք
բերելու
հնար
{լինի},
այն
ժամանակ
եւս
քաղաքի
իսկույն
ստանալիքը
պիտի
լ
ի,
այն
ժամանակ
եւս
քաղաքի
իսկույն
ստանալիքը
պիտի
{լինի}
տարեկան
եկամուտքը
կամ
մյուս
կտակներով
թողվածքը.
ստանի
չկարողանանք
գործը
ավարտել,
եւ
եթե
հարկավոր
{լինի}
դատաստան
մտանել,
այն
ժամանակ
էլեկտրական
հեռագրով
ցած
յուրաքանչյուր
ամիսների
համար,
որքան
եւս
հարկ
{լինի}
մնալ
մինչեւ
գործի
կատարելապես
ավարտը,
մեզանից
ամ
մբ:
§
7.
Եթե,
ինչպես
§
4
ասվեցավ,
հարկավոր
{լինի}
ավելի
քան
թե
երկու
ամիս
մնալ
Հնդկաստան,
այն
ժամա
առանց
արծաթ
չթողուլ
մեզ
օտարության
մեջ,
եթե
հարկ
{լինի}
մնալ
այնտեղ
եւ
գործ
կատարել:
Այլ
եւ
կարեւոր
եւ
ժ
ության,
նույնպես
եւ
առձեռն
պատրաստ
գումարը,
եթե
{լինի},
քաղաքը,
յուր
եւ
մեր
պայմանի
զորությամբ,
իսկու
ւնք
ունիք
եւ
հասարակության
ցույց
տալու,
եթե
հարկ
{լինի},
ըստ
որում
սորա
բովանդակությունը
ազգային
է
եւ
գո
ն
զանգակը՝
դեպի
Հռո՞վմ:
Գուցե
թե
"
ոտքերս
թեթեւ
{լինի}
"։
Նեապոլիտանիայի
կառավարության
հեղափոխությո
րլինգ,
ըստ
այսմ
ծախք
իմ
լոկ
ի
պանդոկի
աստ
յամիսն
{լինի}
60
ֆունտ
ստերլինգ:
Իսկ
բաց
ի
ծախուց
բնակութեան
ե
վաճառեալ
տանց
եւ
ի
վերադառնալ
իմ
յԵւրոպա,
բարւոք
{լինի},
եթէ
ազգն
տացէ
ինձ
զայլ
թուղթ
երեսփոխանութեան
վա
գումար
դրամոց,
որպէս
թէ
ի
փոխ
տուելոց,
պահանջող
{լինի}
ի
վանաց:
Միթէ
ո՛չ
ի
զարմանալիս
թուիցի
տեսարան
րպէս
ծառայ
եկեալ
ընդ
առաջնորդին
ի
Ջուղա,
հարուստ
{լինի}
քան
զտէր
իւր
եւ
քան
զվանս,
մեծագումար
դրամս
ի
փո
պէս
զմեդալիոն
շքոյ
ի
նոյն
տէրութենէ
եւ
հանդիսակից
{լինի}
տօնին
յեկեղեցւոջ
մերում,
ուր
խնկօք
եւ
մոմեղենօք
րութիւն
առնէ՝
հրապարակի:
Խայտառակութիւնն
ոչ
{լինի}
եղջիւրաւոր:
Այլ
մեք
դառնամք
՚ի
խորհուրդ
թղթոյս:
եալ
սրտէ:
Սրբազնակատար
տէ՛ր,
այո՛,
մինչ
բան
{լինի}
զթշուառութեանց
ազգի
մերոյ,
փոքր
մի
եւս
եւ
կատաղի
պոսի
նամակը
հառաջացած
լինելով
քան
զձերը,
պղտորած
{լինի}
կաթողիկոսի
կամ
Սյունհոդոսի
միտքը.
այդ
մասին
անհո
ար
ձանձրալի
է
եւ
տխուր,
քեզ
համար,
որ
ինչպես
էլ
{լինի}
՝
ազատություն
ես
վայելում,
թեեւ
շատ
նեղ
շրջանում
տանում
եմ
իմ
խաչը:
Ուրեմն
դու
այլեւս
լաց
չես
{լինի}
ու
չես
տրտմի,
այնպես
չէ՞:
Ինձ
հաճելի
է
նախօրոք
կվայում,
նույնպես
2-3
մսխալ,
այնպես
որ
ընդամենը
{լինի}
4-6
մսխալ:
Երկու
տեղից
վերցնելը
նրանով
է
լավ,
ո
ժերով
հարձակում
գործել
պառլամենտի
վրա:
Ինչ
էլ
որ
{լինի},
այնուամենայնիվ,
այդ
փաստերը
բոլորովին
էլ
չեն
հ
,
որպեսզի
քո
նամակում
իմ
բոլոր
հարցերի
պատասխանը
{լինի},
թե
չէ
այնքան
անախորժ
է,
երբ
պատասխան
չի
լինում
բայց
եթե
հանդիպումն
այդ
բառերի
հետ
նույնպես
նման
{լինի}
Սանչոյի
հանդիպմանը
Դուլսինեայի
հետ
Տոբոզոյում,
ա
՝
ե՛ւ
կանայք
եւ
աղջիկները
եւ
այլն
",
կարծես
աֆիշ
{լինի}
՝
"
տիկիններ,
պարոններ,
մանկլավիկներ,
հյուրեր
ի
փոխակերպումներից
հետո
ուղղակի
ապրել
հնարավոր
չի
{լինի}:
Այժմ
ուժեղ
հազը՝
շնչափողի
եւ
նրա
աջ
ճյուղի
անհ
որ
Անանիան
կգա
զատկից
հետո
(եթե
միայն
խոսքի
տերը
{լինի}
եւ
գա,
բացի
այդ,
եթե
եղբոր
հիվանդությունը
նրան
համար.
սեղմում
եմ
նրա
ձեռքը
եւ
ցանկանում
եմ,
որ
{լինի}
առողջ,
ուրախ
եւ
երջանիկ:
Ահա
այն
ամենը,
ինչ
կց
ասին
ինչ
է
տպագրել,
բայց
զգում
եմ,
որ
դա
պետք
է
{լինի}
մի
աչառու
ներբող՝
մասնագիտությամբ
իր
եղբայրակիցն
ականությունը
ուսուցիչների
եւ
աշակերտների
ձեռին
չի
{լինի},
նոր
լեզվի
գրականությունը
ոչ
մի
առաջադիմություն
ւթյամբ
վերցրած
որեւէ
գավառաբարբառ,
ինչքան
էլ
լավ
{լինի},
օտար
հողի
մեջ
չի
կարող
արմատներ
արձակել,
որովհ
երպով,
որպեսզի
գործողության
արդյունքը
դյուրամարս
{լինի}.
այստեղ
ձեւը
եւ
գեղեցկությունը
երկրորդական
են:
են:
Ոչ
մի
կասկած
չկա,
որ
ժողովուրդն
ի
վիճակի
չի
{լինի}
ընդհանուր
լեզվով
խոսելու,
եւ
կենդանի
խոսքը
յուրա
որպեսզի
նա
քիչ
թե
շատ
բանիմաց
գավառացուն
մատչելի
{լինի}
եւ
դրանով
գիտության
համար
դյուրանցանելի
ուղի
բանա
արի
յուրաքանչյուր,
առանձին
վերցրած
դեմքը
նկարված
{լինի}
գերազանց
կերպով.
իմ
նպատակն
այն
է՝
որպեսզի
յուր
տակն
այն
է՝
որպեսզի
յուրաքանչյուր
դեմք
իր
տեղում
{լինի}
եւ
իր
բնական
դիրքով:
Ինչ
վերաբերում
է
նրանց
նրբա
գիրքը
ետ
դարձնել,
եթե
թերթերը
դեռեւս
կտրտված
չեն
{լինի}:
Բացի
այդ,
Հերոդոտի
եւ
հունական
ուրիշ
հեղինակնե
նն
իրեն
չի
ենթարկել,
այսինքն՝
քանի
դեռ
հասու
չի
{լինի}
նրա
գաղտնիքներին:
Իսկ
բնապատմությունն
այդ
հարցին
ն
ուսումնասիրության
մասին
է,
որպեսզի
նա
ի
վիճակի
{լինի}
ձեռքով
կատարել,
կամ
ստիպել
ձկան
կատարելու
այն
գո
յունը
30
-
35
տպագրական
թերթից՝
in
8°,
պակաս
չի
{լինի},
որովհետեւ
15
թերթից
ավելի
անպայման
հարկավոր
կլի
նրա
մոտ
շատ
բան
քննադատության
չի
դիմանա:
Ինչ
էլ
{լինի},
նրա
խիղճը,
համենայն
դեպս,
մաքուր
է:
Բարեւս
հ
շուկայում:
Այնինչ
ֆաբրիկացիան,
նախքան
ի
վիճակի
{լինի}
այդպիսի
առաջարկ
անելու,
պահանջ-առաջարկի
այդ
գում
գտել
մի
այլ
պատգամավոր
բացի
նրանից:
Ինչպես
էլ
որ
{լինի},
նա
մեզ
ընկեր
չէ,
ու
այլեւս
չընդունես
նրան՝
ին
,
ու
այլեւս
չընդունես
նրան՝
ինչ
բարիք
էլ
թափելու
{լինի}
գլխիդ.
երեւի
իմ
բարեկամները
նույնպես
չեն
ընդունի
եկնի
սույն
ամսի
5-ին,
ուրեմն,
16
-17-ից
առաջ
չի
{լինի}
այստեղ:
Մ.
Ն.
89.
ՂԱԶԱՐՈՍ
ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ
արիք
եւ
եթե
այդ
կարիքը
բավարարելու
համար
հարկավոր
{լինի}
հարաբերություն
ունենալ
Չինաստանի,
Հնդկաստանի,
Ա
ցանել
մեկ
քառակուսի
սաժենի
վրա,
որպեսզի
հնարավոր
{լինի}
ստանալ
դրական
արդյունք:
Բարեւիր
երկու
սեռի
բա
է
իմ
ներշնչմամբ
եւ
որ,
միանգամ
ընդմիշտ
հավատացած
{լինի},
որ
ես
ավելի
շուտ
կհամաձայնվեմ
դիմել
Մեֆիստոֆելի
ոչ,
բացի
քեզանից
անկասկած
ոչ
ոք
պատասխանատու
չի
{լինի}:
Դու
էլ,
քո
հերթին,
կարող
ես
պայմանագրով
բնակա
ուք
առուտուրի
մարդ
եք:
Ինձ
համար
թե
որ
երկարելու
{լինի},
միեւնույն
է
գրեթե:
Գրում
ես,
թե
անպատճառ
մ
նք
նոյնպէս
'ի
Նախիջեւան
եւ
անդէն
վաղվաղակի
ուղւոյ
{լինի}
յԷջմիածին,
'ի
համբոյր
սրբազնեալ
աջոյ
մեծի
քահանա
հետ
կապակից
է
ազգային
ամօթի
յանդիմանութիւնը,
չիք
{լինի}
այդպիսի
ճշմարտութիւնը,
այդպիսի
դիպուածում
լաւ
է
է
յայտնում
էի
ազգի
պակասութիւնքը.
եթէ
այդպէս
եւս
{լինի},
մի
ուրիշ
խորհրդով
չէ
դա,
եթէ
ոչ,
որ
ազգի
սրտա
կը
ծանրանար,
մինչեւ
այն
աստիճան,
որ
հարկաւոր
կը
{լինի}
Սպանիական
ճանճի
գործադրութիւնը
"
Մեղուի
"
կուրծքի
ապա
հաւատացած
կաց,
որ
դորա
համար
պատասխանատու
կը
{լինի}
նա
Տէրութեան
դատաստանի
առաջեւ:
Ինչ
որ
դու
ասում
չեմ
կարդացել,
բայց
գիտեմ,
որ
յիմար
բան
պիտոյ
է
{լինի}.
պատճառ,
չեմ
կարծում,
որ
համաձայն
լինէր
իմ
վաճ
յս
պատճառով,
եթէ
մի
այդպիսի
տղամարդ
դուրս
գնալու
{լինի}
իմ
ծառայութենից,
թող
լինի
նա
տասն
տարի
ծառայած,
ի
տղամարդ
դուրս
գնալու
լինի
իմ
ծառայութենից,
թող
{լինի}
նա
տասն
տարի
ծառայած,
թո՛ղ
եւ
օգտակար
եղած
լինի
լինի
նա
տասն
տարի
ծառայած,
թո՛ղ
եւ
օգտակար
եղած
{լինի},
այնուամենայնիւ
իմ
մշտնջենական
կանոնը
այն
է,
որ
րի
համար:
Ով
որ
չէ
նկատել
այս
բանը,
թող
ուշադիր
{լինի},
եւ
տարակոյս
չունիմ,
որ
ցաւելու
էր
թէ
ինչ
պատճա
,
ինչպէս
տեսանում
եմ,
պիտոյ
է
գլխաւոր
աշխատակից
{լինի}
Պ.
Հրատարակողին,
գրում
եմ
ձեզ
այս
նամակը
այն
խո
լուանալու
եւ
մաքրելու
իւր
անձը,
որպէս
զի
արժանի
{լինի}
լուսափայլ
դէմքով
մասնակից
լինել
եւրոպական
մարդկու
յ,
ապա
նախ
եւ
յառաջ
թող
ինքը
առաքինութեան
օրինակ
{լինի}
իւր
զաւակի
առաջեւ,
թո՛ղ
ոչ
թէ
միայն
գիշեր
ցերեկ
Ծնողի
գլխաւոր
խորհուրդը
եւ
նպատակը
չէ
պիտոյ
այն
{լինի},
որ
աշխատի
իւր
մահից
յետոյ
յետ
ձգել
իւր
ժառանգնե
կրթութենից։
Ծնողի
գլխաւոր
ջանքը
եւ
փոյթը
պիտոյ
է
{լինի}
յառաջ
հոգաբարձու
լինել
իւր
զաւակների
դաստիարակութ
յն
հասկացայ,
որ
հիւրը
մի
քաղաքավարի
մարդ
պիտոյ
է
{լինի},
որովհետեւ,
առանց
իւր
անունը
եւ
ո՛վ
լինելը
ծառա
ունի
տուր,
երեսդ
քսիր,
գո՛նէ
այդ
օգտակար
եւս
կը
{լինի},
որովհետեւ
ի
բնէ
շատ
սպիտակ
չես,
բայց
երբ
այս
ա
ւղի
մէջ
էի,
թէ
մի՛գուցէ
Պ.
Բէգզադէն
խելագարուած
{լինի}.
մի
այնպիսի
ջերմութեամբ
խօսում
էր
նա
իմ
հետ,
որ
անը
պիտոյ
է
մտածել,
որ
բաւական
օրինաւոր
բան
եղած
{լինի},
որովհետեւ
մինչեւ
այսօր
եւս
կան
մի
քանի
գրեանք,
ս
նաեւ
ուրիշ
տեղերում
Հայերի
մէջ)
մի
զաւակ,
թող
{լինի}
նա
ամենահարուստի
որդի,
աճում
է
եւ
զարգանում
է
առ
ը,
ներկայն
եւ
գուշակէ
ապագայն,
այլեւ
հոգաբարձու
{լինի}
սորան
բարւոքելու
համար,
իսկոյն
այդ
րոպէին,
որպէ
նփոխանակելի
միջնորդը,
որի
բարեխօսութիւնը
անպակաս
{լինի}
ճշմարտասէրների
վերայից:
Է.
Սեպտեմբերի
30.
ունի
Մասեաց
դարեւանդի
Մուզայի
վերայ:
Թող
յայտնի
{լինի}
Պ.
Իսահակեանցին,
որ
ազգը
մեղադրւում
է
ոչ
թէ
եղա
մի
պակասութիւն
տեսանէ
իմ
վերայ,
այնքան
ազնիւ
կը
{լինի},
որ
նախ
եւ
յառաջ
ինքը
կը
հրապարակէ
նորան՝
ցանկա
որ
Մասիսը
բնակարան
է
Մուզաների։
Ասելը
ինչպէ՛ս
կը
{լինի},
կոտոշներո՞վ,
մինչ
խոստովանում
է,
թէ
Մասեաց
դա
ի
է,
որ
մեր
արտասուքից
մի
քանի
կաթիլ
բաժին
հասած
{լինի}
եւ
Պ.
Իսահակեանցի
գլխին:
Ինչ
որ
վերաբերում
,
մինչեւ
դա
օրինաւոր
կերպով
եւ
իրաւունքով
արժանի
{լինի}
դպրոց
անունը
իւր
վերայ
կրելու:
Այժմեան
ժամանակու
ութիւնը
եւ
բնաւորութիւնը:
Նոյնպէս
թող
յայտնի
{լինի}
Պ.
Իսահակեանցին,
որ
ես
նորա
բուն
հայագէտ
ասած
մ
եւ
սրբազնագործ,
թո՛ղ
նոցա
բարեխօսութիւնը
անպակաս
{լինի}
պարոն
Իսահակեանցի
գլխից.
հեռի՜
մեզանից,
քա՛ւ
լի
ւացնում
են
թէատրոնական
բեմի
վերայ:
Ձեզ
յայտնի
կը
{լինի}
Պ.
Շահբէգի՝
ինձ
գրած
նամակից,
որ
ես
շատ
սիրում
ոքր
անհարթ
է
գնացել
գործը,
ուրիշ
անգամ
գուցէ
լաւ
{լինի},
եւ
պարոն
ուսանողքը
աւելի
կրթեն
եւ
վարժեն
իւրեան
ում
է
մեզ
անծանօթ
մի
հոգեւոր
անձն։
Ով
կամի,
թող
{լինի}
նա.
ես
կատարեցի
ահա
նորա
սրտի
ցանկութիւնը,
ըստ
րակցութիւնը,
այնուհետեւ
այդ
արարածը
պիտի
խաղալիկ
{լինի}
շրջապատող
բնութեան
ձեռքում,
իսկ
եթէ
մի
արարած
կե
ով,
իրաւունք
էր
ստացել,
որ
ամենայն
մարդ
կարեկից
{լինի}
նորան:
Մօտեցայ
եւ
ողջունում
եմ:
Նա,
փոխանա
եթէ
մի
բարի
խորհրդի
վերայ
ես,
թո՛ղ
ամենակալ
Տէրը
{լինի}
քեզ
օգնական:
-
Ամենակալ
Տէրը՝
Նա,
որ
քննու
ւնը.
-
Ինձ
ասացին
այդ
խլողքը,
թէ
մահաբեր
կը
{լինի}
իմ
համար
այդ
կտակը,
ինձ
ասացին,
թէ
ես
չեմ
կարող
,
մտածում
եմ,
որ
այդ
գործը
բաւական
արժանաւոր
բան
{լինի}:
Հրատարակողներից
մինը՝
Պ.
Յ.
Ոսկան,
ունի
բան
ղ
մարդը,
բացի
այս
գիտութեններից,
պիտի
քաջ
ուսած
{լինի}
բոլոր
բնական
գիտութիւնքը,
բնական
եւ
մաթեմատիկակա
չափի
եւ
ջերմաչափի
գործադրութեամբ,
որպէսզի
կարելի
{լինի}
սահմանել
օդի
ճնշողութեան
եւ
ջերմութեան
ընդհանուր
իտէ՞
արգոյ
հեղինակը,
որ
թէ
100
չափ
օդի
մէջ
աւելի
{լինի}
թթուածինը,
քան
թէ
21,
նոյնպէս
վնասակար
էր
առողջ
նելը
կամ
լինելութեան
չլինելու
հաւասար
վիճակը
նիւթ
{լինի}
նոցա
ողբերին
եւ
լացին:
Թո՛ղ
աշխատին
դպրոց
շինել
անգամ:
Նա
ասաց
ինձ,
թէ
գուցէ
որեւիցէ
աղօթք
եղած
{լինի}
դպրոցում
Հ.
Ռափայէլ
Թրեանցի
կառավարութեան
ժամանա
ինչի
ասես
պատրաստ
եմ...
Չկարծեմ,
որ
անյայտ
{լինի}
Մխիթարեանց,
թէ
պապականութիւնը
ուշացած
է
Հայերի
հ
նդ՝
ոտանաւորը,
բայց
մի՞թէ
հեղինակի
նպատակը
պիտի
{լինի}
հեշտ
կերպով
կատարել
մի
գործ,
երբ
այդ
եղանակը
անօ
ատուելի
թարգմանիչքը
ասացին,
թէ
աւելի
դիւրագին
կը
{լինի}
այլ
տպարանում
նորուց
տպել,
քան
թէ
Պ.
Արամի
տպարա
բաժանորդ:
Լսում
ենք,
թէ
տասն
եւ
չորս
հատոր
պիտի
{լինի}
բոլոր
հրատարակութիւնը:
Որպէս
հնութեան
յիշատա
մի
փոքր
ճաշակ
տալու
համար:
Այժմ
այսքան
թող
հերիք
{լինի}
ծանուցանել,
որ
այդ
օրագիրը
հրատարակւում
է
ամիսը
Հայ:
Եթէ
շատ
ցորեան
կամ
այլ
ապրանք
ուղարկուելու
{լինի}
Եւրոպա
Մարսէյլի
վերայով,
այդպիսի
դիպուածում
Պ.
,
եթէ
կարելի
էր
երբեւիցէ
յուսալ,
ապա
ուրեմն
պիտի
{լինի}
այն
ճշգրիտ
եւ
ստոյգ
լուսաւորութեան
միջնորդութեամբ
րութեամբ
դատաստան
կատարել:
Եթէ
այդ
դատաստանի
մէջ
{լինի}
այնքան
բարեխղճութիւն,
այնքան
արդարամտութիւն,
որ
սարակ
ժողովուրդը:
Մի
ազգ
թո՛ղ
որքան
կամի
հարուստ
{լինի}
երեւելի
մարդերով,
այնուամենայնիւ,
այդ
ազգի
ազգո
ութեան
մէջ:
Սուտ
է
այն
լուսաւորութիւնը,
որ
պիտի
{լինի}
օտար
լեզուով.
սորա
վկայող
դառն
փորձեր
շատ
անգամ
շի
հոգաբարձութեամբ,
եթէ
Հայ
չլինի,
գոնէ
մարդ
կը
{լինի},
եթէ
Հայի
կրօնը
չիմանայ,
գոնէ
ուրիշինը
կ՚իմանայ
ւն.
այս
պատճառների
հիման
վերայ
առաջին
փոյթը
պիտի
{լինի}
նախ
եւ
յառաջ
կենդանացնել
մայրենի
լեզուն
ազգի
զաւա
օթութիւնք,
որպէսզի,
եթէ
ժամանակով
հոգ
տարուելու
{լինի}
ազգին,
իմանան
հոգացողքը,
թէ
ո՛րտեղ
ինչ
էր
պակաս
ը,
այսինքն՝
3-4
միլիոն,
մինչ
մեր
կարծիքով
պիտի
{լինի}
4-5
կամ
հինգ
միլիոնից
փոքր
պակաս:
Յայտնի
բան
է՝
նծանօթ
է
գլխովին,
եւ
գուցէ
թէ
ստորագրութիւնը
եւս
{լինի}
մի
շինովի
անուն,
ըստ
որում,
նամակի
մէջ
չէր
գրու
Հայոց
ուսումնականի
գրած
պատմութիւնը
նոյն
բանը
կը
{լինի},
ինչ
որ
մինչեւ
այժմ
եղած
է
եւ
ինչ
որ
մի
օտար
եւր
նեցած
լինէին
այս
սովորութիւնը:
Գուցէ
թէ
եղած
եւս
{լինի}
այս
Հայերի
մէջ,
բայց
սոցա
անուսումնասիրութիւնը,
թռած
է
մեր
աչքից:
Աստուծոյ
մի
նոր
շնորհը
կը
{լինի}
մեր
վերայ,
եթէ
այսուհետեւ
գէթ
աշխարհի
լուսաւորու
ենք
կարծում,
թէ
Պ.
Խուդաբաշեւի
ցանկութիւնը
եղած
{լինի}
ընկնել
Հայ
մատենագրերի
կարգը.
եթէ
այդպէս
լինէր,
ր
բաժանում
էր
միմեանցից
այդ
ազգերը,
որպէսզի
հեշտ
{լինի}
նոցա
այնուհետեւ
կուլ
տալ
խե՜ղճ
Հայաստանի
որդիքը:
որ
այդպիսի
ուսումնասիրութիւնը
աւելի
մխիթարական
կը
{լինի}
նորան
իւր
երեկոյացեալ
հասակում,
քան
թէ
նոր
տպած
թերցող
հասարակութեան,
որքան
եւ
որչափ
հնարաւոր
կը
{լինի}
մի
այդպիսի
վիճակի
մէջ
գտանուող
մարդու
գործ
կատարե
ջել
շատ
հեշտ
է,
բայց
ամենայն
պահանջողութիւն
պիտի
{լինի}
բանական
դատողութեամբ:
Աւելորդ
ենք
համարում
ա
ի
արդարացնէք
այդ
յոյսը,
դորա
վկան
եւ
չափողը
պիտի
{լինի}
ձեր
գործը:
Մի՛
մոռնաք,
որ
ձեր
ապագան
պիտի
այն
օրերից
բռնած,
որչափ
յառաջ,
այնքան
ծանր
պիտի
{լինի}
այդ
դատաստանը.
աշխատեցէ՛ք
պայծառ
յիշատակներ
կտակ
նդուիմ,
ես
մինչ
ցարդ
ապրում
եմ
նորանով.
ի՛նչ
կը
{լինի}
յետոյ
իմ
ժառանգների
եւ
իմ
սերունդի
վիճակը,
երբ
ի
ութիւնը,
եթէ
նորա
երեւեցուցիչը
մի
անհատ
է,
թո՛ղ
{լինի}
այն
անհատը
Ներոն,
Կալիգուլա
կամ
նոցա
աշակերտ
մի
յց
այս
ջերմախտական
եւ
լարեալ
վիճակը
անհնար
է,
որ
{լինի}
երկարատեւ:
Եթէ
վաղօրօք
խելք
գործ
չդրուի,
ստրուկ
պէտք
ունի
միլիոնաւոր
ձեռքերի,
ի՛նչպէս
ուրեմն
կը
{լինի}
այն
աշխարհների
վիճակը,
ուր
անգլիական
արուեստի
եւ
տքերի
շահը
եւ
տարեկան
ծախքի
պակասորդը:
Ի՛նչ
պիտի
{լինի}
ուրեմն
այս
հնարների
ուղղակի
հետեւանքը:
Այն,
որ
արդը,
հինգ
ստանալով,
աղքատ
էր
գեղում,
աղքատ
կը
{լինի}
Պօլսի
մէջ
կամ
այլ
քաղաքներում,
՝
ութն
կամ
տասն
ս
ս
դուրս
ընկաւ
հասարակաց
շինուածքից:
Ի՞նչ
կը
{լինի}
այն
շինուածքի
վիճակը,
եթէ
նորան
կազմող
մասերը
օր
ոլորը,
բայց
պիտի
որ
ազգի
մեծագոյն
մասը
երկրագործ
{լինի},
իսկ
փոքրագոյնը՝
երկրագործի
դուրս
բերած
արդիւնք
ներկան
եւ
յառաջ,
քան
թէ
պիտի
մտածէ
եւ
հոգաբարձու
{լինի}
իւր
ապագայի
մասին,
այս
բոլորից
առաջ,
մարդը
կարօ
որպիսի
է
Թիւրքը,
որի
մէջ
չկայ
եւ
յաւիտեան
չպիտի
{լինի}
ոչինչ
գործունէութիւն,
երկրագործի
ապրանքը
կարող
է
ր
դառնայ
հարուստ
անհատների
թիւը,
թո՛ղ
հարիւրաւոր
{լինի}
եւրոպական
դպրոցների
մէջ
կրթութիւն
ստացողների
թիւը
:
Ոյժը
կ'անցնէ
նորա
ձեռք,
թո՛ղ
որչափ
կամի,
փոքր
{լինի}
նորա
ապրանքը.
ոյժը,
այնուամենայնիւ,
դրական
զօր
որ
նորա
ճիւղերով,
նորա
վաճառականութիւնը
է՛
եւ
կը
{լինի}
Եւրոպացոց
համար
ծառայութիւն:
Իսկ
այն
օրից,
երբ
ութիւնը
ինքը
կարող
է
մեզ
տալ
Ասիայում,
եթէ
միայն
{լինի}
մեր
մէջ
ստանալու
ձգտողութիւնը:
Եւրոպական
հողը,
նորա
Աստուածը,
որ
պաշտում
է,
վաղը
ի՛նչ
կամի
թող
{լինի},
ովի՛
բան
ու
գործը
կտրուել
է,
որ
վաղուայ
համար
քի
մէջ
է:
Երբ
տեսական
ըմբռնումը
սխալ
է,
թիւր
կը
{լինի}
նորա
փորձական
հետեւութիւնը
եւ
կ'երեւեցնէ
մի
բաբել
ցիներով.
կարծեմ
շուտով
Սիբիրի
մէջ
աւելի
շատ
պիտի
{լինի}
Լեհացի,
քան
թէ
Լեհաստան։
Վարշաւի
հրապարակների
վ
նց
մէջ,
ուրեմն
նոյն
կշիռը
եւ
նոյն
իրաւունքը
պիտի
{լինի}
տէրութեանց
եւ
նոցա
ստրկացած
ազգերի
մէջ:
Դու
կամե
արդու
մէջ:
Այդպիսի
ազգութիւնը,
որչափ
եւս
կատաղի
{լինի},
որչափ
եւս
մոլեգնի,
ի
վերայ
այսր
ամենայնի
ժաման
՛ղ
մի
անգամ
ձեռք
բերուի
հողը,
թո՛ղ
ինչպէս
կամի,
{լինի}
սկզբնական
կառավարութիւնը
եւ
տնօրէնութիւնը,
յետոյ
իւն:
Առանց
սերմանելու
հունձ
չկայ:
-
Գուցէ՞
{լինի},
շատ
կարելի
է,
որ
լինի,
ի
վերջոյ
մեզ
սիրելի
է
ւնձ
չկայ:
-
Գուցէ՞
լինի,
շատ
կարելի
է,
որ
{լինի},
ի
վերջոյ
մեզ
սիրելի
է
լինելը:
-
Ա՞յս
է
յո
ռօրեայ
տեսածով
ապրում
է
այսօր,
վաղը
ինչ
կամի
թող
{լինի}:
Նորան
աւելի
թեթեւ
է
թւում
վաղուայ
գալիքը,
քան
մենայն
պղտորամտութիւն,
անմիջապէս
ինքը
հոգաբարձու
{լինի}
այդ
արծաթագլուխքը
ձեռք
բերելու
մասին,
որ
օտարի
ձ
ն
գործելու
համար:
Մի
այդպիսի
պարոնի
ճանապարհը
կը
{լինի}
Նախիջեւանից
Կոստանդնուպոլիս,
Կոստանդնուպոլսից
Ալ
ջ
ազգերի
կատարած
փորձը
պիտոյ
է
մեզ
խրատ
եւ
օրինակ
{լինի}:
Նախիջեւանի
հասարակութեան
վերայ
սուրբ
եւ
ան
եդի
ներ
կտակումս
նովաւ
ամենայն
պարզապէս
յայտնի
կը
{լինի}
։
Երրորդ
ի
վերն
յիշեցեալ
80548
ափու
ստացուած
նայիր
քո
ծառային,
Անուղղելոյս
մի՛
յիշիր.
Աջըդ
{լինի}
նրանց
վրայ,
Իսկ
ինձ
չարից
դու
փրկի՜ր,
Որդուն
ք
ՀՆՈՒԱ՜Ծ
ԼԻՆԵՍ,
ՔՈՅՐ...
Ով
կոյս,
թող
սիրտդ
օտար
{լինի}
Զուր,
անտեղի
նազանքին.
Քո
դուռը
բաց,
ով
որ
զա
աշ,
դալար
ու
կոր
Եթէ
սիրով
դու
շտկես
`
Բունդ
կը
{լինի}
միշտ
զօրաւոր,
-
Յար
օրհնուա՜ծ
դու
լինես:
Թէ
մէ
րդառատ
Այն
ինձ
համար
թալիսման
Ու
կենսաղբիւր
թող
{լինի},
Դեւի
համար
`
դառնութեան
Բաժակ
-
մահու
թոյնով
լորէ
քեզ
գետին,
Եւ
նաւավարն
բարեբաստիկ
Պատրաստ
{լինի}
ձեռքն
ղեկին,
Եթէ
ցնցուես
`
տեղից
պոկուած
Կայմի
տ,
կուտ
-
կի՜
"
Կղզում
է
տափած:
-
Բերքն
առա՛տ
{լինի},
-
Ասում
եմ
արբած
Եւ
զիլ
ու
հպարտ
`
ձայնով
նուա
յն
ծխելոյ,
Եւ
ի
յերկիր
ի
խոնարհ
Անգրէն
{լինի}
փոյթ
ուղւոյ:
Ոչինչ
գիտէ
մերս
Ադամ,
Զ
ութիւնք
Սուրան
գլին
տագնապաւ,
Եւ
լուր
{լինի}
դատակնիք՝
"
Անմեղութիւն,
ե՜րթ
բարեաւ"։
աց
պապական
եկեղեցւոյ
առեալ
զայս
բան,
հակասութիւն
{լինի}
խոստովանութեանց
Շնորհալւոյն
այլուր:
Դերանունս՝
ան
գիրս,
ածականդ
"
մեռած
"
առաջինն
է՝
զի
տուեալ
{լինի}
հոգւոց:
Եթէ
եւ
ո՛չ
խոստովանի
Այվազովսքին
զհոգիս
,
հակամիտեալ
ի
Քաղկեդոնիտսն:
Եթէ
ուրեք
ուրեք
բան
{լինի}
առ
սուրբ
հարս
մեր
զկրկին
բնութենէ
՚ի
Քրիստոս,
այ
ելոյ
յասել
հանգանակին,
յարէ,
եթէ
գործով
յայտնել
{լինի}
զդաւանութիւն,
խաչակնքեալ
զդէմս
եւ
այլն:
Հիմն
քր
ութեանց
եկեղեցականաց,
թէ
խորհուրդ
դրոշմին
տուեալ
{լինի}
միայն
ի
զօրացուցանել
զհաւատացեալս
յասպարիզի
քրիստ
սատանայի,
որ
յաստի
կենցաղս:
Հոգին
սուրբ
տուեալ
{լինի}
՚ի
մկրտութեան
եւ
՚ի
ձեռնադրութեան:
Ամենայն
մկրտե
հացին
եւ
գինւոյն:
Մարմին
հոգով
եւ
Աստուածութեամբ
{լինի}
ո՛չ
մարմին,
այլ
ուրոյն
անձնաւորութիւն,
բե՛ր
ասե
վարդապետէ,
թէ
գոյափոխութիւն
հացին
եւ
գինւոյն
ո՛չ
{լինի}
ի
մարմին
եւ
յարիւն
Քրիստոսի,
այլ
իւրաքանչիւր
ի
ն
աց
յայսմանէ,
որպէս
կանխեցաք
ասացաք,
մարմինն
ո՛չ
{լինի}
միայն
լոկ
մարմնին,
եթէ
ունի
յինքեան
զհոգի,
այլ
.
ո՞չ
ապաքէն
այս
գործ
Այվազովսքւոյ
ինքնին
դատախազ
{լինի}
նմա։
Մարթ
էր
զայդպիսիս
խօսել
՚ի
կաճառի
խելագարաց
.
Ուստի՞
գիտեմ,
որ
առաւօտ
ինձ
համար
այլ
կը
{լինի},
Ինչո՞ւ
չքնաղ
արեգակին
բարեաւ
մնա՛ս
չասացի
մնա՛յ,
իմ
Աթոռիս
ընտիր
ժառանգ.
Սուրբ
թող
{լինի}
քեզի
համար
իմ
այս
կտակ.
Իմ
արեւը
մայրը
մտա
ել
սովորցնում
է
Աշխատողներին:
Օրհնեալ
{լինի}
քո
սահմանողը,
Թող
սուրբ
լինի
Մեզի
համ
Օրհնեալ
լինի
քո
սահմանողը,
Թող
սուրբ
{լինի}
Մեզի
համար
Եւ
նորա
հողը:
ԳԱՐՆԱՆ
Խիստ
շատ
աշխատեց,
Որ
իւր
աղօթքը
{Լինի}
դիւրալուր,
Տեսնէ
քո
արեւ,
Շնչէ
քո
զեփ
,
Քեզ
համար
միշտ
նոյն
է
եղել,
Նոյն
կը
{լինի}
յաւիտեան,
-
Ապրել
արեւու
երեսին
Կամ
ք
Սարկաւագն
վարդապետ,
Տէրտէրն
աւագ
թող
{լինի}.
Республика,
ну,
Париж,
Hy,
xopo
Արի՛ւն
ու
կրա՛կ
թշնամու
վերայ,
Այս
պիտի
{լինի}
խորհուրդ
մեր
կեանքին:
Թո՛ղ
պատգամախօս
ած,
Իւր
քաջ
որդոց
սուրբ
արիւնով
Պիտի
{լինի}
ազատուած:
Ահա՛,
եղբայր,
քեզ
մի
դրօշ
ւծը
անողոք:
Մեր
յոյսը
սակայն
մեր
վրայ
{լինի}.
Այսինքն
ազգի
մեր
ընդհանրութեան
Աղքա
Այդ
նամակը
առաջեւս
է
այժմ,
քառորդ
ժամից
յետոյ
կը
{լինի}
քամակումս,
որի
մասին,
շնորհ
ունիմ
տեղեկութիւն
տ
,
անառակութեան
եւ
սպանութեան
համար
պիտի
յանդիման
{լինի}
կրօնական
ատենի
առաջեւ,
միթէ՞
այդ
կրօնական
ատեանը
այ
անհաստատութեան
գայ,
կարծում
ենք
թէ
աւելի
ծանր
{լինի}
իւր
պատասխանատւութիւնը,
մանաւանդ
եթէ
գտանուին
մա
ը
յետոյ,
կաթողիկոսական
ստորագրութեամբ,
կարող
կը
{լինի}
դատապարտուածը
որպէս
արդարացած
վերստին
հրատարակելո
ցիկ
բարոյականութեամբ,
ինչ
լեզուից
եւ
թարգմանուած
{լինի},
այնուամենայնիւ
մեծ
եւ
մեծ
խորհուրդ
ունի
նորոգել
ն
ազգերի։
Ամեն
մի
ընտիր
վաստակ,
ինչ
լեզուով
եւս
{լինի}
գրուած,
այնուամենայնիւ
միշտ
օգտակար
է
բոլոր
մարդ
նասիրութեան
մեղքը,
այն
ժամանակ
այդ
եւս
հայտնի
կը
{լինի}
եւ
կը
հասկացնէ
բանի
զօրութիւնը։
Այս
խօսքերը
ես
ա
ի
վերայ։
Այս,
գիտակցութենով
եւ
հասկացութենով
կը
{լինի}.
եթէ
մեք
լսէինք
մի
անհասկանալի
բառ,
մեր
համար
մ
րդը
ունենան,
եւ
այս
խորհուրդը
պիտոյ
է
կարելի
բան
{լինի},
այսինքն՝
ժամանակի
հանգամանքներին
յարմար։
Բայց
մ.
նա
ցանկանում
է
միայն,
որ
գրքի
ճակատումը
տպած
{լինի}
իւր
անունը։
Եւ
թէ
փոքր
ինչ
ուսել
է
հնախօսել,
Եղ
տեղ
երեւում
են
գործածուած.
առաւել
անհասկանալի
կը
{լինի}
մեր
գրածը
եւ
կը
փառաւորուի
մեր
անունը,
կ'ասեն՝
ւթիւնս
կնքում
եմ
սորանով,
թէ
մինչեւ
նոր
լեզուն
չ'
{լինի}
առհասարակ
մատենագրական
լեզու,
մինչեւ
գրուածների
մինչեւ
գրուածների
իմաստը
ըմբռնելի
եւ
հասկանալի
չ'
{լինի}
ժողովրդին,
մինչեւ
Ազգը
խոհեմ
ճանապարհներով
հոգս
մէջ
գործ
դրել
եմ
ամենայն
ջանք,
որ
իմ
գրածը
պարզ
{լինի}
եւ
հասկանալի
եւ
որքան
կարելի
է՝
մօտ
ժողովրդի
կեն
ուսեան
Կարգի
պատմութիւնը
Հայերի
համար
եւս
կենդանի
{լինի}
աշխարհի
երեսին։
Ես
հասած
եմ
իմ
նպատակիս։
1
ատուեցաւ,
եւ
ես
ցնծում
եմ,
որ,
թէ
կենդանութիւն
{լինի},
ամբողջ
տարի
պիտի
վայելեմ
քո
Յիշատակարանը:
դու,
հասարակության
ո՛ր
դասին
էլ
որ
նա
պատկանելիս
{լինի}.
գիտնականին
թե
թերուuին,
առեւտրականին
թե
արհեստ
վ,
որ
յուրաքանչյուր
նոր
հորինվածք
պետք
է
հիմնված
{լինի}
նախորդ
զարգացման
լավագույն
ու
պիտանի
տարրերի
վրա
ունը,
այլ
պիտո
է
մի
տխուր
եւ
արհամարհելի
խաղալիք
{լինի}
աշխարհի
հանգամանքների
ձեռքումը"։
Թույլ
տվե
...
Այդպիսի
մատենագրութիւնը
այնքան
դաստիարակիչ
կը
{լինի}
ազգին,
որքան
մի
խորթ
մայր՝
օտարի
զաւակներին։
այդքան
դարաւոր
ժամանակների
մէջ
պիտոյ
է
փոփոխուած
{լինի}.
լեզուն
ենք
ասում,
որ,
մի
կենդանի,
հոսանուտ
բ
կ՚ուզես
գնայ,
միայն
թէ
խորհուրդը
եւ
նպատակը
այն
{լինի}:
Յայտնի
է,
թէ
աւելի
կարճ,
աւելի
բնական
եւ
աւել
նելու
մասին:
Բոլորովին
ուրիշ
բան
է,
երբ
սէրը
կը
{լինի}
կրօնի
կենտրոնը,
բարոյականութեան
գլխաւոր
նշանաբան
րեւեցնում
է
օտար
տարրի
խառնուրդ:
Եւ
որչափ
իրական
{լինի}
նորա
համակարգութիւնը,
այնուամենայնիւ
մի
մասնով
պ
ը
տակաւին
առջեւումն
է:
Բայց
ինչպէս
է
եւ
ինչ
պիտի
{լինի}
այդ
նորը:
Եթէ
մենք
քեզ
հետ
ապրենք
մինչեւ
այն
ժամ
ինչ
որ
իրեն
պէտք
է.
ես
ինչ
իմանամ,
թէ
ինչպէս
կը
{լինի}
մարդու
հասկացողութիւնը
հարիւր
տարի
ետքը,
որ
հիմի
բայց
եւ
այն
ժամանակ
արդեօք
բոլորովին
կատարեա՞լ
կը
{լինի}
նոր
կարգը:
Ֆրանսիան,
որի
հողը
կտրտուած
է
մինչեւ
ները
շատ
աղեխարշ
են:
Իմ
պատմութիւնը
շատ
երկար
կը
{լինի},
եթէ
մի
ըստ
միոջէ
ձեզ
ասեմ:
Բայց
որովհետեւ
կամե
թեան
տակ:
Այս
գործարանի
պատմութիւնը
շատ
երկար
կը
{լինի},
եթէ
մի
ըստ
միոջէ
քեզ
պատմեմ,
մանաւանդ
շատ
ձանձ
,
եւ
ազգասէր
անձը
չկարգուի,
նա
միշտ
անարդիւն
կը
{լինի},
Ֆրանսիայից
բերել
տուեց
մի
քաջահմուտ
մարդ,
որ
կ
րդինալի
մօտ,
թէեւ
նորա
շատ
մերձաւոր
բարեկամներից
{լինի}.
եւ
եթէ
մի
մարդ
առաջին
անգամը
հանդիպի,
երկրորդո
տութեան
մի
մարդ,
որ
սօրայ
վահանի
տակ
պաշտպանուած
{լինի},
եւ
սորա
սրովը
գօտեւորուած,
նա
ի՞նչ
բանից
կ՚երկ
կամ
շատ
անզգայ,
կամ
շատ
անհմուտ
մարդ
պէտք
է
եղած
{լինի}.
թէ
ի՞նչ
բանումն
է
երեւում
նորա
անհմտութիւնը,
ա
ն
գործերի
պատճառով
ունէր
շատ
վէճեր:
Թող
մեզ
խրատ
{լինի}
այսպիսի
աղուէս
մարդերի
ընթացքը,
որ
մեք
ուրիշ
անգ
ռ
դատաւորը,
քննէ
վատթարների
գործերը
եւ
վրէժխնդիր
{լինի}
նոցայ:
Երբ
մարդկութեան
ապագայ
սերունդը
կը
կարդայ
ամար
արիւն
թափող
նահատակը
ինձ
ընկեր
եւ
օգնական
կը
{լինի}
այդ
փառաւոր
հանդիuի
մէջ.
ինքը
ժամանակը
քրքրելով
սորան
գործարան
ընդունելու,
ասաց
"
Թո՛ղ
ձեր
խօսքը
{լինի},
սակայն
քա՛ջ
իմացիր,
որ
մի
փոքր
ժամանակից
դու
ի
թիւնը
նորա
հոգու
մէջ
վաղուց
է
արմատացել:
Բարի
կը
{լինի}
սորա
համար,
եթէ
իւր
վատ
կիրքը
արտաքսելով
իւր
սրտ
Այս
անձը
շատ
անհմուտ
եւ
սնապարծ
մարդ
պիտի
եղած
{լինի},
որովհետեւ
սա
չկարողանալով
իւր
գիտութիւնը
կշռել
ռում
է
վերակացուն:
Միայն
ձեր
պարտականութիւնը
այն
{լինի},
որ
դուք
այս
ապստամբներին,
որ
կալանաւորեցինք
մե
րդ
չհաւատայ
կախարդութեան
կամ
դեւերին,
ուրացած
կը
{լինի}
Քրիստոսի
արդիւնքը
եւ
այս
պատճառով
հաւատը
միմիայն
թէ.
"
Ով
որ
պատուականը
անարգից
հանէ
իմ
բերանը
կը
{լինի}
"։)
Պատճառ,
ճշմարիտ,
արդար
եւ
օրինաւոր
խօսքը
ով
որ
ճանաչէ
իր
յանցանքը
եւ
զարհուրած
սրտով
կարող
{լինի}
զղջալ
շտապել
իսկոյն
թողութիւն
կը
ստանայ։
Բայց
ո՛
ան
Աւագ
անունով
քահանան
ասել
է,
թէ.
"
Երբ
էլ
որ
{լինի},
ես
իրեն
իսկ՝
Ղազարին
չպիտի
թողում
հանգչել
այդ
է
սոցանից
շատ
առաջ
ապրած
հեղինակների
գործերում
էլ
{լինի}
սոցա
նմանքը,
մենք
միահամուռ
մերժում
ենք։
Ղազ
Սոցանից
մինը
պէտք
է
որ
տպագրութեան
սխալ
{լինի}
։
Այդ
բարբառիս
քննութիւնը
տեղիս
վերաբերու
էորգ
Նազարեան
Գեղամեանցը։
Կարծում
ենք,
ախորժ
կը
{լինի}
մեր
բարեմիտ
Հայերին
մի
քանի
տեղեկութիւնք
ստանալ
դ
՝
իւր
բարերերի
յիշատակին,
փոքր
ի
շատէ
պարտավճար
{լինի}
նորա
հոգու
առաջեւ։
Բայց
այս
երկրորդական
պարա
մի
մեծ
բնակարան,
որի
բարձրութիւնը
99
ասպարէզ
կը
{լինի},
թէեւ
մի
պապական
աբեղայ,
բնական
աշխարհագրութիւն
ցի
նորանց
այն
պայմանով,
որ
նոցա
թագաւորը
պիտոյ
է
{լինի}
արքայ,
իսկ
ժողովուրդը
թագաւոր...
-
Ինչպէ՞
ն
պայմանով,
Ձեր
մռայլութիւն,
որ
թագաւորը
պիտի
է
{լինի}
արքայ,
իսկ
ժողովուրդը
թագաւոր:
-
Այդ
ի՛նչ
եղդեն
եւ
չքացնեն,
մինչեւ
թագաւորը
կամ
ժողովուրդը
{լինի}
լիակատար
թագաւոր
եւ
իշխան:
Ձեր
մռայլութիւնը
ամեն
ատուական
Բուբանդուս,
որ
քեզ
աւելի
հեշտ
ու
յարմար
{լինի}
կարդալ:
Բուբանդուսը
դարձաւ
դէպի
նա
քամակով
ե
:
Վիպասանութեան
գլխաւոր
կանոն
է,
որ
ամենայն
բան
{լինի}
զարմանալի
եւ
ընդհակառակը:
-
Շարունակի՛ր:
րբառի
նեղսիրտ
ձեւը,
այլ
այն
միայն,
որ
հասկանալի
{լինի}
քո
խօսածը,
ուրեմն
պիտոյ
էր
խօսել
պարզ
եւ
կենդանի
ին
գրականութեան
դեւը.
-
մռայլութիւն
Ձեր
հետամուտ
{լինի}
հնար
դիւականս
հնարել
առ
ի
չարչարել
զմեզ
եւ
թափուր
եանքը,
կամ
ամբո՞ղջ
են
բոլոր
թերթերը,
գուցէ
մտած
{լինի}
մի
խարդախութիւն.
վատ
չէր
լինելու
քննութիւն
կարգե
պիտոյ
է
խոստովանել,
երկիւղ
ունէր,
որ
միգուցէ
դա
{լինի}
այն
խոստացած
սատանայապետը:
Յանկարծ
լսուեցաւ
ք
ամօթ
չբերեցիր
իմ
եւ
իմ
ազգատոհմի
վերայ,
բարեաւ
{լինի}
քո
գալը,
ողջամբ
եկիր.
գոհ
եմ
քեզանից,
որ
մեր
ց
ը:
Եկ
գրկախառնիր
ինձ,
տէր
սատանայի
պոչը
անպակաս
{լինի}
բերանիցդ,
ամէ՛ն:
Երբ
որ
աւարտել
էր
Քամը
իւ
ն
եւ
ութն
շիշ:
Կատարումն
օրինաց
եւ
մարգարէիցը
կը
{լինի}
լաւ
Մարասկէնով,
որ
ստացել
էի
օտար
աշխարհից:
ժամանակ
հարիւր
վաթսուն
երկու
շիշը
մի
բանի
նման
կը
{լինի}:
Բայց
ինչո՛ւ
Ռօմ
մոռացել
է...
Կօնեակ
եւս
չկայ
Սարեպտի
բալասան
եւս
մոռացել
է.
այդ
ինչ
խնջոյք
կը
{լինի}:
Այս
խորհրդածութենից
յետոյ,
որ
նորա
կեանքի
ը
18
տարեկան
հասակից
բռնած
մինչեւ
այսօր
(այժմ
կը
{լինի}
նա
36
տարօք)
անդադար
պարապում
էր
զանազան
դիւթակա
համարեա
թէ
արտասուքը
աչքերում,
-
այդ
վնասակար
կը
{լինի}
եւ
ձեզ
եւ
իմ
պարոնիս:
Նա
միշտ
այդպիսի
դիպուածներ
է,
ուստի
կարծելով,
որ
այդտեղ
պիտոյ
է
կատարուած
{լինի}
դիւահարցութիւնը,
ներս
մտաւ
նորա
մէջ:
Ախոռի
յատա
եռանիս
եւ
հոգիդ
բաց
աչքով
կը
մատնես,
որ
կերակուր
{լինի}
սատանայի:
Միթէ՞
ամօթ
չունիս,
դու
քրիստոնեայ
մար
որը
տասն
մարդ,
-
ասաց
պ.
Մարկոսը,
-
մեզանով
կը
{լինի}
տասներկու.
առաքելական
թիւ
է,
խորհրդաւոր
է:
Միա
անի
փիլիսոփայութիւնը
այն
է,
որ
մարդու
փորը
կուշտ
{լինի},
ըմպելիքը
առատ,
օրը
ուրախ,
սիրական
կինը
կողքու
րեք
հարիւր
տասն
եւ
ութն
հայրապետների
նզովքը
գլխիս
{լինի},
եթէ
մի
մարդու
եւս
յայտնեմ
այդ
բանը,
-
ասաց
ջեր
:
-
Թէ
ի՛նչ
տեղից
է
այդ
գիտութիւնը,
երկար
կը
{լինի}
պատմել,
մանաւանդ
ես
եւս
հաստատ
չգիտեմ,
թէեւ
միա
ս
յոյս
ունիմ,
որ
նա
մինչեւ
էգուց
բանը
աւարտած
կը
{լինի}:
Երեկի
երեկոյին
եկել
էր
իմ
մօտ,
որ
ածուխ
գնելու
ան
մարդը,
խելացի,
հասուն
դատողութեամբ,
անպակաս
{լինի}
մեր
ազգից...
բայց
թէ
գլուխ
գայ
ձեր
բանը,
չասե
լով,
չէի
նշանակել:
-
Կը
հրաւիրես,
ծանօթ
կը
{լինի}
կ'երթայ,
-
իսկոյն
պատասխանեց
պ.
Մարկոսը:
-
իսի
մարդ
է
Կոմս
էմմանուէլը,
եղբայր,
ապա
նզովեալ
{լինի}
դորա
ծնունդը.
ինչ
հարկաւոր
է
մեզ
հրաւիրել
մի
այդ
խելացնոր
չէ.
եթէ
մի
մարդ
նորա
ասածներին
նայելու
{լինի},
անտարակոյս
տարու
մէջ
տասն
անգամ
զատիկ
կը
կատարէ
որ
այդ
սուրբ
նշանների
բարեխօսութիւնը
եւս
անպակաս
{լինի}
մեր
վերայից.
Սուրբ
նշանները
անբարբառ
բարեխօս
են
րայ
աչք
դարձուցանէք,
եկեղեցու
մի
կոպեկը
եւս
կրակ
{լինի}
իմ
համար,
եթէ
խառնել
եմ
իմ
գոյքի
մէջ"։
-
Թէ
Աս
ռ
օրէնքի
զօրութեամբ
եւս
ժողովուրդը
պիտի
վերահասու
{լինի}
եկեղեցու
տարեկան
արդիւնքին
եւ
ծախքին:
Երեսփոխանը
տեսէ
տարեկան
արդիւնքը
եւ
ծախքը,
այլեւ
հոգաբարձու
{լինի}
եկեղեցու
պիտոյքին:
-
Մեր
ժողովուրդը
այդպիսի
,
որ
միտքը
փոքր
ի
շատէ
լարուած
կամ
նախապաշարուած
{լինի},
չէ
սերտել
խօսելիքը,
ինչպէս
պաշտօնական
ժողովներ
Ծերերը
պահանջում
են,
որ
ամենայն
բան
կամաց
կամաց
{լինի},
համբերութեամբ
լինի,
առանց
մի
մարդու
անձնասիրու
,
որ
ամենայն
բան
կամաց
կամաց
լինի,
համբերութեամբ
{լինի},
առանց
մի
մարդու
անձնասիրութեան
մօտենալու,
բայց
գուն
կայ
փորածի
խորութիւնը,
այդպիսի
գերեզմա՞ն
կը
{լինի},
-
պատասխանեց
կոմս
էմմանուէլը:
-
Ի՛նչ
է,
մ
ոգաբարձու
եւ
գտանելու
չէ
երբեք:
Ուրեմն
ի՛նչ
պիտի
{լինի}
այս
ազգի
վերջը,
շարունակում
էր
նա
մտածել․
անտարա
ռ
կը
գան:
Ինչ
որ
ունիս
հարցանելու
նոցանից,
պիտի
{լինի}
տղայի
միջնորդութեամբ,
դու
կ'ասես
տղային,
իսկ
սա
ա,
-
պիտի
այս
բանի
առաջը
առնուլ.
անշուշտ
վատ
կը
{լինի}
սորա
վերջը
եւ
կը
խայտառակուի
իմ
տունը
այս
քաղաքի
է,
որ
կամք
ունէր,
այնպէս
չէ՞:
-
Թող
այդպէս
{լինի},
-
ասաց
Թիւթիւնճի-օղլուն,
-
ես
այսքան
գիտեմ,
թէ
ղջիկ
պիտոյ
է
լինիս.
Աստուծոյ
օրհնութիւնը
անպակաս
{լինի}
վերայիցդ:
-
Այս
նամակը
տար
Աստուածածնի
թաղը,
միտ
կացի՛ր,
մարիկս,
մէք
եթէ
մեր
վնաս-օգուտի
բան
{լինի},
խելք
ունինք,
թէեւ
մարդիկ
մեզ
անխելք
են
կարծում
կամ
մի
այլ
նորա
տանը
եղող
մարդու
տաս,
ժամուց
չի
{լինի}:
-
Շատ
բարի,
հոգիս,
Աստուած
օրդ
երկայն
առնէ
րաստութիւն
չունէինք,
հայրդ
մտածում
էր,
որ
ամառը
{լինի}
այդ
եւ
ինձ
եւս
այդպէս
ասել
էր,
բայց
Մկրտիչը
շուտ
գամ
տեսանելու:
Մարդ,
մի
ասեղ,
մի
մատնոց
գնելու
{լինի},
հարիւր
անգամ
կը
նայի,
որ
չխաբուի,
որ
դեռեւս
չ
,
որ
առանց
նայելու,
տեսանելու
եւ
քննելու
պիտոյ
է
{լինի},
եւ
այն
այնպիսի
ժամանակ,
մինչ
ո՛չ
փոխել
կարելի
ժամանակը
չկորուսանենք
զուր
տեղը:
-
Թող
այդպէս
{լինի},
-
պատասխանեց
Շահումեանցը:
Մանուշակը
ժպտեցաւ
այն
ինչ
առանց
այս
եւ
այն
կողմը
նայելու:
Մարդը
կը
{լինի}
արժանաւոր,
եթէ
նա
Աստուծուց
ստացած
քանքարը
աճեցն
նսահման
բան
է,
այնպէս,
որ
շատ
անգամ
հարկաւոր
կը
{լինի}
արժանաւոր
մարդուն
կեանքը
դնել
սիրու
համար:
Մէք
ի
իւն
դնէ
եւ
բարի
յիշատակ
ժառանգէ,
եթէ
նա
խնամակալ
{լինի}
իւր
աւելորդ
արծաթը
գործ
դնել
չքաւորների
անտէր
եւ
Աստուած,
որ
մեր
խօսակցութիւնը
եւ
բարեկամութիւնը
{լինի}
յարատեւ...
Բայց
այժմ,
ներեցէք
ինձ,
ժամանակն
ետ,
թո՛ղ
այս
գիշերուայ
խորհրդական
լռութիւնը
վկայ
{լինի}
իմ
անխարդախ
կուսական
երդմանը:
Այս
խօսքերի
վեր
ասն
որոյ
մտածում
ենք,
թէ
այս
պատճառով
եւս
ստացած
{լինի}
այդ
արարողութիւնը
թեթեւ
անունը:
Ինչեւիցէ.
մէք
ծ
մէջ
միայնակ
մարդը,
եթէ
մահի
երեսից
եւս
փախչելու
{լինի},
չէ
գնում
դէպի
այս
տեղերը
գիշերով:
*
*
*
ելք
չէ
ամուսնական
սիրուն...
թող
սիրտը
կատարեալ
{լինի},
աչքը
դուրս
չլինի...
Կնոջ
առաջին
արժանաւորութ
ի՞դ
է
հարկաւոր
կնոջ
խելքը,
մարդը
պէտք
է
որ
խելօք
{լինի},
եւ
պէտք
չէ,
որ
կինը
իւր
սեփական
խելքը
ունենայ
սկանալով,
որ
այս
սպանութենից
յետոյ
անհնարին
պիտի
{լինի}
մնալ
Ղրիմի
մէջ
առանց
իւրեանց
անձը
վտանգի
տակ
ձգել
նակ
առ
ժամանակ
մեռանին
տարաժամ,
վերջին
զոհը
պիտի
{լինի}
մեր
ցեղի
մի
միայն
արու
ժառանգը,
որով
պիտի
ջնջուի
զաւա՛կս,
քո
հնազանդութիւնը:
Աստծոյ
օրհնութիւնը
{լինի}
քո
վերայ:
Այս
խօսքի
ժամանակ
արտասուքը
փայլեցա
:
Մանուշակը
մտածում
էր,
թէ
ի՛նչ
կեանք
պիտոյ
է
{լինի}
իւր
կեանքը
այնպիսի
կոշտ
եւ
սոպռ
վաճառականի
հետ,
ութեանը,
առաջարկեց,
որ
ինքը՝
Խաչատուրը,
գլուխ
{լինի}
այդ
միաբանութեանը,
իսկ
ինքը՝
Մխիթարը,
լոկ
գործ
յս
ժամանակիս
կամ
թէ
մի
փոքր
յառաջ
պիտոյ
է
պատահած
{լինի}
եւ
նորա
յատկապէս
փոխանցութիւնը
դէպի
Պապական
եկեղե
եւ
իւր
ազգից
հեռանայ
ու
օտարանայ,
այլեւ
վնասակար
{լինի}
նորան։
Այսպէս
է
մարդկութեան
կարգը՝
կա՛մ
իւր
ազգ
,
որ
ոչինչ
մարդ
չէ
կարող
ապրել
առանց
կրօնի,
թող
{լինի}
նա
անաստուած,
ամենաստուածեան,
նիւթապաշտ,
ինչ
կ
ւած,
ամենաստուածեան,
նիւթապաշտ,
ինչ
կամի,
թող
{լինի},
թոյլ
կամ
հաստատ
իւր
ուրացութեան
մէջ։
Այնուամեն
թիւն,
ի՛նչ
զարմանք
է,
որ
նախապատիւ
եւ
գերապատիւ
{լինի}
միւս
ազգերից,
որոնք,
մնալով
դեռեւս
ստրկական
կրօ
իւր
սեպհականութեան
վերայ,
պիտոյ
է
նորա
պաշտպանը
{լինի}
"։
Պապը
միեւնոյն
երդումը
պահանջեց
Սվենոն
Դանեմար
ւս
առաքեցին
եւ
ունին
առաքել։
Այս
ամենայն
եղեւ
եւ
{լինի},
բայց
ընդ
վայր,
զի
կամ
'ի
դերեւ
ելանէ,
կամ
բազ
բանութիւն
գրելու
միտք
չունինք,
վասնորոյ
թող
հերիք
{լինի}
մեր
խօսածը
կրօնի
վերայ,
մանաւանդ,
երկարաբանելով
ա
խանի
հարցմանս
(որ
իբրու
վէմ
անվանելի
յառաջընթացն
{լինի}
նորախօսութեան),
թէ
ո՞ւմ
ումէք
ի
հայոց
հասկանալի
մբ
աշակերտաց
իւրոց
Յովհաննու
եւ
Յովսէփու
միջամուխ
{լինի}
ի
թարգմանութիւնս
առակացն
Սողոմոնի,
եւ
Նոր
Կտակար
թ
լինին
ի
վարդապետել
որպէս
ծարաւի
ոք
տօթակէզ
փոյթ
{լինի}
ի՝
կենդանի
յառաջիլ
ջրոց
հոսանս:
Այլ
Սահակայ
զՄե
խճանի
պատմութեան
Հայոց
արարելոյ
ի
սմանէ,
եւ
փոյթ
{լինի}
ի
լրացուցանել
զթերութիւն
թարգմանութեան
սուրբ
գրոց
անձու
ընդ
յառաջադիմութիւն
ընկերին:
Ըստ
ազգին
{լինի}
եւ
պատմութիւն
նորա,
որպէս
եւ
ի
պատմութիւնէ
անտի
Հայոց
համարի
չունել,
զի
որպէս
գրուանն
խափանարար
{լինի}
շառաւիղաց
լուսոյն
ցոլանալ
ի
լոյս
աչաց
նստելոցն
ի
սկանալի
զբանն
կացուցանելով:
Ազգն
ինքնին
խոստովան
{լինի},
թէ
օտարացեալ
է
ի
սեպհական
գրականութենէ
եւ
օտարի
անաւանդ
պիտոյ
է,
որ
շնչառութեան
եւ
բառերի
միջոցը
{լինի}
հաւասարաչափ
(et
paria
anhelituum
ac
vocum
inters
հասարակութեան
անդամների
թիւը
քառասունից
առաւել
չ'
{լինի}
։
Սորանից
յետոյ
հասարակութեան
անդամքը
ձեռնամո
ւթեանը։
Ամենայն
մարդ
ցանկանում
էր,
որ
Իգնատիոսը
{լինի}
։
Նա
երկար
ժամանակ
հրաժարւում
էր,
բայց
յետոյ,
չ
թարկուի
վերանորոգութեան,
որ
գո՛նէ
դորանով
կարելի
{լինի}
փակել
Պրօտեստանտութեան
առաջը,
որ
ինչպէս
մի
կրակ
ել
հասարակաց
ցանկութիւնը
եւ
թոյլ
տալ,
որ
ժողովքը
{լինի}
։
Բայց
զուր
գնացին
նորա
աշխատութիւնքը
այն
մասին,
ր
գնացին
նորա
աշխատութիւնքը
այն
մասին,
որ
ժողովը
{լինի}
Իտալիայում.
նորան
հարկադրեցին,
որ
լինի
այն
Տրիդ
ր
ժողովը
լինի
Իտալիայում.
նորան
հարկադրեցին,
որ
{լինի}
այն
Տրիդենտի
մէջ։
Պապը
կամենում
էր
ուղարկել
այն
իացիք
զուր
էին
պահանջում,
որ
մի
Տիեզերական
ժողով
{լինի},
եւ
քննուին
այնտեղ
եկեղեցական
գործերը։
Վերջապէս
ւրեանց
բոլոր
խարդախութիւնը,
որպէս
զի
այդ
նիստը
չ'
{լինի},
ուր
պիտոյ
է
արդարապէս
խայտառակուէին
Փարիզի
իմաս
ձուէին,
վասնորոյ
Լայենէզ
խնդրեց,
որ
բացառութիւն
{լինի}
իւրեանց
Կարգի
մասին,
այսինքն՝
այս
կանոնը
ազդեցո
դը
այն
էր,
որ
ընդդէմ
Վերանորոգութեններին
պաշտպան
{լինի}
Պապականութեանը
եւ
Քրիստոնէութիւն
տարածէ
Ասիայի
եւ
Յիսուսեանները,
այն
ժամանակ
Կարգը
հարկադրուած
կը
{լինի}
ցոյց
տալ
բոլոր
աշխարհին,
թէ
ի՞նչ
կարող
էր
առնել
մ
էք
Յիսուսեանները,
կը
զղջաք,
բայց
գուցէ
թէ
ուշ
{լինի}
այն
ժամանակ։
Դուք
կը
զղջաք,
երբ
կը
տեսանէք
ձեր
րբ
գործը
կատարելու
համար,
կամ
թէ
գո՛նէ
արժանի
կը
{լինի}
ստանալ
մարտիրոսական
արմաւենին,
վճռում
է
զոհել
իւ
ել,
թէ
ով
որ
սպանէ
Հենրիկոս
IV-ը,
մեծ
պաշտօն
կը
{լինի}
կատարած
կրօնին
եւ
Ֆրանսիային
եւ
սուրբ
կը
լինի,
ե
կը
լինի
կատարած
կրօնին
եւ
Ֆրանսիային
եւ
սուրբ
կը
{լինի},
եթէ
ինքը
կորչի
այս
հսկայական
քաջագործութիւնը
կա
րդ
հանգուցեալ
թագաւորին,
այն
ժամանակ
հարկաւոր
կը
{լինի}
հանել
այս
սուրը
պատեանից։
Ես
գիտեմ,
ձեզանից
մի
նեց.
"
Sint
ut
sunt
non
sint
"
(այսինքն՝
"
թող
{լինի}
այնպէս,
ինչպէս
որ
է,
ապա
թէ
ո՛չ
թող
չ'լինի
")
թող
լինի
այնպէս,
ինչպէս
որ
է,
ապա
թէ
ո՛չ
թող
չ'
{լինի}
")։
Պարլամենտի
ցանկութիւնը
եւս
այդ
էր։
Յիսուսե
լ,
որ
ապագային
տուր
եւ
առութեան
ժամանակիդ
պիտանի
{լինի}
քեզ:
-
Կրկին
աջահամ...
Անէ՜.
որ
մարդ
դարձար
ե
էջ
Բէգզադաների
շարումը:
Բայց
չկարծեմ,
որ
այդպէս
{լինի},
դու
երկայնամիտ
ես
եւ
ունիս
ճշմարիտ
եւ
արդար
դատ
մքին։
Փորձով
գիտենք,
որ
այդ
գիրքը
շատ
սիրելի
կը
{լինի}
մեր
ազգի
մտացի
մանուկներին,
որոնք,
իւրեանց
ազգո
ղ,
այս
պատճառով
կարծում
ենք,
որ
այդ
ակամայ
սխալ
{լինի},
ինչպէս
նաեւ
մեզ
պատահել
է
մեր
"
Թափառական
Հրէայ
,
եւ
եթէ
բռնութեամբ
արտաբերուի,
բաւական
կոշտ
կը
{լինի}
։
Դիցուք
թէ
արտաբերում
է
ժողովուրդը
կամ
չէ
արտաբե
քերը
քննութեան
դանակի
տակ
ձգել.
այդ
շատ
երկար
կը
{լինի}
։
Առանց
նորան
էլ
երկարում
է
մեր
հատուածը։
Գուցէ
ործի
հետ։
Բայց
երբ
բռնադատում
ես
գրիչը
ինչ
որ
էլ
{լինի}
բան
գրել,
յայտնի
բան
է,
որ
Գարեգնի
ողբի
պէս
կը
բան
գրել,
յայտնի
բան
է,
որ
Գարեգնի
ողբի
պէս
կը
{լինի},
որ
ո՛չ
բարով
պիտի
ասէր։
Եթէ
ստոյգ
ասենք,
մ
ց
նոր
լեզուի
ընդհանուր
կանոնն
է,
որ
յատկացուցիչը
{լինի}
միշտ
նախադաս։
Այն
ժամանակ
միայն
կարելի
է
վերջադա
զուին
ընդդէմ
չմեղանչենք։
Բայց
թող
առաջուց
յայտնի
{լինի},
որ
հեշտութեամբ
չենք
թողուլ
պատերազմի
ասպարէզը։
յերի
կազմող,
ուրեմն
առանց
նորան,
բայը
չպիտի
բայ
{լինի},
բայց
մենք
վերի
օրինակից
տեսնում
ենք,
որ
կարդու
չէ
կարող
իր
ըթը
նու
փոխել
եւ
եթէ
այդպէս
խօսող
էլ
{լինի},
ինչպէս
կան
մի
քանի
նուասէր
մարդիկ,
դարձեալ
բառ
րայ
ամրացնել,
որպէսզի
նոցա
միջնորդութեամբ
կարելի
{լինի}
մի
համակարգութիւն,
մի
ուղղախօսութեան
արուեստ
կազ
էնքը
մեզ
յայտնի
է,
մեզ
անծանօթ
բառ
հանդիպելու
էլ
{լինի},
շատ
անգամ
առանց
բառարանի
օգնութեան
հասկանում
են
նրականութեան
խորհուրդը
կորցնելով,
ազգին
համար
կը
{լինի}
չեղածի
պէս,
իսկ
ինքը՝
ազգը՝
կենդանի,
գրական
լ
ի
է
թէ
անաջողութեան
էլ
պատճառ
դարձաւ:
Եթէ
երբ
եւ
{լինի}
այդ
կիսատ
մնացած
գործը
աւարտուի,
միեւնոյն
հոգով
:
Յոյս
ունինք,
որ
մեր
ապակու
երեսը
նոյնպէս
հարթ
{լինի}
եւ
նորա
թանձրութիւնը
զուգահեռաբար
հաւասար,
յոյս
ւն
տեսարաններ
է
ստանում,
որ
տասը
պատկերի
նիւթ
կը
{լինի},
որոնց
խօսքերով
միայն
ստորագրութիւնը
ամբողջ
երես
քերը
քննութեան
դանակի
տակ
ձգել,
այդ
շատ
երկար
կը
{լինի},
առանց
նորան
էլ
երկարում
է
մեր
հատուածը:
Գուցէ
ս
գործի
հետ,
բայց
երբ
բռնադատում
ես
գրիչը
ինչ
որ
{լինի}
մի
բան
գրել,
յայտնի
բան
է,
որ
Գարեգնի
ողբի
պէս
բան
գրել,
յայտնի
բան
է,
որ
Գարեգնի
ողբի
պէս
կը
{լինի},
որ
ոչ
բարով
պիտի
ասէր:
Ազգային
աւանդութիւ
մնացորդ,
բայց
եւ
այնպէս,
կարծում
ենք
թէ
հին
բան
{լինի}:
Սաստիկ
գրգռում
է
այդ
բանը
մեր
հարցասիրութիւնը,
րծելը
(եր.
7)
թէ
գուցէ
անպարան
բառի
կրճատուածը
{լինի},
կապելով
նորան
այն
սքանչելի
կանթեղի
հետ,
մենք
ի
լով,
շատ
հաւանական
է,
թէ
ապարան
հասարակ
անունից
{լինի}
յատկացած:
Այլ
թէ
ինչի՞
կարող
էր
մի
իշխանի
կամ
թա
:
-
Գուցէ
թէ
այլ
տեղերում
մի
փոքր
այլապէս
պահուած
{լինի}
այս
աւանդութիւնը,
վէճ
չունինք.
մանաւանդ
մենք
չե
այն
հարազատութեամբ:
Որ
ազգի
մէջ
կամենայ
թող
{լինի},
բայց
եւ
այնպէս
չկայ
աշխարհիս
երեսին
մի
աւանդութ
առաջ
գալիս,
թէ
ի՞նչ
լոյս
կամ
ի՞նչ
կրակ
եղած
պիտի
{լինի}:
Հարկ
չկայ
ասել,
որ
բնական
երեւոյթը
առասպելով
մ
ել
եւ
ուսել
է
նա
բնութիւնը,
համեմատ
այդ
չափին
կը
{լինի}
նորա
գաղափարների
եւ
հասկացողութեանց
ազնուութիւնը
անում
են,
որովհետեւ
նոքա
հաւատում
են
թէ
մրրիկ
կը
{լինի}
այնուհետեւ,
իսկ
թէ
երկու
հատ,
այդ
դիպուածում
նո
պէս
վկայել,
որ
ամէն
կարգի
ժողովրդին
հասկանալի
կը
{լինի},
եթէ
արժանապէս
թարգմանուի:
Բնական
գիտութեանց
բո
իշտ
համեմատ
է
ջերմութեան
աստիճանին:
Որքան
սաստիկ
{լինի}
ջերմութիւնը
ցերեկը,
այնքան
ուժով
կը
լինի
քամին
ի
սաստիկ
լինի
ջերմութիւնը
ցերեկը,
այնքան
ուժով
կը
{լինի}
քամին
իրիկնապահին:
Շատ
ծովահայեաց
քաղաքներ
ունին
որութիւնը
եւ
մենամարտութիւնը
կարծեմ
մնացած
պէտք
է
{լինի}
մեր
նախնի
թագաւորների
ժամանակից,
որ
առհասարակ
եր
նակների
վերաբերութեամբ,
թէ
երկրագործութիւնը
եղած
{լինի}
ընդհանուր
ժողովրդի
ապրուստի
լծակը:
Այն
մարդը,
ո
տեղծի
մի
աշխատութիւն.
"
եւ
հայրաբար
ներողամիտ
կը
{լինի}
նա
"
-
շարունակում
է
հեղինակը
-
"
սորայ
միջի
բազմ
ն
բան
փողով
ենք
առնում"։
Ինչի՞
պիտի
այսպէս
{լինի}
Աշտարակի
վիճակը:
Եւ
միայն
Աշտարակը
չէ.
Աշտարակը
ան
մեծ
եւ
ծանր
պաշտօնները
երիտասարդների
վրայ
պիտի
{լինի}
բնականապէս,
բայց,
մի՞թէ
չկան
այնպիսի
թեթեւ
աշխա
ւ
առաջանում
են,
եթէ
միայն
աչքաբաց
խնամատարութիւն
{լինի}
շինականի
կողմից:
Եթէ
միայն
շերամաբուծութեանը
առն
շնորհքի
վրայ,
որ
թէ
նորա
ձեռքին
օրինաւոր
գործիք
{լինի}
եւ
մի
քանի
անգամ
այդ
բանը
օրինաւոր
կերպով
ցոյց
տո
ը
գեղեցկանայ
այդ
լիճը,
որչա՞փ
աւելի
զուարճալի
կը
{լինի}
նորա
շրջանում
ման
գալը,
որչա՞փ
կը
կենդանանայ
օդը
ւ
արեւ
չունին.
ծառն
էլ
որ
տնկեն,
էլ
մօտ
գնալ
չի
{լինի}:
Այսպէս
ահա,
երկիւղը
մոծակից
զրկում
է
խեղճ
միաբ
արստահարուած
վիճակը,
այն
ժամանակ
բանը
աշկարայ
կը
{լինի},
որ
հայը
եւ
թուրքը
այս
տեսակ
կապերով
միմեանց
հետ
նտեղ
բնակւում
էր։
Արդէն
շատերին
յայտնի
կը
{լինի},
որ
մեք,
ճշմարիտ
եւ
անխարդախ
սրտով
սիրելով
մեր
,
բայց
ազգը
միայն
արտաքին
աչքով
տեսաւ։
Այսպէս
կը
{լինի}
եւ
900
տարի
յետոյ
եւ
1000
տարի
յետոյ,
եւ
ինչպէս
պէս
մինչեւ
այժմ,
այնպէս
եւ
միշտ
հայոց
մանուկը
կը
{լինի}
օտարի
հացի
մուրացկան,
ամեն
օր
դռնէդուռ
մա
գալով
յս
կերպով
սնունդ
ստանալով՝
նորա
ազգութիւն
եւս
կը
{լինի}
մի
խայտաճամուկ
բան,
անարմատ
ծառ...
Ամենայն
մ
ն։
Այս
բաները
խօսելուց
յետոյ,
եթէ
պատահելու
{լինի}
մեզ
տեսանել
այդ
հնամոլ
պարոնների
կողմից
անդարձ
կա
նորախօս
լեզուի
վերայ,
երբէք
չենք
մտածել,
որ
այդ
{լինի}
մի
քաղաքի
մասնաւոր
կամ
մի
երկրի
յատկացեալ
բարբառ
լ
10000
մարդի
անհասկանալի,
նրանցը
թող
1000
մարդի
{լինի}
միայն,
բայց
չլինի
այնպէս,
ինչպէս
եղել
է
մինչեւ
այլ
լեզուի
ամեն
շարժողութիւնը,
դէպի
որ
կողմը
եւ
{լինի},
լինում
է
որպէս
հետեւանք
ներգործող
պատճառի,
որո
անցնէ։
Եւ
մէկ
անգամ
մեռածը,
եթէ
դուրս
էլ
գալու
{լինի}
գերեզմանից,
ժառանգը
նորան
իբրեւ
օտարոտի
մի
երեւո
թիւնը,
նորա
մշակութիւնը
եւ
նորան
ծաղկեցնելը
պիտի
{լինի}
ամեն
խելքը
գլխին
մարդու
գործը։
Մեռնողին
սիրողը
պ
իրենց
սկզբնական
ձեւը,
քո
բոլոր
աշխատութիւնը
պիտի
{լինի}
մնացածը
տաշել
կոկել
եւ
շինուածքին
պիտոյացնել։
Հա
է,
ինչպէս
մարդու
շրջապատող
աշխարհն
է,
այնպէս
կը
{լինի}
եւ
մարդուն
կեանքը
եւ
ինչպէս
կեանքը,
նորան
համեմա
արդուն
կեանքը
եւ
ինչպէս
կեանքը,
նորան
համեմատ
կը
{լինի}
միտքը։
Եւ
լեզուն,
որ
ուրիշ
բան
չէ,
եթէ
ոչ
մտքի
քին,
նորա
ձեւը
ուրիշ
բան
չէ
կարող
լինել
եւ
չպիտի
{լինի},
եթէ
ոչ
մտքի
ձեւի
ցոլացումը։
Սորանից
պարզ
եր
տակ
կոխկռտենք
մեր
նոր
լեզուն,
որ
ինչքան
էլ
տգեղ
{լինի}
հնից,
թերեւս
այս
էլ
թոյլ
տալով,
այնուամենայնիւ
լի
երկայն
է,
քան
թէ
նորա
մեռած
մօր
քիթը,
մտածող
{լինի}
կտրել
դանակով
աւելորդ
երկայնութիւնը,
կամ
եւ
թէ
կ
կարճ
է,
աքցանով
քաշելով՝
երկարացնել,
որ
միաչափ
{լինի}
մօր
քթի
հետ,
նոյնպէս
եւ
միւս
բոլոր
անդամները
կամ
պի
երկրագունդի
ելեքտրական
կենդրոնը,
որ
նոյն
պիտի
{լինի}
եւ
նորա
երկրաչափական
կենդրոնի
հետ,
որովհետեւ
ջեր
մեն
բան
նորանով
է
եղել,
նորանով
է
լինում
եւ
պիտի
{լինի}
։
Լեզուն
է
այն
սարսափելի
ուժը,
որի
ընդդէմ
տկար
ե
նից
միայն
չէ
հասկացւում
ամբողջ
ազգին,
նա
ե՞րբ
կը
{լինի}
մեղաւոր։
Բայց
այն
պարոնը,
ասում
ենք,
բաց
ու
հա
.
Աջեմեանցն,
ի
մասին
ասացեալ
գործոյն
եւ
ձեռնտու
{լինիլ}
մեզ
՚ի
խնդրել
զազգային
զհրիտակս:
Համաձայն
եզր
խուց
ի
պէտս
գործադրութեան:
Խնդրելով
աներկբայ
{լինիլ}
յանկեղծութեան
իմոյ
առ
Ձեզ
յարգանաց
Մնամ
արգոյ
անամ,
եթէ
արք
անբարոյականք
հռչակեալ
են
զձերբակալ
{լինիլ}
անգոյ
նամակի
իրիք,
որպէս
թէ
առ
յինէն
գրելով
առ
պ
ւստի
եւ
խորհուրդ
ետ,
նախ
քան
զամենայն,
յանդիման
{լինիլ}
նախագահին
այսր
կառավարութեան,
այն
է
գլխաւոր
ռեգի
ին
այնմիկ,
առանց
ամենայն
զանցառութեան
Հոգեբարձու
{լինիլ}
գործոյն
մերոյ
ամենայն
ժրութեամբ։
Պ.
Բայլն,
որս
ցարդ
չէ
իմ
տեսեալ
եւ
զորս
փոքրագոյն
յոյժ
ասեն
{լինիլ},
քան
զերրորդ
տունն,
յատկացուցեալ
միմիայն
յօգու
կավորություն
էլ,
թե
որ
ասենք,
չկա,
շատ
սուտ
չի
{լինիլ}:
Մնամ
քեզ
միշտ
եւ
առ
ի
սրտե
բարյաց
փափագող
եղ
նական
եւ
ինձ
երկրորդ
կտակակատար
եւ
վէքիլ
հաստատեմ
{լինիլ}
Կորտ
աֆրկուշտի
կոմիսիօներաց
զառաջին
կոմիսիօներն,
,
Դեռ
Հայաստանն,
լսի՛ր
ինձ,
Նորան
չի
{լինիլ}
խընայել,
Քանի
փախչում
է
լուսից։
տ
Գասպարեանցը
ընտիր
հիւր.
Քո
թաղերում
էլ
չի
{լինիլ}
մի
տխրութիւն
էլ
տեսնել,
Զի
Գասպարեանը
քո
մէջ
նաչել,
Որ
մեծատան
գոհարները
Մահուն
չեն
{լինիլ}
արգել։
Նա
ամենուն
կը
հանդիպի
Մի
իւրը
էր
սէրը,
միթէ
ընկերութիւնը
աւելի
երջանիկ
չի
{լինիլ},
վրէժխնդրութեան
սկզբունքը
ներողութեան
սկզբունքին
ց:
Ճակատագիրը
պատրաստել
էր
նորան
անօթ
ընտրութեան
{լինիլ}
դժոխքի
համար:
Նա
լինելով
այնպիսի
ազգի
մէջ,
ինչպ
աբեղայամիտ
իմաստնոց
հայոց
զձգտողութիւն
ամենաճիգն
{լինիլ}
ի
խրթնաբանութեան,
զորոյ
ապացոյց՝
կարեմք
քաղել
ի
ր
ի
հայկաբանութեան
մասին,
մինչեւ
բազմաց
ի
կարծիս
{լինիլ},
թէ
սորա
է
գրած
գիրն
"
Պիտոյից
"
արարեալ
ի
հինաւ
ն
է
առ
մեզ
թէ
շատ
եւ
եթ
փոքր
այսու
ամենայնիւ
զհետ
{լինիլ}
կրթելոյ
զորդիս
միայն,
թէ
եւ
միանգամայն
թիւրաթեք
դարձեալ
բառի
կազմութեան
մէջ
վանկի
տնտեսութիւն
չի
{լինիլ},
որովհետեւ
ինչպէս
ձեռ-քե-րը,
այնպէս
էլ
ձեռ-քեր-
ուին
իրենց
հետքը
այդ
գործի
վրայ,
առանց
դորան
չէր
{լինիլ}
բայց
աջողակի,
ինչպէս
արդերն
ասացինք,
այդ
թերութ
րող
էր
մի
իշխանի
կամ
թագաւորի
ապարանը
այնտեղ
եղած
{լինիլ}:
Բայց
մենք
այստեղ
բառերի
ծագումը
քննելու
համար
չ
ած
է
լինում
մի
անհեթեթ
շինուածք.
առանց
դորան
չէր
{լինիլ},
-
այդ
Նոյեան
տապանն
է:
Արագածի
գլխին
նկարուած
է
աւելի
հաւանականը,
որ
կարող
էր
շատ
անգամ
երեւցած
{լինիլ}
եւ
այսօր
էլ
երեւիլ
որպէս
Արագածի
գլխին
այնպէս
եւ
եղած
չլինինք:
"
Ուխտիւք
խնդրէի
ես
իսկ
ի՛նքն
նզով
{լինիլ}
ի
Քրիստոսէ,
վասն
եղբարց
եւ
ազգականաց
իմոք
ըստ
մա
ոյապէս,
երբ
յիշեցնում
է
նորան
աշխարհի
երեսին
մահ
{լինիլը}:
Ո՛հ,
եթէ
կրօնը
ազդէր
բարոյականութեան
վրայ,
եր
տարն
այ
պարոն
Աբրահամ
Ավետմալն
եւ
զնոյնքն
յոր
տեղ
{լինիլն}
չգիտեմ,
վասնորոյ
այսուհետ
թէ
որ
մինն
երեւեսցի,
րեի,
որ
ես
քու
եղբայրդ
լինելով,
չպիտի
կարողացած
{լինիմ}
քեզ
ճանաչել
եւ
օտարի
աչքովը
պիտի
ճանաչեմ.
իմ
սեր
ոն,
ուստի
գրեմ
զայս
նամակ:
՚Ի
վաղիւ
յանդիման
{լինիմ}
դեսպանին
Ռուսսիոյ,
խօսիլ
զյանձն
եղեալ
ինձ
գործոյ
հնարաuտեղծեալ
խելագարութիւն:
Ի
վաղիւ
յանդիման
{լինիմ}
դեսպանին
Ռուսսիոյ
խօսել
զյանձն
եղեալ
ինձ
գործոյ.
ւնը
համարեա՛
թէ
անկարելի
լինելով,
հարկադրուած
կը
{լինիմ}
ամբողջ
երեք
ամիս
փակուած
մնալ
այստեղ:
Այդ
միջոցի
եւ
Էջմիածինը,
եւ
խնդրեց
ինձանից,
որ
ես
ուղեկից
{լինիմ}
նորան
այս
ճանապարհորդութեան
մէջ:
Տեսանեմ՝
ինչպէ
կարծում
եմ,
որ
եթէ
Ֆրանսիա
եւ
Աւստրիա
եւս
գնալու
{լինիմ},
նոյնպէս
կարող
եմ
երթալու
հրամանագիր
ստանալ
Պ.
յնուհետեւ
ինչպէս
կամիք,
եւ
ես
անչափ
շնորհակալ
կը
{լինիմ}
ձեզանից,
եթէ
առիթ
տաք
ինձ
գործ
ունենալ
իմ
աշխարհ
ակարանս
կը
հասանի
իւր
նպատակին,
եւ
ես
կատարած
կը
{լինիմ}
իմ
խորհրդաւոր
պարտականութիւնը:
Թող
չսրտնեղին
ս
Կաթողիկոսի
գրուածներով:
Մի
խօսքով,
ես
Յոյն
կը
{լինիմ}
եւ
Յոյների
համար,
կամ
աւելի
լաւ,
կ՚աշխատեմ
ճշմա
էպի
այն
կողմը:
Այսօր
դու
ես
հարուստ,
վաղը
ես
կը
{լինիմ},
եւ
այն
ժամանակ
քո
հարստութիւնը
անպատճառ
պիտի
նո
իրտս,
թո՛ղ
քեզ
պէս
փայլի։
Թող
մաքուր
{լինիմ},
ինչպէս
դու
սուրբ
ես,
Թող
ողջ
աշխարհին
երե
յսպէս
մերկ
ու
աղքատ,
իմ
երկրացիներին
ծիծաղելի
կը
{լինիմ},
որովհետեւ
նոքա
մի
անգոսնելի
բնութեան
տէր
մարդիկ
шѣть։
"Լալիս
եմ"
քիչ
ենք
լսել,
սովորաբար
{լինիմ}
բայով
է
վարվում,
"լաց
եմ
լինում"
եւ
այլն։
Տալը,
գ
սինքն՝
"լալու
վրայ
եմ".
մենք
գոնէ
կարծում
ենք։
NB
{Լինիմ}
բայով
վարվում
է
տեղ
տեղ
եւ
թաց'ը-թաց
լինել.
բայց
րուն,
ցոյց
տուր
ինձ
այդ
թուղթը,
ես
շատ
ուրախ
կը
{լինիմ}
եւ
շատ
շնորհակալ,
եւ
դորա
փոխանակ
կը
տամ
քեզ
մի
ես
իմ
պատուանուններով
եւ
պատուանշաններով
հաւասար
{լինիմ}
իմ
եղբոր
հետ,
որ
ոչինչ
ունէր.
դուք
ուրանում
էք
նայ
ծառայել
այս
նամակս,
մի
օր,
երբ
թեթեւացած
կը
{լինիմ}
գործերից,
ցոյց
կը
տամ
ձեզ
ձեր
անձը
Յիշատակարանիս
,
եւ
օգուտ
եւս
չունիմ
ընդդիմանալուց.
զոհ
պիտոյ
է
{լինիմ}
այս
քաղաքի
բարբարոսական
սովորութեանը,
եթէ
դու
չփ
սակուիմ,
դէռեւս
հօրիցս
կանուխ
ամուսնացած
պիտոյ
է
{լինիմ}:
Եթէ
այդպէս
յօժարի,
եւս
նամակ
կը
գրէմ
Թիւթիւնճի
նման
ժապաւէնով
դրած
է
պահարանումը.
եւս
ուրախ
կը
{լինիմ},
որ
դու
կ՚ազատուիս
Թիւթիւնճի-օղլուի
աղջկանից,
ի
ալի
է
մեզ
այսպիսեօք
պարապիլ,
մինչդեռ
պարանոցաթաղ
{լինիմք}
՚ի
բազմապատիկ
աշխատութիւնս
յաւէտ
օգտակարս
ե՛ւ
մեզ
յաճուրդ
զշնորհս
Աստուծոյ
վաճառեալ:
Յայն
սակս
իղձ
{լինիմք}
գիտուն
լինել
ասացելոցս,
զի
մեզէն
չկարեմք
խտիր
առ
ի
պաշտպանութիւն
եկեղեցւոյ
իւրոյ
սրբոյ,
որում
իղձ
{լինիմք}:
Յանձն
արարեալ
զմեզ
եւ
զճակատագիր
ողբալի
ազ
եամբք
զհեղինակացն
եւ
զհեղինակութեանցն
եւ
խոստովան
{լինիմք}
[1
անընթ.
]
դորա
զննութիւն
տպագրութեամբ
հին
հեղին
յօդ.
Ժ
հատորոյ
Սվօդին
քաղաքական
օրինաց
արգելեալ
{լինին}
այդօրինակ
հրաւէրք:
Եւ
թէ
այսպէս
եւ
թէ
այնպէս,
ե
է
եւ
գուցե
այլ
մարդ
եւս
ընտրելու
ժամանակ
օգտակար
{լինին}
այս
գրվածքը:
Ողջ
եղիք
ամենայն
հաջողությամբ,
արյանցը
կսրբագրե
այն
չնչին
թերությունքը,
որ
պիտի
{լինին}
քո
գրվածքում:
Ես
հաջողությամբ
կդառնամ,
եթե
ծ
կօք
եւ
մոմեղենօք
եւ
այլ
եկեղեցական
զարդուք
բերեալ
{լինին}
նշանք
՚ի
տէրութենէ
պարսից
եւ
գոհութիւնք
առ
աստուա
գել
նորանց,
որ
կարծեմ
թէ
այդ
երկուքը
եւս
զղջացած
{լինին}
իւրեանց
գրածների
վերայ,
մանաւանդ՝
այսպիսի
հզօր
:
Այժմ
գուցէ
մի
կամ
երկու
մարդ
ծերունիք,
մնացած
{լինին}
այդ
աշակերտներից:
Տպարանը
պիտոյ
է
մտածել,
որ
բա
եր
միականի
նախագահներին...
Նոքա
եւս
թող
մասնակից
{լինին}
այդ
Հերոստրատոսեան
պարծանքին,
որովհետեւ
մասնակից
ծ
ես
եւ
ժամանակ
չունիս։
Փոյթ
չէ,
թող
սրտերս
մօտ
{լինին}
միմեանց:
Ես
ինքս
նոյնպէս
Սամսոն
գնացել
էի
մի
ամի
ենայն
կայծ
կարող
է
բորբոքել
մի
կրակ,
եթէ
ձեռնտու
{լինին}
հանգամանքների
յարմարութիւնքը:
Շատ
գեղեցիկ
կը
լին
համար
այն
արշալոյսը,
երբ
քո
ընթերցողքը
կարող
կը
{լինին}
նայել
եգիպտական
աստուածուհու
երեսը՝
առանց
քօղով
ով
հերետիկոսութենից,
մտանեն
Պապի
գիրկը
եւ
արժանի
{լինին}
փրկութեան:
Այս
աղօթքը
գրուած
է
վենետկեան
Մխիթարե
երութիւն
աւելի
հիմնաւոր
է
եւ
հաստատ,
եթէ
յարակից
{լինին}
նորան
այնպիսի
հանգամանք,
որ
աղբիւր
էին
եւ
նիւթակ
դրում
ենք,
որ
մեզ
հասուցած
տպելիքը
յարմարեցուցած
{լինին}
ազգի
էական
օգուտների
հետ:
Ահաւասիկ,
վերոգրեալ
ն
ւ
Սսու
կաթողիկոսական
մատենարանների
գրքերը
հարուստ
{լինին}
այսպիսի
յիշատակարաններով:
Սոցա
պաշտօնը
պատմութեա
:
Ես
մտածում
եմ,
որ
Տաճկաստանի
Հայերի
մէջ
եւս
կը
{լինին}
հազարաւոր
մարդիկ,
որ
ուրախութեամբ
սրտի
կը
ցանկան
կը
քրքրէր
այն
տեղերը,
ուր
կարծիք
կային,
թէ
պիտի
{լինին}
հեթանոս
Հայերի
մեռածների
մնացորդքը:
5.
Գտան
կանների
մշակութիւնը
ընկնի,
այն
ժամանակ
ի՞նչ
պիտի
{լինին}
անգլիական
գործարանների
եւ
գործաւորների
վիճակը:
Ի
ր
վաճառականների
գործառնութենից,
երբ
սոքա
միջնորդ
{լինին}
Հայոց
ընդհանրութեան
եւ
Եւրոպիոյ
մէջ,
այն
ժամանակ
,
ե՛ւ
գործարանը,
ե՛ւ
միւսը,
ե՛ւ
միւսը
կարօտ
կը
{լինին}
նորան:
Ոյժը
կ'անցնէ
նորա
ձեռք,
թո՛ղ
որչափ
կամի
ց
պիտի
սկսանին
իւրեանց
պատմութիւնը,
եթէ
ընդունակ
{լինին}
իբրեւ
ազգ
ապրելու.
իսկ
եթէ
ոչ,
օրըստօրէ
կ'անհետ
տեղս
եղեալ
վէքիլներիցն,
որ
իմ
կտակակատարն
պետք
է
{լինին},
ի
նոցանէ
եւս
խնդրում
եմ
եւ
պատուիրում
եմ,
որ
մ
օրինաւոր
ուստր
եւ
կամ
դուստր
զաւակ
ունիցեն
նոքա,
{լինին}
ժառանգ
ինձ
փոխանակի
ի
տէր
հանգուցեալ
հօրն
իւրեանց
ոց
ի
խելապատակս
գուցէ
գործարան,
մտաց,
ընթացակից
{լինին}
յաւիտենական
ծերունւոյն:
Այլ
հոգեւորք
մեր
սնանկաց
ւմն
փառասիրական
դժոխային
ծարաւոյ,
որոյց
ըղձակաթն
{լինին}:
Հոգեւորք,
որոց
պաշտօն
է
պաշտպան
եւ
պահապան
կալ
Այսոքիկ
ամեն
այն
հարցմունք
գիտութեամբ
առաջարկեալ
{լինին}
յԱյվազովսքւոյ
առ
ի
ցուցանել
զգերադասութիւն
պապին
ք
գործեցեալք
հրամանաւ
առաջնորդաց՝
դատապարտութեան
{լինին}
պատճառը,
ոչ
միայն
որոց
գործեալն
էին,
այլեւ
կցոր
աճոյացիր
մեր
սրտին։
Թո՛ղ
դատարկ
բաներ
{լինին},
Մարդու
վէրք
տալ
չունենան,
Թեթեւ
ու
ր
ինձ
զամենայն
Իսրայէլ
ի
մարգարէս,
բայց
մարգարէք
{լինին}
մարգարէի
նման.
Բահաղի
մարգարէների
համար
վաղուց
պ
աներէն
եւ
Ռուսերէն
լեզուներին,
արդէն
կարդացած
կը
{լինին}
"
Թափառական
Հրէայ
"
վիպասանութիւնը
եւ
ճանաչած
նոր
տ
դիպուածներում
միշտ
ոտնահար
են
եղել
եւ
պիտի
միշտ
{լինին}
գերմանականութեան:
Ընկած
լինելով
այսպիսի
խեղճ
նոք
հիգին
դու
ես
միայն
ապաւէն.
Ում
ոտնահար
{լինին}
մարդիկ,
եւ
ում
երեu
ոչ
առնեն.
Ամենեքին
զի
§
12.
"
Քանզի
ոչ
եմք
իբրեւ
զայլսն,
որ
վաճառական
{լինին}
բանին
Աստուծոյ.
այլ
իբրեւ
'ի
հաստատութենէ,
այլ
րան,
որ
երեւելի
ապստամբական
քանքարով
գերազանց
կը
{լինին},
քան
իւրեանց
նախնի
հին
հռովմայեցիքը:
Ես
իրաւուն
լոնեան
խառնակութեան
մէջ,
ուր
անտարակոյս
անհետ
կը
{լինին}
նոքա:
-
Կարճը
ասել,
այս
թերթերի
օգնականութե
ի,
որ
բան
ուսանին
ազգի
վայրենացած
զաւակները,
որ
{լինին}
եւ
շարունակուին
լաւ
լաւ
եւ
գեղեցիկ
օրագրութիւնք,
եղեցիկ
օրագրութիւնք,
բայց
այս
բաները
թող
ինքեանք
{լինին},
թող
ոչնչից
եւ
ոչնչով
գոյանան․
իմ
պատուելի
ազգաս
տարեկան
տղայ,
բայց
հարկաւոր
է,
որ
նոր
եւ
մաքուր
{լինին}
տղայի
հանդերձքը,
սկսած
շապիկից
մինչեւ
վերարկուն
յժմ
թող
մատաղահասքը
նային,
նոքա
թող
աշխատին,
որ
{լինին}
քաղաքավարի,
խելօք,
ուսումնական,
բարոյական
եւ
ա
ժողովով
վճռել
էր,
որ
ո՛չ
թէ
միայն
քահանայք
անկին
{լինին}
այնուհետեւ,
այլ
ով
որ
եւ
կին
ունէր,
նա
եւս
բաժա
այդ
խաւարատեսիլ
դիմակը։
Ընդդէմ
չենք,
գուցէ
{լինին}
մարդիկ
դոցա
մէջ,
որոնց
հոգու
բարոյական
զօրութիւն
Երկիւղ
է
գրում,
որ
միգուցէ
եւ
Մխիթարեանց
մէջ
{լինին}
Կոլլեգիացոց
հոգու
եւ
ուղղութեան
տէր
մարդիկ։
Երեւի
մանակի՝
յորում
ամենայն
ազգք
եւրոպէականք
ջանահնար
{լինին}
հարստացուցանել
զանձինս
ուղիղ
ուղիղ
գաղափարօք
եւ
մ
ան
յիշատակարանք
հինն
մատենագրութեանն
զառաջինն
զոհ
{լինին}
հպարտութեան
եւ
անձնասիրութեան
Նինոսի
արքայի
Ասորե
է՝
զանձուկ
փափագանաց
սրտիցն
լնուլ
ըղձանան,
փոյթ
{լինին}
ի
վարդապետել
որպէս
ծարաւի
ոք
տօթակէզ
փոյթ
լինի
ի
աչաց
նստելոցն
ի
տան,
սապէս
ամբողջ
դարք
խափանաբար
{լինին}
ժողովրդեան
հասկանալ
զլեզու
առաջնոց
Հայկազանց:
Եւ
նչ
ինչ
անսովոր
ականջաց
նոցա,
բայց
ոչ
երբէք
սատար
{լինին}
յառաջանալոյ
ի
նոր
հայախօսութեան,
եւ
որք
հետզհետէ
ւոր
է
շահել
Յիսուսեանների
սիրտը,
որ
նոքա
միջնորդ
{լինին}
Չինացոց
եւ
Պօրտուգալացոց
մէջ։
Կայսրը
համաձայնեցա
որ
այդ
կատարուի
եկեղեցու
մէջ,
Կարդինալները
հագած
{լինին}
իւրեանց
կարդինալական
հոգեւոր
զգեստքը
եւ
թոյլ
տրու
չում
եմ
Աստուած,
որ
իմ
յաջորդքը
ինձանից
բաղդաւոր
{լինին}
այս
բանի
մէջ.
ահա՛,
ինչ
որ
ես
կարո՛ղ
եմ
առնել
ա
ատողութիւններից,
գո՛նէ
մի
ծեղի
չափ
թող
շնորհակալ
{լինին},
ինձնից
ո՛չ,
այլ
պ.
Պռօշեանցից,
որի
գործը
պատ
ք
այդ
վսեմ
ոճերի
քամակից
գնաք,
միշտ
անպակաս
պիտի
{լինին}
ձեր
գլխից
այս
տեսակ
փորձանքներ.
ձեռք
վեր
առէք
դո
ւնր
երեւակայութեան
անաջող
արդիւնքները
անհետանալու
{լինին},
Սօս
եւ
Վարդիթերը
կարելի
է
ընդունել
որպէս
լոկ
եւ
կարծել,
թէ
դոքա
ուխտագնացութեան
աւելորդութիւնքը
{լինին}:
Ասիացին,
որի
երեւակայութեանը
միշտ
բորբոքուած
է
ինձ
զամենայն
Իսրայէլ
ի
մարգարէս
",
բայց
մարգարէ
{լինին}
մարգարէի
նման:
Ուզելով
մշակել,
կոկել
եւ
մի
ղերում,
ինչպէս
Աշտարակն
է,
եթէ
շատ
շերամ
պահողք
{լինին},
հեշտ
կարելի
է
ընկերովի
բանալ
մի
փոքրիկ
թելքաշի
նհնար
է
թէ
մի
բաժինը
չնստի
ծառերի
վրայ,
եթէ
սոքա
{լինին},
որով
ճեմելիքի
վրայ
ման
եկողների
համար
աւելի
քիչ
րով
ճեմելիքի
վրայ
ման
եկողների
համար
աւելի
քիչ
կը
{լինին}
քան
թէ
այժմ:
Տարապայման
բթամտութիւն
պիտի
լի
պարանուել
է
եւ
հայինը
`
այդ
մասին
թող
որչափ
կամին
{լինին}
շատ
կամ
քիչ
հաւանական
կարծիքներ,
բայց
մենք
այս
ե
ք
այնքան
անարգ
մարդիկ
ենք,
որ
մինչեւ
այնքան
տեղը
{լինինք}
հասած,
որ
չկամենանք
գոնե
ճանաչել
լույսը
եւ
խավար
մենք
փոքր
ի
շատե
բան
հասկացողքս
պիտո
է
ներողամիտ
{լինինք}:
Օրագրի
այսքան
գլուխ
գալու
վրա
եւս
ուրախ
ենք
իք,
արեցէ՛ք
սիրելիս,
եւ
մեք
հոգւով
չափ
ուրախ
կը
{լինինք}
ձեր
յառաջադիմութեան
վերայ,
եթէ
յաջողի
ձեզ
ստանալ
րհակալութիւն
Պ.
Արամեանին
եւ
առաւել
շնորհակալ
կը
{լինինք},
եթէ
բոլորովին
ազատօրէն
եւ
անկախաբար
լցուցանէ
իւ
զգի
նոր
մայրերը,
հերիք
է
մեզ
եւ
շատ
շնորհակալ
կը
{լինինք},
եթէ
դուք
ձեր
հայկական
իստակ
կաթի
հետ
տաք
ձեր
զա
չնչին
զոհերի
պատճառով:
Դորա
հակառակ
շնորհակալ
կը
{լինինք},
եթէ
մի
բանասէր
ցոյց
տայ
մեր
վնասը
ազգի
ընդհանրո
յականութիւնը
պաշտօնական
է:
Եթէ
այս
կէտից
նայելու
{լինինք}
բարոյականութեան
վերայ,
վանդակի
մէջ
փակուած
վագրը
մեր
ճաշն
ուտենք
հանգիստ,
Յետոյ
խաղաղ
քուն
{լինինք}...
Հեռի՛
գնա
մեզանից:
Մի՛
գոռա
րչով,
այլեւ
զէնքով
եւ
արիւնով,
եթէ
մի
օր
արժանի
{լինինք}
զէնք
առնուլ
մեր
ձեռքը
եւ
մինչեւ
այժմ
քարոզած
ազատ
վուրդը
խօսում
էր
հասարակ
կեցութեան
մէջ։
Չէ,
{լինինք}
խելացի
մեր
պահանջողութենների
մէջ.
չպահանջենք
հեղ
ացնելու
մեր
անձը.
փոյթ
չէ,
որ
այն
ժամանակ
դրած
կը
{լինինք}
հողի
տակին
յաւիտենական
քնով
հանգստացած։
վեր
առէք
այդպիսի
խորհրդից․
եթէ
կամիս,
որ
պատճառ
{լինինք}
ազգի
կործանութեանը,
ապա
բանանք
այդ
դպրոցը:
քննելու
համար
չդադարեցանք.
եթէ
այդ
մասին
խօսելու
{լինինք},
այսինքն
ընդհանրապէս
այն
անունների
մասին,
որ
այ
ականութեան
վրայ,
ապա
եթէ
այս
չենթադրելով
խօսելու
{լինինք},
այն
ժամանակ
պիտի
ստիպուինք
ամբողջ
էլեկտրականութ
կանի
կողմից:
Եթէ
միայն
շերամաբուծութեանը
առնելու
{լինինք},
որ
գրեթէ
լոկ
մայիս
ամսի
գործ
է,
եթէ
չասենք
էլ
ես
եղավ
եւ
առավ
Քաչադքով
ասած
մարդից,
որ
Նաժավոյ
{լինիումը}
ունի
յուր
խանութը,
մինչեւ
որ
դու
այս
մասին
հոգաբ
ամ,
որ
մինչեւ
այս
նամակիս
ստանալը
այն
եւս
ստացած
{լինիս},
եւ
հույս
ունիմ,
որ
բարկացած
չես:
Ֆեոդոր
Միխայ
քո
ծանոթներին
եւ
քո
բնական
ազգասիրութենովը
հորդոր
{լինիս},
որ
սորա
մասնակից
եղողների
թիվը
շատանա,
որպեսզի
Հույս
ունիմ,
որ
Մոսկվայից
գրած
նամակս
ստացած
{լինիս}
մինչեւ
այժմ,
եւ
խնդիրքս
կատարած,
ըստ
որում
մեծ
՝
կիմանաս,
թեեւ
չեմ
կարծում,
որ
բոլորովին
անգետ
{լինիս}
իմ
հանգամանքներին,
ըստ
որում
դեռ
անցյալ
տարի
բաց
կանջիս
կարծես
թե
ասում
է,
որ
հուսահատ
վիճակի
մեջ
{լինիս}.
համբերիր,
եղբայր,
եթե
ստույգ
է
այս
խավար
գուշ
մեր
անտէր
ազգի
վերայ
եւ
հաւատա՛,
որ
շնորհակալ
կը
{լինիս}
յետոյ
ինձանից
մինչ
կը
վայելես
պտուղը
այն
ծառի,
ո
կանած
իրաւունքը
ձեռք
բերելու
քամակից:
-
Ո՛ղջ
{լինիս},
-
պատասխանեցի
ես,
-
եթէ
կարելի
է,
խնդրում
եմ
իմ
մարդկութիւնը
բաւական
չէ
քո
համար,
որ
կարեկից
{լինիս}
ինձ,
թո՛ղ
գոնէ
իմ
Հայութիւնը
շարժէ
քո
սիրտը
եւ
հ
շուառական
դու...
վայրկեան
մի...
եւ
շան
սատակ
կը
{լինիս}
հարուածիս
տակ,
եթէ
կեցցէներ
չգոռաս:
-
Կեցց
ր
օր
իմ
ձեռք
կ՚ընկնես,
Այն
ժամանակ
ի՛նչ
կը
{լինիս},
գիտեմ
ես"։
ԵՐԱԶ
Սարսափելի
եր
Դատաստանն
կայ
ձեռին
Աստուծոյ.
Նզովեալ
{լինիս},
դաւաճան
ազգի...
Կայեն,
Մէհրուժան,
դահիճ
արեւոր
ժամանակ
հարկաւոր
է:
Քարտուղար
Իմացած
{լինիս},
որ
այս
պաշտօնը
առաջին
անգամը
վարում
էր
մի
պապակ
աղտնիքս,
որ
ոչ
ոք
չգիտէ,
եւ
առաջինը
դու
պիտոյ
է
{լինիս},
որ
իմանաս:
Ես
քո
բարեկամութեան
վերայ
երկբայութ
ն,
-
եւ
յոյս
ունիմ,
որ
դու
այնքան
խորհրդապահ
կը
{լինիս},
որ
ոչ
ոքի
չասես
այն
գաղտնիքը,
եթէ
երդում
տալով
:
-
Շատ
լաւ,
եթէ
մի
մի
փութ
եւս
պատրաստելու
{լինիս},
այնուամենայնիւ
կարճ
միջոցում
մեծ
հարստութիւն
կա
եմ
ճանաչում,
միայն
գիտեմ,
որ
բարի
աղջիկ
պիտոյ
է
{լինիս}.
Աստուծոյ
օրհնութիւնը
անպակաս
լինի
վերայիցդ:
,
թէ
նորա
ցեղը
շատ
խելօք
չեն,
եթէ
այդպէս
դատելու
{լինիս},
դու
եւ
մի
աղջիկ
եւս
չես
գտանելու.
պատճառ,
մեր
"
Եթէ
զանարժանն
ըստ
պիտոյիցն
ոչ
յանդիմանես,
մի՛
{լինիր}
վարդապետ"։
Եզնիկ
Երկար
ժամանակ
մտատանջ
ութիւնք,
Հեռի՜,
նեղիչ
գաղափարք.
Մի՛
{լինիր}
դահիճ
մոլութեան,
Որ
չլինիս
դահիճ
մարդերին
արկելոցն,
քանի
անձին
պարտքն
վճարելի,
որ
բաւական
{լինիցի},
էնքան
անձանց
պարտքն
հատուսցեն
եւ
ի
բանտէն
ազատե
տուծոյ
եւ
մարդկան,
որ
յետ
մահուան
իմոյ
հաստատուն
{լինիցի},
այսինքն
`
Նախ
յայտ
լիցի
ամենեցուն,
որ
ի
թ
այսուհետ
թէ
որ
մինն
երեւեսցի,
բոլորովին
անկարող
{լինիցի}
ի
զօրութենէ
իւրեանց.
փոխանակ
նոցին
այժմս
կտակս
ա
ողում
վասն
հոգոյն
իմոյ
եւ
հատուցումն
սորին
այսպէս
{լինիցի},
որպէս
ի
վայր
հինգ
հարիւր
ռուպլին
ծախս
թաղմանս,
նոյ
տպարանացն
այսու
դաշամբ,
ինչ
գիրք
որ
հարկաւոր
{լինիցի},
զնոյնն
նոյն
դրամով
տպեսցեն
առ
ի
յիշատակի
իմոյ
ե
որբոց
սնդուկին
եւ
մնասցէ
վաշխի,
մինչեւ
ի
նոցանէ
{լինիցի}
հոգացողութիւն
տանելոյ
առ
իւրեանց,
բայց
կտակակատա
ենում
գրեցելոյս։
Բաժին
մօրն
իմոյ
չորս
բաժին
{լինիցի}.
մին
բաժինն
յանձնվի
Հալաբայ
սուրբ
քառասուն
մանկա
անդերձ
վաշխովն,
որքան
որ
բովանդակվի,
երիս
բաժին
{լինիցի},
մին
բաժին
սուրբ
Էջմիածնայ,
մին
բաժին
սուրբ
Երո
Ի
յաւարտմանէ
գրեցեալ
կտակոյս
պատուէրն
իմ
այս
{լինիցի},
զի
մի՛
ոք
ունենայցէ
իշխանութիւն
այլայլելոյ
սորա
լ
եւ
կատարելագործել
զնոյն,
զի
թէ
երբէք
պիտոյ
ինչ
{լինիցի},
առաջի
ընծայեսցի
սուրբ
գահին
իբր
բողոք
եկեղեցւոյ
դարուց
եկեղեցւոյն
Հայոց
անմոլոր
իջեալ,
եւ
զիա՞րդ
{լինիցի}
այս։
Ետու
պատասխանի,
"
այդ
քեզ
անհասկանելի
է
"
սկ
այն
Վահան
գիրք
է
ջատագովութիւն
Հայոց
եւ
ո՛րպէս
{լինիցի}
այս.
(պու
նէ՞
փեհրիս
եւ
այլն)։
Ետու
պատասխանի
ա
եւ
դուք
ամենեքին
աղօթս
արարէք,
որպէս
զի
արժանի
{լինիցի}
սա
զաստիճան
քահանայութէան
անարատ
պահել
եւ
այլն
"
ար
սեպելով
սղեալ
խարջն,
որքան
մազյաղ,
որ
խարջած
{լինիցին},
եթէ
մինչ
ի
քա
ռասուն
հազար
ռուփի
եւս
իցէ
իւր
ան
ա
զկերպն
եւ
զաջողակ
ճանապարհն,
որով
նոքա
կարեւոր
{լինիցին}
ամենայն
հեշտութեամբ
ստանալոյ
եւ
յետ
ստանալոյն
ամե
յնժամ
փոխանակ
ի
Տէր
հանգուցելոյն,
կտակակատարք
իմ
{լինիցին}
Մադրասայ
որբոց
սնդուկին
կառավարիչք
պարոնայքն,
հա
րգ
չիգտնուիլն,
որ
գնացել
էր
զակրանից,
եւ
միամիտ
{լինիք},
որ
սրբազան
հայրն
միշտ
իր
շնորհը
ձեր
վրայէն
պակա
ա:
Ահա
պատասխանն
գրում
եմ,
որ
ինձի
համար
միամիտ
{լինիք}
եւ
այնպես
յիմար
համբավներէն
չի
վրդովուիք.
թէպէտ
ողջ
եւ
առողջ
եմ,
նոյնպէս
ցանկամ,
որ
դուք
ալ
ողջ
{լինիք}:
Մեր
բոլոր
ընտանեաց
եւ
ազգականաց
բարեւ
եւ
ամէն
հ
ւյս
ունիմ,
որ
սորանից
առաջ
գրած
նամակներս
ստացած
{լինիք},
թեպետ
ես
շատ
ժամանակ
է
որ
մեկիցդ
էլ
մի
գիր
չուն
ությամբ
պահե
եւ
մեզ
եւ
ձեզ,
որ
գալոց
ամառ
արժանի
{լինիք}
միմյանց
տեսության:
2
ամիս
ու
կես
ժամանակով
Սահակ
րագրությամբ
նվիրաբերեաց,
նույնպես
Դուք
հանձնառու
{լինիք}
ի
սեր
ազգի
եւ
իմ,
բանալ
մի
ստորագրություն
Ձեր
ծա
յս
ունիմ,
որ
երկարաժամանակյա
լռությունս
վերագրած
{լինիք}
իմ
անչափ
պարապմունքիս,
թե
անձնական
եւ
թե
օրագրակ
աղճատ
գրությանս,
ժամանակը
շատ
կարճ
էր:
Միամի՛տ
{լինիք},
որ
կաթողիկոսի
կողմից
ձեզ
ոչինչ
չար
պատահելու
չէ
Եթե
մինչեւ
առաջիկա
սեպտեմբ.
15-[ը]
ցրված
ավարտած
{լինիք}
բոլոր
Ձեզ
հանձնված
տոմսակները,
այն
ժամանակ
տոմսա
յանուն
ազգի
մերոյ
'ի
Կալկաթա,
որով
մեծապէս
սատար
{լինիք}
'ի
կատարել
զցանկութիւն
ազգի
մերոյ
եւ
բարեպաշտ
կտա
նամակը
այն
խորհրդով,
որ
դուք
մի
նամակով
միջնորդ
{լինիք}
իմ
եւ
"
Հիւսիսափայլ
"
օրագրի
մէջ,
որպէսզի
ընդուն
իգուցէ
Թիֆլիզի
վարձաւոր
լալականների
ձայնը
համարած
{լինիք}
ձեր
վառ
երեւակայութեամբ
Մուզայի
Մասեաց
դարեւանդից
լ
է
նորան
փայտակուտի
վերայ:
Իհարկէ,
կարդացած
կը
{լինիք}
Լերմոնտովի
Մարգարէն։
Նա
մի
տեղ
ասում
է.
"
Ս
կեանք
եւ
շարժողութիւն,
դուք
մեր
ձեռքումը
պիտոյ
է
{լինիք}
որպէս
մի
լոկ
մեքենայ,
որպէս
մեռեալ
դիակ.
դուք
կ
կով
կ՚ընդունիք
Ձեր
հեռաւոր
եղբայրը
եւ
մասնակից
կը
{լինիք}
այն
տխրութեան,
որով
շրջապատուած
է
հոգիս
ներկայ
ր
անէ:
Երկրորդ
հոգատար
Չգիտեմ,
կարդացա՞ծ
կը
{լինիք}
սորա
անունը
պատմութեան
մէջ
թէ
ո՛չ.
սա
մի
անգամ
գ
րդուց,
որ
աղաղակում
է.
"
թէ
շատ
վարդապետներ
մի՛
{լինիք},
ե՛ղբայրներ,
գիտցած
եղիք,
որ
մեծ
դատաստան
պիտի
որ
եթէ
միանգամ
սիրեմ,
ասես
միւս
անգամ
բաժանուել
{լինո՞ւմ}
է.
ինչ
պիտոյ
է
առնել,
գիտեմ,
վատ
սովորութիւն
է
է
իւրեանց
վախճանին.
արդեօք
Նախիջեւանը
հոգաբարձու
{լինո՞ւմ}
է
այս
գումարը
խելացի
կերպով
ձեռք
բերելու
եւ
խելաց
բանի
ու
գործի
տեր
մարդ
եմ,
առավոտ
մինչեւ
2
ժամը
{լինում}
եմ
ամեն
օր
Համալսարանումը,
հետո
նստում
եմ
տանս
ի
անգործ,
պատճառ,
որ
զանազան
հանգամանք
արգելք
էին
{լինում}
այս
ազգասիրական
գործին:
Այժմ
տեսանելով
այդ
արգել
գոնե
կա
մի
մարդ,
որ
ճանաչում
է
եւ
ինձ
օգնական
է
{լինում}:
Ես
հույս
ունեմ,
որ
մեր
բարեկամությունը
պիտի
մի
եմ
գտնվում
ես:
Բայց
չնայած
այս
ամենին,
լաց
չեմ
{լինում}
եւ
համբերությամբ
տանում
եմ
իմ
խաչը:
Ուրեմն
դո
պետք
է
հանձնել
մեր
հարազատներին,
որոնք
հաճախ
են
{լինում}
Մոսկվայում.
Կարպովն
ստացե՞լ
է
արդյոք
քաղաքամասից
ը
լինի,
թե
չէ
այնքան
անախորժ
է,
երբ
պատասխան
չի
{լինում},
կարծես
հարցդ
հավիտենության
գիրկն
է
սուզվել:
ի
տոնավաճառում,
որտեղ
մշտապես
շամախեցիներ
շատ
են
{լինում}:
Չկա՞ն
արդյոք
մեր
լեզվով
գրական
նորություններ,
րն
ավարտեն:
Յուրաքանչյուր
գործի
սկիզբն
անկատար
է
{լինում}:
Իմ
ենթադրությամբ,
այդ
աշխատանքը
ծավալով
կլինի
ի,
թեկուզ
պետք
է
խոստովանել,
հաճախ
անհրաժեշտ
էր
{լինում}
դրանց
գործածել,
բայց
մենք,
դեռեւս
տատանվելով
եւ
ժողովների
ժամանակ
ամբողջ
հասարակությունը
ներկա
չի
{լինում},
բայց
դա
կախված
է
յուրաքանչյուր
քաղաքացու
բարի
կ
կ,
պառլամենտներում,
ոչ
բոլոր
անդամներն
են
ներկա
{լինում}.
մի՞թե
այդ
ապացուցում
է,
որ
բացակայող
պատգամավո
ւնիմ
գրելու:
Հա՛,
մոռացա,
ես
լսել
եմ,
որ
դու
{լինում}
ես
նորերումս
Նախիջեւան
ժամանած
Անդրեաս
եպիսկոպոսի
սի
ճշմարիտը,
այո՛,
ճշմարտութիւնը
շատ
անտանելի
է
{լինում}
այնպիսի
մարդերի
համար,
որ
իւրեանց
ծնած
օրից
նուի
ն,
որ
ճշմարտութիւնը
հալածւում
է
միշտ
եւ
պատճառ
է
{լինում}
իւր
պաշտօնէի
հալածանքին։
Մի
այդպիսի
անբաղդ
պաշտօ
եւ,
ճշմարտութիւնը
մի
այնպիսի
բան
է,
որ
պատճառ
է
{լինում}
մարդերի
միմեանցից
հեռանալուն։
Ինքը՝
ճշմարտութեա
սուելի՜
բան.
մարդը,
որ
կարող
էր
առաքինի
լինել,
{լինում}
է
մի
վատթար,
մի
չարագործ
էակ,
դատապարտութեան
ար
եալ
Արամազդը,
բայց
մարդու
միսը
վերան
փուշ
փուշ
է
{լինում}
՝
Արամազդի
երեսը
տեսանելով:
Գոռում
է,
աղաղակում
փչում
էին
արեւելեան
քամիները,
որովհետեւ
խափան
է
{լինում}
մինչեւ
անգամ
միջակ
նաւերի
ընթացքին:
Օդը
այդ
վնասակար
եւ
նստողական
կեանք,
դոցանից
շատը
զոհ
է
{լինում}
բարակացաւ
ասացեալ
տկարութեանը:
Զարմանք
չէ
Նախիջե
այդ
սահմանքը,
արդէն
մեծ
յաջողութեամբ
ձեռնտու
են
{լինում},
որ
բարակացաւական
բլրակները
բաժանուէին
արիւնից
ե
է
եւ
արիւնի
անկարգ
շրջանառութիւնը,
եւ
սա
առիթ
է
{լինում}
նոյնպէս
բարակացաւի
երեւելուն:
Եւ
մի
օրիորդ,
բոլ
թ։
Նա
ոչինչ
չգիտէ։
Բայց
հասարակ
ժողովրդի
աչքում
{լինում}
են
վարսաւիրայք,
ո՛րտեղ
է
մնում
բժիշկը,
շատ
մեծ
,
հիւանդը
վախճանի,
ինչքան
ծակ
մարգարէութիւնք
են
{լինում}.
"
Բժիշկը
դատապարտելի
է,
անխղճմտանք
է,
նորա
հա
ւ
խաւարի
սպասաւորութեանը,
քարաձիգ
եւ
նետաձիգ
էին
{լինում}
դէպի
միւս
բաժինը,
որի
դրօշակի
վերայ
լուսեղէն
տառ
րով
սկսեցին
մռայլել
սիրտը։
Երկինքը
ասես
թէ
լաց
է
{լինում}
մարդու
գլխին:
Շատ
անգամ
դուրս
եմ
գալիս
դաշտ,
բա
ն
ժամանակ։
Ծառերը
իւրեանց
խշխշոցով
կարծես
լաց
են
{լինում}
իւրեանց
տերեւաթափութիւնը.
այն
կանաչ
ու
թարմ
տերե
պէս
թէ
վատամարդիկ
շինելով։
Բայց
զուր
է
անհանգիստ
{լինում}.
իմ
համար
միեւնոյն
է
ազգուրաց
մեծատունների
եւ
իշ
չեմ,
ինչու
չէ
ուսանում,
եւ
Խորենացու
ասածի
նման
{լինում}
է՝
աշակերտ
հեղգ
առ
ուսումն
եւ
փոյթ
առ
ի
վարդապետ
ախութիւն
պատճառել,
բացի
նորանից,
որ
եղած
էր
կամ
{լինում}
էր
մեր
տարաբաղդ
ազգի
օգտի
համար,
իմ
անձնականը
եւ
իւր
մօր
մահի
համար.
ողորմելի
կնոջ
վերջին
խօսքերը
{լինում}
են
վրէժ,
վրէժ.
ուտող
եւ
մաշող
կրակը
կապում
է
նո
նէ
մօր
վրէժը:
Բայց
այդ
միջոցին
Ազուչենայի
գրկում
{լինում}
է
իւր
որդին,
եւ
այսպէս,
երկու
երեխայքը
գրկի
մէջ
նի
մանուկը:
Որովհետեւ
աշխարհի
երեսին
ամենայն
բան
{լինում}
է
մեր
ցանկութեան
հակառակ,
եւ
ինչ
բան
աւելի
պահպա
զօրքով
հանդերձ
ուղարկում
է
Հայաստան։
Պատերազմ
է
{լինում}
պարսիկների
հետ,
յաղթւում
են
սոքա,
եւ
Պապը,
եւ
բարոյական
կենդանութիւնը
պահելու
նոքա
գործակից
չեն
{լինում},
Սաղմոսի
գուբղաները
այս
մարմնոյն
կենդանութիւն
չե
ան
օրէնքներով
ինքը
իւր
մէջ
կենտրոնացած,
ցուցակ
է
{լինում}
մի
ողորմելի
վիճակի:
Ի՛նչ
ասել
է
կենտրոնանալ
իւր
ւ
կռիւը,
որպէս
մի
գայթակղեցուցիչ
գործ,
պատճառ
է
{լինում}
անբարոյականութեան,
թէեւ
յատկապէս
քարոզած
չլինէիք
ս
ընթանալ:
Ճշմարտութիւնը
աւելի
շուտով
ըմբռնելի
է
{լինում}
անդաստիարակ
եւ
ասիացի
ազգերին,
այդ
վնաս
չունի,
հասարակ,
այն
բաները,
որոնցից
ենթադրւում
էր,
թէ
{լինում}
է
շատ
արտաշնչութիւն՝
քիմիաբար
լուծանելով
այդ
արտ
ցերեկը
ինձ
առաջնորդող
սպասաւորի
պատմածը:
Այդտեղ
{լինում}
էին
երբեմն
երաժշտական
նուագածութիւնք,
որ
կարգում
ծ
է
միստիկականութիւնը,
որ
միշտ
խափան
եւ
արգելք
է
{լինում}
ճշգրիտ
լուսաւորութեան՝
վերացնելով,
կորզելով
մտք
որով
բողոքում
է
նա...
Այսպիսի
հեղինակի
գործը
{լինում}
է
միշտ
միստիկական,
բայց
մեր
ազգին
հարկաւոր
է
հեռ
րանք
ուղարկել
մի
մեծ
քաղաք,
երբ
վաճառի
հանդէս
էր
{լինում}
այնտեղ:
Մի
այլ
վաճառական
պարոն,
որ
նոյնպէս
պարա
է
խեղճ
պատանին,
թէ
խաբուել
էր
իւր
քեռուց:
Լաց
է
{լինում},
ողբում
է,
բայց
ի՛նչ
ճար.
մնում
է
միայն
այս
գա
մէջ
չլբուր
ուտելով
եւ
սաղմոս
ասելով,
հոգեմաշ
են
{լինում},
իսկ
քահանայք
միշտ
ժողովրդի
մէջ,
ամուսինի
եւ
ըն
ործ
դնում
իւրեանց
պաշտօնատարութիւնը,
յանցաւոր
են
{լինում}
ազգի
առաջեւ,
եւ
այս
յանցանքի
գաղափարը
միմիայն
կա
եւ
շատ
անգամ
այս
տղայական
բաները
հերիք
պատճառ
են
{լինում}
ընտանիքների
կարծեցեալ
երջանկութիւնը
եւս
խանգարելո
ութեամբ
զուարթանալը
եւ
ընդարձակուիլը,
այդ
բաները
{լինում}
են
մեր
քթի
տակ,
բայց
մեք
կրօնական
վէճերը
քրքրելո
անելուց
յետոյ,
անլուանալի
մեղադրութեան
պատճառ
են
{լինում},
քանի
որ
Հայոց
տառը
պիտի
կարդացուի:
Անյայտ
քննութեան
տակ
դնենք
այն
սովորութիւնը,
անհնարին
է
{լինում}
չափել
այն
սարսափելի
վիհի
խորութիւնը,
որ
բացւում
րան
երթալ
ենթակայանալ
մի
կոպիտ
յարաբերութեան,
որ
{լինում}
է
պարոնի
եւ
ծառայի
մէջ,
տանել
այն
բոլոր
անախորժո
տուն
Ծերունին:
Մեք
ուրախ
չենք,
որ
այսպէս
է
{լինում},
մեք
ուրախ
չենք,
որ
մի
ազգ
ճնշում
է,
հարստահար
բ
արեւն
ի
խոնարհ
Ուրախի
էլ
կոտրած
է
սիրտը՝
{լինում}
է
թոյլ
ու
տկար.
"
Դու
ըսպասիր
նորա
գլխին
`
Դու
ո՛րքան
յաճախ
քո
խաւար
գահից
Տեսող
ես
{լինում}
լուռ
զարհուրանքի:
Քո
ճառագայթով
ո՛րքան
փայ
,
Ողջ
աշխարհի
խայտառակ:
Լաց
ես
{լինում},
հառաչում,
Գանգատդ
անգամ
յիմար
է,
Թ
եկեղեցականք
ժողովրդի
ընտրութեամբ
եւ
հաւանութեամբ
{լինում}
են
եկեղեցական,
քանի
որ
մեր
եկեղեցու
կառավարութիւ
ութիւնը։
Լեզու
հասկանալը
միայն
բառ
հասկանալով
չէ
{լինում}.
գաղափարների
նորութիւնը
եւ
անծանօթութիւնը
մեծ
ար
ենալի
էին
Ազգին։
Երկրորդ՝
թէ
մեծ
մասով
գրուածքը
{լինում}
են
փիլիսոփայական
կամ
հնասիրական
խնդիրների
վերայ,
ի
տակ
եղած
գործի
յառաջաբանութեան
մէջ,
ուր
խօսք
է
{լինում}
բաւական
երկար
հին
եւ
նոր
հայկական
բարբառի
վերայ,
սում
են
իրագործուիլ։
Բուն
այս
պատճառը
հարկադիր
է
{լինում}
մեզ
բարձրացնել
մեր
ձայնը
եւ
արձակ
համարձակ
քարոզե
ի
արժանաւորութիւն
եւ
պակասութիւն։
Նա
վերահասու
է
{լինում}
գործին
ամենայն
հիմնաւորութեամբ,
տեղեկանում
է
նոր
էջ
գտանուած
պակասութիւնքը
կամ
անհիմն
կարծիքները,
{լինում}
է
զգուշացուցիչ
առաջնորդ
հասարակութեան
համար
եւ
նո
թիւն
տալու
իւր
գործին,
որով
անտարակոյս
օգտակար
է
{լինում}
ե՛ւ
հասարակութեանը,
ե՛ւ
հեղինակին։
Առողջ
բա
է
վազում,
հասկացողութեանց
գումարը
կերպարանափոխ
է
{լինում}:
Է՜յ,
դու,
որ
եւ
ոչ
բնաւ
գերմանացի
ես,
դու
որ
ետութիւնը
համեմատուելով
դէպքերին
`
կերպարանափոխ
է
{լինում},
ինչպէս
վերջինը
ջնջում
է
առաջինը:
Բայց
ֆլօրենտա
դու
անբարոյականութիւնը
եւ
կարճմտութիւնը
պատճառ
էր
{լինում}
այն
բոլոր
սխալանքի,
որ
սա
ցոյց
տուեց
իւր
գործի
մ
չկայ
երկիւղ,
անդ
թուլահոգի
մարդիկը
միշտ
խրոխտ
են
{լինում}.
իսկ
մի
փոքր
կասկածելի
բանի
մէջ,
մինչեւ
վերջին
ը
եւ
ասում
է.
չմոռանաք,
որ
ես
ձեր
սիրոյ
զոհն
եմ
{լինում}:
Նոքա
շատ
ցաւում
են,
դէպի
կարդինալն
են
դիմում,
իւնքը,
առանց
կախարդութեան,
որ
ենթադրւում
է,
թէ
{լինում}
է
դեւերի
հաղորդութեամբ,
թերի
է:
Ուրեմն
կախ
ո՛յն
առաքելութեան
մէջ։
Եւ
թէ
ինչի՞
այս
այսպէս
էր
{լինում},
թո՛ղ
քննողը
հասկանայ,
եթէ
կարող
է.
ապա
թէ
ո՛չ
ր
էք
այդ
շոգ
կրակում
կենում
եւ
յիմարաբար
անձնամահ
{լինում}.
Մամիկոնեանց
տան
մի
քանի
աւագ
ծառաները
երդումով
եղբօրորդիներից
նշանակուածը.
այն
էլ
դեռ
հերիք
էր
{լինում}
ինձ,
եւ
երբեմն
իմ
աւելորդներից
վանքի
պէտքերի
համ
մ
են
դէպի
Աստուած.
թեւերը
բանալով՝
խաչի
նման
են
{լինում}
եւ
միաձայն
խնդրուածքներով
եւ
արտասուալից
աղաղակով
ցին,
որպէս
նախամեծար
Մայր
եկեղեցի,
հանդիսարան
է
{լինում}
երեւելի
դէպքերի։
Հայոց
կաթողիկոսքը,
մարզպանքը,
արշապատի
մէջ
հաւաքուած
բոլոր
եկեղեցական
ժողովները
{լինում}
են
Սուրբ
Կաթուղիկէի
եկեղեցում։
Մեր
մե՜ծ
հայրապետ
մանչաց
վախճանելու
թուականներում
Փարպեցին
աւելի
չէ
{լինում},
քան
թէ
հինգ
վեց
տարեկան
տղայ։
Բայց
այդ
թուական
օտ,
որ
տանում
էր
ինձ,
ուր
եւ
ինքը
դուրս
եկած
էր
{լինում}
ապահովութեան,
այդ
միջոցի
կեանքիս
որպիսութիւնն
էլ
որովհետեւ
շատ
անգամ
Չամչեանի
աղբիւրը
այդ
խօսքն
է
{լինում},
որին
ո՛չ
տասնաւոր,
այլ
հարիւրաւոր
ապացոյցներ
պ
հանում
ես,
այն
ժամանակ
տարբերութիւնը
աւելի
որոշ
է
{լինում},
ինչպէս
Վէրք
Հայաստանի
եւ
Սօս
եւ
Վարդիթեր
վիպասան
նք
լսել,
սովորաբար
լինիմ
բայով
է
վարվում,
"լաց
եմ
{լինում}
"
եւ
այլն։
Տալը,
գալը,
Աստրախանցիք
խոնարհում
են
"տ
Գէորգ
կաթողիկոսի
օրով,
մինչդեռ
Սեւանայ
վանքում
էր
{լինում},
կարծելով,
թէ
կարելի
է
ընդունել
քաղկեդոնեան
ժողով
նմեղ
մանուկների
սիրտ
կտրատող
հարցմունքի
պատասխանը
{լինում}
է
Աբովեանի
դէմքի
տխուր
գծագրութիւնը
եւ
արտասուքը
մից
հանգուցելու
հօրեղբօր
ընդդիմութիւնը
արգելք
էին
{լինում}
պատանի
Գեղամեանցի
Թիֆլիս
ուղարկուելուն։
Նորա
հօր
ւորութիւն
իւր
նշանաւոր
դեւերից,
որոնցով
լցուած
է
{լինում}
դահլիճը
մինչեւ
առաստաղը:
Եթէ
ձեզ
պատահել
է
երբեւ
երի
նման,
ատամները
առանց
շրթունքի,
ինչպէս
դիակը
{լինում}
է.
մի
մեծ
սպեղանի
դրած
պոչի
տակում.
թեւերի
տակի
րկու
ճիռ։
-
Ճռաքաղ
արեցէք,
մնացորդը
քաղցր
է
{լինում},
ասում
է
առակը,
գոնէ
այդ
չնչին
գործողութիւնովը
ժապետքը
եւ
խաբեց
մի
քանի
յիմարի,
թէ
այն
պատճառով
{լինում}
են
դոքա,
որ
ունի
մի
հոյակապ
դպրոց
բանալ,
որպէս
ւ
ծեծ
սկսել
էին
միմեանց
հետ,
որոնցից
մինը
լաց
էր
{լինում}
եւ
գանգատում
էր,
թէ
վշտացնում
են
իւրեան,
իսկ
մի
րուած
անհամար
գոհարներով,
ասես
թէ,
ուրախակից
էր
{լինում}
ինձ.
մեղմիկ
քամին
ողջունում
էր
ծառերի
ամէն
մի
տե
սրտիս
խորհուրդը,
որ
եռած
ջրի
նման
վեր
ու
վայր
էր
{լինում}
իմ
մէջ:
Սկսեցի
բարձր
խօսել
իմ
հետ,
կատարելի
վհկ
ն
պիտոյ
է
իմանալ,
որ
ուրախութիւնը
ուրախութիւն
չէ
{լինում},
եթէ
նորա
շինուածքը,
հաստատ
պահող
հիմքերը
չկայի
նացնում
է
նորանց,
այս
ընդլայնողութեանը
ձեռնտու
է
{լինում}
եւ
ջերմութիւնը.
այս
կերպով
այդ
երակները
աւելի
մե
ժամանակ
`
ըստ
մեծի
մասին
մի
տան
մէջ
հաւաքուած
են
{լինում}
երեսուն,
քառասուն
եւ
երբեմն
յիսուն
կամ
վաթսուն
հ
եւ
երբեմն
յիսուն
կամ
վաթսուն
հոգի:
Այդ
տեղերում
{լինում}
են
շատ
խօսակցութիւնք,
եւ
այդպիսի
տեղերում
կարելի
անվաւեր
է
համարում
այն
բոլոր
խօսք
ու
զրոյցքը,
որ
{լինում}
էին
այսպիսի
տեղերում,
եւ
այս
պատճառով
եւս
ցոյց
է
շարունակում
էր
նա
մտածել․
անտարակոյս
այն,
ինչ
որ
{լինում}
է
առանց
հոգաբարձուի
մնացած
անչափահաս
որբերի
վերջը
ութեան
մասին:
Ինքը
պարոնը,
ինչպէս
սովորաբար
{լինում}
են
չնչին
դրութենից
վեր
բարձրացող
մարդիկը
(թէպէտե
քը:
Հարկ
չկայ
ասելու,
որ
այս
ճանապարհով
ստացածը
{լինում}
է
բոլորովին
անխորհուրդ:
Մեր
պարոնը,
մանաւա
քների
սեւութիւնը
մանաւանդ
աւելի
որոշակի
յայտնի
էր
{լինում}
նկատողին,
որքան
անասնական
անհոգութենից
ուռած
թշե
եցիկ
քաշած,
այնպէս,
որ
մէջքի
տրամագիծը
հազիւ
թէ
{լինում}
էր
տասն
բթաչափ,
կուրծքի
սէգմենտից
երեւում
էին
սպ
ոպէիս
դու,
մինչդեռ
ոչինչ
խօսած
չէի.
եթէ
լաց
էին
{լինում},
ոչ
թէ
կամենում
էին
իւրեանց
պարկեշտութիւնը
ցոյց
նը
ցոյց
տալ
դորանով,
այլ
խեղճ
ողորմելիքը
լաց
էին
{լինում}
իւրեանց
անբախտ
գլուխը,
ով
գիտէ,
ինչ
մարդու
հետ
ութիւնը,
առանց
բարոյական
եւ
օգտակար
խորհրդի,
որ
{լինում}
է
ղահուէտան
մէջ,
սէր
կամ
ընկերասիրութիւն
չէ:
Նո
ւանդի
հանդերձից
մի
պաստառ.
թեթեւի
պատրաստութիւնը
{լինում}
է
երեկոյեան
ժամանակ:
Երբ
այս
բոլորը
պատրաստ
էր,
ել
իւր
վերայ
այս
արարողութիւնը:
Թէ
ինչպէ՛ս
էր
{լինում},
որ
այս
արարողութենով,
որին
ամենեւին
մասնակից
չ
ին
եւ
սայլը,
պատճառ,
աքաղաղը
լուսադէմին
սկսած
է
{լինում}
խօսել...
Խեղճ
դայեկը
երեսը
խաչ
հանելով,
մտ
որերից,
Խոր
ծովերի
տակերից:
Դուք,
որ
օդումն
էք
{լինում},
Կամ
եօթն
կարգ
գետնի
տակ,
Երկնքում
կամ
դժոխքում
րերից,
Խոր
ծովերի
տակերից:
Դուք,
որ
օդումն
էք
{լինում},
Կամ
եօթն
կարգ
գետնի
տակ,
Երկնքում
կամ
դժոխքում
որերից:
Խոր
ծովերի
տակերից:
Դուք,
որ
օդումն
էք
{լինում},
Կամ
եօթն
կարգ
գետնի
տակ,
Երկնքում
կամ
դժոխքում
ոհարարը
կողոպտում
են
Խանի
բոլոր
գոյքը,
որոնց
մէջ
{լինում}
է
եւ
շատ
անգին
գոհարներ
եւ
այս
մատանին
եւս,
իսկ
ւշակի
աչքերում:
-
Ի՞նչ
է,
Մանուշակս,
լաց
ես
{լինում},
ի՛նչ
պատճառով:
-
Ո՛չ,
մայրիկ,
ասեղով
ծակե
արակամ
տարագիր
գնալով
իւր
աշխարհից,
ցան
ու
ցիր
է
{լինում}
դէպի
երկրի
չորս
կողմերը՝
որոնելով
աշխարհի
վերայ
ով
Մխիթարեանց
մասին
գրուած
տեղեկութեան
մէջ
խօսք
է
{լինում},
թէ
Վենետիկի
կառավարութիւնը
այն
խորհրդով
շնորհել
այ,
եւ
մի
քանի
բամբասողների
խօսքը
հերիք
պատճառ
է
{լինում}
Պապին,
կասկած
տանելով
Մխիթարի
պապականութեան
վերա
րեմն
եւ
կրօնը,
ժամանակ
առ
ժամանակ
կերպարանափոխ
է
{լինում},
թէ
ի՞նչպէս
մարդկային
բանականութեան
հետ
ձեռք
ձեռ
կամ
հաստատ
իւր
ուրացութեան
մէջ։
Այնուամենայնիւ,
{լինում}
են
այդպիսի
մարդու
համար
րոպէներ,
երբ
բնական
ազդե
լոմոնը,
չհաւատալով
եւ
կամակորուելով,
գահընկէց
է
{լինում},
եւ
նորա
յաջորդը՝
Վլադիսլաւ,
աւելի
խոհեմ
գտանո
ինչ
կերպով
կամ
ինչ
ճանապարհով
ստրկութիւնը
մայր
է
{լինում}
ամենայն
անբարոյականութեան,
որ
իւր
կողմից
նոյնպէս
մարդը,
որպէս
բանական
էակ,
գիտակցաբար
ճանաչած
է
{լինում}
իւր
արժանաւորութիւնը
այլ
արարածների
մէջ,
վառւում
աղորդութեան
ասուած
կոնդակի
մէջ։
Այս
բոլոր
բաները
{լինում}
էին
ազգերին
առաջնորդելու
դէպի
փրկութեան
ճանապարհը
բելլայի
փառաւոր
մանկլաւիկը,
քաջ
կապիտանը
յանկարծ
{լինում}
է
անապատական
եւ
հիմնադիր
աբեղայական
Կարգի։
Իգնատ
պատճառ,
վեցերորդ
նիստումը,
երբ
խօսակցութիւն
էր
{լինում}
Աստուածային
գթութեան
մարդու
վերայ
ներգործութեան
մ
ը,
որ,
մինը
միւսից
դուրս
գալով,
անվերջանալի
էր
{լինում},
եւ
ժողովքը
դեռ
չէր
սկսած
իւր
գլխաւոր
գործը։
դամ
լինելու
իրաւունքից։
Բայց
այս
բանի
վերայ
չէ՛ր
{լինում}
խիստ
ուշադրութիւն,
եւ
Գեներալը
քանքարաւոր
մարդիկ
վարժապետ
լինել
եւ
նորանց
ուխտապահական
երդումը
չէր
{լինում}
հրապարակով,
թէ
եւ
մի
կերպ
հանդիսավեհութեամբ։
Հի
ալը,
Գաւառականները
եւ
Կօլլեգիումների
Կառավարիչքը
{լինում}
էին
միշտ
Չորս
ուխտի
Յիսուսեաններից։
Յիսուսեան
Կա
ղար
եւ
գլխաւոր
խորհրդական
(monitor)։
Սոքա
ողջը
{լինում}
էին
ինքեանք
իսկ
Կարգի
մէջ
անմիջապէս։
Բայց
Պապի
կ
եռի
լինէին
միմեանցից,
որով
Գեներալի
իշխանութիւնը
{լինում}
էր
առաւել
անսահման։
Բացի
այս
ծանօթութեններից,
գ
սառն
եւ
մեռեալ,
ինչպէս
գետնայարկի
մէջ
շարուած
են
{լինում}
կարգով
յաւիտեանս
յաւիտենից
անփոփոխ
դագաղները։
Սո
համար
Յիսուսեան
Կարգի
պատմիչքը
կամաւ
մասնակից
են
{լինում}
Զաքարիայի
պապանձմանը։
Շատերը
կորան
բանդի
մէջ,
մ
եմն
ողոքանք,
երբեմն
սպառնալիք,
բայց
երկուսը
եւս
{լինում}
էին
անօգուտ։
Այն
Հասարակութիւնը,
որ
յայտնի
է
ան
սուսեան
անարգիլը
կամ
վշտացնելը
(?),
արժանի
էին
{լինում}
մահու
դատապարտութեան։
Ամենայն
տարի
հաւաքւում
էին
ոսի
հրամանները
այս
մասին։
Մինչդեռ
այս
բաները
{լինում}
էին,
Հենրիկոս
IV
թագաւոր
անուանեց
իւրեան։
Այն
թ
նորանով
գործուած
զանազան
հրաշքների
պատմութիւն
էին
{լինում}
։
Ի
հարկէ
թագաւորական
Պալատը
եւ
հասարակութեան
վեր
լինելուց,
այլ
եւ
մարդ
լինելուց.
նա
Յիսուսեան
էր
{լինում}
յայտնի
աստիճանի։
Պարծանք
Պապականութեան,
Յիս
ոյիշեալ
մի
քանի
անձերը,
նկատելով,
որ
զինաթափ
են
{լինում},
գործ
դրին
ամէն
տեսակի
ջանքեր,
Սարգիս
պատրիարքի
իկ
մի
ջլերը
սասանեցնող
տխուր
անցքից
կաթուածահար
է
{լինում}
։
Անբնական
է,
երբ
կաթուածից
հոգեվարք
մարդը
ցոյց
,
մէջ
բերել
եւ
լոյս
հանել
ասէ,
կամ
աւելի
անարգ
է
{լինում},
կամ
անհասկանալի.
սորանից
լաւերը
կան՝
"
ջանի
գ
նհասկանալի.
սորանից
լաւերը
կան՝
"
ջանի
գործ
ենք
{լինում}
",
"
յօրէ
անտի
իւր
հաստատութեան
մինչեւ
ցայսօր
"
յտնի
է,
թէ
ներգործական
է,
բայց
դորա
կրաւորականը
{լինում}
է
շատ
անգամ
կորչել։
Ասացինք
շատ
անգամ,
որովհետե
այսչափ.
որովհետեւ
շատ
բառ
ժողովրդին
հասկանալի
է
{լինում},
եթէ
հոլովված
ժամանակ
իր
ուղղական
վիճակը
պահում
ծվել,
որովհետեւ
էական
բայի
խնդիրը
միշտ
նախադաս
է
{լինում}
բայից.
չենք
ասում
"
ձեռքերը
են
ներկում
",
եթէ
ա
ում
են
",
ուր
ներկումը,
որպէս
նախադաս,
խնդիր
է
{լինում},
ներկումից
չէ
ընդունվում
որպէս
առանձին
առնված
բա
սում
է
բնութեան
լեզուով,
ուր
միայն
լոկ
թարգման
է
{լինում}
բնութեան
եւ
ստորագրում
է
այն,
ինչ
որ
այժմ
ամէն
մ
համարւում
են
խայտառակութիւն
եւ
թուք
ու
բեդնամ
են
{լինում}:
Մի
մայր,
հրապարակով
այդպիսի
խօսքեր
իր
աղջկայ
մ
Տիրանի
ձեռքում,
երկուքն
էլ
ակամայ
դաւաճանակից
են
{լինում},
մէկը
իր
որդուն,
միւսը
իր
փեսային:
Ասենք,
կեա
ը
քանդում
են
բանը.
Արշաւրի
նենգութիւնը
ձեռնտու
է
{լինում}
նորան,
բայց
հասարակ
ժողովուրդը,
որ
առանց
նորան
,
մի
ջլերը
սասանեցնող
տխուր
անցքից
կաթուածահար
է
{լինում}:
Անբնակա՛ն
է,
երբ
կաթուածից
հոգեվարք
մարդը
ցոյց
ցուք"։
Մենք,
մի
փոքր
փոփոխութեամբ
ձայնակից
ենք
{լինում}
մեր
երանաշնորհ
վարդապետի
բացականչութեան.
"
զմանկ
այդ
պատկերների
վրայ
Մասիսի
գլխին
միշտ
նկարուած
է
{լինում}
մի
անհեթեթ
շինուածք.
առանց
դորան
չէր
լինիլ,
-
այ
,
-
այդ
Նոյեան
տապանն
է:
Արագածի
գլխին
նկարուած
է
{լինում}
օդի
մէջ
կախուած
մի
կանթեղ:
Երբ
որպէս
7-8
տարեկան
ենց
ծագման
ժամանակից,
այնքան
շատ
կերպարանափոխ
են
{լինում},
ընկնելով
ժամանակների
եւ
հասկացողութեանց
ազդեցու
ան
տակ,
մինչեւ
այն
աստիճան,
որ
շատ
անգամ
դժար
է
{լինում}
հասկանալ
կամ
մեկնել,
բայց
եւ
այնպէս
անհնար
է
թէ
ւթեան
հետ,
այն
ժամանակ
այդ
միաւորութիւնը
զգալի
է
{լինում}
մեզ
որպէս
կայծակ:
Երկու
զանազան
ամպերի
մէջ
էլ
գո
նելով
-
եւ
ասացինք,
որ
այդ
միաւորութիւնը
զգալի
է
{լինում}
կամ
որպէս
կայծակ,
կամ
որպէս
փայլակ
ու
որոտ:
Սոր
աստիճան
միաւորութիւնը,
շատ
անգամ
իսպառ
անզգայի
է
{լինում}
մեզ,
իսկ
երբեմն,
մենք
տեսնում
ենք
այն
լոյսը,
ո
կալ"։
Ի՛նչ
վսեմ
նկարագրութիւն:
Բայց
այս
բոլորը
{լինում}
են
այն
մէկ
անգամ
դրուած
օրէնքով,
ինչպէս
մարդը
ապ
ով.
պատճառ,
լոկ
թարգմանութիւնը
շատ
անգամ
թերի
է
{լինում},
թէեւ
թարգմանիչը
քաջ
գիտէր
լեզուն:
Գիտութիւնը
ե
ւմ
մի
կէտի
վրայ,
այլ
միշտ
առաջ
է
գնում.
ամէն
օր
{լինում}
են
նորանոր
յայտնագործութիւնք
եւ
նորանոր
պարզաբանո
գամ
աստուածընդդէմ
հայհոյութիւնք
գտնէ,
երբ
խօսք
է
{լինում}
աստուծու
աչքի,
ձեռքի,
կամ
բարեկամութեան
մասին:
ան
ձէռք
զարկել,
բայց
այդ
բանը
կարճ
ժամանակում
չէ
{լինում},
դարեր
են
անցնում
եւ
ժողովուրդը
արդէն
ստացած
է
լ
մ,
դարեր
են
անցնում
եւ
ժողովուրդը
արդէն
ստացած
է
{լինում}
շատ
կանխամուտ
կարծիքներ,
բնական
երեւոյթների
թիւր
անայ,
ուրիշի
խօսքով
արուած
նկարագրութիւնը
թոյլ
է
{լինում},
մանաւանդ
երբ
ամբողջ
բանի
ընթացքից
մի
կտոր
է
դու
րպիսութիւնը
չիմանալը
հարիւրաւոր
հոգիների
պատճառ
է
{լինում},
որ
զրկուեն
մի
պատուական
ճեմելիքից:
Բնութի
մ
ենք,
որ
մի
անպիտան
եւ
խաւար
ազգի
կրօն
լցուած
է
{լինում}
աղօտ
եւ
խաւարային
խորհուրդներով
եւս
եւ
խռկուած
աւ
զուի
ամեն
շարժողութիւնը,
դէպի
որ
կողմը
եւ
լինի,
{լինում}
է
որպէս
հետեւանք
ներգործող
պատճառի,
որովհետեւ
եւ
ենթարկւում։
Անցեալ
տարուայ
գեղեցիկը
այսօր
է
տգեղ
{լինում},
իսկ
այսօրուայ
գեղեցիկը՝
առաջիկայ
տարում։
Սորա
ր
իբրեւ
ելեքտրականութեան
լաւ
առաջնորդ,
կամուրջ
է
{լինում}
օդի
եւ
երկրագունդի
մէջ,
այնպէս
որ
ատմոսֆերի
ելեք
ծ
է,
արդարեւ
ամեն
բան
նորանով
է
եղել,
նորանով
է
{լինում}
եւ
պիտի
լինի։
Լեզուն
է
այն
սարսափելի
ուժը,
որի
մասն
ճիւղաւորութիւնքը,
բայց
արդեօք
ուշադրութի՞ւն
{լինւում}
է
լեզուի
մշակութեանը՝
աշխատելով
օրէ
օր
դնել
նորա
ուստը
հարկաւոր
է
ամեն
անգամ:
Ֆրանսայի
մէջ՝
{Լիոն}
քաղաքում,
նոյնպէս
փակուեցան
մի
քանի
գործարանք,
կան
գլխարկը,
որ
միեւնոյն
ժամանակում
անուանուեցաւ
{Լիոնի}
Արքեպիսկոպոս։
Պապը,
իբրեւ
փոխարէն
այն
բարերարու
)
Տես
Sinple
Coup
d'Oeil,
ե՛ւ
Բօրդսի,
ե՛ւ
{Լիոնի}
Արքեպիսկոպոսի
նամակները,
ե՛ւ
Շարտրէսի
եպիսկոպոսի
աւանդեալ
կտակօք
զհրիտակս
՚ի
Հնդկաստան,
զամենայնն
{լիով}
ստացաք,
զորմէ
եւ
տամք
զայս
թուղթ
հաստատեալ
մերով
որվում
է
իր
հաշվից
լրացնել
վատնած
գումարը:
Ես
{լիովին}
վստահ
եմ,
որ
Դուք,
ողորմած
տեր,
ճշտությամբ
կկա
լ
եմ,
եւ
որի
մեջ,
ինչպես
ինձ
թվում
է,
հեղինակը
{լիովին}
շարադրել
է
իր
հայացքն
Անգլիայի
կամ
անգլիացիների
բ
նգլիայի
կամ
անգլիացիների
բնութագրման
վերաբերյալ:
{Լիովին}
գնահատելով
Ֆոշեի
ակնհայտնի
տաղանդը,
չեմ
կարող,
տորիների
գոյության
մասին
է
խոսում,
ապա
ուրեմն,
{լիովին}
ընդունում
է
արմատականների
եւ
առաջադիմականների
համ
համար:
Թուղթս
չի
բավականացնի,
որպեսզի
իմ
միտքը
{լիովին}
զարգացնեմ:
Մայր
ցամաքից
ֆիզիկապես
մեկուսացած
Անգ
թե
միայն
նրա
պայմանները
ներեին.
եւ
թույլ
կտայի՝
{լիովին}
հավատացած,
որ
նա
իմ
այդ
քմահաճույքը
չի
մերժի,
ե
ասարակությունը
մինչեւ
այժմ
չկարողացավ
նրա
հանճարը
{լիովին}
գնահատել:
Ցանկանալով
ամեն
գնով
որեւէ
պարբերական
նրանք
ինչպես
կխոսեին
իրենց
ժամանակ,
որովհետեւ
նա
{լիովին}
գիտակցում
է
իր
իրավունքը՝
ներկայումս
խոսել
ի՛ր
ի
ոգրեսիվ
լեզվի,
որքան
այդ
բարբառի
մեջ
տեսնում
ենք
{լիովին}
պահպանված
հին
լեզվի
ձեւերը:
Ժողովուրդը
մշակված
ե
ապէս
ամուսնացուցանելով
նորանց,
համարում
էին,
թէ
{լիովին}
ահա
կատարած
էին
իւրեանց
ծնողական
պարտականութիւնը
)
խօսում
է
հեղինակը
Հայաստանի
բերանից.
"
Առ
այժմ
{լիովին}
սփոփիմ
եւ
զովարար
ցօղ
հիւսիսոյ
խառնեալ
ընդ
հարաւա
է:
Ես
քեզ
ո՞րը
պատմեմ:
Այս
բոլորը
դու
կարող
ես
{լիովին}
ընթեռնուլ
աշխարհի
պատմութեան
մէջ:
Այժմ
ես
մի
նոր
ուխները.
որովհետեւ
սորա
բոլոր
չարագործութիւնները
{լիովին}
երեւան
հանելու
համար,
տարեւոր
ժամանակ
հարկաւոր
է
ց
էր
կամենում
ունենալ
այդպիսի
մի
Կանոնադրութիւն,
{լիովին}
բաւարարուած
էր,
եւ
Կանոնադրութեան
գրեթէ
երկամեայ
ղովը,
հաւատարիմ
մնալով
Դռան
ցուցումներին,
գրեթէ
{լիովին}
ոչնչացրեց
Կանոնադրութեան
էական
մասերը,
այնպէս
որ
պան
ցուցեալ
ինձ
ի
բարձր
սրբազան
տեառնէ՝
խնամակալ
{լիջիք}
ինձ
նեղելոյս,
եւ
հրամայեսջիք
դարձուցանել
առ
իս
զ
ւթեանը]
63
Փոթի,
Լիւլեւին,
աղի
համար
64
Թիֆ[
{լիս]},
Միանսարեանցին
65
Ստանիսլաւին
[Ալեքսանդրիա
սրտի
աղջիկ.
ի՛նչ
անեմ,
խաւարէր
էն
օրը,
որ
դու
{լիս}
ընկար,
էն
քշերը
հէրդ
ջաղացն
էր
գնացել
ի՞նչ
կլներ
ում,
բալքի
աստուծոյ
սիրտը
քաղցրանայ
վրըներս,
մի
{լիս}
ու
ճար
անի"։
Սորանից
այսչափ
միայն
գուշակում
ենք
կշտանում
մողնեցիք,
իրանց
երեխեքն
էլ
քշերն
ընչաք
{լիս},
ցերեկն
ընչաք
իրիկուն
մի
մին
քերեղաններ
ձեռներին
ւմ
ենք,
Խանումի
խօսքերով
(եր.
76),
թէ
"
Աչքդ
{լիս}.
փառք
աստուծու,
անշառ,
անխաթա
էս
հաւկիթն
էլ
շո
չ'կամենալով
բաժանել
իւր
հասարակութիւնը,
միմիայն
{Լիսաբօն}
ուղարկեց
երկու
մարդ՝
Րօդրիգէզ
եւ
Կսաւիէ
անուններ
ազդեցութիւն
ունեցաւ,
որ
թագաւորը
ընծայեց
Կարգին
{Լիսաբօնի}
Սուրբ
Անտօնի
եկեղեցին
եւ
Կօիմբրի
դպրոցը։
Ինքը՝
ւում։
Նոքա,
ինչպէս
ասում
են,
Տացիտ,
Տիվերի
եւ
{Լիվի},
չէին
եկել
իւրեանց
սպանած
թագաւորի
մարմինը
թաղել
աքին,
որ
պակասի
ի
մերում
թարգմանութեան
ի
բնագրին
{Լիտան}
գրի
"
եւ
այլն:
Էջմիածնի
Ճառընտիրներից
մինի
մեջ՝
ի՞նչ
եք
հասկանում,
ասորերե՞նը,
եթե
այո՛
եւ
եթե
{Լիտան}
խոսքն
էլ
այնտեղից
եք
առնում,
ասել
է
թե
բնագիր
աս
րիկայ,
Թագաւոր
Պսկովի
եւ
Մեծ
Իշխան
Սմօլենսկեան,
{Լիտովեան},
Վօլինեան
եւ
Պօդօլեան,
Իշխան
Էստլանդիու,
Լիֆլե
,
որ
տեսութիւն
գնանք,
բա
մի
կարաս
գինի,
մի
հինգ
{լիտր}
արաղ
չպիտի
տանի՞նք.
հաւողի
ժամանակ
ա
գալի,
թազա
Դաւթի
սաղմոսի
պէս
գիտնալ
էին
հրամայում։
Իսկ
այժմ
{լիրբ}
եւ
նախանձոտ
մարդերից
շատերը
եկեղեցական
գրքերի
անո
սա
ավարտել
է
յուր
ուսումը
Լազարյանց
Ճեմարանում,
{Լիցեական}
արտոնությամբ,
արժանացել
է
12-երորդ
աստիճանին,
գ
արժանաւորութիւն
իմացական
ինչ
գործոյլ
չէ
այն,
զի
{լիցէ}
՝
յերիւրեալ
ամ
ենախրթին
բառիւք,
եւ
իբր
ի
բազումս
նէ:
Որպէսզի
ընկալեալ
զայս
խնդիր
իմ
հրամայեալ
{լիցի}
յաղագս
առաջի
առնելոյ
զվերոյիշեալ
վկայագիրս,
ուր
եալ
կարեմ
զխիղճ
իմ
յապագայ
կեանս
իմ,
եթէ
այլ
ազգ
{լիցի}
վախճան
նպատակիս:
Պատկառ
ակնածութեամբ
աղաչեմ
զՍին
ր
իմ,
ըստ
առաջնոյն,
չեղծանել,
վասն
զի
հարկաւոր
{լիցի}
ինձ
այն
յայնժամ
յաղագս
մտանելոյ
յարքունի
ծառայութ
ամենահպատակաբար
հայցեմ,
եւ
որպէս
զի
հրամայեալ
{լիցի}
տալ
գործոյն
իմոյ
զպատկանեալ
ընթացս,
որով
հայտնես
մակ
չգրելս
ո՛չ
թե
մի
սիրտ
ցավելու
բան
ունեի,
քավ
{լիցի},
այլ
գնալեդ
հետո
բավական
ժամանակ
54
կբաներ,
ման
լ
առաւել
քան
կիսդարեան
բազմութեամբ
ամաց,
եթէ
դէպ
{լիցի}
ինձ
դիմել
առ
վսեմապատիւ
ընդհանրական
նահանգապետն:
նսգիտաց
եւ
փաստաբանից
ունի
տպագրել
եւ
երբ
պատրաստ
{լիցի},
յայնժամ
ներկայանայ
յատեան
Սուպրիմ
Կորտի
ի
վճռադ
ի,
եւ
զգործն
այն
ընդ
աւուրս
ընդ
այսոսիկ
յանդիման
{լիցի}
Ատենին,
որում
առաջի
առնեմ
եւ
զթարգմանութիւն
պատճ
եւ
նախանձու
պահանջէին
անխղճօրէն,
զի
Այվազովսքին
{լիցի}
տէր
հրիտանացս,
թերեւս
ի
պայծառութիւն
դպրոցին
հիմ
ցարուք
՚ի
բժշկել,
վայրկեան
մի
եւս,
գուցէ
անագան
{լիցի}
։
Կատարել
զխնդիր
հարստահարեալ
ազգայնոց,
ազատե
տակաւին
ամօք
իբր
երկուք
յառաջ:
Եթէ
հաճութիւն
{լիցի}
վեհափառութեանդ,
որպէս
ասացեալ
եմ
ի
միւսում
թղթիս
րութիւն
չունիմ
մի
մարդ
կամ
մի
ազգ
անարգելու.
քաւ
{լիցի},
բայց
ինչ
որ
խօսում
եմ,
խօսում
եմ
որպէս
պաշտօնե
ուած
ստեղծել
էր
նորան
վատթար
լինելու
համար.
քա՛ւ
{լիցի}
այսպիսի
ամբարշտութիւն:
Առաքինի
մարդը
եւս
կորուսա
որ
հարստութիւն
եւ
փառք
պարգեւէ
մարդկութեան,
քա՛ւ
{լիցի}.
հեռի՜
այսպիսի
մոլորութիւն:
Մարդը
անմահ
է
ստեղծ
նի
պարոն
Իսահակեանցի
գլխից.
հեռի՜
մեզանից,
քա՛ւ
{լիցի},
անաթեմա՛:
Պ.
Իսահակեանցը
Խորենացու
4.
000
ոյ
կենդանւոյն
առջեւն
ելած
"
բնակութեան
ձեր
աւերակ
{լիցի}
"
ըսելու
վրայ
է...
Բայց
մինչեւ
այն
ատենը
կատակէն
աւոր
կամ
անձնական
ցաւի
կամ
վտանգի
պատճառով.
քա՛վ
{լիցի},
ես
մի
անհամ
մարդ
պիտի
լինէի,
որ
սեպհական
ինձ
վ
աքակրթելու
համար:
Անձնական
շահը
չէ՛,
ո՛չ,
քա՛ւ
{լիցի},
մարդկութեան
սէրն
է,
որ
ստիպում
է
նորանց
ստրկաց
ոնիսիոս
մի
՚ի
կտակակատարաց:
ՀԱՄԱՐ
2
Յայտնի
{լիցի}
ամենեցուն,
զի
ես
ներքոյ
ստորագրող
Համադանցի
Բաբա
ն
իմոյ
հաստատուն
լինիցի,
այսինքն
`
Նախ
յայտ
{լիցի}
ամենեցուն,
որ
ի
թուի
Փրկչին
1793
մլն
հատ
հոլանդզ
ինչ
յաւել
կամ
պակաս
կամ
իցէ.
այլայլողն
պարտական
{լիցի}
ահեղ
ատենին
Քրիստոսի:
Գոհանամ
զքէն
Տէր,
զո
մեզ
հայկաբանի
կամ
բանաստեղծի
տեղ
ենք
դնում.
քա՜ւ
{լիցի}:
Դուզնաքեայ
մէկը,
տառապեալ
մարդ,
խոստովանում
ե
ների
հաշւումն
է
",
-
ասում
է
Գիրքը:
Քա՜ւ
եւ
մի
{լիցի}.
ասում
ենք
եւ
վերջացնում,
այլ
ինչ
որ
պէտք
է,
ա
՞ւ
ես
ժպտում,
Ուխտ
չեմ
անում
ես
խարդախ"։
"
Քաւ
{լիցի},
տէ՛ր
իմ
Ադամ
",
Կրկնում
էր
հեզ
սերովբէն.
"
Թո
առ
հայկաբանս
կամ
առ
քերթօղս
զանձինս
գրիցեմք.
քաւ
{լիցի}
մեզ:
Դուզնաքեայ
ոք,
այր
մի
տառապեալ
խոստովանիմք
իսկ
արժանի.
միթէ
ամենայն,
որ
կաղակրկին
կակազէ,
{լիցի}
՛
ի
բարբառ
գրգարանին,
հայկաբա՞ն
իցէ,
կամ
որ
չափա
մարգարէս
",
որպէս
ասեն
Գիրք:
Քա՛ւ,
եւ
մի՛
{լիցի},
ասեմք
եւ
կնքեմք,
այլ
զդիպողն
առանց
բնաւ
թանգու
ահուց
բուռն
հարկանել:
Սակա՞ւք
իցեն
առ
մեզ,
օրէն
{լիցի}
հարցանել,
որ
ի
չափս
ինչ
արուեստակեալս
զհողմս
արա
ռայս,
Եւ
մի՛
յիշեր
զանուղղայս,
Աջ
Քո
{լիցի}
ի
նոսա,
Այլ
ի
չարէն
զիս
փրկեա՛,
Ե.
ՕՐՀՆԵԱ՜Լ
ԼԻՑԻՍ,
ՔՈ՛ՅՐ
Սիրտ
քո
օտա՛ր
{լիցի},
ո՛վ
կոյս,
Ընդ
վայրայօն
պչրանաց,
Որ
ատ
Նորոյդ
Սանիրայ
Զուղխս
անարատ,
{Լիցի}
՜
ի
թերափ,
Իսկ
խարամանւոյն՝
Բաժա՜կ
մա
ղղ
",
Մարին
կուտ
կուտայ...
-
Յուռթի
{լիցի}
ուղխ...
Արբեալ
ես
ցնա:
Եւ
ի
ձայն
բ
Ադամ
",
Կրկնէր
անդրէն
սերովբէն.
"
Մի՛
{լիցի}
քեզ
յաւիտեան
Շնչել
զայն
օդ
բոցեղէն,
Մի
եզ
յաւիտեան
Շնչել
զայն
օդ
բոցեղէն,
Մի՛
{լիցի}
քեզ
տուայտիլ՝
Կամաւ
եղեալ
անձնամատն
Ի
Julius
Caesar,
Act
V,
Sc.
5.
Զի
մի՛
{լիցի}
յերկարել
Մեզ
աստ
ի
բան
չափածոյ,
Եւ
զի
տարագին,
եթէ
առցուք
զայն
ըստ
Այվազովսքւոյ
-
քա՛ւ
{լիցի}
մեզ
գլորիլ
յայսանակ
վիհ
մոլորութեան
եւ
չարափառութ
դ,
համարձակիմք
յուսալ,
եթէ
ընդ
փոյթ
ձեռն
ի
գործ
{լիցի}
Տերութիւնդ,
ո՛չ
միայն
Այվազովսքւոյ
պատուէր
տալ
պ
օրհնեցելոյն
համանուն,
Նորա
ժառանգ
Նիկողայոս
{լիցի}
նման
իւր
հաւուն.
Կեցցէ՛
Աթոռ
Ռուսաստանի
Եւ
տահարութեան
կողմնակից
լինելու
թէութեամբ:
Քա՛ւ
{լիցի}
մեզ.
ո՛չ
երբեք:
Պարտաւորուածը
քահանայ
ճանաչելով
վ
ցոյց
է
տալիս
թերութիւնները
մի
աշխատութեան,
քաւ
{լիցի}
նորան,
պախարակելու
համար
միայն
հանդէս
հանել
մի
հ
նում
էին,
մի՞թէ
այդ
կորուստը
միշտ
զգալի
էր.
քաւ
{լիցի},
շատ
կորուստներ,
որ
այժմ
մեր
հասկացողութեամբ
կո
ադարեցաւ
եւ
արգելուեցաւ,
եւ
ո՛չ
թէ
ասողից,
քա՛ւ
{լիցի},
"
որովհետեւ
շնորհը
յետ
չէ
դառնում,
եւ
պարգեւքը
ի
է
"
(Նոյն
եր.
332)։
"
Եւ
տեղին
այն
տաճար
{լիցի}
Աստուծոյ
եւ
տուն
աղօթից
խնդրուածոց
ամենայն
հաւատա
ւրբ,
ոչ
ունիցի
թողութիւն
յաւիտեան,
այլ
պարտապան
{լիցի}
յաւիտենիցն
մեղաց
"
(Մարկ.,
գլ.
Գ.,
համ.
28
ը
մեր
համար,
անարդիւն
նորա
փրկարար
արիւնը.
քա՛ւ
{լիցի}
մեր
կողմից
այսպիսի
անարժան
մտածութիւն.
հեռի
մեզա
,
թէ
պ.
Մարկոսը
մի
անսովոր
արբեցող
մարդ
է.
քա՛ւ
{լիցի}.
այդ
զրպարտութիւն
կը
լինէր:
Պ.
Մարկոսը,
ճշմար
քինութիւն
էր
գործում:
Զրկանք
յանձն
առնո՞ւս.
քավ
{լիցի},
դու
երկու
կոպեկով.
ոչ
միայն
ազգասէր
պատուանուն
նչ
է
մարդուս
երջանկութիւնը
սորանից
աւելի.
"
Յայտ
{լիցի}
աստուածասիրութեանդ
",
կը
շարունակէ
օրհնութեան
գի
ուելի
ընթերցող,
թէ
երեւում
էր
նրա
կուրծքը,
քա՛ւ
{լիցի},
եւ
իւրեանց
ձեռքով
մանած
ու
գործել
տուած
բեհեզեա
հետ:
Մի՞թէ
այդպիսի
դատարկաբանութիւնը
սէր
է,
քաւ
{լիցի}.
սէրը
այդպէս
յիմար
բան
չէ,
նա
Աստուած
է,
ուրեմ
..
Ուրեմն
այդ
Աստուծոյ
պատուէր
կատարե՞լ
է,
քա՛ւ
{լիցի}:
-
Ճշմարիտ
է
ասածդ,
-
խօսեց
Շահումեանցը,
-
բա
ռաջադիմութիւնը։
Պատմութիւնը
պատասխանւոմ
է՝
քա՛ւ
{լիցի}
։
Միջին
դարերումը,
մինչդեռ
ժողովրդի
դաստիարակութ
մն
մոլորեցուցչաց
Հայոց
եւ
այլն"։
Այսչափ
ինչ
շատ
{լիցի}
առ
այժմ.
զի
չիք
կար
զօրութեան
'ի
ձեռին
իմում։
Բ
անհաղորդ
եւ
քաղաքական
սեւաբաղդութեան,
զայս
թոյլ
{լիցի}
ասել
(թէ
եւ
պատրաստ
եմք
ի
պատասխանի
ապացուցական
ին,
կային
այնք
ի
ժամանակս
Հայկայ
եւ
թէ
ընդունելի
{լիցի}
ցվախճան
իշխանութեան
նախնի
Հայկազանց,
իսկ
զկնի
այ
ն
պարտի
խօսիլ
ի
լեզու
հասկանալի,
այլ
թէ
ոչ
ասողն
{լիցի}
խուց
եւ
լսողն
դուժ:
Մատենագիրք
մեր
ցայս
վայր
ժամ
եանց
հայէին
յօգուտ
ազգին,
տեսեալ
ստուգապէս,
քաւ
{լիցի}
մեզ
մոլորիլ
յայդպիսի
օդակառոյց
կարծիս.
զի
քաջ
գի
դ
ի
վճռել
ոչ
գոյր
դժուարութիւն,
այլ
զայսմանէ
բան
{լիցի}
զկնի:
Գուցէ
պարոն
Մսեր
Զմիւռնացի,
անհաւան
ընդ
ճ
ատակ
վերաբերութեամբ
առ
լուսաւորութիւն
ազգին,
քաւ
{լիցի}.
գիտէի՞ն
եւ
հասկանալ
կամ
էին
արդեօք,
զի՞նչ
է
լո
ն
կործանի
եւ
չքանայ
մինչ
ի
սպառ,
եթ
է
նորն
լեզու
{լիցի}
կիրառական
ի
մատենագրութեան,
ուրեմն
եւ
հինն
անտես
դդիմութեան
պատուելի
հայկական
իմաստնոց,
հրամայեալ
{լիցի}
զաչս
դարձուցանել
ի
ժողովուրդն
եւ
զամենայն
գոյութի
դադարեսցին
բանքս
զհայկական
մատենագրութենէ,
եւ
մի
{լիցի}
մեզ
ընդ
վայր
զժամանակն
կորուսանել
մինչ
կարող
էաք
ու
ոճը
աւելի
մօտ
է
կատարելութեան
գաղափարին.
քա՛ւ
{լիցի}
։
Մենք
ամեն
օր
ուսանում
ենք
նոր
լեզուն,
ամեն
օր
այս
նեղսիրտ
եւ
հալածասէր
ուղղութեանց
վրայ.
քա՛ւ
{լիցի}
՛:
Բոլոր
Եւրոպան
անցաւ
այդ
կամուրջից.
յայտնի
է,
նորա
առաջին
ընկերը՝
Պետրոս
Ֆաբեր
իբրեւ
Դաֆնիս
եւ
{Լիցիդա}
)։
Հիները
կարդացւում
էին
միայն
հատուածներով
նաւոր
հաշտութիւն,
այն
է,
եթէ
հաշտութեան
հիմունք
{լիցին}
իրաւունք
եւ
արդարութիւն
եւ
ոչ
կամապաշտութիւն
այս
տահ
առնելով
զիս
եթէ
ամենայն
հանգամանք
գործոյն
ո՛չ
{լիցին}
յայտնի
կառավարութեանն
Անգլիոյ,
ելանելով
ի
Հնդիկս
կշիռ
զուգաչափ
կիսեցից
զայս
դար
սերկեան։
Բաւ
քեզ
{լիցին}
զանձնէս
վէպ
զաստանդական
նժդեհէս.
Ես
փութացա
ք
զայդ
աւետիս
յելս
Ասկաղովնի.
զի
մի՛
երբէք
ուրախ
{լիցին}
դստերք
այլազգեացն,
եւ
մի
ցնծասցեն
դստերք
անթլփատ
նմանէ
ընթեռնուլ
զգրուածս
մեր),
զի
գրուածքն
մեր
{լիցին}
նմա
հասկանալի,
կիրթ
եւ
մաքուր
նոր
հայախօսութեամբ
պէտք
գոն
հայկական
նորախօս
մատենից,
յորս
աւանդեալ
{լիցին}
այն
ամենայն
գիտութիւնք,
որք
հասարակաց
են
այժմուս
դէն,
-
եթե
ոչ
սուրբ
բնութեան։
Ե.
ՕՐՀՆԵԱ՜Լ
{ԼԻՑԻՍ},
ՔՈ՛ՅՐ
Սիրտ
քո
օտա՛ր
լիցի,
ո՛վ
կոյս,
Սիրատենչակ
լքեալ
հիգին,
Յաւիտեան
օրհնեա՜լ
{լիցիս}:
Թէ
ոյր
չիցէ
գլխոյն
տեղի,
Եւ
Օժտեսցէ
միշտ
Ամանորայն՝
Յաւիտեան
օրհնեա՜լ
{լիցիս}:
Թէ
սիրակեզ
հէգ
ծարաւոյ
Ընդ
ծագ
Եւ
մի՛
կացցէ
ակնդ
վճիտ՝
Յաւիտեան
օրհնեա՜լ
{լիցիս}:
Մատաղերամ
հէգ
այգորդաց
Եթե
զայգ
քեզ
բուսցի
միշտ
քաջապէս,
Յաւիտեան
օրհնեա՜լ
{լիցիս}:
Եկեալ
ումեք
վարդիցդ
ի
հայց,
քեզ
ի
գոգ
տացի
շարժուն,
Յաւիտեան
օրհնեա՜լ
{լիցիս}:
Զ.
ՄՈԳՊԱՇՏԷՆ
ՅԱԶԷ
"Celestia
եթէ
հանցեն
զպատուականն
յանարժանէ
իբրեւ
զբերան
իմ
{լիցիս}
"։
§
5.
Բնագրի
խօսքը.
"
'ի
շնորհացն
որ
ելան
զգային
խնդիրս,
օ՜ն
յառաջ,
որքան
եւ
որչափ
ներեալ
{լիցուք}
ի
շուրջ
պատելոց:
Յանձն
արարեալ
զմեզ
ի
պաշտպան
ակ
ջրի
մօտ
Արեւու
ելքը
քեզ
փաղաքշեց,
{Լիւան}
լերանց
գիշերուայ
հողմը
Քեզի
այդպէս
բողբոջեց
տնի
է
գիտութեան
մէջ:
Յուլիոս
Կեսարի,
Տիտոս
{Լիւիոսի},
Պլուտարքոսի,
Պրոկոպիոսի,
Սենեքայի
եւ
Պլինիոսի
ի]
ռուսի
շոգ[ենաւային]
ընկեր[ութեանը]
63
Փոթի,
{Լիւլեւին},
աղի
համար
64
Թիֆ[լիս],
Միանսարեանցին
65
Ստ
ն
հայացուցին
քանի
մի
հատակոտոր
գրեանս
զեւրոպէական
{լիւնն}
(l)
ի
ղադ
թարգմանեալ
եւ
զֆ
(f)
ի
փիւր,
ահա
վ
ան
օրերս
տխրութիւնով՝
չըտեսայ
մի
բարեկամ.
{Լիք}
է
աշխարհ
կոծով-սուգով՝
չկայ
ծաղիկ
անթառամ.
ի՞նչ
տուն
է,
այն
ի՞նչ
տեղ
է,.
Որ
մարդով
{լիք}
է,
Որոյ
մէջը
ամենայն
օր
Ձայն,
աղաղակ
աղի
կաթսաներ,
մինը՝
ղահուէով,
իսկ
միւսը
կաթնով
{լիք}.
Հռովմի
սուրբ
ջրի
աւազանը
ծառայում
է
այստեղ
բաժա
գաւազան
եւ
ժանգոտ
հրացան
առանց
հրացայտի,
ծոցերը
{լիք}
մանր
քարերով
եւ
խորտակուած
շիշի
կոտորակներով:
Ամ
ում
էր
մի
գլխատած
սեւ
հաւի
մարմին,
տեսայ
մի
ջրով
{լիք}
պտուկ․
բայց
ասա՛
խնդրեմ,
միթէ՞
Յուլիա
Պոստրանայի
համար
պատրաստած
բաների
մնացորդը
եւ
տեսայ
մի
ջրով
{լիք}
պտուկի
յատակում
Յուլիա
Պոստրանայի
պատկերը,
որ
ձե
ընդհատ
նայում
էին
մի
պտուկի
վերայ,
որ
հեղանիւթով
{լիք}
դրուած
էր
կրակի
մէջ:
Պառաւները
մինը
միւսից
այ
լիական
պառլամենտի
մասին
Հեգելի
դատողութեանց
մէջ,
{լիքը}
չափով
կարելի
է
նկատել
նոյն
սահմանափակութիւնը,
նո
ատենաբանների
գեղեցկախօսութիւնը
"
անձնագովութեամբ
{լիքը}
դատարկաբանութիւն
է
"
-
միայն
խելացի
յայտարարութիւ
չհամարձակուեցաւ՝
մարդերից
վախելով։
Դահեկանները
{լիքը}
բռնով
Սամարացի
գթածիցը
առնելով
այդ
արծաթը՝
հիւան
իջից
դուրս
պրծաւ
մի
ոգի,
միջակ
հասակով,
բաւական
{լիքը},
որ
հագած
էր
մի
հին
ֆրակ
երկայն,
եւ
խոնարհադէմ
եան
մէջ,
որ
չղջկի
ոսկրի
հետ
միասին
դրել
էիր
ջրով
{լիքը}
պտուկի
մէջ...
-
Միթէ
դու
մի
բան
տեսա՞ր,
-
վերայ,
իսկ
մի
այլ
կին
բռնում
է
մաղի
մէջ
մի
ջրով
{լիքը}
պնակ:
Թեթեւ
թափողը
լցնում
է
հալած
արճիճը
պնակով
ն,
բերում
են
նորան
մի
արծաթի
ոսկեզօծ
աման,
ջրով
{լիքը}:
Դայեկը
ձգում
է
նորա
մէջ
արօտը
եւ
նայելով
նորան
ssi-Leclere)
անունով
մի
մարդ
բերեց
մի
նամակներով
{լիքը}
ծրար,
որ
Բաստիլիայի
Պարլամենտի
անդամքը
յանձնել
է
սիայի
Պարլամենտների
վերայ"։
Այս
սպառնալիքով
{լիքը}
նամակը
գրելուց
յետոյ
Հենրիկոս
IV-ը
ընդունեց
Պապակ
ինձ
զհաց
"
ասելով,
լեզուն
կատարում
է
իր
պաշտօնը
{լիքը}
չափով:
Էլ
այստեղ
իրաւունք
չկայ,
բաղդատական
գեղե
լի)
գլխի
թագը:
Կաքաւը
կաննել
ա
քարին,
-
կտուցը
{լիքը}
արին,
Մի
աղլուխ
վարդ
եմ
քաղել,
-
ղրկել
իմ
աղպօր
կ:
Պ.
Մարկոսը
մօտեցաւ
պտուկին,
տեսաւ,
որ
ջրով
{լիքն}
է,
շրջեց
պտուկը,
եւ
ահա
նորա
միջից
դուրս
ընկան
ի
մէջ
օձ
ասես,
գորտ
ասես
կամ
ուրիշ
մանր
կենդանից
{լիքն}
են:
Այսօր,
եթէ
տակաւին
գիտութիւնը
ոտք
չէ
կ
,
ոչ
փոքր
բան
են
սոքա,
որովհետեւ
բովանդակ
դաշտը
{լիքն}
է
այսպիսի
քարերով:
Այս
սարերը,
դաշտը
եւ
քարերը
մինը
թռչում
էր
դէպի
հարկ
տեղը,
թէ
եւ
հինգ
հարիւր
{Լիօի}
ճանապարհ
լինէր
այն)։
Այս
պատճառների
համար
ան
աբեղայքը։
Պսակը
քակուեցաւ,
եւ
Հենրիկոսը
գնաց
{Լիօն}
՝
իւր
երկրորդ
կնոջ՝
Մարիա
Մեդիչիսի
ընդառաջ,
որ
վ
վախճանեցաւ։
Երկու
տարուց
յետոյ
մեռաւ
եւ
Ժիրարը
{Լիօն}
քաղաքում։
Յիսուսեանք
փառաւորում
էին
նորա
անունը
,
Թագուհի
Պսկովեան
եւ
Մեծ
Իշխանուհի
Էստլանդիու,
{Լիֆլեանդիու},
Կարելիայի,
Տուերի,
Իւգօրի,
Պերմի,
Վեատսկի,
ովեան,
Վօլինեան
եւ
Պօդօլեան,
Իշխան
Էստլանդիու,
{Լիֆլեանդիու},
Կուրլեանդիու
եւ
Սեմիգալիու,
Սամօգիցիու,
Կորել
ի
պատուելի
դուստրը
կամ
ամուսինը,
քան
թէ
մի
վանցի
{լլկուած}
եւ
բռնաբարուած
անմեղ
աղջիկ,
քան
թէ
մի
նահատակուա
թը
չէ,
որ
արյունաթաթավ
Իտալիան
ավելի
քան
կես
դար
{լլկվեցավ}
եգիպտական
չարչարանքի
մեջ՝
ազնվականը
ցույց
է
տալի
ց
նոցին
իսկ
վանեցւոյն
հետեւողաց,
որ
առանց
[մտացն
{լծակալ}
կշռելոյ,
թէ
արժանաւորութիւն
իմացական
ինչ
գործոյլ
ղիկոսի
պատկերը:
Ազգութեան
հաստարանը
եւ
{լծակը}
է
հասարակ
ժողովուրդը:
Մի
ազգ
թո՛ղ
որքան
կամի
հար
արակ
ժողովրդի
վերայ.
սա
է
այդ
մեքենայի
առանցքը,
{լծակը}
եւ
հաստարանը:
Ազգի
մէջ
երեւեցած
մեծատունների
ահ
կը
բերէ
ազգի
ընդհանրութեան,
որ
է
ազգի
հիմքը,
{լծակը},
շարժարանը:
Ընդհանրութիւնը
կ'ապահովուի,
քանզի
գործութիւնը
եղած
լինի
ընդհանուր
ժողովրդի
ապրուստի
{լծակը}:
Այն
մարդը,
որ
կարող
էր
մաճ
բռնել,
նա
ստիպուած
ան
խթանի,
այսինքն՝
ազդակի
կամ
դիաստազզի
մասին,
{լծակի}
մասին,
որն
առաջինն
է
ուժ
հաղորդում
ամբողջ
մեխանի
վճարել,
չեւ
ստացեալ
զժողովուրդն
ինքեան
աջակից
եւ
{լծակից}
մի,
զի
զոր
կարէր
հեղինակն
պատրաստել
վասն
զաւակաց
գերի
անպայման
ազդեցութեան,
միտքը,
որ
կեանքի
հետ
{լծակից}
է,
լեզուն,
որ
մտքի
յայտարարն
է,
ի՞նչպէս
կարող
այն
սուտ
ազգասէրքը,
որ
խեղճ
ողորմելի
"
Մեղուին
"
{լծել}
են
մի
սայլի
եւ,
ինքեանք
լծուելով
մէջը,
հարկադրո
այն
սուտ
ազգասէրքը,
որ
խեղճ
ողորմելի
"
Մեղուին
"
{լծել}
են
մի
սայլի
եւ,
ինքեանք
լցուելով
մէջը,
հարկադրո
լ
եւ
սառը
դեմքերը՝
հոգնած
երկար
ժամանակ
տանջանքի
{լծի}
տակ
համբերելուց:
Մեծ
ցավ
է
սիրելի
Ֆեոդորիշի
մահը
ւթեան,
սնապաշտութեան
եւ
անկրթութեան
բարբարոսական
{լծի}
տակից
կատարելապէս
ազատուած:
*
*
*
Նոյն
օրին
ով
ընկճած
էին
մաշուած
ձեւերի
եւ
անխորհուրդ
ծէսերի
{լծի}
տակ,
այնուամենայնիւ
չունին
այնքան
զօրութիւն
հոգո
րժել
մարդկութեան
ազատութիւն
ստրկական
կրօնի
երկաթի
{լծի}
տակից,
սարսափելի
գին՝
Քրիստոսի
արիւնը։
Այժմ
պի
ւի
մշակութիւնը
դնել
այս
կամ
այն
գաւառական
բարբառի
{լծի}
տակ։
Տեղական
բարբառը
ազգի
ընդհանուրի
համար
գործա
ակութիւնը
պիտի
դնել
այս
կամ
այն
գաւառական
բարբառի
{լծի}
տակ:
Տեղական
կամ
գաւառական
բարբառը
ազգի
ընդհանու
ականից
Բաղչիսարայ
քաղաքից,
ձեզ
վերահաս
տառապանքի
{լծից}
եւ
թշուառութենից
ազատելու
մասին,
ընդունելով
ձեզ
իրելի
Հայերը,
ազատուելով
թաթարների
բռնակալութեան
{լծից},
գաղթում
էին
դէպի
Դօն
գետի
ափը
եւ
Նախիջեւան
քաղա
շուշտ,
այս
խօսքերը
չեն
նշանակում,
թէ
հին
լեզուի
{լծից}
ազատելով՝
նոր
լեզուի
մշակութիւնը
դնել
այս
կամ
այ
շուշտ,
այս
խօսքերը
չեն
նշանակում,
թէ
հին
լեզուի
{լծից}
ազատելով
նոր
լեզուի
մշակութիւնը
պիտի
դնել
այս
կամ
արստահարեալ
ազգայնոց,
ազատել
զտառապեալ
վիճակս
՚ի
{լծոյ}
առաջնորդաց,
հակառակ
առաքելոյն,
վիճակացն
տիրողա
ւ։
Ա՜խ,
մինչեւ
ե՞րբ
մեր
խեղճ
ազգը
այս
դաժանակիր
{լծոյ}
տակը
ծնգի
եւ
տառապի։
Մինչեւ
ե՞րբ
պէտք
է
նախատանա
երան
"
առ
Հայս,
զի
որ
սորայս
են
պարզութիւնն
ոճոյ
{լծորդեալ}
ընդ
փիլիսոփայականին,
առողջ
եւ
կենդանի
հայեցողութ
ը
առաջ
են
գնում
եւ
նոցայ
ընթացքը
զարմանալի
կերպով
{լծորդուած}
է
իրար
հետ:
Տեսաբանութեան
մէջ
մի
ապակի
է
մտնում
ած
հարուածից:
Բնականութիւնը
եւ
արուեստը
իրար
հետ
{լծորդուած}
են
այդ
գործի
մէջ:
Վէրք
Հայաստանին
չունի
այնքան
ա
,
օրինակ՝
տամ,
գամ,
երբեմն
եւ՝
լամ,
որ
իրենց
{լծորդութեամբ}
դուրս
են
ընդհանուր
կանոնից։
Ընդհանուր
եւ
միակ
լծ
ինչ
նշանակութիւն
եւ
խորհուրդ
չունին։
Թէեւ
առաջին
{լծորդութեան}
վերջաւորութիւնը
նման
է
էական
եմ
բային,
բայց
այդ
բայի
կատարեալը
եղէ,
ապառնին
եղէց
է,
մինչդեռ
եմ
{լծորդութեան}
տակ
գնացող
բայերի
կատարեալի
եւ
ապառնու
վերջաւորու
է,
նոր
լեզուինը
բայ
չէ՞։
Եթէ
հին
լեզուի
առաջին
{լծորդութեան}
բայերի
եմ
վերջաւորութիւնը
էական
բա՞յ
չէ
դարձել
եւ
արակ
բայանուններից
տարբերվում
է
նորանով,
որ
բայի
{լծորդութեան}
արմատը
ունի
իր
մէջ՝
գործել,
դառնալ,
թողուլ,
հ
ւ
չէր
մարդ,
այսինքն՝
հոգին
եւ
մարմինն,
երկուսը
{լծորդութիւն}
լինելով,
կառուցանում
են
այն
արարածների
մէջ
չքնաղ
մբ
դուրս
են
ընդհանուր
կանոնից։
Ընդհանուր
եւ
միակ
{լծորդութիւնը}
է
ումեմ.
օրինակ՝
գրում
եմ,
տեսնում
եմ
եւ
այլն
իտի
մոռանալ,
որ
նոր
լեզուի
մէջ,
թէեւ
գրեթէ
միակ
{լծորդութիւնը}
եմ
է,
այնուամենայնիւ
միայն
ինքը
եմը
չէ
կարող
բայ
ղորմելի
"
Մեղուին
"
լծել
են
մի
սայլի
եւ,
ինքեանք
{լծուելով}
մէջը,
հարկադրում
են
նորան
աւելի
մեծ
ասպարէզ
կատա
րի
տարափի
տակ
շփոթված,
մեր
եկեղեցու
նկատմամբ
նրա
{լկտի}
ծաղր
ու
ծանակից
ամոթահար
եղած
եւ
այլն,
համարյա
ա
,
որ
խառնուելով
միմեանց
հետ
կազմում
էին
մի
փոքրիկ
{լճակ},
եւ
որի
երեսի
վերայ
սերի
պէս
կանգնել
էր
կապտագոյ
բ,
որպէս
փարիսեցիքն,
մինչեւ
զկայ
առնուլ
՚ի
գնալ
{լճանապարհ},
այլ
գիտակցութեամբ,
եթէ
արժան
է,
առ
վայր
մի
թո
նում,
բացի
պատառուող
պղպջակներից,
որ
լողում
էին
{լճացած}
անձրեւաջրի
երեսին:
Արեւը
մայրն
էր
մտել
արդէն
ջրերի
երեսին,
որից
յառաջանում
են
նաւթի
հորերը
եւ
{լճերը}:
Բայց
այն
շոգիքը,
որ
ճանապարհ
ստացել
էին
դէպի
ե
րայից
տխուր
ճակատով
նայում
էր
իւր
ոտքում
գտանուած
{լճերի}
եւ
այժմ
անջուր
աւազանների
վերայ:
Այդ
ժամերում
բի
այն
մեծ
գոմը,
որ
մեծ
հայրս
շինել
էր
անտառի
մօտ՝
{լճի}
առաջեւ՝
մեծ
արծաթ
վատնելով:
Քրտինքս
թափուել
էր
ն
հեռու
է
պարսպի
մնացորդից,
որ
գրեթէ
վերջանում
է
{լճի}
մօտ։
Այդքանն
էլ
հերիք
է՝
ապացուցանելու
համար,
րդիւն
եւ
յետոյ
մի
բան
ընկաւ
դժոխքի
դուռից
ծծումբի
{լճի}
մէջ
նոյն
աղաղակը
գործելով,
որ
պատճառում
է
մի
գեր
ր
միաբանը
կէս
օրից
յետոյ
դուրս
է
գալիս
երբեմն
այդ
{լճի}
լայն
շուրթի
վրայ
ման
գալու:
Բայց
որչա՞փ
աւելի
կը
նենք,
այն
ժամանակ
կը
տեսնենք,
որ
Վարդիթերը
ութը
{լման}
իննի
մէջ
զգացել
է
սիրելու
կրակը:
Վարդիթերին
վերա
քի
մասին
չեմ
կարողանում
գրել,
գլխացավս,
անիծված
{լյարդի}
մեծանալուց
առաջացած
կողքիս
ցավը,
ինձ
զրկում
են
պ
"
ավելի
լավը
"
չի
երեւում:
Չար
ժամին
է
կպել
ինձ
{լյարդիս}
հիվանդությունը:
Հեռանկարը
թվում
է
ինձ
շատ
մռայլ
:
Վադուժի
նամակը
տուի.
եւ
ինձ
բերել
էր
Լ[ազար]
Ի[
{լյիչը]}
հարիւր
հատ
սիգար:
Առաջիկայ
տեսութիւնը
նշանակուա
տուին
նորան:
27-ին
տեսութիւն
եղբօրս,
Լ[ազար]
Ի[
{լյիչի]}
եւ
Վ[արդերեսի]
հետ:
Առաջիկայ
տեսութիւնը
նշանակո
ւղթ
եւ
այլն:
24-ին
տեսութիւն
եղբօրս,
Լ[ազար]
Ի[
{լյիչի]}
եւ
Յովհ[աննէսի]
հետ.
առաջիկայ
տեսութիւնը
նշանակ
մ
երկուշաբթի:
19-ին
տեսութիւն
եղբօրս,
Լ[ազար]
Ի[
{լյիչի]}
եւ
Վարդ[երեսի]
հետ:
Վադուժի
նամակը
տուի.
եւ
ին
իմատ
եւ
Ռանքէ:
9-ին
տեսութիւն
եղբօրս,
Լ[ազար]
Ի[
{լյիչի]}
եւ
Սուլթանշահի
հետ:
Առաջիկայ
տեսութիւնը
նշանակա
մակի
սպասեցի:
7-ին
տեսութիւն
եղբօրս,
Լ[ազար]
Ի[
{լյիչի]},
տէր
Գրիգ[որի],
Ս[իմէոն]
Գ[րիգորեւիչի]
եւ
Սարգ
թիւն
եղբօրս,
Ս[իմէոն]
Գ[րիգորեւիչի]
եւ
Լ[ազար]
Ի[
{լյիչի]}
հետ:
Առաջիկայ
տեսութիւնը
նշանակուած
է
դեկտեմբեր
տեսութիւն
եղբօրս
հետ,
Մագ[դաղինէի]
եւ
Լ[ազար]
Ի[
{լյիչի]}.
առաջ[իկայ]
տես[ութիւնը]
նշան[ակուած
է]
12-ին:
4-ից
թուեալ:
7-ին
տեսութիւն
եղբօրս
եւ
Լ[ազար]
Ի[
{լյիչի]}
հետ:
9-ին
տես[ութիւն]
եղբօրս,
Յովհ[աննէսի]
եւ
1-ից
գրուած:
23-ին
տեսութիւն
եղբօրս,
Լ[ազար]
Ի[
{լյիչի]}
եւ
Յովհ[աննէսի]
հետ.
ստացայ
Մոսկ[ուայից]
գրեանք
ւն]
եղբ[օրս],
Ս[իմէոն]
Գ[րիգորեւիչի],
Լ[ազար]
Ի[
{լյիչի]}
եւ
Մագդ[աղինէի]
հետ.
առաջ[իկայ]
տես[ութիւնը]
նշ
ն
տես[ութիւն]
եղբ[օրս],
նոյնպէս
բժշկին
Լ[ազար]
Ի[
{լյիչի]},
Մ[ագդաղինէի]
հետ.
առաջ[իկայ]
տես[ութիւնը]
նշ
ինչպէս
Ֆրանսիսկոս
Բօրջիան
Կանդինեան
զօրագլուխը,
{Լյուդովիկոս}
XIV,
Կարդինալ
Շօշֆուկօ
եւ
մի
քանի
այլ
մարդիկ։
Ո
ուսներին
նա
հազիվ
թե
մատնանշի,
որովհետեւ
Վերսալը
{Լյուդվիկ}
XIV-ի
ժամանակ
ոչ
միայն
լրիվ
բավարարում
էր
ֆրանսիա
15-ին
իմ
գրած
նամակի
հետեւանքով,
դու
կգաս
այնտեղ
{Լյուիսն}
ստանալու
եւ
միաժամանակ
ետ
կվերցնես
այդ
գրքերը,
բ
եպհական
շահի
համար,
ճնշուածի
իրաւունքը
խոստովանե՞
{լն}
է
մնացած:
Անհնարին
տհաճութեամբ
լսեցինք
մեք
ատուհանի
տակ:
-
Ողորմութիւ՜ն
արէք,
ողորմաթեօ՜
{լն}
արէք,
-
ասաց
մի
ձայն
փողոցից,
պատուհանի
տակում:
տիդ:
Այն
յոյս՝
յետ
բազմօրեայ
ակնկալութեան
այսօր
{լնանի},
եւ
մենք
տեսանեմք
զքաջ
Հովիւդ
մեր՝
զօծեալդ
Աստո
ճութիւն
գոգցես
գերեզմանական
ազգոյ
իմն
արագութեամբ
{լնանիւր}
յուղեղ
իմ.
երեւակայութիւն
իմ
կաշկանդեալ
արձանացե
նխտիր:
"
Աստուածային
եւ
երկնաւոր
շնորհ,
որ
միշտ
{լնու}
զպէտս
սրբոյ
սպասաւորութէան
առաքելական
եկեղեցւոյ,
հակ
խիլայեալ
ի
կայսերէ՝
զանձուկ
փափագանաց
սրտիցն
{լնուլ}
ըղձանան,
փոյթ
լինին
ի
վարդապետել
որպէս
ծարաւի
ոք
Թ.
Պաւղ.
առ
Գաղատ.,
գլ.
Զ.,
համ.
17)։
"
{Լնում}
զպակասութիւն
նեղութեանցն
'ի
մարմնի
իմում
"
(Թ.
գործուածի
մեղք
լինելը
բոլորովին
մի
կո՛ղմ
թողած,
{լո՛կ}
ցանկութեան
պատճառով
նայե՛լը
կատարուած
շնութեան
հե
Ս.
Գրքի
այն
տեղերը,
եւ
երբեմն,
եթէ
երկար
էին,
{լո՛կ}
տեղերը
ցոյց
տալով։
Շատ
տեղ
էլ
Ս.
Գրքից
ձեւեր
ւի
-
Սահակի
հետ
միասին,
Աշխա՜րհ
ծնան,
{լո՛յս}
աշխարհի.
Մա՛հ,
մի՛
մօտեցիր
սուրբին:
Ո՛հ,
անիծում
եմ
ես
այս
օրերը:
{Լո՛ւռ}
կաց,
դու
քնար,
այլ
մի՛
հնչեր
ինձ,
Ապոլլոն
այց
հաւատացնում
եմ,
Ձեր
մռայլութիւնը...
-
{Լո՛ւռ}
կաց....
Ապստամբութեան
դեւը,
իւր
ծննդակա
։
Յերկարել
բանից
ասեմ-
եթէ
կամիս
եւ
կարես
անսալ,
{լո՛ւր}
զինչ
ասես
ապա,
զոր
վկայէ
սրբազան
Պապն
Հռովմայ
ըն
իրայոյզ,
Երբ
գնում
է
ընդառաջ
Եւ
ասում
է
"
բարի
{լո՜յս}
"
Ծաղիկներին
`
մեղմաւաչ,
Ու
համբուրում
վարդերը
շօշափեց
բազկերակը,
Գրեց
ֆիզիոլոգիան.
{Լո՜ւռ}...
ահա
մեծ
Անգլիացին,
Բարոյական
Հերքուլէ
ի
այդտեղ
լինելուց,
խնդրում
եմ
նրան՝
տեղեկանալ,
{լո՞ւյս}
չի
տեսել
արդյոք
Բոկլի
երկրորդ
հատորի
երկրորդ
պրակ
,
Մակոլեյի
երկրորդ
հատորը:
Հարցնել
նույնպես՝
{լո՞ւյս}
է
տեսել
արդյոք
Պրուդոնի
"
Պատերազմ
եւ
խաղաղությու
բնաւորութիւնք,
որ
սկզբից
մինչեւ
վերջը
աճում
էին
{լոգիկաբար}:
Եւ
հայոց
կեանքը
ա՞յն
վիճակում
է
ներկայումս,
ու
սում:
Պատմութիւնը
քննում
է
այդ
անցքերի
բնական
եւ
{լոգիկական}
պատճառները,
առանց
տեղ
տալու
իւր
էջերի
վերայ
վերա
եւ
նորա
կեանքը
չէ
եղած
պատմաբանական,
կապակից
եւ
{լոգիկական},
այլ
կցկտուր․
եւ
այդ
կեանքի
շարունակութիւնը
եւ
ա
նաեւ
շատ
յետոյ,
երբեք
չէ
ունեցել
մի
կանոնաւոր
եւ
{լոգիկական}
աճելութիւն
եւ
կերպարա[նա]գործութիւն,
-
դժուար
չէ
ք,
եւ
ձեր
պարսաւները,
որ
գրում
էք,
որքան
առանց
{լոգիկայի}
գրէք,
այնքան
փառք
ու
պատիւ
է
ձեզ։
Բայց
ագահութի
նեթ։
Բոգդանովան
գնաց
զագրանից.
Բոզիոն
գնաց։
{Լոդդի}
տիլա
Սանտան
եւս
գնաց:
Այժմ
այստեղ
ոչինչ
նորո
ր
անշարժ
զաղափար
(idée
fixe).
նա
էլ
չէր
յիշում
{Լոլդովիկոս}
XIV-ի
բռնակալութիւնքը,
որ
շարունակ
50
տարի
ոչ
մի
սատանան)
-
"
Կեցցէ՛
հոգեւոր
վարժութեանը,
Կեցցէ՛
{Լոլօյան}
"։
Առայժմ
միջոց
չունինք
ուրիշ
բան
ասելու,
առ
քի
տակ
դնելու:
Մեք
այս
բաները
գրում
ենք
որպես
{լոկ}
քաղաքացի
եւ
որպես
լոկ
ազգի
օգտին
ցանկացող,
առանց
այս
բաները
գրում
ենք
որպես
լոկ
քաղաքացի
եւ
որպես
{լոկ}
ազգի
օգտին
ցանկացող,
առանց
այն
պատճառի,
թե
հասա
րեալ
յաւուր
զմի
ֆունտ
ստերլինգ,
ըստ
այսմ
ծախք
իմ
{լոկ}
ի
պանդոկի
աստ
յամիսն
լինի
60
ֆունտ
ստերլինգ:
Իսկ
աթա,
առաքելով
փոխանորդ
կարգելոյն
զգումար
դրամոց
{լոկ}
առ
՚ի
պէտիս
դատաստանական
ծախուց
եւ
վարձոց
օրէնսգի
ցնա-
եւ
ո՛վ
ասաց
ձեզ,
թէ
կտակ
իցէ
երկրորդն,
այդ
{լոկ}
պարգեւագիր
է,
ի
կենդանութեան
Մասեհի
Բաբաջանեանին
եմ
առաջի
քո
եւ
հրատարակեմ
զթուղթն
զայն
պարգեւագիր
{լոկ}
արարեալ
ի
կենդանութեան,
որ,
ըստ
օրինաց
Անգլիոյ
կենդանի
ձայնը.
իսկ
նա
դեռ
մի
օր
էլ
հետաձգում
է՝
{լոկ}
ի
սեր
վարդապետի.
այդ
նրա
կողմից
լավ
չէ:
Հավա
րքրվել
Գրիշայով,
բայց
ցանկանում
եմ,
որպեսզի
այդ
{լոկ}
խոսքով
չլինի,
այլ
de
facto:
Մի
անգամ
եւս
նրա
ու
ինչեւ
մայիսի
1-ը
հասնելիս
աստված
գիտե.
այս
ոչ
թե
{լոկ}
իմ՝
խոսքն
է,
այլ
այստեղի
եղածներից
ամենալավ
Վին
տոյ
էր
որոնել
նոցա
կազմուածքի՞
մէջ
ֆիզիկաբար,
թէ
{լոկ}
բարոյական
պատճառների
մէջ.
արդեօք
այդպիսի՞
մարդիկ
ւթիւն,
թէեւ
այդ
մարդը
ցոյց
էր
տալիս
իւրեան
որպէս
{լոկ}
բարերար...
Այդ
բարերար
անուանուածը
աշակերտ
տուեց
ութիւն,
դուք
մեր
ձեռքումը
պիտոյ
է
լինիք
որպէս
մի
{լոկ}
մեքենայ,
որպէս
մեռեալ
դիակ.
դուք
կամք
չունիք..
ւթեամբ
ոչ
եթէ
գիտութեան
կաթն,
այլեւ
ո՛չ
մի
բաժակ
{լոկ}
ջուր
խմած
չլինելով:
Պ.
Իսահակեանցը
ասում
է
այդ
հանդէսին,
որոնցից
ոմանք
եկած
էին
մեքենաբար,
{լոկ}
հետաքրքրութեան
համար,
ոմանք՝
յառաջուց
նախապաշար
դ
հոգու
ներկայութենից:
Շատ
անգամ
մի
մարդու
միայն
{լոկ}
կերպարանքը
մեծ
ազդեցութիւն
է
գործում
նորա
առաջեւ
աւ
ստանալով
ի
ժողովրդոց
զառատ
աջահամբոյրս,
ուստի
{լոկ}
հրաման
նորա
առանց
օրինակի
եղեալ
է
անպտուղ"։
այնութիւնը
կախուած
չէ
աշակերտների
եւ
վարժապետների
{լոկ}
Հայութենից.
լեզուն
է,
որ
միմիայն
կարող
է
այդ
վե
օր
իմ
խօսքը։
Ազգի
վերանորոգութիւնը
եւ
փրկութիւնը
{լոկ}
երազ
է,
եթէ
փտած
էր
այդ
ազգի
ընտանեկան
կեանքը:
պատերազմ
պիտի
յայտնէ
գիտութեանը,
որին
լինելով
մի
{լոկ}
սպասաւոր՝
օրհնեցինք
եւ
ընդունեցինք
այդ
պատերազմը
բանականութիւնը
յառաջացուցել
է
Եւրոպիոյ
մէջ:
Այս
{լոկ}
խօսք
չէ,
այլ
ամենայն
ուշադրութեան
եւ
ընդունելութ
իսկ
մարդկային
կեանքը
բիւրաւոր
չորսեր:
Այն
օրերը
{լոկ}
կեցցէի
եղանակ
էր
եւ
ուրիշ
բանի
վերայ
խօսողը
մահի
ւթեան
իրականապէս,
քանի
որ
հաւասարութիւնը,
իբրեւ
{լոկ}
խօսք,
հնչում
է
միայն
օդի
մէջ
եւ
քանի
որ
իրական
ա
ծից
աւելի
մօտեցած...
Ազատութիւնը
ըստ
ինքեան
{լոկ}
խօսք
է
եւ
իրողապէս
չէ
կարող
մարմնանալ՝
առանց
տնտ
ն
համարեցան
ինքեանց.
բայց
մեզ
թւում
է՝
միայն
մի
{լոկ}
սովորութիւն,
որ
հայկական
վաճառականք
մշակ
դարձան
դարձել
են
նոքա
կատարելութիւն՝
idéal,
ոչ
միայն
{լոկ}
բացառութիւնք
են,
այլեւ
տեսաբանական
խաբէութիւն՝
են
վաճառականութիւն,
թո՛ղ
ներուի
մեզ
հրատարակել,
{լոկ}
միջնորդութիւն,
ուրիշի
ծառայութիւն
եւ
առաւել
ուրի
ութեան
ջերմեռանդ
քուրմը
հրատարակեց,
թէ
"
Իտալիան
{լոկ}
աշխարհագրական
անուն
է"։
Պարզամիտ
մարդիկ
րդը
խոշոր
տառերով
գրել
է
յոյս:
Ապագան
ծածկուած
է
{լոկ}
կարճատես
աչքերի
համար:
Ապագան
ներկայի
ժառանգն
է
ր
երեւում
է
նա,
այո՛,
բայց
վաղը
կը
ցնդի,
քանզի
{լոկ}
տեսաբանական
խաբէութիւն
է,
կրկնում
ենք
վերստին:
լ
մարսել
եւ
փոխանակ
հասարակաց
հաւասարութեան
մէջ,
{լոկ}
իւր
անհատական
առաքինութեամբ
նշանաւոր
դառնալու,
ա
իստ
հեգնում
է
Սերովբէին
եւ
ասում,
Եւ
մի
վայրկեան
{լոկ}
`
դժնէ
`
Դէմքին
ժպիտն
է
փայլում.
"
Դո՛ւ,
որ
մար
լոյ,
անդէն
շնացաւ
ընդ
նմա
՚ի
սրտի
իւրում"։
Եթէ
{լոկ}
ցանկութիւն,
որ
դեռ
ի
սահմանի
մտաց
եւ
կամաց
դատապ
բնաւ
կացոյց
Քրիստոս,
որպէս
զգործարան
ինչ,
որով
{լոկ}
հացն
ու
գինին
փոթարկելոց
էին
՚ի
մարմին
եւ
յարիւն
՝
զճշմարիտ
արեւն
Քրիստոսի։
Եւ
մարմինն,
մարմին
է
{լոկ}
անարին,
եւ
մատակարարութիւն
միայն
մարմնոյ՝
ո՛չ
լ
,
որպէս
կանխեցաք
ասացաք,
մարմինն
ո՛չ
լինի
միայն
{լոկ}
մարմնին,
եթէ
ունի
յինքեան
զհոգի,
այլ՝
ուրոյն
ա
Մեծատան
համար
միայն
թէյ
ու
հաց
Թէ
{լոկ}
պատրաստեն՝
կըմնայ
քաղցած.
Այդ
պատճառով
էլ
մին
է
նորան
`
եթէ
թագակիր,
Եթէ
սոսկական
քաղաքացի
{լոկ}.
Պատճառ
`
ուղիղը
խօսելից
յետո
Պէտք
է
սպասել
դառն
ըյանդգնի
ձեռը
պաչել
ըստ
հասարակ
կանոնին,
Թէ
{լոկ}
նայելն
աղջկերանց
եւ
կամ
կնիկների
վերայ
Սաստի
րբէք
իւր
օրում
Մարդու
լցեց
փափագը,
Թէ
{լոկ}
գրերումն
է
յիշւում:
Դժբաղդը
շատ
տարին
ք
Մութ
ստորերկրեայ
օթեւանում
Ունին
կտաւ
{լոկ}
պատանք։
Երանի՜
թէ
նոցա
համար
Այ
Ոսկի,
արծաթ,
հարստութիւն,
Ահա
կեանքիս
{լոկ}
խորհուրդը:
Բան
էք
ուսել,
յիմար
զքեզ
լուսին,
դու
պայծառ
լուսին,
Վկայ
չես
միայն
{լոկ}
արտասուքի.
Դու
ո՛րքան
յաճախ
քո
խաւար
գահից
ռ:
Մինչդեռ
եւ
առանց
նորան,
Մինչ
{լոկ}
սուտի
շնորհքով
Այս
աշխարհի
բարութեան
Մի
ո՛չ
որպէս
մարդ
սպանող
չարագործ,
Այլ
որպէս
{լոկ}
գործակատար
մարգերի,
Պատահում
էր,
որ
այդ
մ
հազարից
հազարով
մնաց,
Մինչ
մնացել
էր
Պարսից
{լոկ}
մատեան
Գունդը
մեր
վաթսուն
հազարի
դիմաց.
արտօնութենից.
երկու
դիպուածում
եւս
տեսանում
ենք
{լոկ}
մարդ,
բոլոր
մարդկային
կատարելութիւններով
եւ
թերո
ովհետեւ
այս
հատուցումը,
վերստին
կրկնում
ենք,
մի
{լոկ}
վրէժխնդրութիւն
չէ,
այլ
հասարակաց
իրաւունքի
պաշտպ
ենայն
լրջութեամբ
եւ
ծանրութեամբ:
Կրօնական
ժողովը
{լոկ}
սպառնալիք
չհամարէ
կամ
րոպէական
վաղանցուկ
կրքի
ծնո
էր,
այս
անօգուտ
է,
միւսը
զուր
է
եւ
այլն
խօսքերը
{լոկ}
խօսքեր
էին,
խօսքեր
եւ
էլի
խօսքեր.
պատճառ,
իրեն
ը,
եւ
ռուս
տրամաբանութեամբ
եւ
ռուս
բաղդասութեամբ
{լոկ}
հայ
ձայնով
էին
խօսում,
այդպիսի
սքանչելի
պարոններ
ց
հաշուատուութեամբ
աշխատէին
նոր
լեզուի
վրայ
եւ
ոչ
{լոկ}
բնական
ազդեցութեամբ,
այն
ժամանակ
ոչ
միայն
ժամանա
ւս
հասկանար,
բայց
մի
բան
կարդալու
ժամանակ
բառերի
{լոկ}
նշանակութիւնը
հասկանալ,
չէ
իմացւում
բանի
զօրութի
ց
պարզ
երեւում
է,
որ
փիլիսոփայութիւնը
իջնելով
իր
{լոկ}
տեսական
աթոռից,
ոտք
է
կոխում
իրական
պատուանդանի
ասում
է,
թէ
ներգործող
անձը
հանդէս
չէ
գալիս
որպէս
{լոկ}
գործիք,
այլ
ինքնակայապէս
կամ
որպէս
պաշտպան
կամ
ո
ւր
արդարադատութիւն,
յանցանքի
եւ
պատիժի
շաղկապը
է
{լոկ}
հաւասարութիւնը
եւ
ոչ
կեանքը"։
Աչքի
տակ
առնելով
նում
է
վերացականութեան,
որովհետեւ
մի
ոտքը
գրած
է
{լոկ}
գաղափարի
վրայ,
որ
չէ
ապրում
այլեւս
որպէս
կենդանի
դ
գլուխդ
հաւաքիր,
աչքդ
բաց
եւ
տունդ
քամիին
բացած
{լոկ}
գաղափարների
ետեւից
ման
մի
գար:
Օգոստ.
13:
երան
բանում
անգլիական
սահմանադրութեանց
վրայ,
որի
{լոկ}
Habeas
corpus
ակտը,
թողում
եմ
մնացածը,
ամբողջ
Գ
:
Սորանից
պարզ
է,
թէ
անդրանկական
համակարգութիւնը
{լոկ}
ազնուական
եւ
ստորին
դասակարգերի
վրայ
է
ներգործում
թիւն
էին
ցոյց
տալիս,
իսպառ
մոռացան
մեր
անունը
եւ
{լոկ}
քաղաքավարութեան
պատճառով
ընդունում
են
մեր
ողջոյնը
յդ
տեսակ
աղանդաւորներից
մի
մարդ
գիտէի,
սա՛կայն,
{լոկ}
համբաւի
վրայ
հիմնելով,
դատե՛լ
կամ
դատապարտե՛լ
բն
ները
եւ
ասացին՝
վա՛շ
վա՛շ,
մեր
աչքը
տեսաւ։
Եւ
{լոկ}
վայրախօսութիւն
չէ
այս
իմ
կողմից,
այլ
ստո՛յգ
իրող
թւում
է,
թէ
մեծ
Թարգմանչաց
անդրաշիրմեան
հրամանը
{լոկ}
երեւակայութեան
արդիւնք
է
նոր
ժամանակների,
որ,
հ
ինգերորդ,
թէ
Փարպեցու
աղքատ
չլինելը
վերաբերում
է
{լոկ}
նորա
անձին,
ոչ
նորա
ծնողաց,
երեւում
է
նաեւ
նորա
ծանուցում
են
բանը.
բայց
երբ
այդ
դերանուններից
էլ
{լոկ}
մի
հատը
միայն
գործ
ենք
դնում,
այն
ժամանակ
ստիպւո
անը
առողջութիւնն
է
",
փոխանակ
"
գլխաւոր
բանի
",
{լոկ}
պատահական
նմանութիւն
է,
կարծում
ենք,
յունականին
։
Եւ
ո՛չ
միայն
այս,
այլ
մեզ
թւում
է,
թէ
նաեւ
{լոկ}
քահանայք,
որ
ձեռնադրութեամբ
չունէին
եպիսկոպոսակա
ոսը,
բայց
նա
նոյն
Փարպեցու
կրկին
եւ
կրկին
ասելով
{լոկ}
քահանայ
էր),
թէեւ
կարգուած
"
գլուխ
ամենայն
Հայ
իւն
հասկացնելու
համար,
ասես
թէ
հերիք
չէ
համարում
{լոկ}
"
գլուխ
քահանայութեան
"
խօսքը
եւ
Ս.
Ղեւոնդի
բերն
այութեան"։
Վերեւում,
երբ
ասացինք,
թէ
Փարպեցին
{լոկ}
քահանային
էլ
քահանայապետ
է
կոչում,
հարկաւոր
է
աւ
ռովմի
Պապը.
ո՛ւր
մնաց,
որ
Յովհաննէս
Աւետարանիչը
{լոկ}
երէց
է
ստորագրում։
Բայց
ընդդէմ
ենք
եւ
չենք
կարող
սխա՛լ
է,
քանի
որ
վերը
շատ
անգամ
յիշուած
խօսքերը
{լոկ}
կաթողիկոս
չեն
նշանակում։
Երկրորդ,
դնենք,
թէ
սնիկը
մակբայացուցիչ
է
եւ
աշխարհաբարը
մակբայ
եւ
ոչ
{լոկ}
ածական
անուն։
Բացի
սորանից,
եթէ
նոր
լեզուն
"աշխար
արող
է
բաժակներ
դատարկել:
Անասունը
խմում
է
միայն
{լոկ}
ջուր,
իսկ
մարդը,
ցոյց
տալով
իւր
մեծութիւնը
եւ
ա
կարելի
է
պիտոյ
է
հեռի
մնալ
դորանից.
բայց
այս
մի
{լոկ}
կարծիք
է
իմ
կողմից,
դուք
ազատ
էք
տնօրինել
ինչպէս
մին
ստանալու
մնացին
ազգի
հասկացողութեան
մէջ
որպէս
{լոկ}
գաղափար,
բայց
որպէս
մի
անհերքելի
եւ
որոշեալ
դրոշ
ական
միաւորութիւն
է,
ոյժի
զօրութեամբ
կատարուած,
{լոկ}
մեքենական
մօտաւորութիւն,
այդտեղ
չէ
երեւում
քիմիա
ուր
քաղաքական
կեանքը
վարելով
իւր
քաղաքականութիւնը
{լոկ},
ֆիզիկապէս
մեքենականութեան
վերայ
հիմնուած
լինելո
եց
մատները
կլաւիշներին
եւ
սկսեց
երգել.
Ո՛հ,
{լոկ}
երազ
էր,
մի
խռովէք
ինձ,
Իմ
մոլորութեան
քաղր
թիւնը,
եթէ
մարդը
պիտոյ
է
լինէր
ու
ապրէր
որպէս
մի
{լոկ}
բուսական
կամ
շնչական
արարած:
Ես
անգութ
չեմ
դէպի
այսպիսի
քաղաքավարի
նամակ
գրէ
եւ
հրաւիրէ,
այլ
եթէ
{լոկ}
ծառայի
բերանով
հրամայական
ձեւերով
եւս
իւր
մօտ
կան
ուխ
լինի
այդ
միաբանութեանը,
իսկ
ինքը՝
Մխիթարը,
{լոկ}
գործակատար։
Խաչատուր
վարդապետ
ասացեալ
պապակա
ինչեւ
սորա
ժամանակը
պապերի
անկախութիւնը
մնացած
էր
{լոկ}
խօսքերով
միայն,
բայց
Գրիգորը,
որի
խելքով
եւ
կառ
ապետ
Այվազեանի
հետ,
թէ
Մխիթարեանց
պապականութիւնը
{լոկ}
դիմակ
էր,
թէ
ամենայն
րոպէ
կարելի
էր
վայր
ձգել
եր
Ը
Այս
գլխի
մէջ
պիտոյ
է
քննենք
Մխիթարեանց
{լոկ}
մատենագրական
գործունէութիւնը
Հայկական
լեզուի
հանդ
նպատակի։
Թողունք,
որ
Մխիթարեանք
մինչեւ
այս
օրս
{լոկ}
թարգմանիչք
են
եղած
եւ
մի
երեւելի
հեղինակութիւն
չէ
թիւնը
մեր
հին
դպրութեան
հանդիսում,
էր
հին
լեզուի
{լոկ}
պահպանութիւնը
եւ
մշակութիւնը.
ընդհանուր
լուսաւոր
թարի
ներքինը՝
հայութիւն,
դառնում
է
արտաքին,
մի
{լոկ}
դիմակ,
որով
երեւում
են
միմիայն
Հայոց
ազգի
առաջեւ
Հայոց
ազգի
եւ
պապականութեան
առաջեւ,
երկրորդ՝
մի
{լոկ}
վաճառականութեան
գաղափար՝
спекуляцiя,
շահաստացու
ելոյ
ի
հրապարակ:
Զգիտութիւն
միոյ
լեզուի
եւ
այն՝
{լոկ}
հայկականին
չէ՛
բնաւ
պիտոյ
անուանել
գիտութիւն.
ամ
մբ,
եւ
կամ
իբրեւ
այր
ո՛չ
ուսումնասէր
եւ
ցանկացող
{լոկ}
ուսման
եւ
ո՛չ
իբրեւ
ինքնացեալ
ուսումնական,
չկարա
որք
արտաբերեալ
զբառդ
Վենետիկեան
միաբանութիւն
կամ
{լոկ}
Վենետիկ,
իմացեալ
սովին
զուխտն
Մխիթարեան՝
համարի
գործել
ի
սիրտ
եւ
ի
հոգի
աշակերտին
քան
թէ
գրուածքն
{լոկ}.
թող
թէ
բազում
են
եւ
յաշխարհիկ
մատենագրութեան
առ
ասարակ
յեւրոպէականացն
փորձութենէ:
Քարոզութիւն
{լոկ}
Հայկական
լեզուի,
հարկադրել
զմանկունս
սերտել
զուղ
հայկական
դպրութեան
որոց
շնորհեալ
է
գէթ
գիտութիւն
{լոկ}
հայկականին,
կարող
էին
ի
համարի
գոլ
լուսաւորելոցն
ի
խաւարէ
ի
լոյս,
եւ
այս
փոխադրութիւն
չէ
վճարեալ
{լոկ}
օդաբաղխությամբ,
այլ
զոհիւք
եւ
նուիրագործութեամբք
lavium)
եւ
ո՛չինչ
կերակուր
չէին
ընդունում,
բացի
{լոկ}
հացից
եւ
ջրից,
մինչեւ
որ
ընտրութիւնը
կ'աւարտուէր
ատժում
է
յանցաւորը.
ասիացին
տեսանում
է
այստեղ
մի
{լոկ}
վրէժխնդրութիւն,
բայց
մէք
այդ
արդարացի
հատուցումի
որդութիւն
ունենալ
նորա
հետ
"
ի
հոգեւորս
",
որպէս
{լոկ}
քրիստոնեայ
եղբօր
հետ:
Ո՛ւր
մնաց
նորա
քահանայութի
մեզ
այս
տողերը
գրելու։
Դարձեալ,
մի
քանի
տեղ
{լոկ}
մի
հատ
բառը
կամ
մի
հատ
ձեւը,
որ
գործ
էր
ածում
պ
ի
ընդունի՝
ճիւղեր,
ճիւղե՞րի,
թէ՞
ճիւղերու։
Ոչ
{լոկ}
այս
բառի
վրայ
է
մեր
խօսքը
եւ
ոչ
իսկ
պ.
Պռօշեանցի
կամ
"
ըստ
քաղցրութեան
"
ասելու
տեղ,
ասում
է
կամ
{լոկ}
"
քաջութիւնով
",
"
քաղցրութիւնով
"
կամ
"
իր
քաղց
տեղ
ուղղակի
խօսում
է
բնութեան
լեզուով,
ուր
միայն
{լոկ}
թարգման
է
լինում
բնութեան
եւ
ստորագրում
է
այն,
ի
ը
"
կարդալու
ժամանակ,
կարդացողի
միտքը
չի
կապուիլ
{լոկ}
Սօսի
կամ
Վարդիթերի
հետ,
այլեւ
շատ
տեսակ
բնաւորու
լինին,
Սօս
եւ
Վարդիթերը
կարելի
է
ընդունել
որպէս
{լոկ}
եւ
պարզ
նկարագիր
բնութեան,
ուր
բնականաբար
եւ
անբ
րցողը
նաեւ
այն
չնչին
պատճառը,
նաեւ
տհաճութեան
մի
{լոկ}
նշմարք
անգամ
չէ
տեսնում
բանի
ընթացքում:
Յանկարծ
ատողին,
որպէս
թէ
աղջիկը
տալը
կամ
չտալը
կախւում
է
{լոկ}
Գարեգնի
խօսքից:
Առաջ
էլ
ասացինք,
որ
հեղինա
Մենք
ասելիք
ունենալու
չէինք,
եթէ,
գլուխը
քարը,
{լոկ}
մի
խօսք
կամ
մի
նշան
գրէր
նա
ձուի
վրայ,
կամ
շատ-շ
թիւնը
կենդանի
է
եւ
այն
պատմական
աւանդութիւն,
որի
{լոկ}
յիշելը
բերում
է
մարդու
երեւակայութեան
առջեւ
ամբող
մ
ենք,
ասել,
որ
այս
բոլոր
խօսք
ու
զրոյցքը
ոչ
թէ
{լոկ}
մեր
հեղինակին
չեն
վերաբերւում,
այլ
մանաւանդ
աւել
ինք,
որ
այս
բանը
հին
է
երեւում
մեզ,
անշուշտ
այո
{լոկ}
ենթադրութիւն
է,
բայց
մանաւանդ
ենթադրում
ենք
այն
ժամանակ
երեւիլ.
մեր
խօսքը
այդ
չէ,
այլ
այն,
թէ
{լոկ}
անունը
չէ
կարող
ընդունուիլ
որպէս
ապացուցութիւն
Ժա
թիւն,
այնպիսի
տեսարան,
որի
առջեւ
տկարանում
է
ոչ
{լոկ}
մի
մարդու,
այլեւ
բովանդակ
մարդկութեան
ուժը:
Բնա
թեան
[են]
առաջանում:
Բնութիւնը,
ինքը,
ոչ
թէ
մի
{լոկ}
հրաշք
է,
այլ
բարձր
քան
թէ
հրաշքը
եւ
այս
պիտի
ստի
պիտի
թարգմանուին
լաւ
բնագէտների
ձեռքով.
պատճառ,
{լոկ}
թարգմանութիւնը
շատ
անգամ
թերի
է
լինում,
թէեւ
թար
ունէին
աւելի
պարզաբանութեան
եւ
ծանօթաբանութեան:
{Լոկ},
խօսքով
հանդէս
եկած
չհամարուելու
համար,
մենք
հր
նոցայ
ընդդէմ
մերժողութիւնքը
առանց
բացատրութեան,
{լոկ}
Լաւուազիէ,
Դեւի
եւ
Լիբիղ
հեղինակների
անուններով
իլ
հայրենիքի
դրօշակին:
Թողնելով
այս
բոլորը
որպէս
{լոկ}
ենթադրութիւն,
աւելցնում
ենք,
թէ
Արտաշէս
Բ-ի
օրո
լինել:
Սոքա
ընդհանուր
մարդկութեան
խոցեր
են
եւ
ոչ
{լոկ}
մեր
ազգին
սեփական.
թերեւս
շատ,
ընդհանուրի,
խոց
խրատներ
էլ
կամ
չեն
լսում
իսպառ,
կամ
թէ
լսում
են
{լոկ}
խաւարի
խօսքը:
Վերջին
աստիճանի
բարբարոս
ազգերի
մէ
միայն
շերամաբուծութեանը
առնելու
լինինք,
որ
գրեթէ
{լոկ}
մայիս
ամսի
գործ
է,
եթէ
չասենք
էլ,
որ
երիտասարդք
ում,
երբ
շերամի
բանը
պրծած
է,
այլ
թէ
ասենք,
որ
{լոկ}
ծերերը,
աղջիկները
եւ
պառաւները
պարապեն
այս
բանով
ճիւաղ
կը
հալածէ
եւ
ոչ
միայն
ժառանգութիւն,
այլեւ
{լոկ}
ընդունելութիւն
չի
ցոյց
տալ,
որովհետեւ
մեռածը
ապս
կարո՛ղ
ես
շինել
նաեւ
նախնեաց
շինածի
պէս,
բայց՝
{լոկ}
մարդու
ցոյց
տալու
եւ
հին
ժամանակի
ճարտարապետութիւ
Սորանից
պարզ
երեւում
է,
որ
գեղեցկութիւն
խօսքը,
{լոկ}
անզօր
խօսք
է,
եթէ
գործ
է
դրւում
հին
լեզուի
իրաւո
նից
պարզ
տեսնում
ենք,
թէ
ինչ
աստիճանի
տղայական
է
{լոկ}
գեղեցկութեան
խնդիրը,
լեզուի
խնդրի
մէջ,
որ
ծառայ
լի
իրական
աշխարհին
պատկանելով,
շօշափելի
էին
նաեւ
{լոկ}
գիր
կարդալ
գիտնալով
մեր
գրածը
կարդացողին։
Այս
պա
,
ի՞նչպէս
պիտի
հասկանանք
եւ
մեկնենք
երեւոյթը,
որ
{լոկ}
բնական
հետեւանք
են
այն
ազդող
պատճառներին։
Հեղ
եւ,
այս
ամեն
սքանչելի
յատկութեններով,
դեռ
խօսել
{լոկ}
առտնին
խոշոր
բաների
մասին,
կամ
առ
եւ
տուրի
մասին
չէր,
եթէ
բարբառները
առանձին
առանձին
առաջ
երթային
{լոկ}
իրենց
շրջապատի
վերաբերութեամբ։
Ո՛չ,
մշակութիւնը
ն
վարդապետն
տիեզերաց:
Քրիստոնէութիւն
ո՛չ
շատանայ
{լոկով}
եւ
եթ
նշանօք.
նա
պահանջէ
զգործս
արժանիս
քրիստոնէ
ւորացն
քահանայութեան
ի
մասնաւորի,
այո՛,
շատանայ
{լոկով}
նշանօք
եւ
արտաքին
ձեւաւորութեամբ.
այլ
մեք
զայդ
ա
ամին,
Մօտըդ
չեչէն
կայ
զարթուն։
{Լող}
է
տալիս
նա
մակոյկով՝
Ուռկան
ձգած
գետի
տակ.
ցԿալկաթա.
զաւուրս
28,
ուրեմն
զաւուրս
38
ունիմ
{լողալ}
ի
ծովու,
ապաստան
արարեալ
զկեանս
ի
չնչին
փայտն:
արելի
մաքրութիւն
քարոզել
եւ
ապականութեան
ծովի
մէջ
{լողալ}:
Չէ
կարելի
նորի
շինութիւնը
սկսանել
եւ
անցա
Ինչպէս
խեղդվում
են
երեխայք,
Շոգ
օրերին
{լողալիս},
Էն
կողմումը
քո
թշնամի
Տե՛ս,
չեչէնն
է
տ
կղզի
երեւեց:
Ահա՛,
նա
դարձեալ
ծովում
{լողալով}
Դիմում
է
դէպի
քարքարուտ
կղզին.
Մեք
տեսան
պարոնները
անդադար
այդ
միջին
դարերի
կպրէ
կարասում
{լողալով}
ազգութեան
եւ
լուսաւորութեան
անունով,
աշխատում
են
լ
ենք
մեր
հաշիւը
նոցա
հետ։
Թողնում
ենք,
որ
նոքա
{լողան}
իւրեանց
քրինօլինների
մէջ՝
մոլորութեան
մի
վէմից
մ
երկու
շաբաթում,
այն
ցրտի
եւ
ձնի
մէջ,
սառը
ջրում
{լողանալով},
սառուցի
վրայ
թեք
ընկնելով,
սոված
եւ
ծարաւ,
բն
ս
երկու
շաբաթում,
այն
ցրտի
եւ
ձնի
մէջ
սառը
ջրում
{լողանալով},
սառոյցի
վրայ
թեք
ընկնելով,
սոված
եւ
ծարաւ,
բա
եռ
եւ
Արագածի
զառիվայրում։
Ձորը
մտնում
է,
ջրում
{լողանում},
աղուէսների
եւ
գայլերի
հետ
կռիւ
տալիս
եւ
այն
օրե
եռ
ու
Արագածի
զառիվայրում:
Ձորը
մտնում
է,
ջրում
{լողանում},
աղուէսների
եւ
գայլերի
հետ
կռիւ
տալիս,
եւ
այս
օ
ան
չէր
տեսանում,
բացի
պատառուող
պղպջակներից,
որ
{լողում}
էին
լճացած
անձրեւաջրի
երեսին:
Արեւը
մայրն
էր
ւարթ
խշխշում
էին:
Լուսինը
ամենայն
փառահեղութեամբ
{լողում}
էր
կապոյտ
երկնքի
վերայ:
Գերեզմանակա՜ն
լռութիւն.
ը,
եթէ
նա
եւրոպական
կերպով
աղաւնեվաճառութեամբ
եւ
{լոմայափոխութեամբ}
պարապէր:
Ընդհանրապէս
սկսանելով
ձեր
գրուածքը
տշաճ
էր
այդ,
"
եթէ
ազգայինք
աղաւնեվաճառութեան
եւ
{լոմայափոխութեան}
մէջ
մոլորուած
եւ
ապականուած
լինէին,
եւ
ազգային
գ
ն
մեղադրանքը,
եթէ
ազգայինքը
աղաւնեվաճառութեան
եւ
{լոմայափոխութեան}
մէջ
մոլորուած,
ապականուած
լինէին:
Սիրելիս,
աղա
ականուած
լինէին:
Սիրելիս,
աղաւնեվաճառութիւնը
եւ
{լոմայափոխութիւնը}
դատապարտւում
է
Աւետարանի
մէջ
որպէս
անպատշաճ
գործ
սում
էր,
թե
շուտով
պիտի
ազատվին
ե՛ւ
Հռովմը,
ե՛ւ
{Լոմբարդիան},
ե՛ւ
Հունգարիան,
ե՛ւ
Լեհաստանը:
Այստեղ
կան
ական
հարստութեան
տէր
է,
25
հազար
ֆրանկ
Ֆրանսիայի
{լոմբարդումը}
իւր
անուան
տոմսակով
ունի,
20.
000
եւս...
տոմս
իւն
կը
տա՞յ,
որ
ատեն
անցնելէն
ետեւ,
աղջկան
ոտքը
{Լոմպարտիա}
դպածին
պէս
կառավարութենէ
բռնուելուն,
եւ
անոր
անց
յենեզ
եւ
Սալմէրոն,
նախահրաւէր
աշակերտք
Իգնատիոսի
{Լոյոլայի},
հիմնադրի
կարգին
ճիզվիթաց,
որք
առ
շրջելոյ
զուշա
ի,
աշխարհին
յայտնի
կանոնադրութիւնը,
որ
Իգնատիոս
{Լոյոլայի}
երեւելի
աշակերտ
Լայենեցի
աշխատասիրութիւնն
էր,
թէ
Լայենեցի
աշխատասիրութիւնն
էր,
թէեւ,
որպէս
բուն
{Լոյոլայի}
գործ,
Կօնդարինի
Կարդինալի
ձեռքով
առաջարկուեցաւ
Պ
7
օրումը
հաստատուած
էր։
Այս
կանոնադրութեան
վերայ
{Լոյոլան}
յաւելացուց
վերջումը
եւ
այլ
կանոններ։
Բացի
սորանի
եւ
դաւաճանութեան,
որին
կարող
էր
նախանձել
եւ
ինքը
{Լոյոլան},
ուր
ազնիւ
սիրահարը,
Յակոբ
աղան,
նոյնպէս
զոհւո
րար
անունը
այն
պատճառով,
որ
տեսած
էին
նորա
վերայ
{լոյս}
իջանելը.
շատ
կարելի
բան:
Աղբիւրը
գտանւում
է
րիկ
լապտեր
ուրախութեան,
որ
անշիջանելի
կը
մնայ
եւ
{լոյս}
կը
տայ
ինձ
մինչեւ
անգամ
եւ
այն
խաւար
օթեւանի
մէջ
քով:
Ես
ունիմ
եւ
պաշտում
եմ
մի
այնպիսի
կրօն,
որ
{լոյս}
է
եւ
լոյս
է
տալիս
իւրեան
պաշտողներին,
որի
հիմքը
ւնիմ
եւ
պաշտում
եմ
մի
այնպիսի
կրօն,
որ
լոյս
է
եւ
{լոյս}
է
տալիս
իւրեան
պաշտողներին,
որի
հիմքը
դրուած
է
ա
ատ
վատ
է
մահից,
ճանաչելով
եւ
հասկանալով,
խաւարը
{լոյս}
ասել,
իսկ
լոյսը՝
խաւար:
-
Նշանակում
է՝
շա
ւնց
դրոշմատիպ
պատկերաց
իմաստունք
շահս
մեծ
քաղեն
ի
{լոյս}
աղօտալոյս
մտաց
պատմութեան,
ապա
ո՞րքան
աւելի
եւ
ա
դեր
կամ
թէ
ուրիշ
այնպիսի
բաներ,
որ
գալոց
օրերում
{լոյս}
կարող
էին
տալ
պատմութեան.
մի՞թէ
չէ
կարելի
մտածել
եան
կամ
ժամանակագրութեան
վերաբերեալ
յիշատակներ
եւ
{լոյս}
կը
հանէր
նորանց
տպագրութեամբ:
4.
Կը
փորէր
ե
երջերում,
բայց
կը
գայ
օր,
երբ
այն
ստուերականը
ի
{լոյս}
կը
ճշմարտուի,
եւ
Բուլուէր
ասպետը,
հինգ
հարիւր
հ
րդայն,
Զով
եւ
խաղաղ
զգիշերս,
Զպայծառ
{լոյս}
տըւընջեան,
Զծառ,
զբոյս
եւ
զտունկ,
Ծ
իսիս
խօսել
՚ի
կաճառի
խելագարաց,
այլ
ո՛չ
երբէք
ի
{լոյս}
հրապարակին՝
Զվերոգրելոցն
ողջոյն
իրազեկ
արար
փրկողին
խնկաբերից
քարոզեաց։
Ես
անդ
ներկայ
յորժամ
{լոյս}
Հայաստանեայց
յաղջանուղջ,
Փայլակեցաւ
անաղօտ
լուսատեսիլ
զուարթունք,
Աստղունք
ահա՛
՚ի
Հայաստան
{լոյս}
նշողեն
գերաբուն.
Իւղով
օծցէ
մեր
հայրենիք
այրիացե
ոգիդ
զօրէ
պտղաբերել
բեղմնաւոր,
Որչափ
ուսման
{լոյս}
անազօտ
յոր
չիք
մտաց
տարակոյս։
Զարքայո
րել
կոյս։
Օ՜ն
սիգաճեմ
ընդ
պատանւոյն
ի
{լոյս}
փութա
գիտութեան,
Յաջող
ի
քայլ
զճեմ
առնուլ
ի
երու
մութի
մէջ
Կը
ցոլացնէ,
ինչպէս
լուսին
`
{լոյս}
տուող
միշտ
ու
անվերջ:
Շնչում
ես
օդ,
ում
գերեզմանի
լռութիւն,
Չի
ուղարկում
նորան
{լոյս}
երկնից
արեւը
սիրուն...
Անբաղդի
դին
թաց
չեղ
-նոր
բան
կ՚ասեն,
Ուսանողաց
առաջիցը
Նոր
{լոյս}
կը
վառեն:
Ծոյլը
զրկուած
է
`
Նաեւ
սորա
չերեւեց:
Մինչ
դեռ
լուսինն
արծաթափայլ
{Լոյս}
էր
տալիս
գիշերին,
Խորհրդաւոր
մինչ
տիրել
էր
Հորիզոն
ի
վեր
խաղում
է
փառքով,
Առաջին
իւր
{լոյս},
կարծես
թէ
այստեղ
Պիտի
ամփոփէ
ոսկեայ
ճաճանչ
յց
յոյս
կայ,
որ
առաջ
էլ
տեսնուինք:
Այս
երեկոյ,
{լոյս}
6,
սաստիկ
տկարացայ,
ջերմ
ունէի
եւ
12
անգամ
փորս
Պատասխան
գրեցի
եղբօրս,
որ
վաղը
կ՚առնու:
7-ին
ի
{լոյս}
8
սաստիկ
տկարացայ
որովայնալուծութեամբ,
մինչեւ
առ
այ
իսպառ:
[Այսօր
ընդունեցի]
առաջին
բաղանիսը:
15
{լոյս}
16
զարհուրելի
գիշեր
անցուցի.
5
ժամը
(առաւօտեան
ալի
է:
Այսօր
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս
15-ից:
16-ին
{լոյս}
17
գիշերը
բաւական
տանելի
էր,
առաւօտեան
4
ժամին
ք
,
տկարութիւնս
խիստ
թոյլ
է
ազդում
այս
րոպէիս:
17
{լոյս}
18
գիշերը
լաւ
անցուցի,
առաւօտեան
2-ին
քնեցայ
մին
]
25-ին:
Այսօր
ընդ[ունեցի]
3[-րդ]
բաղնիսը:
18-ին
{լոյս}
19
գիշերը
իսպառ
հանգիստ
էի,
12-ին
քնեցայ
մինչեւ
ւթիւն
տուեց
քորը,
թէեւ
ոչ
առաջին
օրերի
նման:
19
{լոյս}
20
հանգիստ
էի:
20-ին
ցերեկը
մի-փոքր
նեղութիւն
տ
ի,
առաւօտ:
22-ին
ընդունեցի
4[-րդ]
բաղնիսը:
22
{լոյս}
23
քրտինք
ունէի:
23-ին
ձախ
թուշս
ուռած
է
եւ
ցաւ
24-ին
նամակ
ստացայ
եղբօրիցս
22-ից
գրուած:
24-ին
{լոյս}
25
ֆլիւսը
շատ
նեղեց.
թէեւ
եղնջեան
տենդը
գրեթէ
ան
կուած
է]
փետրուարի
1-ին:
25-26
որպէս
24-25
26
{լոյս}
27,
ֆլիւսը
ծակեցաւ
ներսի
կողմից
եւ
շատ
թարախ
ու
չունինք,
հաւատալով,
որ
Աստուած
ազատ
է
եւ
առաջին
{լոյս}.
ուստի
եւ
ամենայն
հաւատ
դէպի
նա
ազատ
խղճմտանքով
կ
եւ
անտեղի
գրքեր՝
գերապատիւ
Մխիթարեանց
շնորհքով
{լոյս}
հանած,
յետոյ՝
հրահանգ
քրիստոնէական
վարդապետութե
,
ամենայն
ջանք
գործ
է
դնում
Յիսուսեանների
խաւարը
{լոյս}
ապացուցանել,
իսկ
հակառակորդների
լոյսը՝
խաւար։
հաւատքի
մասունքները
յաւելացուց,
մի
նոր
եւ
պայծառ
{լոյս}
ծաւալելով
աստուածաբանական
գիտութեան
վերայ:
,
որ
մեզ
աւելի
ձեռնտու
է.
ըստ
որում
իմաստութիւնը
{լոյս}
է,
մեր
թշնամին
է,
իսկ
յիմարութիւնը
`
խաւար,
որ
թեան
հազիւ
երբեմն
երեւեցուցանէր
զկենդանութիւնաբեր
{լոյս}
իւր.
գունաթափ
եւ
ընդհատեալ
վառմամբն
նման
էր
նա
վ
ստացել
է
իւր
կրօնը,
ինչպէս
պաշտում
է
Լուսաւորչի
{լոյս}
հաւատը,
պէտք
է
աշխատենք,
որ
այդ
հաւատը
ամուր
եւ
դեռեւս
շատ
կան,
ջրհոր
փորել,
տանը
մնացած
աղջիկ
{լոյս}
ու
արեւ
հանել,
տօնի,
զատկի
աղքատներին
հանդերձ
բ
ւս:
Դու
ի՛նչ
ես
կարծում,
եթէ
նոքա
չլինէին,
մեր
{լոյս}
հաւատը
կը
պահպանուէ՞ր
մինչեւ
այժմ.
Աստուած
կեանք
լով
ասաց,
-
Պարոն,
դուք
ինչպէ՞ս
էք
վերլուծում
"
{Լոյս}
զուարթը"։
Ահա
քեզ
մի
ուսումնական
խնդիր,
որ
,
անմահ
սուրբ
եւ
կենարար
Հօր
սուրբ
փառքի,
զուարթ
{լոյս}
-
Յիսուս
Քրիստոս,
-
պատասխանեց
կոմսը,
ախ
քաշելո
պ
արձանները
եւ
մեհենական
դպրութիւնը,
որ
այժմ
մեծ
{լոյս}
կարող
էին
ծագել
այն
խնդրի
վերայ,
թէ
ինչպէ՛ս
էր
ն
ռած
կանթեղը
սկսել
էր
արձակել
մի
նուազ
եւ
գունաթափ
{լոյս}
շրջակայ
առարկաների
վերայ:
Մանուշակը
վեր
կացաւ
թէեւ
շատ
ցանկանում
էր:
-
Ուրեմն,
Մանուշակ,
{լոյս}
արա
այստե՛ղ,
սանդուղների
վերայ:
-
Մնացէք
բա
Քրիստոսի
այն
խօսքերը.
"
Վա՛յ,
որ
ասիցէ
զխաւարն
{լոյս},
եւ
զլոյսն
խաւար
",
եւ
դէպի
առաքեալի
ասածը,
թէ
նմիջական
քարոզութեամբ
խլրտուել
էր
մի
ճշմարտութեան
{լոյս}
պապական
անմխիթար
եւ
մռայլոտ
աշխարհի
սահմաններում
րէժ,
այլ
զդատաստան
արդար
մինչ
հանցէ
զիրաւունս
'ի
{լոյս},
'ի
հաւասարել
զկշիռ
ճշմարտութեան։
Ափսո՛ս
քե
ւ։
Պատմագիրք
Հայոց
իբր
երեսուն
ամօք
յառաջ
'ի
{լոյս}
ընծայեցաւ
եւ
'ի
Հռովմ
եւս
հանդիսացաւ,
եւ
զի
պատա
տի
Նազարեանց,
մակագրեալ
"
Վարդապետարան
կրօնի
"
ի
{լոյս}
ընծայեալ
ի
Մոսկվա,
յամի
1853:
Ուստի
եւ
ո՛չ
պէտք
ակաց
կարկատանս,
յաբեղայական
հոգւոյ
յղացեալս
եւ
ի
{լոյս}
ծնեալս
նոյնպէս
առանց
գործակցութեան
յաջողակ
մանկաբ
նակակցաց
նոցա,
ցուցանեմք
ահա:
Թարգմանիչք
մեր
{լոյս}
առեալ
ի
յունաց
եւ
ստրկաբար
կալանաւորեալ
[յոճ
խօսի
ւնք
նախ
քան
զծնանիլն,
մեռեալ
էին
յարգանդի
մարց՝
{լոյս}
տեսեալ
զհրապարակի
եւ
ահա
տեղափոխին
իբրու
ի
մի
գեր
նելոյ
հնասիրացդ,
դիտաւորութիւն
դոցա
էր
ստուգապէս
{լոյս}
ընձեռել
Ազգային
մանկտւոյն
եւ
բառնալ
զնախատինս
նոր
հին
քերականութեան:
Գրականութիւն
լեզուիս,
որչափ
{լոյս}
տան
մեզ
նշխարք
մնացեալք
առ
հինաւուրցն
Խորնոյ՝
յա
ագրութիւն՝
ըստ
ժամանակին
շնորհելոյ:
Սա՛
տայ
մեզ
{լոյս}
տեսանել
զառաջինն
զանցեալս
մեր,
կարգ
ըստ
կարգէ
լո
յս
տեսանել
զառաջինն
զանցեալս
մեր,
կարգ
ըստ
կարգէ
{լոյս}
առեալ
ինքնին
ի
ժամանակին
զրուցաց
եւ
ի
հաւաստի
պատ
հայրենասիրաց
արգոյ
Մկրտիչ
Էմին
տալ
տպագրութեամբ
ի
{լոյս}:
Զմատենագրութիւն
դարում
կնքէ
Յովհաննէս
Մամիկոնեա
հակառակ
Քաղկեդոնական
ժողովոյն:
Տպագրութիւն
սորա
[
{լոյս]}
տեսաւ
յԵրուսաղէմ,
այլ
տպեալ
աղճատ
օրինակէ,
զոր
հայկական
հնախօսութեան,
եւ
իբրեւ
ի
լապտերէ
իմեքէ
{լոյս}
տալ
ազգին
անխոնջ
երկասիրութեամբ:
Զփառս
առնս
մեծի
ւրեանց
զսեպհական
հնարս
առ
ի
լուսաւորել
զնոսա,
զի
{լոյս}
ցոլացեալ
յօտարաց
չար
է,
քան
զսեպհական
խաuար,
ի
ք,
զորս
չէ
տեղւոյս
յիշել,
միակ
պարոն
Թաղիադեանն
{լոյս}
տացէ
ապագայ
խուզարկուաց,
թէ
զիա՞րդ
հայեցաւ
դարն
լ
սեպական
ձեռամբ
եւ
իւրեանց
յատուկ
բանականութեամբ
{լոյս}
հնարաւորելով
առ
ի
լուսաւորութիւն
իւրայնոց,
չեւ
զ
կյանքն
Հայկական
պէտս
ունի
շատ
եւ
շատ
մշակութեանց
{լոյս}
առեալ
առ
հասարակ
յեւրոպէականացն
փորձութենէ:
Ք
շատէ
լուսաւորութենէ,
զոր
կարողք
էաք
հաղորդել
նմա
{լոյս}
առեալ
յԵւրոպականաց:
Անգրասիրութեան
եւ
արմատացեալ
լ
ազգս
ապացուցանել,
թէ
գիշերն
խաւար
է,
իսկ
տիւն
{լոյս},
առ
մեզ
պէտս
ունի
ապացուցութեան՝
լարեալ
թերեւս
տի
իւրոյ
գոյութեան
կամ
լաւ
ասել
որչափ
պատմութիւնն
{լոյս}
տայ
մեզ,
այլ
ընդհակառակն
ամենայն
ազգք
եւ
ազինք
ի
րաւային
Ամերիկոյ
փոխադրեալ
են
հետզհետէ
ի
խաւարէ
ի
{լոյս},
եւ
այս
փոխադրութիւն
չէ
վճարեալ
լոկ
օդաբաղխությա
րուանն
խափանարար
լինի
շառաւիղաց
լուսոյն
ցոլանալ
ի
{լոյս}
աչաց
նստելոցն
ի
տան,
սապէս
ամբողջ
դարք
խափանաբար
ակատին
առաջին
անգամ
հնչեց
դէպի
մեզ,
"
այսուհետեւ
{լոյս}
եւ
ճշմարտութիւն
եւ
ազատութիւն
խաւարի
բաբելոնեան
գ
երէն
թարգմանութիւնը,
Գամառ-Քաթիպայի
աշխատութեամբ
{լոյս}
հանած
եւ
շինած
ազգային
ժառանգութիւնը։
Ընթերցասիր
շտակելու։
Նոյնպէս
ի
գործ
դնել,
'ի
մէջ
բերել,
ի
{լոյս}
հանել,
որպէս
թէ
եթէ
գործ
դնել,
մէջ
բերել
եւ
լոյ
ոյս
հանել,
որպէս
թէ
եթէ
գործ
դնել,
մէջ
բերել
եւ
{լոյս}
հանել
ասէ,
կամ
աւելի
անարգ
է
լինում,
կամ
անհասկ
աւորութեան
խորհուրդը
այն
չէ,
որ
ամէն
անցած
խաւար
{լոյս}
քարոզէ,
ամէն
դարերի
ծանրութեան
տակ
ճնշուածին
անխ
ւմ
էր
եւ
իսկոյն
օդի
մէջ
երեւում
էր
այդ
կանթեղը
եւ
{լոյս}
տալիս,
որով
նա
կարողանում
էր
գրերը
ջոկել
եւ
կարդ
տարւում:
Հայոց
ազգը,
Արագածի
վրայ
կրակ
կամ
{լոյս}
եթէ
չտեսնէր,
անհնար
է,
թէ
նա
չեղած
տեղից
կանթեղ
ղութիւն,
բնականաբար
խնդիր
է
առաջ
գալիս,
թէ
ի՞նչ
{լոյս}
կամ
ի՞նչ
կրակ
եղած
պիտի
լինի:
Հարկ
չկայ
ասել,
ո
մերժելու
եւ
չէ
ասելու
համար:
Օրինակ,
կրակ
է
եւ
{լոյս}
ունի
Դրումոնդի
ասած
կրակը
(ջրածինը
վառուած
թթուա
եքայի
եւ
Պլինիոսի
գրքերում
շատ
անգամ
յիշւում
է
մի
{լոյս},
որ
երեւել
է,
կամ
առանձին-առանձին
զինուորների,
յաճախ
է
պատահում
այս.
եւ
եթէ
միայն
մի
լեզուաձեւ
{լոյս}
է
երեւում,
սնապաշտ
նաւաստիքը
շատ
բարկանում
են,
տեսնել
ազգի
ազատութիւնը
խաւարից,
ապա
ուրեմն
պիտի
{լոյս}
գործ
դնեն:
Խաւարը,
ո՛չ
ինքն
իրեն
կը
փարատուի
եւ
ութիւնքը,
նոցայ
բարոյական
եւ
այլն
եւ
այլն
վիճակը
{լոյս}
հանէ
ու
ազգի
առջեւ
դնէ:
Այս
խօսքերը
եւ
այս
գաղափ
ական,
բողոքական,
յունական,
լեզո՞ւ,
ա՛հ,
աչքդ
{լոյս},
ես
էլ
դորա
քամակիցն
եմ.
ո՞ւր
է։
"
Ուրեմն
մեր
ցի
երկնքի
լուսաւորներից)
եղած
բոլոր
կրակները
կամ
{լոյսերը},
քննէինք
նորանց,
համեմատէինք
կանթեղի
աւանդութեա
ւում
էր,
թէ
պատառւում
է
երկինքը,
իսկ
փայլակների
{լոյսը}
ներկում
էին
ամենայն
բան
երբեմն
մորագոյն
եւ
երբեմն
ձրեւի
կատաղութիւնը,
որոտմունքի
թնդիւնը,
փայլակի
{լոյսը},
մրրկի
սուլելը
եւ
ծառերի
հպատակօրէն
խոնարհելը
նո
,
այլեւ
ճախինը
ինքնըստինքեան
կարող
է
պատճառել
այն
{լոյսը},
որ
յայտնի
է
անունովս՝
Ճախնային
գազ
կամ
Գերեզմա
առաջանում
է
անմիաբանութիւնը
եւ
այն
պատերազմը,
որ
{լոյսը}
եւ
ճշմարտութիւնը
պիտոյ
է
ունենային
խաւարի
եւ
ստու
ակ
բաների
նոր
կարգը
պատերազմ
ունի
հին
կարգի
հետ,
{լոյսը}
խաւարի
հետ,
առաքինութիւնը
մոլութեան
հետ,
ճշմարտ
ճանաչելով
եւ
հասկանալով,
խաւարը
լոյս
ասել,
իսկ
{լոյսը}
՝
խաւար:
-
Նշանակում
է՝
շատ
անօգուտ
դաստիար
եւ
յառաջ,
որ
ազգը
եւս
բաժին
բաժին
չլինէր:
-
{Լոյսը}
չէ
կարող
հաշտուիլ
խաւարի
հետ,
ճշմարտութիւնը՝
ստ
մի
օր
յառաջանային
մեր
ազգի
մէջ,
հարկաւոր
էր,
որ
{լոյսը}
եւ
ճշմարտութիւնը
ոտաբոկիկ
քշէին
Հայաստանի
ծխեալ
ա
պիսի
հեղինակը
ոչ
թէ
միայն
պիտի
կուրծք
մաշէ,
աչքի
{լոյսը}
թափէ
ազգին
նոր
գաղափարք
տալու
համար,
այլեւ
պիտի
ատ
անգամ
այդպիսի
օրագիրք
հազիւ
թէ
տեսած
հրապարակի
{լոյսը}
եւ
ահա
շիջանում
են
ասուպների
նման՝
մի
տխուր
յիշա
երեւում
է
հոգեկան-բարոյական
շարժողութիւն
եւ
դէպի
{լոյսը}
ձգտողութիւն,
մինչ
հանդիսի
մէջ
երեւում
են
մարդիկ
ի.
Արծաթահերն
երկնից
գահէն
երբ
ցոլացնէ
իւր
{լոյսը},
Դու
կը
տեսնես
նորա
լուսով
մակագիրը
արձանի
այն
զմայլում
է
իմ
հոգին,
Հորիզոնում
պայծառ
{լոյսը}
տեսանելով
արեւին.
Մայր
է
մտնում,
առանց
նո
անձայն:
Բայց
երբ
երկնքից
կը
փայլէ
հոգուն
Անաղօտ
{լոյսը}
պայծառ
արեւին,
Նա
կը
մոռանայ
բոլոր
աշխարհը,
Այլ
ուց,
Այդ
պատճառով
Աստուած
նորա
Աստղի
{լոյսը}
խաւարցուց:
"
Հայրիկ,
տե՛ս,
տե՛ս,
մ
այնպէս
պարզ
վառւում
է,
Նորա
մաքուր
պայծառ
{լոյսը}
`
Չորս
կողմը
բակ
բռնել
է"։
-
Ո
կան
Դագաղին
վրայ
բռնած
պար
`
Չէ՞ր
բուն
{լոյսը}
Մեսրովբեան:
Նա
Մեսրովբին՝
աստղերից
փէ
ոսկեայ
ճաճանչով։
Իսկ
լուսնի
պայծառ
{լոյսը}
խաւարի
Հետքերը
անհետ
առնէ
գիշերի,
Եւ
մ
ի
մէջ
բանտարկուածների
համար
շատ
ցաւեցուցիչ
է
ազատ
{լոյսը},
թերեւս
աչքերի
նկատմամբ,
գիտէինք,
որ
հին
խելքե
ակուած
կին,
քան
թէ
մի
զաւակ,
որ,
դեռ
հրապարակի
{լոյսը}
չտեսած,
սպանւում
է
Պ.
Չամուռճեանի
վարդապետի
ձեռ
,
երբ
չափով
ու
կշռով
տալիս
էին
ազգին
իմաստութեան
{լոյսը}
եւ
այն,
ինչ
ուղղութենով
որ
կամենում
էին։
Զարման
ների
խաւարը
լոյս
ապացուցանել,
իսկ
հակառակորդների
{լոյսը}
՝
խաւար։
Ցաւում
եմ,
որ
պատուելի
հեղինակը
չէ՛
կա
մշտնջենաւորութեան
ովկիանոսի
մէջ.
նոցայ
աւետաբեր
{լոյսը}
շուտով
ծածկուեցաւ
մարդերի
չարութեան
ամպերի
տակ
-
ոցա
համար
բանալի
մի
այնպիսի
լուսաւոր
տաճարի,
որի
{լոյսը}
բաւական
էր
ցրուել
Հայաստանի
ասիական
թանձր
խաւարը
ծ,
քրտնելով,
ուսանելով,
նկատելով,
եւ
առաւօտու
{լոյսը}
բացուել
է
դորա
վերայ՝
նոյնպէս
գիրքը
ձեռքին,
պար
ր
եթէ
չափը
չճանաչէ,
ոչ
միայն
այսչափ,
այլեւ
աչքի
{լոյսը}
եւս
հանելու
էր:
Այստեղ
պ.
Մարկոսը
երեւակայում
է
ազմուածքի
կերպարանքը,
թացութիւնը,
ջերմութիւնը,
{լոյսը},
օդի
թթուածինը
եւ
այլն,
եւ
այլն,
ներգործելով
ն
ի
Քրիստոսի
յայտնուիլը)։
Այս
աստուածային
անձը,
{լոյսը}
եւ
ճշմարտութիւնը,
յայտնուելով
Հրէաստանի
մէջ,
ութեան
ժամանակ,
զարմանալի
բան,
ճշմարտութիւնը
եւ
{լոյսը},
ասես
թէ
միշտ
պիտոյ
է
պատերազմելով
յաղթեն
խաւարի
գիտութիւնք
տարածելու
մեր
ազգի
մէջ.
պատճառ,
այն
{լոյսը},
որ
ծագում
էր
պապական
հորիզոնից,
նայելով
աշխարհ
սաւորչին
ուղարկէր
այնտեղ
Նարեկ
քաղելու:
Մենք
այդ
{լոյսը}
կամ
կրակը
Արագածի
վրայ
ընդունում
ենք
որպէս
իրողու
ողութիւն:
Բայց
սակայն,
դժար
է
այժմ
դատել
թէ
այդ
{լոյսը}
կամ
կրակը
Լուսաւորչից
առա՞ջ
էր
տեսել
ազգը,
թէ՞
յ
ցուցութիւն
Ժամանակի,
աւանդութեանց
մէջ:
Այդ
{լոյսը}
կամ
կրակը
ընդունելով
որպէս
իրողութիւն,
բնականաբա
եան
գիրքը:
Ուզելով
հասկանալ
այն
կրակը,
կամ
{լոյսը},
որ
երբեմն
երեւել
է
Արագածի
վրայ
եւ
կամենալով
փո
ժամանակ
բնաւ
յայտնի
չէր:
Նոյնպէս
եւ
գալուանական
{լոյսը},
որ
գրեթէ
մեր
օրերի
գիւտ
է
եւ
այլ
այսպիսիք:
Շատ
մէջ
միանում
են
իրար
հետ,
մենք
տեսնում
ենք
նոցայ
{լոյսը}
`
փայլակ,
եւ
լսում
ենք
նոցայ
միաւորութիւնից
առաջ
է
լինում
մեզ,
իսկ
երբեմն,
մենք
տեսնում
ենք
այն
{լոյսը},
որ
սուրբ
Հելմոսի
կրակի
անունով
յայտնի
է
գիտութե
ր
սուր
ծայրով
դէպի
վեր,
ինչպէս
ճրագի
կամ
կանթեղի
{լոյսը},
բայց
մի
ոտնաչափ
կամ
կէս
գազ
երկայնութեամբ:
Նաւ
տեսանէք
եւ
մեղքն
ձեր
ի
ձեզ
հաստատեալ
են"։
{Լոյսը}
եւ
խաւարը
միմեանց
այն
աստիճանի
ներհակ
բաներ
են,
է
դէպի
գերբնականը,
մինչդեռ
Արագածի
վրայ
երեւացած
{լոյսը}
իրողութիւն
է,
իսկ
նորա
բնական
պատճառը
նորան
անյա
ոչ
եղեւ
հասու"։
Կարծեմ
աւելորդ
էր
ասել,
որ
այս
{լոյսը}
լեզուն
էր։
Բնական
աշխարհի
լոյսը
եւս
մի
միջնորդ
է
էր
ասել,
որ
այս
լոյսը
լեզուն
էր։
Բնական
աշխարհի
{լոյսը}
եւս
մի
միջնորդ
է,
որ
բնութեան
մէջ,
նորա
ձեռքով
այն
ժամանակ
կը
համարձակուիմ
այն
աղօտ
եւ
գունաթափ
{լոյսը}
ընդունել
որպէս
ապագայի
հրաշափառ
արեւ
լուսի
կարապե
արիսականութիւն,
ամենայն
խառնափնդորութիւն,
արեւի
{լոյսի}
տակ
ցոյց
էր
տուել
Իզիսի
երեսը:
Ասացին,
թէ
ինձ
հ
ն
լուրջ
պահապան:
Ճրագի
վերջին
պայծառ
{լոյսի}
Տապանակ,
խաչ,
սուրբ
հանգանակ,
Աստու
մի
ուրբաթ
առաւօտ,
մինչդեռ
նոր
բաժանւում
էր
մութը
{լոյսից},
մտանք
Շամիլի
աթոռանիստ
քաղաքը:
Ինձ
հանգստացուց
ում,
թուխպ
ամպերը
ծածկեցին,
Արուսեկի
նուազ
{լոյսն}
էլ
իմ
աչքիցը
խլեցին.....
Ով
բնութեան
դ
եցանք
դէպի
Բօրդօ,
շոգեշարժ
կառքով:
Նոր
էին
{լոյսն}
ու
մութը
միմեանցից
բաժանւում,
որ
մէք
Բօրդօյից
շո
ցին
Սահակին,
Սամ[արսկի]
պանդ[ոկ]
Դրուցքոյին,
{Լոնդ[ոն]}
[Ֆրանկֆուրտից
31/12
Քեաթիպեանին]
Էմսից
Ֆրա
ո՛ր
ճանապարհով
կդառնամ
Ռուսիա՝
Պոլսի՞
վերայով
թե
{Լոնդընի}
՞,
այդ
կախված
է
գործիս
ընթացքից:
Առայժմ
այստե
Ահա
գտանվում
եմ
Փարիզում
եւ
էգուց
դուրս
կգամ
դեպի
{Լոնդոն},
միշտ
իմ
հետ
տանելով
ձեր
ազնիվ
բարեկամությունը
ե
ամար
Լոնդոնից
մինչեւ
Կալկաթա
եւ
Կայկաթայից
մինչեւ
{Լոնդոն}
հասանում
է
350
ֆունտ
ստերլինգի:
Իսկ
մեք
հեռի
ենք
ԱՊԵՏԵԱՆԻՆ
Պաշտօնական
21/24
Հունվարի
1861,
{Լոնդոն}
ԱՐԳՈՅ
ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ
ԳԼԽՈՅ
ՆՈՐ
ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ
ՔԱՂԱՔԻ,
ՄԵԾԱ
ծոյն,
անհրաժեշտ
վարկաւ
ելանել
ինձ
նախ
եւ
յառաջ
ի
{Լոնդոն}
եւ
անդէն
ի
վերայ
հիման
գրութեան
պ.
նախարարին
արտ
իջնորդութեամբ
պ.
Բրուննովի,
դեսպանին
Ռուսսիոյ
ի
{Լոնդոն},
սկսանել
զգործն
եւ
ապա
գիտութեամբ
եւ
վճռադատութե
իջայց
ի
Կալկաթա,
առանց
զառաջինն
խնդիր
գործելոյ
ի
{Լոնդոն},
յայնժամ
կառավարութիւնն
հնդկական
ինքնին
գրելոց
է
այնժամ
կառավարութիւնն
հնդկական
ինքնին
գրելոց
է
՚ի
{Լոնդոն},
առանց
սկիզբն
առնելոյ
գործոյն,
մինչեւ
ընկալցի
ա
րսեյլ
քաղաք
ֆրանսիական,
ուստի
ելանէ
երկաթուղին
ի
{Լոնդոն},
այլ
զճանապարհայն
չարագուշակ
մրրիկք
ձմեռնայինք
հ
եկն,
որ
11/23-երորդ
օր
էր
ամսոյս,
մուտ
արարի
՚ի
{Լոնդոն},
ուստի
գրեմ
զայս
նամակ:
՚Ի
վաղիւ
յանդիման
լի
րեւոր
դատեմ
յայտնել
արգոյ
պարոնիդ:
Ի
մտանել
իմ
ի
{Լոնդոն},
անդէն
առնմին
փութացի
ի
նամակատունն,
տեսանել
եթ
ԵԱՆԻՆ՝
Պաշտօնական
12/24
Հունվարի,
1861,
{Լոնդոն}
ԱՐԳՈՅ
ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ
ԳԼԽՈՅ
ՆՈՐ
ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ
ՔԱՂԱՔԻ,
ՄԵԾԱ
սպանն
անհրաժեշտ
վարկաւ
ելանել
ինձ
նախ
եւ
յառաջ
՚ի
{Լոնդոն},
եւ
անդէն
ի
վերայ
հիման
գրութեան
պ.
նախարարին
ա
միջնորդութեամբ
պ.
Բրուննովի
դեսպանին
Ռուսսիոյ
՚ի
{Լոնդոն},
սկսանել
զգործն,
վստահ
առնելով
զիս
եթէ
ամենայն
անտի
եւ
դէմ
եդեալ,
յերեկն,
որ
էր
11/23,
մտի
՚ի
{Լոնդոն},
ուստի
գրեմ
զայս
նամակ:
Ի
մուտ
գործել
իմ
ի
Լ
ն,
ուստի
գրեմ
զայս
նամակ:
Ի
մուտ
գործել
իմ
ի
{Լոնդոն},
անդէն
առ
նմին
գնացի
ի
նամակատունն
տեսանել
եթէ
գ
ԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ
Պաշտօնական
8/20
փետր.
1861,
{Լոնդոն}
ԱՐԳՈՅ
ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ
ԳԼԽՈՅ
ՆՈՐ
ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ
ՔԱՂԱՔԻ,
ՄԵԾԱ
թիւն
Զհարկաւորելոյն,
մինչեւ
ցմուտ
գործել
իմ
ի
{Լոնդոն},
յայտնեալ
եմ
արդէն
վաղ
ուրեմն
Ձեզ:
Վերջին
պաշտօ
սու
առ
ինքն,
գրեալ
պ.
դեսպանին
Ռուսսիոյ,
որ
՚ի
{Լոնդոն},
զբովանդակութենէ
գրութեան
պ.
փոխարքային,
պատու
ձն
եղելոյ:
Ուստի
՚ի
կատարել
զամենայն
զգործս
ի
{Լոնդոն},
մեկնեցայց
աստի
այլուր,
ուր
պիտոյք
կենաց
դիւրա
Պաշտօնական
22
փետրվ.
6
մարտի
1861,
{Լոնդոն}
ԱՐԳՈՅ
ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ
ԳԼԽՈՅ
ՆՈՐ
ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ
ՔԱՂԱՔԻ,
ՄԵԾԱ
կացն
Տեղեկութիւն
Ատեանն
արտաքին
գործոց,
ի
{Լոնդոն}
(Forreign
office),
ի
վերայ
հիման
թղթակցութեան
яция)
եւ
ընդ
դէպս
անիրաւութեան,
գործն
փոխադրի
ի
{Լոնդոն}
ի
վերազնութիւն
ի
գերագոյն
ատենի
պետութեանն
Անգլի
դրամանոցին
Բենգալու
անցուցանել
զայն
յանուն
իմ
՚ի
{Լոնդոն}
եւ
զփոխանակագիրսն
հասուցանել
առ
իս
յաղագս
ստանալո
յաղագս
ստանալոյ
զգումարն
՚ի
Բէնկէն
Անգլիոյ
որ
՚ի
{Լոնդոն}:
՚Ի
փոխանակագիրսն
զանուն
իմ
գրեալ
այսպէս
"
Miche
:
Զփոխանակագիրսն
եւ
զհաշիւսն
առաքել
առ
իս
՚ի
{Լոնդոն}
այսպիսի
հասցէիւ
Michei
Nalbandoff
Cheshom
hous
Ch
shom
hous
Cheshom
place-ի
դեսպանատունն
Ռուսսիոյ
ի
{Լոնդոն}:
№
1.
Գրութիւն
պ.
Յ.
Գ.
Աբգար
՚ի
15/27
հո
զՀնդկաստան
եւ
ընդ
աւուրս
ընդ
այսոսիկ
հասանելոյ
՚ի
{Լոնդոն}
եւ
ահա
նամականիք
արժանաւորք
լրացեալ
հաւատոց
հասան
ակատար
հովուապետիդ
ամենախոնարհ
ծառայ
եւ
որդի:
{Լոնդոն},
20
Յունվարի
1862
ամի
69.
ՄԱՏԹԷՈՍ
ԿԱԹՈՂԻ
դի
Մ.
Նալբանդեանց
20
Հունվարի
1862
ամի
{Լոնդոն}
70.
ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ
ԽԱՉԿԵԱՆԻՆ
3
Փետրվարի,
1862
.
ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ
ԽԱՉԿԵԱՆԻՆ
3
Փետրվարի,
1862
ամի,
{Լոնդոն}
ԳԵՐԱՊԱՏԻՒ
ՏԷՐ
ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ
ՀԱՅՐ,
Ձեր
սրտառուչ
նա
ն
Պոլիս,
բայց
ես
արդեն
դուրս
էի
ելած
Պոլսից
դեպի
{Լոնդոն}:
Ձեր
նամակը
եւ
պ.
Հարություն
Աբգարյան
բարեպա
ամենաք
ուղարկել,
տվեցեք
պ.
Սեթ
Հ.
Աբգարին,
նա
{Լոնդոն}
կուղարկի
յուրյանց
գործակալին,
եթե
այստեղ
լինեմ,
՞ց
ժամանակ,
Մի
վայրկենում
երբ
խօսեցին
{Լոնդոն},
Նոր-Եօրք,
Պուլ-Պինանդ:
Բայց
պատմո
Խաֆաֆ[եանցին],
պատ[կերի]
եւ
2
տողի
մա[սին]
55
{Լոնդոն}
56
Կովայլսկուն
[Բեռլին]
[Մարսէյլից]
21/3
57
Ա
ի
26/8
98...............
99
Ստանիսլաւին,
{Լոնդոն}
100
Ալփիարին,
Եգիպտոս
101
Միանսարեանցին,
Թիֆ
րինի
եւ
Սաւոյի
վերայով
Փարիզ
մտայ
Փարիզից
ելայ
{Լոնդոն}
մտայ
Լոնդոնից
ելայ
Փարիզ
մտայ
Փարիզից
ելայ
Լ
ն
մտայ
Լոնդոնից
ելայ
Փարիզ
մտայ
Փարիզից
ելայ
{Լոնդոն}
մտայ
Լոնդոնից
ելայ
Փարիզ
մտայ
Փարիզից
ելայ
Մա
րսէլ
մտայ
յունուար
2
Ելայ
4
Փարիզ
մտայ
5
Ելայ
8
{Լոնդոն}
մտայ
9
Ելայ
փետ.
12
Փարիզ
մտայ
13
Ելայ
Լոնդոն
մտ
8
Լոնդոն
մտայ
9
Ելայ
փետ.
12
Փարիզ
մտայ
13
Ելայ
{Լոնդոն}
մտայ
Ելայ
ՀԱՍՑԷՔ
Paris
4
Hоnоrè
Chevalier,
Mr
տիչ
Աղաթոնին
138
"
Մեղուին
"
ԳՆԱՑԱԾ
ԹՂԹԵՐ
1861
{Լոնդոն[ից]}
ամիս
համար
Յունուար
13/25
1
Հայրապետեանցին
տել
անդէն
զամիսս
չորս,
մինչեւ
հասցի
պատասխանին
ի
{Լոնդոնէ},
ուղղեցի
զընթացս
իմ
ի
Կոստանդնուպօլսոյ
յԱնգլիա,
զ:
Վերջին
պաշտօնական
թուղթն
առ
յինէն
առաքեցաւ
՚ի
{Լոնդոնէ},
յանուն
Ձեր,
ի
13/25
յունվարի
այսր
ամի:
Այժ
որակութեան
եղանակաց
եւ
հողմոց:
Զմեկնելոյ
իմոյ
՚ի
{Լոնդոնէ}
յայտնեցից
Ձեզ
յիւրում
ժամու:
Երեսփոխան
Մի
է
գրեթէ
հինգ
հարիւր
հազար
հոգի:
1851
թուականում
{Լոնդոնը}
ունէր
բնակիչ
2,
362,
236,
իսկ
1861-ին
`
2,
803,
րով,
որ
մի
հավատարիմ
հաշվատնի
ձեռքով
պիտի
քաշվեր
{Լոնդոնի}
մի
երեւելի
սեղանավորի
վերա:
§
2.
Մեք
անմիջա
ույքի
մասին
լիակատար
ծանոթություն
կտանք
քաղաքին,
{Լոնդոնի}
միջնորդությամբ,
էլեկտրական
հեռագրով:
§
3.
ան
սկսանել,
նույն
օրին
եվրոպական
հաշվատան
ձեռքով
{Լոնդոնի}
վերա
փոխանակագիր
կքաշե
քաղաքը
մեր
նշանակած
դատաստ
դերձ
հասցէիւ
՚ի
13/25
Յունվարի,
1861
ի
{Լոնդոնի}
№
1
57.
ԿԱՐԱՊԵՏ
ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ
Պաշտօնակա
ւ
է՛
ինձ,
զի
դատաստանական
ընթացք
տեղւոյս
չեն
ըստ
{Լոնդոնի},
այլ
համրաքայլ
յոյժ:
Աշխատել
աշխատեցայց
փութաց
նուիրական
ազգային
խնդիրների
հետ:
Ի՛նչ
օգուտ
ինձ
{Լոնդոնի}
հսկայական
կերպարանքից,
ինչ
օգուտ
Փարիզի
փառաւոր
փառաւորքն
են:
Այո՛,
ես
գնացի
Բեռլինի
մուզէոնը,
{Լոնդոնի}
կենդանաբանական
պարտէզը,
բրիտանական
հռչակաւոր
մու
բանական
պարտէզը,
բրիտանական
հռչակաւոր
մուզէոնը,
{Լոնդոնի}
համաշխարհական
հանդիսարանը,
բայց
այդ
դիպուածներու
ասարակ
ժողովուրդը
մի
հատ
ցից
զարկելու
հող
չունի:
{Լոնդոնի}
՝
այն
հսկայ
քաղաք-աշխարհի
հողը,
եօթն
ազնուական
տ
գութիւնը,
ուրեմն
եւ
աղքատութիւնը:
Անգլիոյ
մէջ,
{Լոնդոնի}
եւ
այլ
գաւառական
քաղաքներում
բնակիչքը
գրեթէ
հարիւ
ամենայն
տարի:
Թողո՛ւնք
ուրիշ
քաղաքները,
միմիայն
{Լոնդոնի}
մէջ
տասն
տարու
միջոցում
յաւելացել
է
գրեթէ
հինգ
հա
կոյս
չկայ,
որ
Ամերիկայի
պատերազմի
պատճառով
այսօր
{Լոնդոնի}
մէջ
կայ
3
միլիոն
բնակիչ:
Այսպիսի
վիճակում,
մինչ
ե
Նիկոլաեւնային
եւ
Պետրոս
Նիկոլաեւիչին:
Ես
կգրեմ
{Լոնդոնից}
ու
կհայտնեմ
իմ
հասցեն:
Չգիտեմ,
թե
ի՛նչ
վիճակ
րից,
որք
քանի
քանի
անգամ
անձամբ
անձին
գնացած
էին
{Լոնդոնից}
մինչեւ
Կալկաթա,
այսպես
են
այդ
հավաստի
լուրերը,
,
միմիայն
ճանապարհական
ծախք
ամեն
մի
մարդու
համար
{Լոնդոնից}
մինչեւ
Կալկաթա
եւ
Կայկաթայից
մինչեւ
Լոնդոն
հասանո
այեցի
տուն
Սալտիկ[եանին]
տէր
Յարու[թիւնին]
{Լոնդոնից}
28/10
Նազարեանցին
տուն
Չեթու,
Սահակ
Թիւյսի
Բուդաղեանցին
16
Րուդնեւին,
յունուարի
17/29
[
{Լոնդոնից]}
5/17
17
Միանսարեանցին,
կ[աթողիկոսի]
թղթերը
եւ
տ
նցին
5
Սրբազան
Կիւրղի[ն]
Փետրուար,
նոր
տոմար
{Լոնդոնից}
[ամիս
համար]
Փետրուարի
3-ի
փոստով
6
Խաֆաֆեանցին
վերայով
Փարիզ
մտայ
Փարիզից
ելայ
Լոնդոն
մտայ
{Լոնդոնից}
ելայ
Փարիզ
մտայ
Փարիզից
ելայ
Լոնդոն
մտայ
Լոնդ
ոնից
ելայ
Փարիզ
մտայ
Փարիզից
ելայ
Լոնդոն
մտայ
{Լոնդոնից}
ելայ
Փարիզ
մտայ
Փարիզից
ելայ
Մարսէյլ
մտայ
Մար
կտրուած
գլուխների
յար
եւ
նման
մոմեղէնքը
տեսած
էի
{Լոնդոնում}
մադամ
Տիւսսօի
մօտ:
Չէ
պիտոյ
մոռանալ,
որ
Վեր
որներին
հանդիպեցաւ
գրեթէ
նոյն
ճակատագիրը,
ինչ
որ
{Լոնդոնում}.
ամենայն
տեղ
ստորագրութիւն
ստորագրութեան
քամակից
ի:
Իսկ
մեք
հեռի
ենք
Հնդկաստանից
առավել
քան
թե
մի
{լոնդոնցի},
ուրեմն
մեզ
անհնար
է
եւ
350
ֆնտով
Կալկաթա
հասանի
խիջեւանցի
արիստոկրատի,
դեր
խաղալու
ձգտումը:
Այդ
{լոնդոնցի}
պլեբեյից
ավելի
լավ
չէ:
Հարյուր
անգամ
ավելի
օգտակ
վկայում
է
Աստուածաշունչը,
թէ
"
Սատանայի
նախանձե՛
{լով}
մահը
աշխարհ
մտաւ"։
Դեռ
երկո՛ւ
մարդ
միայն
ծնուել
տհաճութեամբ
լսեցինք
մեք
անգլիական
պառլամենտի
մէջ
{լորդ}
Ջօհն
Ռըսսելի
խօսքերը
ամերիկեան
խնդրի
վերաբերութեա
վ
դիմում
ենք
դէպի
նորա
օգնութիւնը։
Ինչի՞
համար,
{լորը}
եւ
մանանան
թողած,
Եգիպտոսի
սոխ
ու
սխտորն
էր
յիշո
եւ
ճաշակի
համար
աւելի
ազնիւ
եւ
աւելի
նախընտիր
են
{լորը}
եւ
մանանան,
քան
թէ
սոխը
եւ
սխտորը։
Պատճառը
շատ
ան
ազդեցութեան
տակ
եւ
այժմ
մեզ
նախընտիր
համարուած
{լորը}
եւ
մանանան
չէին
կարող
բռնել
նորա
համար
Եգիպտոսի
ս
ինաթափ
անեմ
ինձ
մշտապես
տհաճություն
պատճառող
ստոր
{լորձաթաղանթը}:
Այս
շաբաթ
ոչ
մի
անգամ
չեմ
ափսոսացել,
որ
մենք
տ
Եւ
թէպէտ
այս
մարդիկը
մոլորուա՛ծ
են
եւ
չբժշկուե՛
{լու}
կերպով
կաղում
են
հաւատքի
մէջ,
բայց,
այս
խօսքո՛վ
կողմից,
Արիւն
ու
շարաւ
կթափի
երակից.
{Լուա}
՛,
մաքուր
ջուր,
սրբէ՛
ինչպէս
հուր,
Թո՛ղ
փա
եցայ.
Դու
լուացող
ես
հոգու
ու
մարմնի,
{Լուա}
՛
իմ
սիրտս,
թո՛ղ
քեզ
պէս
փայլի։
Թող
մ
,
համարի՞ս:
Մխի՞մ
յիրս
ձեր
դասուն,
{Լուա՞ւ}
յինէն
ոք
բան
մի,
Ընդ
բարս
ձեր
անկայուն
վանել,
թէ
հեղինակիս
[դիտաւորութիւն]
ուղղեալ
էր
ի
{լուաաւորութիւն}
ազգակից
եղբարց՝
որոց
չեւ
էր
ողջունեալ
զհինն
դպրո
ւ
ինչպէս
նախ
եւ
յառաջ
գորգս
(խալիչա)
կը
փռեմ
եւ
{լուադեղ}
(персидская
ромашка)
կը
ցանեմ
նորա
չորս
կողմը,
այն
ունի
զոր
եւ
է
անշարժ
կայս,
զորմէ
մթին
իմն
{լուայ}
ի
միոյ
եւ
եթ
աննշան
առնէ,
յայնժամ
չիք
տեղի
երկբ
քան
զոր
գրեցի,
գիտեմ
ինչ.
զամենայն
զոր
միանգամ
{լուայ}
յայտնեցի
ձեզ
մեկին,
ոչ
հայեցեալ
յերկարութիւն
նամ
նց
եւ
ընդ
Խաչիկեան
տէր
Յովհաննէս
աւագ
քահանային,
{լուայ},
զի
թէ
վեհափառութիւնդ
շնորհաբաշխ
կոնդակաւ
ձերով
նելով
յօտար
պետութիւնս,
եւ
ի
վերադարձիս.
ուրեմն
{լուայ}
զայնմանէ:
Զամիսս
չորս
սպասեալ՝
հազիւ
ուրեմն
մար
-
Լսեցի՞ր
դու
իմ
կամքս,
թէ
չէ՞....
-
{Լուայ},
Ձերոյին
մռայլութիւն.
բայց
զայդ
ամենայն
հողմոց
եւ
զոր
գիտեմ։
Ի
հոգալ
իմում
զՎահան
հաւատոյ
գրոց
{լուայ}
զձայն
խորտակման
աղեղանց.
զարմացայ
եւ
զարմանամ,
ւն
դատաւորաց:
Յուսամ,
թէ
ցվերջ
այսր
Օգոստոսի
{լուայց}
զվախճանական
վճիռ
Հնդկական
ծայրագոյն
ատենի,
յորոյ
եառն։
Իսկ
ես
յառաւելն
բերիմ
լսել
եւ
ակն
ունիմ
թէ
{լուայց},
եթէ
չկայցէ
թշնամի
ընտանի)։
Բայց
արդ
բացից
ա
տերայ
նստաւ
'ի
պատգարակ
եւ
ել
ընդդէմ
նոցա։
Իբրեւ
{լուան}
նոքա
թէ
Իսկենտեր
ինքնին
գայ
պատգարակաւ,
'ի
փախու
ասեալ
ի
սահմանս
մեր՝
մինչդեռ
գայր
ի
ճանապարհի
եւ
{լուան},
(պարեգօտաւորք
Հայոց)
որպէս
ի
վերայ
թշնամւոյ
ը
յ
Փարպեցւոյ
որ
առ
Վահան
տէրն
Մամիկոնէից,
այն
ինչ
{լուան}
զգալուստ
միոյն
ի
թարգմանչաց
Խոսրովիկի,
թէ
"
ահա
յ,
շատ
անգամ
պատահում
է
մեզ
արտասուքի
հեղեղներով
{լուանալ}
եւ
անհետացնել
մի
ամբարտակի
մնացորդք,
որի
կազմուե
կութեան
առաջեւ:
Եթէ
մի
մարդ
վախենում
է
կամ
չկամի
{լուանալ}
իւր
աղտերը,
ինչպէ՛ս
ուրեմն
պիտի
իրագործել
մաքրու
րդապետութիւնը,
որի
հեղինակը
իւր
աշակերտների
ոտքը
{լուանալով}
մերժում
է
եւ
հիմն
ի
վեր
տապալում
է
ամենայն
իշխանա
ով,
թէ
նախանձի
պատճառով
մատնեցին
նորան,
ձեռքերը
{լուանալով},
ասաց.
"
Ես
անպա՛րտ
եմ
այդ
մարդու
արիւնից,
որո
վ
իւր
վերայի
կեղտը,
զզուի,
գարշի
եւ
խնամ
տանէ՝
{լուանալու}
եւ
մաքրելու
իւր
անձը,
որպէս
զի
արժանի
լինի
լուսա
նը,
որ
քամեց
Գողգոթայի
վերայ՝
մարդկութեան
կեղտը
{լուանալու}
համար:
Դու
ասում
ես,
թէ
չունէիր
դուստր.
մի՞թէ
եալը.
գերեզման
փորելուց
ստանում
եմ
երկու
մանէթ,
{լուանալու}
համար,
եթէ
արական
է,
տալիս
են
մի
բան.
մնաց
որ
որ
այրը
հիւրեր
է
գանչելու,
ջուր
է
պատրաստել,
որ
{լուանայ}
իւր
ամուսինը,
իսկ
երբ
ամուսինը
ներս
է
մտանում,
ցաւը.
Թո՛ղ
քո
ալիքներ
ցնդեն
իմ
վշտեր,
{Լուանան}
սիրտս
թո՛ղ
քո
մասնիկներ։
Սիրտս
խոցուա
ոխիրը
եւ
գազախը
հերիք
է
որքան
կուրացուցել
է
մեզ։
{Լուանանք}
մի
փոքր
մեր
աչքերը
եւ
դադարենք
գէթ
այսուհետեւ
կու
տումը
դեղնագոյն
Նեղոս
`
Թագաւորների
դամբանը
{լուանում}
է
իբր
հոս.
Բեդուին
մոռցաւ
իւր
չուելը,
որ
ատին"։
Ամենայն
օր
իւր
մարմինը
Անուշահոտ
ջրերով
{Լուանում}
էր,
մազը
սանրում
Կրիայի
սանըրով.
Նա
հագնում
էր
օրիորդ,
Աւազանի
ափի
վերայ
խոնարհած,
{Լուանում}
է
իստակ
ջրում
`
մի
լուացք:
Գերբնական
է
քաղցր
ժպիտ:
Երգ
երգելով,
նա
կտաւ
է
{լուանում},
Նորա
ձայնը
կախարդում
է
թովչի
պէս.
"
ես
եկած
այստեղ
եւ
ինչո՛ւ,
Այդ
ի՛նչ
բան
է,
{լուանում}
ես
երգելով:
-
Ինձ
պատասխան
տուեց
այսպ
ուեց
այսպէս.
"
Պատրա՛ստ
կաց,
Մահու
պատանք
{լուանում}
եմ
քո
համար
".
Եւ
այս
խօսքը
ասած
չասած,
ծ
),
մեծ
հորթ,
եզն,
էշ,
անարժան
այն
ջրին,
որով
{լուանում}
են
նորա
գլուխը,
այնպիսի
ծաղրածու,
որի
գլխին
պիտ
շմարտութեան
սրբութիւնը։
Այսչափ։
Այլ
առակ
{լուարուք}.
"իսկ
զկնի
վճարման
սուրբ
նահատակացն
մեր,
չարն
Վաս
մի
ընտանի)։
Բայց
արդ
բացից
առակաւ
զբերան
իմ,
{լուարուք}
զոր
ասեմս
եւ
զոր
գիտեմ։
Ի
հոգալ
իմում
զՎահան
հաւ
էսներին
օթեւան.
Երկինքը
շատ
թափեց
անձրեւ,
{լուաց}
հազար
գերեզման.
Թէ
որ
կ՚ուզես
արեգակը
կեան
գիտէր
թէ
առ
նախանձու
մատնեցին
զնա...
առեալ
ջուր
{լուաց}
զձեռս
առաջի
ժողովրդեանն
եւ
ասէ.
քաւեալ
եմ
ես
յար
ան
ծառայութենից։
Նորա
փրկարար
արիւնն
էր,
որ
{լուաց}
տարաւ
մեր
վերայից
ստրկութեան
եւ
ծառայութեան
կնիքը
:
Ըստ
այսմ
ծախք
իմ
աստէն,
առանց
վարձուց
թափչի
(
{լուացարարի}
)
եւ
առանց
այլոց
մանրամասնութեանց
հասանէ
մինչեւ
7
ած
մի
առասպել,
թէ
կայծակից
զարկուած
ու
մեռած
կին
{լուացել}
են
անձրեւի
տակ
այդ
կնոջ
անզգոյշ
մերձաւորքը,
եւ
թ
շերը
քնում
էր,
խմում
էր
այն
ջուրը,
որով
հիւանդը
{լուացել}
էր
իւր
վէրքը,
մինչեւ
անգամ,
եթէ
կար
բժշկական
հա
,
Գիշերները
ես
քուն
չեղայ,
Արտասուքով
{լուացի}:
Նայի՛ր
նորան,
երեք
գունով,
Ն
ր
Աստուծոյ,
եւ
որդեգրութիւնդ
այդ
կատարի
ընդ
ձեռն
{լուացման}
ջրոյ
եւ
իջանելոյ
Հոգւոյն
սրբոյ:
Ինքն
իսկ
Քրիստոս
ւեցաւ
շէմքի
վերայ
կարմիր,
ճերմակ,
թաց
մազերով,
{լուացող}
կինը
քամակից"։
Բ.
Մայիսի
1:
Մտածում
Ես
քո
մէջ
իստակ
ձեռքով
թաղուեցայ.
Դու
{լուացող}
ես
հոգու
ու
մարմնի,
Լուա՛
իմ
սիրտս,
թո՛ղ
ք
գարիտայն,
որի
հետ
պսակուած
օրը
Փարէզը
արիւնով
էր
{լուացուել}
).
այս
պատճառով
խոստացաւ
Պապին
մի
քանի
ժամանակ
քանդեցին
Աբովեանի
յոյսերի
հիմքը,
որոնց
աւերակքը
{լուացուեցան}
յետոյ
առաքինի
հոգու
ազգասիրական
արտասուքի
հեղեղով
շատ
էին,
քան
թէ
լուսաւորութեան
որդիքը։
Արիւնով
{լուացուեցաւ}
Եւրոպան
այս
ընդհանուր
գործողութեան
ժամանակ,
զարմ
թիւնը
ասում
է.
"
Եթէ
կայծակից
մեռած
կնոջ
մարմինը
{լուացուի}
անձրեւի
տակ,
ապա
կը
շարունակուի
այդ
անձրեւը
վեց
ներկայ
հանգամանքի
վերայ,
հարկադրում
է
ամուսնուն
{լուացուիլ}.
ինչ
պիտոյ
է
առնէր,
կամայ
ակամայ
յօժարում
է:
Մ
նարները
շատ
պարզ
բաներ
լինելով,
օրինակ
սառն
ջրով
{լուացուիլ},
զբօսնուլ,
ճանապարհորդել,
ոգիաւոր
դեղանիւթերից
ո
համար
շամպայնից
վաննա
(բաղանիս)
կը
շինեմ,
որ
{լուացուիս}.
այն
ժամանակ
ինչ
բան
է
մեր
համար
արծաթը:
Նորան
անւում
է
Սաղլըգ-սու
(առողջարար
ջուր)։
Այդ
ջրով
{լուացւում}
են
ամենայն
ջերմնախտ
ունեցող
մարդ
եւ,
իւրեանց
հան
այնպէս,
որ
ասպատակութեան
ժամանակ
նորա
ճանապարհը
{լուացւում}
է
եղած
արիւնով:
Մի
օր
մեր
ցեղապետը
Խանի
ուրախ
կերակուրը
չէ
եփւում,
մեր
շորերը
չեն
կարւում
կամ
{լուացւում}
։
Կարող
ես,
կրկնում
ենք,
գտնել
գո՛նէ
մէկ
մարդ,
երայ
խոնարհած,
Լուանում
է
իստակ
ջրում
`
մի
{լուացք}:
Գերբնական
է
այդ
աղջկայ
տեսիլը,
՚ի
մահ
փութաց
կամակար,
Իմ
առաջի
անիրաւ
վճիռ
{լուաւ}
վայրապար։
Ի
Գողգոթայ
զառաջինն
իմ
բոցեղէն
սուր
աչ
յն
խօսեցաւ
Տէր.
ոչ
ապաքէն
եւ
ընդ
մե՞զ
խօսեցաւ
եւ
{լուաւ}
Տէր...
Եւ
եղեւ
բարկութիւն
սրտմտութեան
Տեառն
'ի
վ
արուցեալ
վկայէին
սո՛ւտ
զնմանէ,
եւ
ասէին,
թէ
մեք
{լուաք}
'ի
դմանէ
զի
ասէր.
ես
քակեցից
զտաճա՛րդ
զայդ
ձեռագ
Անգլիոյ
ազատութեան:
Նա
մոռացել
էր
Բուրբոնների
(
{Լուդ[ովիկոս]}
XIV
եւ
XV)
հետամտութիւնքը
եւ
ձգտողութիւնքը
Օրան
ը,
Րիշելիօն,
չեմ
յիշում
անունով,
միայն
թագաւոր
{Լուդ[ովիկոս]}
XIII,
ունեցաւ
նոյնպէս
փրկարար
ազդեցութիւն
քաղաք
ր
18-ամեայ
վարչութեամբ.
սորա
աշակերտ
Մազարինին,
{Լուդ[ովիկոս]}
XIV-ի
տղայութեան
եւ
մանկութեան
ժամանակ
կառավարել
ցաւ,
բայց
այն
յիսո՞ւն
երկաթէ
տարիները,
որ
անցան
{Լուդ[ովիկոս]}
XIV-ի
ձեռքից.
այն
վերսայլները,
այն
շռայլութիւն
ակը:
Վերսայլ...
Այժմ
հեշտ
արտաբերելի
բառ,
բայց
{Լուդովիկոս}
Տասնեւչորսերորդի
ժամանա՞կ...
Վերսայլը
էր
բոլոր
ե
մտքի
մէջ
ֆրանսիական
մրրկալից
պատմութիւնը՝
սկսած
{Լուդովիկոս}
Տասնեւչորսերորդից
մինչեւ
պօլիտիկական
մեծ
աւազակը
եւ
թէ
ինչպէս
թոյլ
եւ
մեղկ
եւ
կարդինալին
ստրկացած
{Լուդովիկոս}
Տասնեւհինգերորդը
դուրս
էր
գալիս
պալատից՝
ոգեւորո
արիւնով
շաղախուած
գունաթափ
գլուխներ:
Ես
ճանաչեցի
{Լուդովիկոս}
Տասնեւվեցերորդը
եւ
Մարիա
Անտուանետտան...
Նոցա
կտ
ամանակից,
երբ
ֆրանսիական
ազգի
սիրտը
ցրտացաւ
դէպի
{Լուդովիկոս}
Տասնեւչորսերորդը:
Այս
ցրտութիւնը
հաւասար
չափով
ա
ուի
կեանքի
որպիսութեանը։
Ամեն
մարդ
գիտէ,
որ
{Լուդովիկոս}
տասն
եւ
չորսերրորդի
օրերում
գործածական
զգեստները
ւմ
հնացած
ու
անպատշաճ
էր
երեւում։
Ի՞նչ
ենք
ասում
{Լուդովիկոս}
տասն
եւ
չորսերրորդի
օրերում.
տարուց
տարի
նորաձեւ
ղեղը,
ուստի
եւ
նորա
աչքի
առջեւ
երեւում
էին
միայն
{Լուդովիկոս}
XVI-ի
եւ
Մարիայ
Անտուանետտի
արիւնոտ
գլուխները,
ա
ուրացկանութեամբ:
Բոռքը
էլ
չէր
յիշում,
թէ
ինչ
որ
{Լուդովիկոս}
XIV-ը
սկսել
էր,
XV-ը
շարունակել
էր,
աւելցնելով
անութեան
աղբիւրքը։
Այս
կանոնադրութիւնքն
էին,
որ
{Լուդովիկոս}
տասն
եւ
հինգերորդի
օրերին,
տարի
ու
կէս
քննուելով
ենրիկոս
IIIի
եւ
Հենրիկոս
IVի,
Վիլհէլմ-Օրանեանի,
{Լուդովիկոս}
XVի,
եւ
այլն
եւ
այլն,
բայց
Աստուծոյ
ողորմութիւն
ն,
որպէս
յառաջ
խաղալուն
նոյնպէս
եւ
աճելուն։
{Լուդովիկոս}
XIVի
թագաւորութիւնը
Վերսայլեան
Տէրութեան
ճոխութեն
լոս
II-ը
գործիք
էր
դարձած
Յիսուսեանների
ձեռքում։
{Լուդովիկոս}
XIV-ը
արդէն
իւր
խոստովանահայր
էր
շինել
հայր
Լետել
ռքով
ներգործում
են
իւրեանց
Կարգի
օգտի
համար։
{Լուդովիկոս}
XIVի
ծերութեան
ժամանակ,
Սպանիայի
Կարոլոս
IIը,
Յ
իւրեանց
խորամանկութիւնը,
որ
խաբեն
ե՛ւ
Պապը,
ե՛ւ
{Լուդովիկոս}
XIVը։
Նոքա
հաւատացուցին
Կլեմենտ
XIին,
թէ
Ֆրանսի
respective
et
in
globo։
Դժուար
չէր
հաւատացնել
եւ
{Լուդովիկոս}
XIVին,
թէ
Պապը
շատ
ցանկանում
էր,
որ
թագաւորը
ըն
էնեանք
դիմեցին
դէպի
թագաւորի
միջնորդութիւնը։
{Լուդովիկոս}
XIV-ը
ծերութեան
ժամանակումը
գտանւում
էր
իւր
խոստո
էական
եկեղեցուն
եւ
Ֆրանսիային"։
Ինչ
ժամանակ
{Լուդովիկոս}
XIV-ը
յաւիտեան
փակեց
իւր
աչքերը,
Լետիլիէ
առեց
խա
էս
չէր
տեսնուած
ամենեւին
Պալատի
մէջ։
Մեծ
թագաւոր
{Լուդովիկոս}
XIV-ը
մեռաւ
Յիսուսեան
դարձած...
)։
Այս
կերպո
նք
հանդիսացան
յաղթական։
Շուտով
սորանից
յետոյ
{Լուդովիկոս}
XVը
ձեռք
առեց
Ֆրանսիայի
կառավարութիւնը։
Ժողովուր
ստամբութիւնը
պատրաստ
էր
ահա՛
վառուիլ
Փարիզի
մէջ։
{Լուդովիկոս}
XVը,
կամելով
փակել
այս
ապստամբութեան
առաջը,
համ
։
1757
թուականի
յունուարի
5ի
երեկոյեան
ժամը
վեցին
{Լուդովիկոս}
XVը
կառք
նստաւ,
որ
գնայ
Տրիանօն։
Յանկարծ
սաստիկ
ան
ամենայն
տեսակ
չարագործութիւններ,
մինչեւ
անգամ
{Լուդովիկոս}
XVIի
հօր՝
Դօֆինի,
դեղամահ
սպանութիւնը,
աշխատու
յն
արտօնութենից,
որ
ունէին
մինչեւ
այն
ժամանակը։
{Լուդովիկոս}
XV-ը
չէր
իմանում,
որ
կողմը
բռնի.
մի
կողմից
խոստ
եօթանասուն
հինգ
Յիսուսեանք՝
թագաւորասպանութիւն։
{Լուդովիկոս}
XVը,
վերջապէս
Շուազելօի
խորհրդին
հետեւելով,
176
ես
թէ
ազգը
զգում
էր
դորա
հետեւանքը
եւ,
արդարեւ,
{Լուդովիկոսը}
մեռաւ՝
Յիսուսեան
(եզուիտ,
ճիզուիթ)
դարձած:
ռաջեւ
երիտասարդութեան
ժամանակ
գործած
մեղքերը,
որ
{Լուդովիկոսը}
բոլորովին
անձնատուր
եղաւ
նորան.
եւ
այս
սրբակաց
ծ
միմիայն
այն
պատճառով,
որ
բռնել
էր
Քենելի
կողմը։
{Լուդովիկոսը}
մեռանելու
ժամանակ
միտքը
բերեց
նորան
եւ
յայտնեց,
ես
չունիմ
ոչինչ
ատելութիւն
դէպի
նա,
-
պատասխանեց
{Լուդովիկոսը}.
-
ես
միշտ
սիրել
եմ
նորան։
Եթէ
չէ
կարելի,
որ
նա
nigenitus
կոնդակը
իբրեւ
հիմնաւոր
հաւատալիք,
բայց
{Լուդովիկոսը}
պատասխանում
էր.
"
Դուք
գիտէք,
որ
ես
այս
բանի
մա
օտարացաւ
ժողովրդից,
այլ
եւ
ատելի
դարձաւ
նորան։
{Լուդովիկոսը}
սկսած
այն
պատերազմից,
որ
արեց
Սպանիայի
ժառանգութ
ն
մեծաշուք
գաղափարը,
որ
փառաւորապէս
իրագործել
էր
{Լուդովիկոսը},
ինչո՞ւ
համար
այդպէս
շուտով
կորուց
իւր
կախարդակա
ան
Հ.
Լաշեզ,
թագաւորի
խոստովանահօր
ազդեցութիւնը
{Լուդովիկոսի}
վերայ:
Ասես
թէ
ազգը
զգում
էր
դորա
հետեւանքը
եւ,
Անգլիային,
երբ
Կարլոս
II
եւ
Յակոբ
II
Ստիւարտները
{Լուդովիկոսի}
արծաթագին
վասսալներ
դառնալով,
մանաւանդ
այս
վերջի
՛չ
ոք
չէր
կարող
ճանաչել
երբեմն
մեծ
թագաւորը։
{Լուդովիկոսի}
առաջուայ
սիրելի
Փարիզի
Արքեպիսկոպոս
Կարդինալ
դը
Ն
կան
առանձնարանքը...
խուռն
յորձանքով
յիշեցնում
են
{Լուդովիկոսները},
Դիւբարրի,
Մենթնոն
եւ
Փոմփադուր
սիրուհիքը:
,
եւ
՚ի
դ.
պարբերութիւնս,
Սինօդն
զկոնդակն
զայն
{լուեալ}
եւ
յօրագրի
արձանացուցեալ
ի
միասին
ընդ
այլ
թղթոց
ե
զէ
զգիր
յանձնարարութեան
յԱրնօ
անուն
զօրապետէ:
{Լուեալ}
հիւպատոսին
Ֆրանսիոյ
ըստ
ամենայն
մանրամասնութեան
անդր
քան
զովկիան:
Բայց
երանի
թէ
չէր
իմ
տեսեալ
եւ
{լուեալ}
զքստմնելիս,
զահարկու
զտառապանաց
ազգիս,
զբռնակա
իմ
բաժին
ժառանգութեանն
զոր
պիտի
գտանեմ,
բայց
զի
{լուեալ}
եմ
զանցեալ
տարաբախտութիւնն
եղբայր
Յովհաննէսին,
ո
դ,
Ո՞չ
ուսուցանէ
քեզ
Գիր.
Թէ
չիցէ
քո
{լուեալ}
ցարդ՝
Հապա,
կա՛լ
եւ
ընթերցի՛ր:
Այլ
ցեալ
իցէ
աբեղայ
ոք
ուղղակի
ի
կաթողիկոսութիւն,
եւ
{լուեալ}
զԶաքարիայի
դիպումն՝
ուրախ
լինէր,
զտեղափոխութենէ
ընդդէմ
օգնելու։
Թո՛ղ
խօսի
ինքը՝
Փարպեցին.
"
Եւ
{լուեալ}
զայս
պատգամ
չորեցունց
գաւառաց
նախարարացն
(Վահանն
յետ
բազում
աշխատ
առնելոյ
յՕսմանեանս
հիւանդացաւ,
{լուեալ}
Օսմանեանց
զհիւանդութիւն
սորա,
աւասիկ
օր
ասելով
ա
րեւ
բողոք,
զայս
գրեմ
առ
սրբութիւնդ
իբրեւ
աղերս,
{լուեալ}
էք
եւ
լսէք
զվիճակ
ուղղափառաց
քաղաքիս,
բաժանումն
ւր
գայ
միւս
թարգմանն"։
Եւ
օրհնելոյն
ի
հեռաստանէ
{լուեալ}
զդռնչիւն
մահաձայն
աղեղանցն՝
աղօթեաց
առ
Բարձրեալն
չ
ստոր
կամ
նուազ
քան
զայն:
Եւ
զի՞արդ
մարթիցէ
մեզ
{լուեալ}
զայսպիսի
անարժան
բանս
ի
բերանոյ
պապական
Հայոց,
ի
ւով
հայէին
ընդ
գրականութիւն
իւրեանց,
եւ
մի՞թէ
չէ
{լուեալ}
դոցա
զօրհանապազն
գանգատ
ժողովրդեան
առ
ոչ
հասկանալ
առանց
բացառութեան
այսպէս
եւ
այս
հոգով
ներգործէր։
{Լուզիանի}
եւ
Հիւսիսային
Ամերիկայի
անապատների
քարոզիչքը,
ին
ամարը,
որ
կապել
էին
նորա
վրայ
Գէօթեն,
Շիլլէրը,
{Լութերը}:
Չնչին
եւ
ափի
չափ
տէրութիւնքը
իրենց
մէջ
կենտրոնա
ներից
եւ
խմբական
աքսորներից
հետո,
գեղձախտի
բժիշկ
{Լուի}
Ֆիլիպը
Դռանը
խորհուրդ
տվեց,
որ
նա
միանգամայն
անխ
:
Ցնծա՛:
10-ին
ստացայ
Քոլբի
վիճակագրութիւնը
եւ
{Լուիսի}
գիրքը,
նամակ
գրեցի
եղբօրս,
որ
կ՚երթայ
վաղը:
Այ
ան,
ոչ
սառն
իմն
եւ
ոչ
ջերմ,
այլ
գաղջ...
Լսելով
{լուիցեն}
զբարբառ
ազգին,
որպիսին
վարի
ի
հասարակ
կենցաղս,
զբարբառ
ազգին,
որպիսին
վարի
ի
հասարակ
կենցաղս,
{լուիցեն}
եւ
քննեսցեն
զայն,
թէ
որ
Հայք
եւ
յորում
տեղւոջ
ի
ւանսն,
քաջայոյս
եմք,
եթէ
ազգ
հայոց
՚ի
դէպ
ժամու
{լուիցէ}
ձայնից
ազգային
նահատակաց,
եւ
խրախուսեսցի
վանել
զ
ի՛
արդարեւ
պատմեսցի
այս
գէթ
ըստ
բանի
ողբոյն
եւ
մի
{լուիցէ}
'ի
դրունս
Ասկաղովնի
"
(եր.
49)։
Գէթ
բառի
տակ
հել
ի
թագստեան
եւ
բանալ
միայն]
հնգից
կամ
տասանց.
{լուիցէ},
[որ
ունի
ականջս
լսելոյ,
թէ՝
զինչ
ասէ
հանճարեղ
չլսէ
`
"
ասասջիր
եկեղեցւոյն
եւ
եթէ
եկեղեցւոյն
ոչ
{լուիցէ},
եղիցի
քեզ
իբրեւ
զհեթանոս"։
Երբեմնական
կր
մուսինների
սիրու
վերայ,
այդպիսի
ամուսնութիւնը
մի
{լուծ}
է,
որ
ամուսիններից
մինը
դատապարտուած
էր
մինչեւ
ի
Քրիստոնէութիւնը
խորտակում
է
ամենայն
բռնակալական
{լուծ},
փարատում
է
ամենայն
խաւար,
հիմնուած
լինելով
սիր
րջ
տո՛ւր,
էլ
չեն
ասում
թէ
աչառը
գոմշի
հետ
կարա՞յ
{լուծ}
անիլ
"
(եր.
169):
Տխրութիւն
է
գալիս
մեր
թիլը:
Եւ
արդարեւ
Ջեբերը,
իւր
կարմիր
կաթիլը,
որ
{լուծած}
ոսկի
էր,
տալիս
է
որպէս
մի
հնար,
կեանքը
անորոշ
ժ
՜ն
Ստինք
կուսական,
Ծիրանէծաղիկք
{Լուծան}
կուսութիւնք։
Մոգպաշտէն
վաղիւ
Գայ
զմատ
իր,
որ
ազգի
կարողքը
եւ
ուսումնականքը
պարտական
են
{լուծանել}
։
Չկայ
աշխարհի
երեսին
մի
այնպիսի
բան,
որ
ահարկու
ճանապարհորդութեան
եւս
կարող
ենք
մեր
ներկայ
խնդիրը
{լուծանել},
այսինքն՝
իմանալ
ազգի
ստոյգ
քանակութիւնը:
րապետներից,
որոց
եւ
ոչ
կօշիկների
խրացը
արժանի
էր
{լուծանել}:
Այդպիսի
աշխատութեան
հատուցումը
է
մի
սառն
արհամա
խութիւնը,
ըստ
որում,
եսականութիւն
համարում
էինք
{լուծանել}
նորան:
Թո՛ղ
եթէ
կամի,
այսուհետեւ
եւս
հրապարակէ
նախատել
մարդիկ,
որոնց
կօշիկների
խրացը
արժանի
չէր
{լուծանել},
հայհոյել
նաեւ
հանդիսականքը
եւ
անդուռն
բերանով
ե
արդեօք
հասե՞լ
եմ
նպատակիս։
Այդ
խնդիրը
իմ
գործ
չէ
{լուծանել}
։
Նոր
լեզուն
դեռեւս
մանուկ
է.
դեռ
շատ
եւ
շա
լով
նորա
վերայ,
սկսանում
են
ահա
խմորել
մարմինը,
{լուծանել}
նորան
եւ
լուծանելով
նորոգել
նորա
բաղկացուցիչ
տարե
եց
Կլեմենտ
ութերորդ
պապի
հետ,
որ
միա՛յն
կարող
էր
{լուծանել}
ամուսնութեան
կապը
եւ
հրաման
տալ
վերստին
ամուսնանա
եալ
ի
Միջագետս
ըստ
հրամանի
Վռամայ
արքայի
Պարսից՝
{լուծանել}
զգժտութիւնն՝
որ
իմ
է:
Յունաց
եւ
Պարսից,
կրէ
նե
արուելով
քաղաքական
հանգամանքներին։
Պապը
խոստացաւ
{լուծանել}
այս
ամուսնական
կապը.
միայն
խնդրում
էր
յետ
կանչել
նեղ
է:
Այո՛,
Եւրոպան
կանգնած
է
այսօր
մի
դժուար
{լուծանելի}
խնդրի
առջեւ։
Այդ
տնտեսական
խնդիրն
է,
մարդը
եւ
հ
ետ,
որ
է
աղբիւր
կենդանութեան:
Երրորդ՝
քիմիաբար
{լուծանելով}
օդը՝
հասկանալու
համար,
թէ
ինչ
գազերից
էին
բաղկա
ում
էր,
թէ
լինում
է
շատ
արտաշնչութիւն՝
քիմիաբար
{լուծանելով}
այդ
արտաշնչութիւնքը
եւ
քննելով
նորա
բաղկացական
տա
կսանում
են
ահա
խմորել
մարմինը,
լուծանել
նորան
եւ
{լուծանելով}
նորոգել
նորա
բաղկացուցիչ
տարերքի
եւ
նիւթերի
գործո
անար՝
մնալով
իւր
հայրենի
հողի
վերայ:
Այս
խնդիրը
{լուծանելու}
համար
հարկաւոր
է
քննել
այն
պայմանքը,
որոնց
ազդեց
սելու
մասին
Պ.
Իսահակեանցի
հետ:
Բայց
նա,
առանց
{լուծանելու}
իմ
երկբայութիւնը,
մէջ
է
բերում
մեծատունների
եւ
հ
գելի
է
մեզ,
թէ
խնդրի
վսեմութեան
եւ
թէ
այդ
խնդիրը
{լուծանելու}
մասին
դիւրին
ճանապարհներ
մէջբերելու
համար:
Ահա
ա
ոգութենների
է
ենթարկւում,
այդ
բոլորը
չեն
մտածում
{լուծանելու}
համար
մեր
առաջեւ
դրած
խնդրի
մէջ.
դոքա
աւանդւում
այ,
որովհետեւ
դա
երկրորդ
մասն
է
այս
յօդուածի
մէջ
{լուծանելու}
խնդրին։
Ի՛նչ
է
պապականութիւնը.
մեր
համար
ծա
դրին։
Ի՛նչ
է
պապականութիւնը.
մեր
համար
ծանր
{լուծանելու}
խնդիր,
որովհետեւ
մեր
ազգը,
մինչեւ
այսօր
առաջնոր
զայս
յայտնեմ,
զի
այսու
զյիշեալ
կտակն
իմ
ոչ
իսպառ
{լուծանեմ},
այլ
միայն
զայս
յիշեալ
տունն
եւ
իւր
եկամուտն
հան
ի
վեր
ամբարձեալ
անդի
զաջ
ի
խանդ՝
Զնախանձոտ
{լուծանեմ}
կուռ
զճարմանդ,
Եւ
անդրանիկ
ցոլք
նշուլից
արե
տոնէական
իւրոյ
խղճի
գ)
անընդհատ
եւ
առանց
խտրելոյ
{լուծանէ}
նա
զպահս
ձկամբ,
այսմ
կարեն
վկայել
երդմամբ,
որք
վ
ճանապարհ)
եւ
գաղտ
արբուցեալ
Սրբոյն
դեղ
մահու՝
{լուծանէ}
ի
կենցաղոյս,
թողեալ
զերկոսին
ամոլակիցսն՝
զորդի
ովրդի
վկայութիւնը
պահանջելը:
Թո՛ղ
այս
խնդիրը
գէթ
{լուծանէ}
մեր
Կրօնական
ժողովը,
եթէ
չէ
լուծանում
Պօղոսի
քահ
ան
հանդիսում։
Առհասարակ
այն
խնդիրը,
որ
պիտի
{լուծանէր}
Մխիթարեանց
միաբանութիւնը
մեր
հին
դպրութեան
հանդիս
ձգական
ոյժը,
այն
ժամանակ,
անտարակոյս,
շոգին
կը
{լուծանուէր}
դարձեալ
դէպի
հեղուկ
մարմին՝
նաւթ:
Այս
համառօտ
ծ
տ
զուգընթացաբար
ծաղկած
խուզարկու
ատեանը
մասն
մասն
{լուծանում}
էր
իւր
անբաղդ
զոհերի
մարմինը։
Հոգեւոր
վարժութիւն
։
Հոգեւոր
վարժութիւնքը,
Լօյոլայի
մեքենայի
տակ,
{լուծանում}
էին
մասն
մասն
ազատ
մտքերը,
որպէս
զի
սրբութեան
հա
ս
խնդիրը
գէթ
լուծանէ
մեր
Կրօնական
ժողովը,
եթէ
չէ
{լուծանում}
Պօղոսի
քահանայութիւնը:
Եթէ
ժողովուրդը
դատապ
աբար
ենթարկուած
է
աւելի
բարձրաստիճան
ջերմութեան,
{լուծանւում}
է
դէպի
զանազան
բաղադրութիւնք,
որոնցից
մինը
է
նաւ
ն
Փարիզու:
Եւ
ի
բազմանալ
խռովութեան
՚ի
ժողովին,
{լուծաւ}
այն,
զոչինչ
որոշեալ.
իսկ
ճիզվիթ
պատգամաւորք
պապ
րցնում
հարցին
այնպես
պատասխանել
կամ
խնդիրն
այնպես
{լուծել},
որ
կարելի
լիներ
ասել
Satis
est
կամ
ecce
homo.
եւոյթ
զօրութեամբ
ընկաւ
մէջտեղը.
հարկը
ստիպում
էր
{լուծել}
նորան
այս
անգամ:
Եւ
ահա
ժողով
ժողովի
քամակի
վի
քամակից,
խորհուրդ
խորհուրդի
քամակից,
ինչպէ՛ս
{լուծել},
որ
ազնուականութիւնը
զոհ
չբերէ
երկիրը,
բայց
ինչ
ազնուականութիւնը
զոհ
չբերէ
երկիրը,
բայց
ինչպէ՛ս
{լուծել}
՝
առանց
հող
տալու
շինականին:
Երկիր
չտալ
նոցա,
ա
ուելով
առեւանգեալ
կնոջ
բողոքելուց,
ամուսնութիւնը
{լուծել}
եւ
վերստին
պսակ
դնել
մի
այլ
մարդու
հետ:
Մի
ու
Մի
ուրիշի
ամուսնութիւն
հինգ
հարիւր
ղուռուշի
համար
{լուծել}
եւ
վերստին
այլ
մարդու
հետ
ամուսնացնել:
Յղի
կի
արցնենք,
որ
մեզ
չասէ,
կամ
ո՛ր
բառարանը
չէ
կարող
{լուծել}
մեր
տարակոյսը։
Սորա
հակառակ,
ինչպէս
վերը
ասինք
,
որ
ինչքան
մեր
ոյժը
կը
տանի,
ձգտենք
այս
խնդիրը
{լուծելու}
։
Ուզելով
շինել
հազարամեայ
աւերանքը,
չպիտի
փո
նը,
որ
ինչքան
մեր
ուժը
կը
տանի
ձգտինք
այս
խնդիրը
{լուծելու}:
Հարկ
չկայ
ասել,
որ
այս
բանի
համար
հարկաւոր
է
շ
ույթ
պատճառող
ճանճերից
ազատելու
համար՝
միանգամից
{լուծեց}
խնդիրը
-
սպանեց
ճանճին
եւ
իր
անճոռնի
թաթի
միեւնու
ոյժ,
աւա՜ղ,
Բայց
գիտութիւնն
լուսաբեր
Կնճիռը
այդ
{լուծեց}
վա՛ղ:
Նրանց,
որ
չեն
հաւատում
Այս
խօսքերիս
անպաճ
6,
սաստիկ
տկարացայ,
ջերմ
ունէի
եւ
12
անգամ
փորս
{լուծեց}:
6-ին
լուծողութիւնը
շարունակւում
է,
թէեւ
փոշին
աբեղայքը։
Հենրիկոս
չորրորդը
խոստացաւ։
Պապը
{լուծեց}
նորա
ամուսնութեան
կապը
Մարգարիտի
հետ
եւ
թոյլ
տուե
ն
խարդախութեններովը,
1814
թուականին
օգոստոսի
7ին
{լուծեց}
արժանայիշատակ
Կլեմենդ
XIVի
բանադրանքը
Յիսուսեան
Կ
տակ
հարստահարուած
լինելով,
չկարողանար
այս
քաղցր
{լուծը}
յանձն
առնուլ:
Ի՛նչ
է
պատճառը,
որ
Կոստանդնուպօլս
ից
Խատտի-Հիւմայունի
դուրս
գալուց
յետոյ
Տաճկաստանի
{լուծը}
ծանրացած
էր
նորա
քրիստոնեայ
հպատակների
վերայ:
Մի
դում
են
նորա
վերայ:
Նա
տանում
է
աղքատութեան
ծանր
{լուծը}
՝
առանց
հաշիւ
տալու
ինքը
ինքեան,
թէ
ի՛նչ
բանի
հա
ազատութիւն
չէ
ժողովրդին.
նա
փոխում
է
միայն
նորա
{լուծը}
։
Մեք
դրականապէս
թշնամի՛
ենք
այդպիսի
ազգութեան,
աղո՜ւց
մարմնացել
ու
տեսանելի
Դարձել
է
Հայոց
{լուծը}
անողոք:
Մեր
յոյսը
սակայն
մեր
վրայ
լին
որ
խորտակեց
մարդկութեան
պարանոցի
ծանր
եւ
անտանելի
{լուծը},
որի
տակ
հազարաւոր
տարիներով
ահա
չարչարուել
էր։
վկայութիւնը
եւ
այս
կերպով
բաց
ձգել
պապականութեան
{լուծը}
իւրեանց
պարանոցի
վերայից,
բայց
այս
մի
այնպիսի
բա
է՛
կ'ազատուի
ստրկութենից
եւ
պարոնի
իշխանութեան
եւ
{լուծի}
տակից:
Այստեղ
եւս
մխիթարական
բան
չկար
շինականին
ուկ
դարձած
օտարի,
վիզը
դնում
էր
ամենայն
հնարաւոր
{լուծի}
տակ
մի
կտոր
հացի
համար,
մինչ
Հայոց
ազգի
աբեղայքը
օնը,
բայց
դիտաւորութեամբ
ենթարկուեցաւ
նա
պապական
{լուծի}
տակ։
Նորա
ամեն
մի
քաջալերական
խօսքերից,
որ
տալի
թափել
իւր
անձը
եւ
իւր
միաբանութիւնը
պապականութեան
{լուծի}
տակից,
թուլանում
է
նորա
աշակերտների
մէջ.
երեւու
եւ
իրաւունքից
հրաժարուելով,
իր
վիզը
դնել
անցածի
{լուծի}
տակ,
այնպիսուն
ասելիք
չունինք:
Եթէ
ցանկալի
վքե՞ր
են
դոքա,
ո՞չ
երդուեալ
ծառայ,
Որ
օտար
{լուծին}
մնան
միշտ
հլու:
"
Կը
փշրէ
շղթան...
կութեան
ատմոսֆէրայի
մէջ
աճած
մարդը,
բացի
իւր
վզի
{լուծից}
եւ
բռնաւորի
գաւազանից
ուրիշ
բան
տեսած
չլինելով,
րակ
ժողովուրդը
շատ
անգամ
աւելի
ազատ
է
միջնադարեան
{լուծից},
քան
թէ
մեր
պատուելի
գրագէտքը:
Միջին
դարերից
յե
ց
սար
եւ
քարից
քար,
թէ
ինչ
է
պիտի
օգնէ
այս
խնդրի
{լուծմանը},
ո՛ր
ուսումնականը
մեր
մէջ
վիճակուած
է
այնպիսի
նի
արյա
բոլոր
բորբոքումների
դեպքերում,
իբր
քակող
եւ
{լուծողական}
միջոց:
Բժիշկներից
ոմանք,
կրծքի
տառապանքների
դեպ
ացայ
որովայնալուծութեամբ,
մինչեւ
առաւօտ
16
անգամ
{լուծողութիւն}
արիւնախառն:
8-ին
շարունակւում
է
տկարութիւնս,
չն
նի
մէջ,
նախ
եւ
յառաջ
պատճառում
էր
փսխողութիւն
եւ
{լուծողութիւն}.
երկրորդ,
ներկում
էր
երեսը
կանաչ-դեղին
գունով:
ացայ,
ջերմ
ունէի
եւ
12
անգամ
փորս
լուծեց:
6-ին
{լուծողութիւնը}
շարունակւում
է,
թէեւ
փոշին
չեմ
ընդունում,
թէեւ
ր
տնտեսական
խնդիրը՝
այն
բազմակնճիռ
Գորդիասի
կապը
{լուծուած}
չէ,
հասարակութիւնը
իւր
ընկերական
եւ
ընտանեկան
յա
ելով
մի
քահանայ,
համարում
է
նորան
քահանայութենից
{լուծուած},
եթէ
ժողովուրդը
ամենայն
իրաւունքով
խղճահարւում
է
են,
եւ
ինչպէս
նոցա
կազմուածքի
մէջ
մտած
նիւթերը,
{լուծուելով}
կազմուածքից,
շարունակում
են
իւրեանց
կեանքը՝
կազ
ողապէս
չէ
կարող
մարմնանալ՝
առանց
տնտեսական
խնդրի
{լուծուելուն}:
Ոչ
մի
ազատ
կառավարութիւն,
ոչ
մի
ազատ
օրէնսդրու
ղեղեցին
Եւրոպա,
այնպէս
եւս
մարդու
եւ
հացի
խնդիրը
{լուծուելուց}
յետոյ
եւրոպական
մարդը
պիտի
իջանէ
Ասիա:
Պիտի
գայ
կանուխ
թէ
ուշ,
թէեւ
սոսկալի
փոթորիկներով,
պիտի
{լուծուի}:
Ոչինչ
բռնութիւն,
ոչինչ
պահպանողական
համակարգու
եռնում
է:
Արտաքին
ոյժերը
յաղթահարում
են
նորան
եւ
{լուծում}
են
նորա
կազմուածքը:
Ազգութիւնը
ապրում
է,
ե
իւնը,
արտաքին
ոյժերը,
յաղթահարելով
ազգութիւնը,
{լուծում}
են
նորա
կազմուածքը:
Եւ
ինչպէս
բնական
էակները,
կ
ւ
ո՛չ
վարժապետք:
Այս
եւս
մի
ահաւոր
խնդիր
է,
որի
{լուծումը}
որքան
դժուարին
եւ
անհնարին
է
երեւում
շատերին,
դո
յդ
առասպելի
արուեստականութիւնը։
Խնդրի
վախճանական
{լուծումը}
թողում
ենք
ժամանակին.
բայց,
մինչեւ
այդ
ժամանակ
դա՛րեւ
մեզ
շատ
զուարճալի
է
թւում
այս
փոքրիկ
խնդրի
{լուծումը}
։
Այն
ժամանակ
միայն
Անձեւացեաց
իշխան
կարելի
էր
ղաղային
որեւէ
բաղադրությամբ
խառն
քլորակրի
հագեցած
{լուծույթի}
մի
քանի
վաննա
ընդունել,
նախ՝
կոչնչանա
չափազանց
ստահարուած
եւ
բռնաբարուած
ժողովուրդի
վկայելով
չէ՞
{լուծւում}
քահանայութենից:
Եթէ
այսպէս
չէ,
ապա
ուրեմն
խաբեբ
Ճաշ
եմ
ուտում,
ազնիւ
ընթրիք,
Որ
չէ
կերել
{Լուկուլլոսը}:
Ես
խմում
եմ
Շամպայն,
Մադեռ,
համար
պիտոյ
է
լինել
կամ
սատանայ
կամ
մատնիչ:
{Լուկուլլոսը},
որ
վախճանուեցաւ
որկրամոլութիւնից,
սատանայի
պալ
ած,
մեզ
անլսելի,
աղաղակը
դադարեցաւ,
դուրս
եկաւ
{Լուկուլլոսը}
բռնած
ունենալով
ձեռքում
մի
ահագին
սկուտղ,
որի
վե
ալիս
էին
դէպի
սատանայի
գահը:
Նոցա
մէջ
երեւում
էր
{Լուկուլլոսը},
որ
ինչպէս
ասացինք,
տնտես
էր
տէր
սատանայի
մօտ:
,
որովհետեւ
այլք
չէին
գործածում
այդ
նշանը
եւ
երբ
{Լուկուլլոսը}
հեռացած
էր
տէր
սատանայից,
գրականութեան
դեւը
նոր
որթու
մէջ,
եթէ
ընկնին
բեւեռային
սառոյցների
մէջ։
{Լուկուլլոսը}
(որ
այսօր
գրեթէ
համանուն
է
որկրամոլութեան),
մե
որերով
կարող
էր
ապրիլ
արջային
շրջանակի
տակ
եւ
ո՛չ
{Լուկուլլոսը}
իր
կերակուրներով՝
նոր
Գրենլանդիու
կամ
Լաբրադօրի
նք,
տնտես
էր
տէր
սատանայի
մօտ:
Սատանան
նկատելով
{Լուկուլլոսի}
դէմքի
փոփոխութիւնը,
իսկոյն
հարց
արեց.
-
Ի՞ն
եան
տարազահնարի
շորը,
արջային
շրջանակի
տակ,
կամ
{Լուկուլլոսի}
կերակուրը
նոր
Գրենլանդիու
կամ
Լաբրադօրի
մէջ։
Ասե
սը
նոյնպէս
ձգել
[է]
այդ
խաւար
դարերի
գանձանակը
իր
{լուման}:
Ո՛վ
չգիտէ
Էջմիածնի
"
Լուսաւորչու
"
ասուած
քամին
ք,
որ
կամիք
ինձ
օգնել
եւ
իմ
խավար
դրութենից
դեպի
{լույս}
քարշել,
շատ
եւ
անչափ
շնորհակալ
եմ,
եթե
այդ
բարե
կկարդամ
հաճույքով:
Ի՞նչ
է,
նրա
պատմությունը
դեռ
{լույս}
չտեսա՞վ:
Ի
դեպ,
իր
այս
երրորդ
հատորն
այնքան
ման
արդեն
տասը
տարի
է
անցել
այն
օրից,
երբ
այդ
լեզվով
{լույս}
տեսավ
առաջին
գիրքը,
եւ
մենք
միշտ
մամուլում
արտահ
վերաբերում:
Նյութերի
նման
հավաքածուները
կարող
են
{լույս}
սփռել
միայն
անցյալի
վրա,
այնինչ
ես
ներկայի
կարիք
դեն
կարդացել
եմ.
պետք
է,
ուրեմն,
սպասել
մինչեւ
{լույս}
կտեսնի
հետեւյալ
մասը,
է՛հ,
այդ
էլ
ոչինչ,
մի
կե
երպ
կկառավարվենք:
Ի
դեպ,
մոտ
օրերս
հավանորեն
{լույս}
կտեսնի
Իլենկովի
տեխնիկական
քիմիայի
երկրորդ
հատորը
0
թերթանոց
գրքույկ,
թեեւ
առաջին
հրատարակությունը
{լույս}
կտեսնի
միանգամից,
այսինքն
վերլուծական
մասը,
ներ
բարեկամներիս
ու
ծանոթներիս:
Ե՞րբ,
վերջապես,
{լույս}
կտեսնի
Ռ.
Պատկանյանին
վաղուց
խոստացած
լրագիրը,
տսկի
սովետնիկ
Ստեփանոս
Նազարյանցի
հրատարակությամբ
{լույս}
տեսնող
հայ
գրական
ամսագիր
"
Հյուսիսափայլ
"-ի
համա
լ
Իլենկովի
քիմիան.
ի՞նչ
է,
մի՞թե
մինչեւ
հիմա
էլ
{լույս}
չի
տեսել:
Մենք
ունինք
տոմսակ.
այդ
մասին
էլ
իմաց
նքի
բնագավառի
յուրաքանչյուր
գործի:
Ամսագիրը
{լույս}
կտեսնի
ամեն
ամիս,
առանձին
գրքերով,
8-10
ութածալ
քան
տեղը
լինինք
հասած,
որ
չկամենանք
գոնե
ճանաչել
{լույսը}
եւ
խավարը,
սահմանել
երկուսի
զանազանությունը,
որ
պիտո
է
փտած
պապական
աբեղաների
ձեռքով
մտանե:
Նոցա
{լույսը}
խավարից
շատ
վատ
է,
վասն
որո
թող
յուրյանց
պահեն:
եջ
մինչեւ
այժմ
եւս
խավարը
եւ
սուտը
պիտի
հաղթանակե
{լույսի}
եւ
ճշմարտության
վերա:
Մեք
բոլոր
բան
հասկացողքս
պ
համարձակ
կարող
էր
ընթանալ
այն
տիեզերական
լապտերի
{լույսով},
որի
իւղը
էր
Փրկողի
արիւնը։
Ոչինչ
զարմանալու
բա
դ
ենք
համարում
ասել
այստեղ,
որ
"
Հյուսիսափայլը
"
{լուռ}
մնալու
չէ
գալոց
տարու
մեջ
Ձեր
ազգասիրական
գործակց
տեւ
զուր
էր
ծագելու
գեղեցիկ
եւ
խաղաղ
առաւօտը
նորա
{լուռ}
ու
մունջ
գերեզմանի
վերայ:
Այս
անախորժ
վիճակի
պէսս
դանդաչիք
",
կամենում
է
խելքիս
նստեցնել,
որ
{լուռ}
մնամ
նորա
անկրթութեան
եւ
տեսութենից
յառաջ
աստուած
այդ
բոլորը
պապական
Հայերին:
Ինչո՞ւ
համար
ազգը,
{լուռ}
ու
մունջ
նստած,
սառն
հանդիսատես
է
այդ
անիրաւութե
վ
տպարանի
վերայ՝
պարտականութիւն
ենք
համարում
մեզ
{լուռ}
չմնալ
Պ.
Ճանիկ
Արամեանի
տպարանի
մասին:
Պ.
սկզբումը
այսօր
էգուց
ասելով,
վերջապէս
բոլորովին
{լուռ}
է
մնում:
Երիտասարդը
գրում
է,
աղաղակում
է
տարինե
ել,
ըստ
որում,
չկային
պարզ
եւ
նոր
աղբիւրք:
{Լուռ}
մնալ
մի
այլ
հարկաւոր
բանի
մասին
եւս
չենք
կարող:
ը:
§1.
Մեզ
գրում
են,
թէ
ինչո՞ւ
համար
{լուռ}
մնացինք՝
կարդալով
Տէր-Մանդինեանցի
"
Մեղուի
"
մէջ
ն
մէջ
երեւեցած
իրողութենների
վերայ,
բայց
ի՛նչպես
{լուռ}
մնանք՝
համր
դեւի
պէս
պապանձուած,
կամ
ի՛նչպես
չբ
անազան՝
մեզանից
չկախուած
պատճառներով
աւելի
երկար
{լուռ}
մնալ,
այնուամենայնիւ,
անբաժան
ենք
"
Հիւսիսափայլ
ի
քամակում
կանգնած
է
Ռուսիոյ
սոսկավիթխար
ապագան,
{լուռ}
կացին
եւ
առանց
միմեանց
հետ
խօսելու,
միմեանց
միտք
մեանց
միտքը
եւ
դրութիւնը
լաւ
հասկնալով,
որոշեցին
{լուռ}
մնալ
եւ
քարշ
ածել
այս
գործը,
որչափ
որ
կարելի
է
դ
գաղտնաթով
Թաւուտներն
են
գգւում
յար,
Սահում
են
{լուռ}
շօշափող
Մատները
մեր
հրեշտակի
`
Շրթունքները
ծրար
ո՛րքան
յաճախ
քո
խաւար
գահից
Տեսող
ես
լինում
{լուռ}
զարհուրանքի:
Քո
ճառագայթով
ո՛րքան
փայլել
է
րանց"։
Այս
բաները
ասողների
գործերի
մասին
ես
ահա
{լուռ}
եմ
կենում,
որովհետեւ
ինձ
բնա՛ւ
հարկ
չկայ
ասել.
իսկ
այժմ՝
անգիտաբար"։
Քանի
որ
դոցա
մէջ
տակաւին
{լուռ}
էր
նախանձը,
իմ
մէջ
զօրացած
էր
շնորհը,
իսկ
երբ
տ
ակ
էր.
մեզ
յայտնի
չէ
այդ,
որովհետեւ
պատմութիւնը
{լուռ}
է
այդ
մասին։
Միայն
ա՛յս
է
մեր
ասածը,
թէ
պ.
Էմի
յառաջ
շարժուեցաւ
դէպի
մեր
եկեղեցին.
որի
քամակից
{լուռ}
եւ
տխուր
հանդիսաւորութեամբ
հետեւում
էր
սգազգեաց
խ
,
շարժուն
եւ
զգայուն
էակ,
այսօր
դրած
դագաղի
մէջ
{լուռ},
անշարժ.
եւ
մի՞թէ
ճշմարիտ
չէ
Մարգարէի
խօսքը,
թ
ր
ահա
նորա
բերանը
մինչեւ
մարտ
ամիսը:
Այս
տխուր,
{լուռ}
ու
մունջ
բնակարանի
մէջ
մանաւանդ
զգալի
էր
Մանուշակ
անջները
եւ
աչքերը
դէպի
գետին
կորացուցած,
մի
փոքր
{լուռ}
կանգնելուց
յետոյ,
վազեց
իւր
ննջարանը
եւ
շուտով
փ
տեսածը,
եթէ
ծնողքը
խօսում
էին
այդ
մասին,
աղջիկը
{լուռ}
եւ
տրտում
կը
նստէր,
կամ,
եթէ
կամենար
առաւել
ցոյ
՝
որ
զծանրակշիռն
վճարեաց
զյաղթութիւն:
[Բայց
դոքա
{լուռ}
կան,
համրացեալ
ամենեւին,
որպէս
թուի
ասիական
իմն
Տէրութեան
վերանորոգութիւնը։
Անհնար
է
նոյնպէս
{լուռ}
մնալ
Լայենէզի
եւ
մի
այլ
խաբեբայութեան
մասին։
Ժող
ս
օր
ողջ
առողջ
բանում
է
իր
բանը:
Հիւանդների
{լուռ}
ու
անխօս
գնալու
մասին
(Փարպի)
կամ
նոցա
գլխին
ձի
րստահարուած
երկրագործը
կամ
շինականը
բռնադատուած
է
{լուռ}
մնալ
իր
հարստահարողների
ընդդէմ
եւ
միայն
գիշերով,
բառ
լեզուով
եւ
եւրոպական
լօգիկայի
ազդեցութեան
տակ
{լուսաբանած},
սկզբումը
իհարկէ
պիտոյ
է
նորան
օտար
թուին
դոքա,
գիտուն
անձինք
կարողացել
էին
իմ
մարդկօրէն
սխալանքը
{լուսաբանել}
եւ
ազգի
վերաբերեալ
թիւր
կարծեաց
եւ
վրիպակաց
ճիւղե
Պ.
Իսահակեանցի
խելօքները
կարողանային
իմ
սխալանքը
{լուսաբանել},
չգիտեմ՝
ինչպէս
պիտոյ
է
հասկանալ
այս
բանը:
Երե
,
յիշատակարանների
այս
կամ
այն
խօսքը
մեկնելու
կամ
{լուսաբանելու},
պարտակա՛ն
է
հերքել
եւ
մերժել
խնամով
այն
բոլորը
ճառագայթից
զօրութիւն
Խաւար
բանդէդ
զոգիդ
կարէ
{լուսաբաց}
բերել
կոյս։
Օ՜ն
սիգաճեմ
ընդ
պատանւոյն
լորը
միասին
քաղցր
եւ
զմայլեցուցիչ
երգեցողութիւն:
{Լուսաբացը}
արդէն
մօտ
էր:
Հազիւ
թէ
աւարտել
էին
սոքա
իւրեանց
ուժաթափ,
շատ
անգամ
եւ
վնասուած
անդամներով,
իսկ
{լուսաբացին},
նոյն
եգիպտական
ծառայութիւնը,
որ
սպասում
է
նորա
ր,
Նոյնիսկ
կնճռոտ
յոյժ,
աւա՜ղ,
Բայց
գիտութիւնն
{լուսաբեր}
Կնճիռը
այդ
լուծեց
վա՛ղ:
Նրանց,
որ
չեն
հաւատում
ակայն
անունդ
կայ
յաշխարհի,
Որչափ
արփին
այն
{լուսաբեր}
յերկնից
յերկիր
միշտ
ծագի:
Քեզ
յապագայ
ազգէ
քնար
Ի
վաղիւ
գոհար:
ԺԱ.
ՅԻՇԵԱ՛
ԶԻՍ
{Լուսաբերին}
յառաւօտել
Ընդ
արշալուրշսն,
ո՜
դու
կոյս,
տանին
արդ
մանկտւոյ
առոյգ
ոգի
զուարթուն
Յօդս
ճախրէ
{լուսագանգուր}
յիմաստութեան
պերճ
կամար.
Տգիտութեան
եւ
թանձրաբար
խ
եւ
գիշերը
ջերմ
ունէի,
այսինքն
ցրտութիւն,
բայց
{լուսադէմին}
քրտինք:
Քուն
չկայ
իսպառ:
[Այսօր
ընդունեցի]
առաջ
են
եւ
բերողքը
եւ
ձին
եւ
սայլը,
պատճառ,
աքաղաղը
{լուսադէմին}
սկսած
է
լինում
խօսել...
Խեղճ
դայեկը
երեսը
խ
երջանիկ
ծերունին.
"
Իսկ
Վահան
զեկեղեցիս
Աստուծոյ
{լուսազարդեալ}
նորոգէր,
զպաշտօնեայս
ուխտին
մեծարելով,
բարեշէն
Ստեանց,
ի
փայլ
ի
գոյն
ձեան,
Կրծովք
իւրով
{լուսազգեաց}:
Եւ
բաբէ՜
երանութեանն,
Զի
տարուբեր
ա
րան
միաբան
զօրութեամբ,
որպէս
արժան
էր
Լուսաւորչի
{լուսազգեստ}
լինելոց
որդիներին,
եթէ
վերջապէս
հասկացած
էին,
թ
բէն
սրբելով
Արտասուքներ
Ադամայ
`
Գուրգուրում
էր
`
{լուսաթեւ}
Ճախրելով
շուրջը
նրա.
Եւ
բարբառով
դրախտային
Խօսու
կցեն
պատմուճան։
Յաթերս
կապոյտ
եւ
դուք
աստղունք՝
{լուսածըղիկք},
վառվառուն,
Արուսեկի
եւ
արփային
նաժիշտք
յաւէժ
ի
մարդ
դարձած
կառավարութիւններով,
մթնացնում
է
այն
{լուսակամարը},
որ
կապել
էին
նորա
վրայ
Գէօթեն,
Շիլլէրը,
Լութե
ւքը,
այլեւ
հալածեց
հեղինակի
գլխից
այն
կախարդական
{լուսակամարի}
երեւոյթը,
որի
մէջ
մի
քանի
մարդերի
աչքում
պատկերա
է,
Բայց
հայ
ազգի
գառները,
Սորա
հօտը
{լուսակիզն}
է.
Ի՞նչ
էր
քուրմ
Հոթորինը:
Գօ
Բե՛ր,
ասել
նաեւ
կնճիռն,
Այլ
գիտութիւն
{լուսակիր}
Բարձ
վաղ
ուրեմն
զկրճիմն:
Եւ
որոց
ոչն
ստ
պահանջման
հանգամանաց
վիպասանութեան"։
Ասես
թէ
{լուսահոգի}
Խապառաճին
Կըկռիկեանի
հետ
է
կռվում.
"
կը
քննեն,
1851,
Յունուար
*
*
*
Մի՛
այլ
յաստեղս
{լուսաճաճանչս}
Ուրանիա
սիգասցի
Զհրավառ
զիւր
լեգէոն
յոլորտս
երկնի
աստիկ
վարագոյր
Շիւ
՚ի
ծուէնս
պատառոտէ
նորա
գուպար
{լուսաճեմ},
Արի՛ք
զսոսա
որք
երկնեցիք
լուսատեսիլ
զուարթունք
Մա՛հ,
մի՛
մօտեցիր
սուրբին:
Հուր
{լուսաճեմ}
նշանը
վառ,
Էջմիածնից
Օշական
Դագաղին
վ
երեկոյ,
առաւօտ,
Խաղաղ
ու
զով
գիշերներ
Եւ
ցերեկը
{լուսայորդ},
Ծառ,
տո՛ւնկ
դալար
եւ
աճող,
Ծաղիկ
քնքուշ,
գեղ
քից,
ընկած
էր
սոֆայի
վերայ:
Մեր
հաշուով
առաւօտը
{լուսանալու}
վերայ
էր:
-
Մռայլագոյն
տէր,
-
ասաց
վէզիրը,
կ
անգամն
ծեծէ,
ջուրն
հանէ,
մէկ
գիշեր
աստխին
թիր
{լուսանայ}
նէ,
լատով
քամէ,
ջուր
խմէ:
ի
ձեռն
եղբօր
իմո
ոլոր
թղթերը,
աշխարհագրական
քարտեզները
եւ
մի
քանի
{լուսանկար}
պորտրեներ:
Գործս
ավարտելուց
հետո
ես
պատիվ
ունեցա
բ
տպելով
մեր
Վեհափառ
Կաթողիկոսի
պատկերը,
համեմատ
{լուսանկար}
օրինակին,
որ
ստացուել
էր
Կոստանդնուպօլսից,
շնոր
՞
արդյոք
համալսարան:
Նա
վաղուց
է
խոստացել
ինձ
իր
{լուսանկարը}
(փոքրադիր):
Ողջունիր
իրեն
եւ
հորը,
եւ
եթե
նկա
հետ,
եւ
որ
նա
խոստացավ
ինձ
համար
ճարել
Ֆեդենկայի
{լուսանկարը}:
Ողջունեցեք
երկու
սեռի
բոլոր
բարեկամներին:
Բ
ս
տէր,
իշխան:
Եւ
զի՞
պիտին
ինձ
պսակք
{Լուսանորոգք}
եթերին,
Քերովբէից
ի՞նչ
բանակք,
Յի՞նչ
ելին
պատմում
է
այս
բանը
իր
գրքի
57-դ
գլխում,
որի
{լուսանցում}
կարդում
ենք
հետեւեալ
հեղինակների
անունները,
որոն
մարդը
գա
նը:
[Նամակի
կողքին
առաջին
երեսի
{լուսանցքի}
վրա
ավելացրած
է].
Սիրելի
Խազարոս
եղբայր,
ով
ի
սէր
ազգին
մերոյ
չխնայել
յաշխատութիւն
Ձեր:
[
{Լուսանցքում}
`]
Ի
մասին
կտակարարութեան
Սարգիս
Ծատուր
Աղաելեանի
Արարածոց
տէր,
իշխան:
Ինչի՞ս
են
պէտք
ինձ
պսակք,
{Լուսապաճոյճ},
օդային,
Է՞ր
հրեշտակաց
այս
բանակ
Եւ
զօրութիւնք
չէր
ուսել,
որ
նորան
անծանօթ
էր.
այսքան
պարզ
եւ
{լուսապայծառ}
ճշմարտութիւնը
չեն
կարողանում
այդ
պարոնները
դեռ
իս
իր
արբած
Կոյսը
իջնում
է
պարտէզ...
Թիթեռի
պէս
`
{լուսառեչ}
Ծաղկէ
ծաղիկ
թռչելով
Փունջեր
քաղում
`
ցօղի
մէջ
Ի
կարելի
է,
Դուք
աշխատող
կլինիք
Ձեր
ազգասիրական
եւ
{լուսասիրական}
հոգովը,
ես
իսկույն
կգրեմ
բանի
որպիսությունը,
մի
այժմ
մարդիկ,
որ
կարող
էին
հազար
անգամ
լավ
գրել,
{լուսավոր},
ճշմարիտ
եւ
մաքուր,
քան
թե
մի
վենետկեցի
աբեղա:
րողություն
բարոյապես
առնիլ
այդ
բաները
հազար
անգամ
{լուսավոր}
գաղափարներով,
քան
թե
պապական
մոլակրոն
եւ
նախապաշ
ղաքի
երեսփոխանք,
պիտի
երեւին
թե
Հնդկաստանի
հայոց
{լուսավոր}
հասարակության
եւ
թե
անգլիական
մեծամեծների,
պիտի
կել
հայկական
կենդանի
խոսքը։
Խոսելով
հայերի
հետ՝
{լուսավորել}
նրանց,
եւ
լուսավորելով՝
սովորեցնել
նրանց
խոսել
ոսքը։
Խոսելով
հայերի
հետ՝
լուսավորել
նրանց,
եւ
{լուսավորելով}
՝
սովորեցնել
նրանց
խոսել,
հետեւաբար
մտածել:
Քան
ը
կանցնեն,
գարնանային
հովը
կփչի
եւ
արեւը
կծագի՝
{լուսավորելու}
եւ
ջերմացնելու
մռայլ
եւ
սառը
դեմքերը՝
հոգնած
երկ
ս
միտ
դնել
ազգերի
կարոտությանը
եւ
պիտույքին,
մեր
{լուսավորյալ}
վեհանձն
ժամանակումը,
բարձրահայաց
գիտությունը
ցած
ով
ունին
իրավունք
եւ
պարտական
են
նախանձավոր
լինել
{լուսավորյալ}
ազգերի
լավ
շնորհներին,
ընկերակից
լինել
հառաջադեմ
ալեր
կարդացին
հօտին
իւրեանց,
հոգեւորք,
որք
վասն
{լուսավորութեան}
եւ
վերանորոգութեան
ազգաց
իւրեանց
ելին,
ի
վերջէ
՚
.
Նազարյանցն
ամսույս
տասնիննից
խնդիր
գրեց
ազգային
{լուսավորության}
նախարարին,
որի
հետ
միասին
ուղարկեց
եւ
տպելի
օրագ
վորեիք,
այլ
եւ
բոլոր
հայոց
ազգը,
որ
չունի
ոչինչ
{լուսավորության}
հնար:
Այս
հիման
վերա
ես
խնդրում
եմ
Ձեզանից
չխ
ինչ
ենք
եւ
ոչինչ
գործ
չենք
կարող
հառաջ
տանել
ազգի
{լուսավորության}
եւ
դաստիարակության
համար:
Այժմ
ժամանակ
է,
որ
ծո,
առանց
այդպիսի
պատճառների
եւս,
շատ
սեր
չունի
{լուսավորության}
վերա,
բայց
այդպիսի
բամբասանքներ
լսելով
սորանից
ե
ապետ
Այվազովսկին
գանգատավոր
է
առ
նախարարն
Ազգային
{լուսավորության},
որպես
թե
"
Հյուսիսափայլի
"
հարուցանում
է
ժողովո
ը
բոլոր
հոգեւորականության
անունի
տակ:
Ազգային
{լուսավորության}
նախարարն
հարցմունք
է
առնում
Ցենզուրնիյ
Կոմիտետից
ու
է
մեզ,
միայն
Լազարյանք,
որպես
թշնամի
ազգային
{լուսավորության},
եթե
ձեռքերից
գա,
ամեն
րոպե
կխափանեին,
բայց
հո
ավելի
շուտ
արտահայտությունն
է
քաղաքակրթության
եւ
{լուսավորության}
ցածր
աստիճանի,
որի
վրա
գտնվում
են
այդ
կրոնները
դ
Այն
հաճելի
համոզմամբ,
որ
մեր
ժամանակներում
{լուսավորության}
յուրաքանչյուր
ճշմարիտ
գնահատող
չի
կարող
առանց
համ
րպես
հայի
մտքի
եւ
զգացմունքի
բնական
օրգան,
որպես
{լուսավորության}
ու
գիտության
սանդուղքով
առաջ
շարժվելու
արմատական
սիրտը,
կամ
թե
ուրանալ
յուր
կյանքի
խորհուրդը,
եւ
{լուսավորության}
աղբյուրի
մոտ
նստած,
միշտ
ծարավի
գտանվիլ:
երին.
ուրեմն
եւ
մի
ազգ
առանց
մտավոր
եւ
բարոյական
{լուսավորության}
չէ
կարող
պահպանել
ո՛չ
յուր
լեզուն,
ո՛չ
յուր
եկեղ
ի
անունը
թող
առաջինը
լինի
յուր
ազգասիրութենովը
եւ
{լուսավորություն}
սիրելովը
քան
թե
այլ
քաղաքներ:
Սիրական
եղբայր
ան
այդպիսի
աշխատությունների
խորհուրդը,
բարոյական
{լուսավորություն}
եւ
կրթություն,
եւ
որովհետեւ
այդ
բանի
գլխավոր
նյո
ամար
դյուրանցանելի
ուղի
բանալ,
առանց
որի
ամեն
մի
{լուսավորություն}
եւ
ամեն
մի
ազատագրում
(эмансипация)
անիմաստ
է:
ութենով
կնիկմարդու
նման
գործ
կատարելուց:
Աշխարհի
{լուսավորությունը}
ծայրն
է
դասած,
եւ
մի՞թե
մենք
այնքան
անարգ
մարդիկ
:
Հերի՛ք
է,
սրբենք
մեր
վերայից
այն
ամոթը,
թե
{լուսավորությունը}
մեր
ազգի
մեջ
պիտո
է
փտած
պապական
աբեղաների
ձեռքով
արաշրջանի
սկզբին,
երբ
այնքան
էին
քաղաքակրթված
եւ
{լուսավորված},
որ
ամենայն
պարզությամբ
հասկանում
էին
իրենց
գործ
տասարդ
սերնդի
դաստիարակներ,
պետք
է
ծանոթանան
մեր
{լուսավորված}
դարի
առաջադիմության
հետ
եւ
օգուտ
ու
առողջ
հայացքն
է
նորա
գուպար
լուսաճեմ,
Արի՛ք
զսոսա
որք
երկնեցիք
{լուսատեսիլ}
զուարթունք,
Աստղունք
ահա՛
՚ի
Հայաստան
լոյս
նշողե
օտեան
արուսեակ։
Ոչ
արբանեակ
ասեմ
արփւոյն
էականին
{լուսատիպ},
Իմանալի
այլ
արեւուն
ոսկետեսիլ
կարապետ,
Որ
ո՛չ
ահարկու,
Իսկ
Նիկողայոսի
անունը
արեւից
վեր
{լուսատու}:
ԱՐԲԱՏ
Ցնծա՛յ,
Արբատ,
ուրախացի՛ր
Գերմանիոյ
եւ
բոլոր
ցամաքահողի,
իրաւամբ
համարուած
{լուսատու}
ճրագը:
Այո՛,
մի
րոպէ
փայլատակեց
Հենրիկոս
IV
:
Դու
կորցրեցիր
քո
առաջին
փառքը,
եւ
շիջուցիր
քեզ
{լուսատու}
ճրագը։
Կորցրեցիր
քո
օրէնքի
պաշտպանը
եւ
քո
բարեբա
հակասութիւն
ունէին
կանթեղի
գաղափարին:
Նոյնպէս
եւ
{լուսատու}
միջատներից
առաջացած
կամ
վերջապէս
մի
մարդու
ձեռքով
.
Որպէ՞ս
նմա
շող
փայլակեալ
Զոր
հատանէ
{լուսատունն}.
Որպէ՞ս
ստրուկ
թոպեալ
ի
գանս
Որպէ՞ս
մի
տարով
եւս
ծերացանք...
Նոր
տարու
առաւօտը
հազիւ
{լուսացած},
եւ
ահա
Նոր
տարի
շնորհաւորողքը
գլուխ
կոտրելով
չա
ան
ժամերգութիւն,
ուրեմն
սատանայի
համար
առաւօտ
էր
{լուսացել}:
Ա
Ճռճռացին
սատանայի
ննջարանի
երկաթեայ
ժանգո
Ա.
1858
թուականի
մայիս
ամիսն
էր:
Դեռ
նոր
{լուսացել}
էր
առաւօտը,
դեռեւս
նոր
վեր
բարձրացել
էր
արեւը
հո
ջնորդութեամբ,
որոնց
համար
գիշեր
էր
եւ
դեռեւս
չէր
{լուսացել}
բանական
լուսաւորութեան
գեղեցիկ
առաւօտը,
որ
տակաւ
ցյալը,
երբ
ջերմ
ընկերական
շրջանում
գիշերներ
էինք
{լուսացնում}.
ո՞ւր
են
այժմ
մեր
անատոմա-պաթոլոգիական
եւ
ֆիզիկո
Արուսեկի
եւ
արփային
նաժիշտք
յաւէժ
իբր
հարսունք,
{Լուսացնցուղ}
բոլորեցէք
կաճառ
զնոքօք
բիւրեղեան,
Զի
Հայաստան
մի
պատրաստել
կրթեալ
եւ
խելացի
քաղաքացիք,
գիտուն
եւ
{լուսաւոր}
վաճառականք,
բանագէտ
երկրագործք,
հմուտ
բնագէտք,
իսամեռ
ընկած,
իւր
խաւար
շրջակայքից
պիտի
նայի
այդ
{լուսաւոր}
եւ
առատ
սեղանին՝
առանց
վայելելու
նորան,
Նախիջեւ
մշակ,
բայց
մեր
լեզուն՝
կոկ
կանոնաւոր
եւ
ամենայն
{լուսաւոր}
միտք
եւ
գաղափար
հասկացնելու
յարմարաւոր:
Ի՛նչ
ասե
Հասարակ
ժողովրդից
կազմւում
է
ազգութեան
մեքենան.
{լուսաւոր}
մարդիկ
կարող
են
եւ
պարտական
են
միայն
ուղղութիւն,
երով
պիտի
ներս
մտանէին
ազգի
զաւակների
մէջ
զանազան
{լուսաւոր}
գաղափարք:
Ազգային
չենք
ճանաչում
այն
դպրոցը,
ուր
..................
Անգլիայի
պէս
հզօր
եւ
{լուսաւոր}
տէրութեան
մէջ
գիւղական
քահանան
զրկւում
է
իւր
ծուխ
նդդէմ:
"
Ազգութիւնն
է
միակ
հնարը
դէմ
դնելու
նաեւ
{լուսաւոր}
բռնակալութեան,
եթէ
միայն
բռնակալութիւնը
կարող
է
ւց
յետոյ,
պարտական
է
իւր
ուսումնական,
ազգասէր,
{լուսաւոր},
ճշմարտասէր
եղբայրների
խորհրդակցութեամբ
կազմել
մ
ոչինչ
մարդու
Ոչինչ
վնաս
տուած
չէ.
Այն
{լուսաւոր}
բակն
է
նորա
Առաքինի
գործքերը.
Աղօթք
ա
ր
դպրոցներ,
ուսումնական
ընկերութիւններ,
զանազան
{լուսաւոր}
գաղափարներով
հարուստ
շարունակ
օրագրութիւններ,
այ
բան
չ'գիտէին։
Բայց
մի՞թէ
չ'կան
մեր
Ազգի
մէջ
նաեւ
{լուսաւոր}
մարդիկ,
որոնց
դատաստանի
առաջեւը
պատճառ
ունէին
կա
իւն
չունենալով,
համարձակուի
մտածել,
թէ
ինքը
եւս
{լուսաւոր}
ազգերի
կարգումն
էր
աշխարհի
երեսին,
կամ
թէ
նորա
գ
աւոր
պաշտօնատարները
եւ
ո՛չ
վերակացուի
օգնականները
{լուսաւոր}
կամ
թէ
ազգի
օգտի
վերայ
մտածող
անձինք
էին:
Եւ
եթէ
ամիտ
էին
գովելու՝
յարգելով
եւ
անմոռաց
զարմանալով
{լուսաւոր}
եւ
ողջամիտ
խօսքերի
բղխելու
վրայ,
հրապարակներում
մանաւանդ
լինելու
էր
նոցա
համար
բանալի
մի
այնպիսի
{լուսաւոր}
տաճարի,
որի
լոյսը
բաւական
էր
ցրուել
Հայաստանի
աս
ագիրը,
որ
դուրս
է
տալիս
Թիֆլիզում
մեր
գիտնական,
{լուսաւոր},
եւրոպացի
եւ
մեծաքանքար
Մանդինեանց
տէր
Ստեփանը:
աւելի
ճշդութեամբ
կատարւում
են,
բայց
ոչ
մինը
այդ
{լուսաւոր}
մարդերից
պահանջողութիւն
չունի
գուշակողական
պատուա
ուշակը
Շահումեանցի
հետ
ծանօթանալուց
յետոյ
մի
քանի
{լուսաւոր}
գաղափար
ստացել
էր,
որոնց
եզրակացութիւնը
թոյլ
չէր
խապաշարմունքից
ազատուելու
համար
հերիք
չեն
մի
քանի
{լուսաւոր}
գաղափարներ,
այստեղ
հարկաւոր
է
հիմնաւոր
դաստիարակ
նէ
Շահումեանցի
մէջ
իւր
կեանքի
ընկերը,
մի
ազատ
եւ
{լուսաւոր}
սիրտ,
որ
կարելի
էր
սիրել
եւ
պաշտել:
Հազիւ
թէ
ան
արեւը
ծագելուց
յետոյ,
մանաւանդ
այն
օրից,
երբ
{լուսաւոր}
կերպով
եւ
հոգու
գիտակցութեամբ
հասկացան
Քրիստոնէու
եր
եւ
Վարդապետներ,
գիտուն
եւ
խելացի
եպիսկոպոսներ,
{լուսաւոր}
Կաթողիկոսներ,
որ
կարող
էին
հայր
դառնալ
ազգին,
խնա
],
եւ
այն
վասն
է՞ր.
ո՛չ
վասն
բեղմնաւոր
մտացն
եւ
{լուսաւոր}
տեսութեանցն,
[այլ]
առ
հարթութեան
[հնախօս
ոճոյն՝
ուտ
նորոյ
աշխարհի,
ծաղկեցան
եւ
ծաղկին
օր
ըստ
օրէ
{լուսաւոր}
եւ
պայծառ
հայեցողութեամբք
ի
բնաւս:
Այսու
իսկ
օտա
ոց
հետեւողաց
առողջ
բանի՝
ի
կազմել
զնոր
դարագլուխ
{լուսաւոր}
մատենագրութեան
մերկացեալ
զխաւար
տեսութիւն
դպրոցակ
ասիրութեան,
որով
ի
մի
հոգի
եւ
ի
մի
կամս
բոլորեալ
{լուսաւոր}
մտածողացն՝
ձգտեսցին
այնուհետեւ
բերել
յանձինս
իւր
ւնն,
առանց
յղկելոյ
զտեսողութիւն
նորա,
վասն
զի՝
{լուսաւոր}
մտածութիւն
է,
որ
նախակարգէ
զխօսս.
նա՛
է,
որ
տա
ս
առ
այլս
տեսանեմք,
զի
որպէս
ըստ
մեզ,
սապէս
ըստ
{լուսաւոր}
կարծեաց
այլոց,
աղբիւր
բանաստեղծութեան
ճանաչէ
քաղ
ան
ոճով:
Թող
քրքրեն
ընդհանուր
դպրութեան,
նոր
եւ
{լուսաւոր}
ազգերի
քաղաքակրթութեան
պատմութիւնը,
այդ
քաղաքակր
ողութիւնը
եւ
այլ
հազար
ու
մի
բան,
որ
գալոց
աւելի
{լուսաւոր}
ժամանակը
պիտի
աշխատէր
քերել
այդ
բոլորը:
Թէ
մինչե
՚ուզէի՞ն
որ
աւելի
ասենք.
ահաւասիկ.
ուրիշ,
նաեւ
{լուսաւոր}
ասուած,
ազգերի
բարոյականութիւնը
(ազգ
ասելով
հաս
է
հայոց
ազգի
բարոյականութիւնից:
Մենք
կարդում
ենք
{լուսաւոր}
աշխարհներում
գործուած
յանցանքների
եւ
ոճիրների
վիճ
ը
կարելի
էր
քննել
նորա
կրօնից.
պատճառ,
որ
որքան
{լուսաւոր}
էր
ազգը,
այնքան
մաքուր
էր
եւ
նորա
կրօնը,
այնքան
ափարներ
գիտութիւնների
վերայ,
որպիսի
տեսողութենով
{լուսաւոր}
էին
եւրոպայի
բարեբաղդ
բնակիչքը։
Միտքը,
բանականո
ւ
լինելում։
Ոչ
միայն
մեր
ազգի
մէջ,
այլ
նաեւ
շատ
{լուսաւոր}
ազգերի
մէջ,
սրտի
անխարդախ
եւ
անկեղծ
խոստովանութի
ւազանների
վերայ:
Այդ
ժամերում
բիւրաւոր
ճրագներով
{լուսաւորած}
ապարանքը
խաւար
էր
այժմ...
Հազար
յիշատակներ
ե
այկեան
զաւակք
՚ի
քեզ
յօդս
Թեւապարեն
ճախրեն
՚ի
վեր
{լուսաւորաց}
՚ի
կայան,
Թագ
կապեսցեն
նոքին
փառաց
՚ի
քոյդ
գլուխ
ւթեանը
բերանով,
Թէ
քո
կեանքն
էլ
պիտի
անցնի
{լուսաւորաց}
կանոնով:
ԲԱՆԱՍՏԵՂԾ
(Նմանութիւն)
Քանի
րուի՛ն
այդ
տեղում
բնակվողքը,
կամ
ուրիշներին
պիտի
{լուսաւորե՞ն}
։
Եւ
դու,
Տէ՛ր,
եւ
այս
մի
բանը
չես
իմացած,
բանաստեղծներից,
եւ
թէ
նորա
գործերը
արժանացած
են
{լուսաւորեալ}
աշխարհի
համակրութեանը,
բայց
Լամարթինի
գործերը
առ
եւ
երբեմն
հրեշտակ։
Այժմ՝
այս
մարդասէր
դարում,
{լուսաւորեալ}
աշխարհը
նայում
է
կանանց
վերայ
որպէս
մարդու
վերայ
շխարհում
բնակուող
մեր
եղբայրներին,
որոնք
այսպիսի
{լուսաւորեալ}
ժամանակում,
բան
ու
գործ
թողած,
ընկնում
են
այդ
վ
յց
բերելով
Հայոց
կրակապաշտութեան,
ապացուցանում
է
{լուսաւորեալ}
աշխարհի
առաջեւ,
որ
բնաւ
իսկ
գաղափար
չունի,
թէ
ի
ւմար
հնարից:
Դիցուք
թէ
անցածը
անցել
է,
բայց
այս
{լուսաւորեալ}
ժամանակումս,
մինչ
ամենայն
տեղ
մեր
սիրելի
ազգի
մէ
ենք,
նեղ
է
նոցայ
հանդէսը
այդ
բանում,
եւ
այժմեան
{լուսաւորեալ}
ազգերից
ո՛չ
մինը
չէ
հասել
իւր
լուսաւորութեան
ներկ
իրական
անօթոցս,
արեամբ
չափ
ճգնի
անձնիւր
յանդամոց
{լուսաւորեալ}
ազգաց:
Ազգ
հայոց
կորուսեալ
զթագ
եւ
զգայիսոն
այեացքի
պարզութիւնը
կամ
պղտորութիւնը։
Եւ
այժմեան
{լուսաւորեալ}
ազգերի
մէջ
այնքան
ծաղկած
է
կրիտիկայն,
որ
համարձա
ու
կցկտուր
լեզուի
ձեւերովը։
Ամենայն
որեւիցէ
{լուսաւորեալ}
ազգերի
մէջ,
չնայելով,
որ
մատենագրութիւնը
ժողովր
Այսպիսի
գործարանում
ծառայող
անձինքը
պէտք
է
լինէին
{լուսաւորեալ},
անփառասէր,
եւ
ազգի
բարեբախտութեան
վերայ
միայն
իմանալով,
թէ
մինչեւ
գործարանումը
մի
բարոյական,
{լուսաւորեալ},
եւ
ազգասէր
անձը
չկարգուի,
նա
միշտ
անարդիւն
կը
որեալ
տեսութիւն
էր
կելոց
ի
նախնի
դարս,
այժմ
իկ
ի
{լուսաւորեալ}
19-րդ
դարում՝
նախատինք
էին
անլուանալի,
որոց
սով
,
մի՞թէ
արժան
իցէ
հնաuիրացդ
[հրաժարեալ՝
ի
շաւղաց
{լուսաւորեալ}
եւրոպէականաց,
լիբրեւ
ի
ժանտախտէ
խոյս
տալ
ի
գրելո
ն
հնախօս
լեզուին
առ
շինութեամբ
նորոյն,
ուսցուք
ի
{լուսաւորեալ}
ազգաց,
եթէ
չզօրեմք
մեզէն
ճանաչել.
զի՞նչ
այլայլո
ր
տեսանի
եւ
ճշմարտութիւն
մի
այլ.
ամենեւին
օտար
ի
{լուսաւորեալ}
հոգւոյ
մերումս
ժամանակի,
թէպէտ
յոյժ
ազգակից
խաւա
ան
կենցաղս:
Ո՜վ
տղայամիտ
դատողութեանդ,
եւ
ո՞վ
ի
{լուսաւորեալ}
հայոց՝
որոյ
քննեալ
եւ
մաղեալ
իցէ
զհինն
դպրութիւն
նքեան
զսննդարարն
զայն
հիւթ,
զորպիսի
պահանջէ
դարս
{լուսաւորեալ}
՝
առ
ի
պահպանել
ըստ
կարի
զկենդանութիւն.
բանականո
անուանել
զայն
պատմութիւն:
Ուսանիմք
առ
հասարակ
ի
{լուսաւորեալ}
ազգաց,
եթէ
պատմութիւնդ
անուն
պարտի
անշուշտ
ունել
յաւէտ
ամօթն
եւ
խայտառակութիւն
զի
թէ
անտեղի
էին
առ
{լուսաւորեալ}
ազգս
ապացուցանել,
թէ
գիշերն
խաւար
է,
իսկ
տիւն
լ
ծութեամբք
ըստ
պիտոյից
հանգամանաց:
Լուսաւորութիւն
{լուսաւորեալ}
ազգաց՝
գինք
են
անդուլ
ճգանց,
կամ
թէ
լաւ
ասե՝
գ
ց
եւ
պարտաւորելով
նորան,
իրաւունք
է
ստանում,
որ
{լուսաւորեալ}
աշխարհը
պատուէ
իւրեան,
որովհետեւ
չէր
կամեցել
իւր
զգը
ինչպէս
նաեւ
ամէն
ազգ,
եթէ
հանենք
նոցայ
միջից
{լուսաւորեալ}
բաժինը,
հաւատում
է
կախարդութեան,
խնդիրը
այդ
չէ
պատշաճների
մէջ
եւ
որի
տակ
տնքում
է
այսօր
նոյնիսկ
{լուսաւորեալ}
Եւրոպան:
Ծաղկազարդ
կիրակին
առհասարակ
մեծ
աջ
Մեղուն
"
ուսումնական
լրագիր
է,
որով
յոյս
ունի
նա
{լուսաւորել}
Հայոց
ազգը:
Այս
տեղ
չկարողացայ
ես
ծածկել
իմ
ական
չէին
Հայաստանին,
այլ
շտապել
են
գալ
Հայաստան
{լուսաւորել}
եւ
այլն,
եւ
այլն"։
Ցանկալի
էր
լսել
Պ.
Իսահակե
ղ
աշխատին
դպրոց
շինել,
աշակերտ
հասուցանել,
ազգը
{լուսաւորել}:
Վանքերի
սաղմոսերգութիւնքը
հանդէս
չունին
ազգային
անկիրթ...
Մինչեւ
այժմ
չե՞ս
հասկցել,
որ
աշխարհը
{լուսաւորել}
է
եւ
չէ
կարող
այլեւս
բռնութեան
տանել...
-
Մ
ութեան:
Եւ
մի՞թէ
կարող
է
արտաքին
հոգաբարձութիւնը
{լուսաւորել}
եւ
կրթել
մի
ահագին
բազմութիւն,
եթէ
այդ
բազմութիւ
ենայն
զհասկանալի
եւ
զիմաստալից
գործս
որք
նկրտին
ի
{լուսաւորել}
զմարդիկ,
անտես
առնել
եւ
չտպել
երբեք:
Այսու
կարկ
ւ
կը
ճանաչէ
այս
սիրու
խորհուրդը
այն
ժամանակ,
երբ
{լուսաւորել}
էր
իւր
հոգին
եւ
աճեցուցել
էր
Աստուծուց
ստացած
քան
տրաստել
վասն
զաւակաց
իւրեանց
զսեպհական
հնարս
առ
ի
{լուսաւորել}
զնոսա,
զի
լոյս
ցոլացեալ
յօտարաց
չար
է,
քան
զսեպ
հեղինակք,
թէեւ
լինէր
նա
երկնային
ոք
եւ
անձն
առ
ի
{լուսաւորել}
զհայրենակիցս
պատարագեալ,
ի
վերայ
այսր
ամենայնի
ն
կիցս
մեր
ոչ
վերջանամք
յառաջ
բերել
եւ
զայս
զի
առ
ի
{լուսաւորել}
զմանկտին
հայկական
սեպհական
լեզուախօսութեամբ,
պէտ
չենք
ուզում
կործանել
գիտութիւնքը,
այլ
ուզում
ենք
{լուսաւորել}
նորանց
եւ
ստոյգ
հիմք
տալ
նոցայ:
Մեր
հակառակորդքը
ններն
են,
որ
19
երրորդ
դարու
մարդերը
կամենում
են
{լուսաւորել}
5
դարու
լեզուով,
ուրեմն,
մատենագրութիւն
ասելով
անացնել,
քան
այդ
ժանգոտած
լեզուով
նոր
ժողովուրդը
{լուսաւորել}
։
Խնդրում
էինք,
եթէ
միայն
կը
պատասխանէին
մեզ
այդ
սութեան
կարող
էր
մտածել
եւ
խորհիլ,
որ
սեպհական
է
{լուսաւորելոցն}:
Զի՞նչ
արդեօք
կարէ
բարբառիլ
դժբաղդ
լեզուն՝
աղաչ
գիտութիւն
լոկ
հայկականին,
կարող
էին
ի
համարի
գոլ
{լուսաւորելոցն},
եւ
յայնժամ
եւս
չէր
արժան
դեգերեցուցանել
զմանկտի
ան
կորստեան:
Այսպէս
են
այժմուս,
մեր
ամենեցուն,
{լուսաւորելոցս}
Հայոց,
վկայութիւն
սրտի
!ւ
ի
վերայ
վկայութեանս
այ
Եւ
ամենայն
ծնող,
որ
հնար
ունէր
դաստիարակելու
եւ
{լուսաւորելու}
իւր
զաւակը
եւ
չէր
գործ
դնում
այդ
հնարը
կամ,
անհո
որ
մենք
Մեսրովբ
դառնանք,
քարէքար
ընկնենք՝
ազգը
{լուսաւորելու},
վերջապէս
Փարպեցու
եւ
Խորենացու
նման
մուրացկանու
տակ
իրաւունք
ունին
մարդիկ
եւ
մահ
ենթադրել:
Ազգը
{լուսաւորելու}
գաղափարը
այն
ժամանակ
միայն
կարող
է
իրագործուիլ,
որ
աշխարհից
աշխարհ
գնացել
էր
բան
ուսանելու,
ազգը
{լուսաւորելու}
համար,
լսելով
այս
մահաձայն
աղեղների
դռնչիւնքը,
Մխիթարի
բուն
խորհուրդը՝
միաբանութիւն
կազմել
ազգը
{լուսաւորելու}
համար,
այլ
այսքանը,
թէ
այլապէս
չյաջողեցաւ
նորան
լեզուով,
սուտ
է
եւ
զուր
ամեն
ջանք
ու
վաստակ
ազգը
{լուսաւորելու}
։
Հին
լեզուով
ոչինչ
չի
յառաջանայ.
եթէ
յառաջացող
ւ.
Պատճառ,
որ
ասւում
է
լսուելու
համար։
Ազգը
{լուսաւորելու}
համար
հարկաւոր
չէր
ոտանաւորներ
եւ
ոչ
խրթին
եւ
հին
մք
են,
զի
Աբբայեանք
գիրս
նորանորս
հանեն
եւ
զազգն
{լուսաւորեն},
դուք
զի՞
գործէք,
դատարկք
եւ
փասքուսք
վայրավատի
այց
նոյնպէս
պայծառ,
դու
նոյն
սառնութեամբ
Կը
{լուսաւորես}
արիւն
ու
սուրը,
Ե՛ւ
սպանուածին,
ե՛ւ
մարդա
ած,
որով
յայտնում
է
եղբայրս
հօրս
վախճանելը:
Տէր
{լուսաւորեսցէ}
հոգին:
8-ին
պատասխան
գրեցի,
որ
կ՚երթայ
վաղը:
1
եմ,
որ
եպիսկոպոսները
եւս
այնպէս
իմանան:
Աստուած
{լուսաւորեսցնէ}
քո
հոգին,
Սիմոն
վարժապետ,
եթէ
դու
չլինէիր,
եթէ
նուցիր
լինել:
Արեգակը
դուրս
գալով
ամպերի
տակից,
{լուսաւորեց}
երկնքի
երեսը:
Ծովի
խաղաղել
էր:
Թէպէտ
մեք
կորուս
ւարի
մէջ
դուրս
գալով
այս
բոցը
սատանայի
կոկորդից,
{լուսաւորեց}
նորա
բերանը
եւ
կոկորդի
մի
մասը,
ուր
որպէս
մատենա
նորհին
իւր
առաքինական
գործերով,
ուրեմն,
պիտոյ
է
{լուսաւորէ}
եւ
հարստացնէ
իւր
բանականութիւնը,
պիտոյ
է
ուսանի
հ
ցնդաբան,
Զո՞յր
զկուրացեալ
հոգւոյ
ակունս
չ՚
{լուսաւորէ}
անաղօտ.
Զյիմարութիւնդ,
յորում
թխսես,
նա
փ
է
նա
այն
բանական
հոգին,
որ
ստացել
էր
Աստուծուց,
{լուսաւորէ}.
եթէ
նա
այն
մտքի
անդաստանը,
որ
նոյնպէս
Աստուծոյ
աւորին
որդիք
Հայաստանի
ցորչափ
կանն,
եւ
մինչ
արեւ
{լուսաւորէ}
զնոսա
յանզուգական
բարերարս
իւրեանց
համաթուել,
թէ
թէ
ոչ,
ի՛նչ
փոխարէն
պիտի
տայինք
արեւին,
որ
մեզ
{լուսաւորէր}:
Զոհի
սկզբունքը
անարգում
է
մարդկային
արժանա
ոսկետեսիլ
կարապետ,
Որ
ո՛չ
մասամբ
լուսոյ
արփւոյն
{լուսաւորի}
փայլածու
Եւ
ստուերաւ
հողագնտոյս
ո՛չ
մատնէ
զլոյսն
թակարդես
ի
ծուղակ.
Դմա
թոյլ
արա
գարունագեղ
{լուսաւորիլ}
հոգւով
օ՜ն,
Քան
յորոգայթ
ցանցել
յիմար
խենէշ
ուղիկոսի
մասին
եւ
կրօնաւոր,
առաքինի
եւ
Հայոց
մեծ
{լուսաւորիչ}
տէր
Սահակի
եւ
ուրիշ
շատերի
մասին,
որոնք
վախճանեց
նից
յետոյ։
Մենք
այսքանը
գիտենք,
որ
Հայոց
Մեծ
{լուսաւորիչ}
Ս.
Սահակը
կնքեց
իր
մահկանացու
կեանքը
439-ի
սեպտե
Այստեղ
քանի
անգամ
քարոզ
տուեց
նա
Ղալաթիայի
Սուրբ
{Լուսաւորիչ}
եկեղեցումը,
ուր
օրէ
օր
բազմացան
նորա
լսողքը։
Ար
տոսից
2107
տարի
յառաջ,
ուրեմն՝
2428
տարի
նախքան
{Լուսաւորիչը}:
Նորանից
յետոյ
Պարոյր
նահապետի
թագ
կապելով
Քրիստ
.
Գ.
համ.
12։
Թէ
մեր
բազմերախտ
եւ
առաքելանման
{Լուսաւորիչը}
ամենայն
նախանձայուզութեամբ
հետամուտ
էր
երբեմն
քար
),
ուստի
վկայ
ենք
կանչում
Ագաթանգեղոսը,
ուր
Ս.
{Լուսաւորիչը}
ասում
է.
"
Քանզի
եւ
ասէր
իսկ
Իմաստունն,
թէ
նախա
Լուսաւորչի
ձեռքով,
ծագում
էր
յունական
աղբիւրից:
{Լուսաւորիչը}
մեծ
եռանդով
քրիստոնէութիւնը
վերստին
հաստատելով
Հա
կերպով
պատասխանում
էր
ինձ,
թէ
"
երբ
սուրբ
Գրիգոր
{Լուսաւորիչը}
գնում
էր
այդ
սարի
գլուխը,
գիշերային
առանձնութեան
դութեամբ
դարձեալ
պիտի
մեկնուի
այդ
կրակը,
էլ
ո՞ւր
{Լուսաւորիչը}
թողած
գնանք
մի
սուրբ
Հելմոսի
քամակից,
որին
բնաւ
հիմնի
ի
բանն՝
"
զի
յիմմէ
անտի
առնուցու
",
կամ
ի
{Լուսաւորիչն}
"
Հայր
յանձն
է.
Որդի
՚ի
Հօրէ.
իսկ
Հոգին
սուրբ
՚
բաշխների
աչքից,
նոքա
այդ
բոլորը
դասում
են
երկնքի
{լուսաւորների}
կարգը:
Այս
միջոցին
ապստամբութեան
դեւը
թռաւ,
մենք
աչքի
տակ
առնուինք
բնութեան
մէջ
(բացի
երկնքի
{լուսաւորներից}
)
եղած
բոլոր
կրակները
կամ
լոյսերը,
քննէինք
նորան
յստեղից
այնտեղ
հալածական
արին
նորան։
Չէ՞
որ
նորա
{լուսաւորող}
եւ
տգիտութիւն
հալածող
գրքերը
տգիտութեամբ
Փաթաղիկէ
ելու,
եթէ
նա
աշխատի
նուիրաբեր
լինել
մարդկութիւնը
{լուսաւորող}
գանձանակին:
Այս
ամենայն
բանը
մարդ
կարող
է
առն
ւմ
էր
ամառային
տօթը:
Մի
մեծ
եւ
անծայր
սեղան,
{լուսաւորուած}
անհամար
մոմերով,
որ
տնկած
էին
արծաթի
եւ
շափիւղեա
անգամ
եւ
ցած
տեղերում,
շատ
անգամ
ծառերի
ճիւղերը
{լուսաւորուած}
են.
շատ
անգամ
մարդիկ
կարծել
են,
թէ
էրւում
են
կր
ան,
ապա
ուրեմն
մեր
ժողովուրդը
շատ
ժամանակ
է,
որ
{լուսաւորուած}
է,
եւ
մեք
սխալ
կարծիքի
մէջ
ենք.
պատճառ,
որ
եւր
է
միայն
բռնակալութիւնը
կարող
է
լուսաւորուիլ,
կամ
{լուսաւորուելուց}
յետոյ՝
յարատեւել
իբրեւ
բռնակալութիւն
",
-
կրկնո
է
նա
եւ
գեղեցիկ
չլինելով,
իր
ընդունակութեամբ
եւ
{լուսաւորութեամբ}
հարիւր
անգամ
նախընտիր
եւ
հարիւր
անգամ
պիտանի
լինե
նդեանցն,
կարին
յարուցանել
'ի
մեզ
զնոր
իմն
աւազան
{լուսաւորութեան},
որով
եւ
ապրեցուցանել
զգալոցն
ազգ
'ի
սպառնացեալ
մնականքը
հասկանալ
մեր
այժմեան
ազգային
պիտոյքը
կամ
{լուսաւորութեան}
մասին
բարձրացած
խնդիրները
եւ
անաչառապէս
դատաստան
նրութեան
քարը:
Այդ
պարոնը
ազգի
յետ
մնալու
պատճառ
{լուսաւորութեան}
կողմից
դնում
է
այն
բանը,
որ
բուն
հնարն
էր
նորա
յ
այ,
հոգ
տարած
լինէին
ազգի
զաւակների
կրթութեան
եւ
{լուսաւորութեան}
վերայ։
Եւ
ինչպէս
է,
որ,
այս
լուսափայլ
ճշմարտու
ելի
մեծ
ասպարէզ
կատարել
աշխարհի
երեսին,
հայկական
{լուսաւորութեան}
մէջ,
քան
թէ
բնութիւնը
կարողութիւն
էր
տուել
"
Մեղ
իտենական
դատապարտութեան
համար:
Այնտեղ,
ուր
չկայ
{լուսաւորութեան}
մի
աղբիւր,
ուր
չկայ
տղաների
եւ
աղջիկների
դաստիար
իւնը,
քանի
որ
կանգնեցնելու
չէ
մի
այդպիսի
աշտանակ
{լուսաւորութեան},
քանի
որ
դոցա
երեխայքը,
իւրեանց
անունները
հազիւ
չունի
Նախիջեւանի
մասին,
մանաւանդ
տեսանելով,
որ
{լուսաւորութեան}
սէրը
օրըստօրէ
արմատ
արձակելու
վերայ
է,
թէեւ
սակա
ցաւը
եւ
կսկիծը,
պատճառուած
իմ
սիրելի
ազգակիցների
{լուսաւորութեան}
մասին
անհոգութենից,
պիտի
գերեզման
իջուցանեն
ինձ
րանի
շէմքի
վերայ:
Այն
ուսումնարանը,
որ
կարող
էր
{լուսաւորութեան}
աւազան
դառնալ
մեր
ազգի
համար,
պիտոյ
է
ուսուցանէր
ճերմակը,
իսկ
եթէ
վառուի
ազգի
առաջեւ
Պրոմէթէոսեան
{լուսաւորութեան}
կրակը,
այն
ժամանակ,
անտարակոյս,
տեսանելու
է
ազ
նչեւ
որ
բարձրանայ
հայկական
մռայլոտ
հորիզոնի
վերայ
{լուսաւորութեան}
արեւը:
Եւ
այս
իրողութիւնը
հեռի
չէ
այժմուս.
թէ
"
այստեղ
ազգի
անցեալ
եւ
ներկայ
բարօրութեան
եւ
{լուսաւորութեան}
պատմութիւնը
գրելու
տեղը
չէ,
եւ
թէ
առանձին
պիտի
գ
չ
պիտի
գրէ.
ազգի
անցեալ
եւ
ներկայ
բարօրութեան
եւ
{լուսաւորութեան}
պատմութիւնը,
յետոյ
նորա՞
գործ
է
գրել
այդպիսի
բան
աւելի
մեծ
ասպարէզ
կատարել
աշխարհի
երեսին
հայկական
{լուսաւորութեան}
մէջ,
քան
թէ
բնութիւնը
կարողութիւն
էր
տուել
"
Մեղ
ք
մեզ
անփոյթ
չլինել
Հայոց
ազգի
յառաջադիմութեան
եւ
{լուսաւորութեան}
մասին:
Բայց
որպէս
մարդ
եւ
որպէս
քրիստոնեայ
մեք
ե
գին
այդ
նորա
տարապայման
կարօտութիւնը
եւ
յետ
մնալը
{լուսաւորութեան}
գործի
մէջ:
Պ.
Իսահակեանցը
իմ
միտքն
է
ձգում
րադառնային
Հայաստան
եւ
կանգնեցնէին
ընդհանուր
ազգի
{լուսաւորութեան}
աւազան:
Բայց
թէ
ո՛րչափ
յաջողեցաւ
նոցա
իրագործել
չէր
մի
աւազակ
իւր
մութն
ու
խոնաւ
բանտից։
Այլ
տեղ
{լուսաւորութեան}
եւ
մարդկային
ազատ
մտածութեան
թշնամիք
դարբնի
գործա
ստրուկ
խաւար
նախապաշարմունքների
եւ
ամենեւին
անհոգ
{լուսաւորութեան}
մասին:
Չգիտեմ,
թէ
ի՛նչ
ազգից
ես
դու,
բայց
ով
ե
եան
չար
դեւը:
Մեք
բուն
այդ
վէճի
մէջ
տեսանում
ենք
{լուսաւորութեան}
եւ
խիստ
բարոյականութեան
սկիզբը:
Մի՛թէ
մի
քայլափո
:
Վանքերի
սաղմոսերգութիւնքը
հանդէս
չունին
ազգային
{լուսաւորութեան}
մէջ:
Արգոյ
հեղինակը,
ինչպէս
իւր
բոլոր
գրուա
ութիւնը,
որ
միշտ
խափան
եւ
արգելք
է
լինում
ճշգրիտ
{լուսաւորութեան}
՝
վերացնելով,
կորզելով
մտքերը
այս
աշխարհից,
ուր
կ
չէ
այս
դիպուածում
եւրոպացին.
նորա
բարոյական
եւ
{լուսաւորութեան}
ոտքերը
ադամանդից
են
շինուած,
եւ
միստիկականութիւն
յուսալ,
ապա
ուրեմն
պիտի
լինի
այն
ճշգրիտ
եւ
ստոյգ
{լուսաւորութեան}
միջնորդութեամբ:
Լուսաւորութիւնն
է
միակ
հնարը
միմ
եւս
այդ
նպատակին,
բայց
դա
այն
առաջին
աստիճանն
է
{լուսաւորութեան}
սանդուղքի,
որի
վերայ
չկոխած,
չէ
կարելի
հետեւեալ
շահաստացութեան:
Ըստ
որում,
մեր
ազգին
ուսման
եւ
{լուսաւորութեան}
հետքից
հարկաւոր
է
տալ
եւ
կանոնաւոր
տնտեսական,
գի
դիրների,
որքան
լցնում
է
իւր
էջերը
կա՛մ
ընդհանուր
{լուսաւորութեան}
վերաբերեալ
բաներով,
կա՛մ
շատ
եւ
շատ
հարեւանցի
քե
ւմ,
կարծիք
էր
տարածել
ամբոխի
մէջ
իւր
գերածայրեալ
{լուսաւորութեան}
մասին:
Հնարը,
որով
Պ.
Չերքեզեանցը
կարողացել
էր
ուրբ
Սահակին
ճանաչում
է
Հայոց
ազգը
մեծ
պատճառ
իւր
{լուսաւորութեան},
այլեւ
հիմնադիր
թարգմանութեան
Սուրբ
Գրքի:
Չգիտե
դհանրութեանը
եւ
նորա
ապագայ
ճակատագրին:
Ազգի
{լուսաւորութեան}
եւ
հասկացողութեան
աստիճանը,
այլեւ
այն
շրջապատը,
միւս
կողմից
չէ
պիտոյ
նոցա
ձեռքից
թողուլ
ընդհանուր
{լուսաւորութեան}
լայն
ասպարէզը:
Մեր
կարծիքով,
առաջինը,
առանց
եր
ութիւն,
եթէ
այդ
բազմութիւնը
ինքը
չէր
դիմում
դէպի
{լուսաւորութեան}
արեւը:
Եւ
այդ
ահագին
բազմութիւնը,
որ
առաւօտը
զա
կարելի
էր
կանգնեցնել
ազգի
համար
մի
հոյակապ
աւազան
{լուսաւորութեան},
մինչդեռ
մի
այսպիսի
առողջ
ծննդարանի
հարկաւորութի
այժմեան
լուսաւորեալ
ազգերից
ո՛չ
մինը
չէ
հասել
իւր
{լուսաւորութեան}
ներկայ
աստիճանին,
հոգեւոր
դաստիարակների
ձեռքով
(
շխարհական
բարեկարգ
դպրոց
նախ
եւ
յառաջ
կը
լինէր
մի
{լուսաւորութեան}
առողջ
ծննդարան
մեր
ազգին.
երկրորդ,
Նախիջեւանին
ի
նշխարեալ
աւերակս
այրիացելոյն
Հայաստանի:
{Լուսաւորութեան}
լինել
մատակարար,
մեր,
աշխարհական
անդամոցս
ազգի
՛յն
է՝
առանց
զընթերցեալն
հասկանալով,
թշնամիք
են
{լուսաւորութեան},
եւ
բազում
ուրեք
շանթիւք
նզովից
մտանեն
ի
պայքար
ւ
բազում
ուրեք
շանթիւք
նզովից
մտանեն
ի
պայքար
ընդ
{լուսաւորութեան},
որ
ժպտի
տխրութեամբ
ընդ
այս
տգիտութեան
արգասիս:
գաղթականութիւնը
Եւրոպայի
մէջ,
ուր
աւելի
հնար
կար
{լուսաւորութեան}:
Ո՞վ
հանեց
այն
ազգակործան
կռիւները,
Մեղո՞ւն,
Մ
եցականութիւնը,
նաեւ
հինգերորդ
դարում,
երբ
բան
է
{լուսաւորութեան}
մասին:
"
Առ
դառնաշունչ
նախանձու
իւրեանց,
որ
արո՛ղ
էին
Ազգի
հոգու
մէջ
բուսուցանել
եւ
զարգացնել
{լուսաւորութեան}
սերմը,
մինչեւ
օրինաւոր
գործի
չ'կար
խոպանացած
երկ
,
մի
կերպով
զարթեցնելու
նորա
մէջ
այն
ազնիւ
եռանդը
{լուսաւորութեան},
որ
մարդկութեան
պարծանքն
էր։
Ուրեմն,
նախ
պիտոյ
ն,
թէ
կարելի
էր
մեծ
ազդեցութիւն
ունենալ
ժողովրդի
{լուսաւորութեան}
վերայ։
Ահա
հազար
երեք
հարիւր
տարին
լրացած,
հազա
գթանալովը,
կէս
մի
իւրեանց
մեղքովը
հեռի
են
մնացել
{լուսաւորութեան}
ճրագից,
պիտոյ
է
ասել,
թէ
այս
վիպասանութիւնը,
ա
կշիռ,
որով
իսկ
եւ
իսկ
հասկացւում
է
որեւիցէ
ազգի
{լուսաւորութեան}
աստիճանը։
Ուրեմն
իւրաքանչիւր
ազգի
կրիտիկա
յայտնո
ն
խելքը
եւ
ճշմարտութեան
սէրը,
նոյնպէս
եւ
գիտական
{լուսաւորութեան}
բազմադարեան
աշխատութիւնը,
արդէն
իրագործել
են
այն
են
մէկը
տարաբախտ
Հռոմի
համար
մի
բարեբախտութեան
եւ
{լուսաւորութեան}
առհաւատչեայ:
Ես
չեմ
ասում
այն
օրագրերը,
որ
սորա
ում
էր,
որքան
հնար
ունէր,
վառել
Հայերի
սրտի
մէջ
{լուսաւորութեան}
եւ
ուսման
եռանդը,
որով,
ինչպէս
ամենայն
ազնուամի
ազգիս.
կաթողիկոսը
ժամանակ
չունի
մտածելու
ազգային
{լուսաւորութեան}
վերայ,
նորա
ձեռքը
պարապած
չէ
զանազան
վիճակային
գ
տելով
ուսման
ընթացքը
ճեմարանում՝
նա
չդադարեց
այն
{լուսաւորութեան}
աստիճանի
վերայ,
ուր
հանել
էր
նորան
ճեմարանը,
այ
պատասխանեց
դեւը,
-
նա
առհասարակ
թշնամի
է
ամենայն
{լուսաւորութեան}....
-
Ին՜չ...
-
ձայն
արձակեց
սատանան,
նա
ասում
է,
թէ
պիտոյ
է
հետեւել
եւրոպական
այժմեան
{լուսաւորութեան},
եւ
ո՛չ
այն
լուսաւորութիւն
ասուած
խաւարին,
որով
.
Յովնաթանեանցը,
իւր
սրտում,
ատեցող
էր
ամենայն
{լուսաւորութեան}
),
այլ
մանաւանդ,
ուրիշներին
բամբասանքի
տեղիք
չտ
եւ
աճեցուցել
էր
Աստուծուց
ստացած
քանքարը,
առանց
{լուսաւորութեան}
սէր
չկայ,
եւ
այս
բարոյական
լուսաւորութեան
աղբիւր
առանց
լուսաւորութեան
սէր
չկայ,
եւ
այս
բարոյական
{լուսաւորութեան}
աղբիւրը
Աւետարանն
է:
Եթէ
մի
մարդ
մի
գաղափար
կամի
։
Այս
թշուառ
իրողութենների
մէջ
շիջաւ
Հայաստանում
{լուսաւորութեան}
ճրագը,
այստեղ
ու
այնտեղ
շատ
աղօտափայլ
պահպանուել
ս
չենք
տեսանում
Հայաստանումը
սէր
եւ
պաշտպանութիւն
{լուսաւորութեան},
թէպէտեւ
շատ
անմխիթար
յիշատակարանք,
այո՛,
ե՛ւ
,
օտարի
հողի
վերայ,
օտարի
հացով
ու
ողորմութեամբ
{լուսաւորութեան}
ճանապարհ
բանային
Հայոց
ազգի
համար։
Այսպէս
ահ
ի
հետեւանքներից՝
հաստատեն
իւրեանց
մէջ
մի
հարազատ
{լուսաւորութեան}
կենտրոն,
թո՛ղ
մի
անսխալ
հիմքի
վերայ
մի
առողջ
գոր
նազան
ձեւերով
եւ
տեսակ
տեսակ
զգեստներով,
իւրեանց
{լուսաւորութեան}
եւ
հասկացողութեան
համեմատ,
ստեղծագործեցին
գաղափա
ոնց
համար
գիշեր
էր
եւ
դեռեւս
չէր
լուսացել
բանական
{լուսաւորութեան}
գեղեցիկ
առաւօտը,
որ
տակաւին
չգիտէին
ազատութեան
ճ
սխանի՛ր
մեզ,
թէ
այդ
ազգերի
բանականութիւնը,
սորա
{լուսաւորութեան}
աստիճանը
կարո՞ղ
էր
հաւասարուիլ
այն
մարդու
բանական
նութեան
ուղղութիւնը
անմիջական
հետեւանք
է
կրօնի
եւ
{լուսաւորութեան}
։
Եթէ
ճիշդ
լօգիկաբար
քննենք,
եւ
լուսաւորութիւնը
...
Այո՛,
շատերի
համար
իւրեանց
ճշմարտութիւնը
եւ
{լուսաւորութեան}
քարոզութիւնը
եղած
է
մահու
դատակնիք։
Պապական
կրակ
եւ
մռայլոտ
աշխարհի
սահմաններում։
Ճշմարտութեան
եւ
{լուսաւորութեան}
շատ
քարոզիչք
փչել
են
իւրեանց
վերջին
շունչը
պապակա
ց
դաստիարակքը,
եւ
այստեղ
էր
ահա
Եւրոպայի
այժմեան
{լուսաւորութեան}
սերմը,
սկիզբը
կամ
դարագլուխը։
Այս
մեծակշիռ
հետ,
որի
գիշերատեսիլ
զինուորքը
շատ
էին,
քան
թէ
{լուսաւորութեան}
որդիքը։
Արիւնով
լուացուեցաւ
Եւրոպան
այս
ընդհանու
րեւին։
Մեր
խնդրից
դուրս
է
խօսել
այստեղ
եւրոպական
{լուսաւորութեան}
աստիճան
առ
աստիճան
յառաջխաղացութեան
մասին.
այդ
բ
մօտից
անհրաժեշտ
էր
մեզ՝
ցուցանելու
համար
պապական
{լուսաւորութեան}
որպիսութիւնը,
որի
մէջ
որոնում
էինք
Մխիթարեանց
բա
ւմ,
հետեւեալ
գլխին
պահելով
խօսել
բուն
Մխիթարեանց
{լուսաւորութեան}
վերայ,
որովհետեւ
ինչ
որ
մինչեւ
այժմ
ասուեցաւ,
վ
րով
դաստիարակւում
էին
Յիսուսեանք
եւ
սոքա
էին
նոցա
{լուսաւորութեան},
բարոյականութեան
եւ
քաղաքականութեան
աղբիւրքը։
Ա
եղայից
դէպի
միւս
աբեղան՝
խորհուրդ
կատարելու
ազգի
{լուսաւորութեան}
համար։
Երկու
անգամ
պատահեցանք
Մխիթարին
Կոստանդնո
թիւնքն
էին։
Մխիթարը
ամենայն
բան
զոհեց
Հայոց
ազգի
{լուսաւորութեան}
համար,
զոհեց
մինչեւ
անգամ
իւր
ազգային
կրօնը,
բա
վերայ
եւ
այնուհետեւ
ոչ
այն
խորհրդով,
որ
ծառայեն
{լուսաւորութեան}
մեծ
գործին,
այլ
որպէսզի
ցոյց
տան
ազգին,
թէ
ահա
ղաքականութեան
սերմեր։
Նայելով
այն
ժամանակի
ազգերի
{լուսաւորութեան}
աստիճանին՝
այս
մի
մեծ
կրօնական
վերանորոգութիւն
էր
եալ
ի]
բազմաժամանակեայ
[իւրոյն
քնոյ],
զհետ
լինէր
{լուսաւորութեան}
եւ.
[հոգի
զգեցեալ
փութայր,
ճեպեր]
չիմացականն
կե
րութիւն
ամենեւին
խորթ
ի
հայկական
ոգւոյ
քանի՛
վնաս
{լուսաւորութեան}
մերայնոցն:
Այդպիսեօք
այս
յարմարեալ
կազմեցաւ
արու
նին
է
լուսաւորութիւն
եւ
կամ
առաջին
եւ
վերջին
հնար
{լուսաւորութեան},
գոնեա՛
զայս
լսեմք
զօր
հանապազ
ի
հնասիրաց,
եւ
թ
ի
լինելով
նոր
ժողովրդեանն,
պիտոյ
էր
ուղի
հատանել
{լուսաւորութեան}
ընդ
կենդանին
բարբառ,
դնելով
ի
նմա
ուղ
եւ
ծուծ
բա
ո՛չ
կործանեցան
ազինք
Եւրոպիոյ,
կամուրջ
հաստելով
{լուսաւորութեան}
՝
զնորն
բարբառ
հասկանալի
առ
հասարակ
այլ
ի
սմին
հա
եւ
պատրաստելով
զսուրբն
Սահակ
եւ
զՄեսրոպ՝
կարապետ
{լուսաւորութեան}
հինգերորդ
դարու:
Թոյլ
տացի
մեզ
աստանօր,
փոքր
ստուն
իշխանցն
Բագրատունեաց,
որք
բազմօք
սատարեցին
{լուսաւորութեան}
նորա՝
երեւեցուցանէ
ի
միջի
այլոց
զՅովհաննէս
կաթող
ագործեալ
հեղինակացն
ջանիւք
իբրեւ
գործարան
ազգային
{լուսաւորութեան}:
Այս
էր
առաջին
պահանջելին,
բայց
մնա
եւ
մի
այլ
պ
ս
իւրեանց
իսկ
ձեռօք
փակեն
եւ
կցեն
զամենայն
դրունս
{լուսաւորութեան}:
Բայց
ըստ
դոցա
լեզու
Հայոց,
եւ
լուսաւորութիւն
ե
րդ
արժան
էր
գործանաւորել
եւ
լինել
հնար
եւ
կամուրջ
{լուսաւորութեան}:
Բառիւս
նոր
հայախօսութիւն
չիմանամք
երբէք
զխարխար
են
ի
մերայնոց
իսկ
եւ
խափան
արկանեն
հնարից
ազգային
{լուսաւորութեան}:
Այսպէս
իմա՛
եւ
վասն
այլոց
անձանց,
որք
յայլմէ
վ
ւ
զայլ
ինչ
նորա
սեպհական,
եւ
այժմեան
հակառակորդք
{լուսաւորութեան}
որդիք
են
առաջնոցն,
որք
զայս
արարին:
Առ
Հայս
ն,
ո՞ւր
է
հոգաբարձութիւն
ազգի,
ո՞ւր
իցեն
սիրողք
{լուսաւորութեան},
է՞ր
վասն
անխնայքն
յորդիս
իւրեանց
եւ
կորզեալ
զնո
,
զոր
ինչ
կարաց,
սիրող
գտաւ
զաւակաց
ազգի,
սիրող
{լուսաւորութեան}
եւ
հանգուցիչ
տառապեալ
որբոց
ընդ
հարկաւ
տաճարին
գի
արագիր
է
ի
մտաց
Հայոց
մինչ
ի
սպառ
եւ
ակնկալութիւն
{լուսաւորութեան},
զի
այլ
ազգ
չմարթի
լինել:
Այլ
այսմ
ամենայնի
տխո
իւրեանց
միտս,
այս
է
մի
միակ
եւ
եթ
նպատակ
ազգային
{լուսաւորութեան}.
հեղինակն
առանց
ժողովրդեան
եւ
ժողովուրդն
առանց
հ
ումեք,
մի
երբէք
յուսասցին
հայք
հանդիպել
փրկարար
{լուսաւորութեան},
չեւ
զսեպհական
ամբարձեալ
գիտութեանց
ամբարտակս
առ
էր
ազգերի
կեանքը.
նա
նկարագրում
էր
միջին
դարերի
{լուսաւորութեան}
հետեւանքը՝
Միութիւն,
Ազգութիւն,
Թագաւորութիւն
մանակ,
որի
մէջ
եւրոպական
զաւակներին
գիտութեան
եւ
{լուսաւորութեան}
մայր
եւ
դայակ
էիր
հանդիսանում.
ո՞հ,
այժմ
աշակեր
վրաց
լեզուով,
որ
այն
ժամանակին
Թիֆլիզ
քաղաքի
մէջ
{լուսաւորութեան}
առաջին
եւ
գլխաւոր
աղբիւրն
էր
համարւում,
որպէս
եւ
րբարոսական
երջանկութեանը,
որով
պիտի
դիմէինք
դէպի
{լուսաւորութեան}
եւ
գիտնականութեան
նախագահը,
որովհետեւ
գաւազանի
հ
հետեւ
այդ
անասնանոցի
մէջ
կախուած
կանթեղները
խաւար
{լուսաւորութեան}
մէջ
էին,
միայն
զարմանալին
այն
էր,
որ
գլուխը
ներ
ողովրդի
համար
որքա՞ն
վնասակար
են
այդպիսի
բաները:
{Լուսաւորութեան},
դպրութեան,
բանաստեղծի
եւ
հեղինակի
պարտականութի
նանրահաւատութեան
մառախուղները
ցրուել:
Եւ
ասես
թէ
{լուսաւորութեան}
բռնաբարուած
իրաւունքը,
իր
վրէժը
հեղինակից
հանելո
աջ
ասածներս
վերստին
կրկնում
ենք,
թէ
դպրութեան
եւ
{լուսաւորութեան}
խորհուրդը
այն
չէ,
որ
ամէն
անցած
խաւար
լոյս
քարոզ
պէս
ճար
ու
դեղ,
է՛լ
ո՞ւր
ենք
խօսում
կրթութեան
եւ
{լուսաւորութեան}
վրայ,
ու՛ր
ենք
առաջադիմութիւն
եւ
քաղաքակրթութիւն
դ
միջին
դարերի
կպրէ
կարասում
լողալով
ազգութեան
եւ
{լուսաւորութեան}
անունով,
աշխատում
են
նորոգել
եւ
հաստատել
ազգի
վր
ի
սլաքներից,
նոյնպէս
խօսւում
է
եւ
նաւերի
կայմերի
{լուսաւորութեան}
մասին:
Այս
բանի,
այսինքն
ասուած
գրքերում,
շատ
անց
փողը,
թէ
կայ
չկայ
հին
լեզուն
էր,
որ
պիտոյ
է
{լուսաւորութեան}
սերմանքը
Հայոց
ազգի
անդաստանի
մէջ
ցանելու
գործի
դ
ենեւին
ծանօթութիւն
չունենալով
եւրոպական
բազմաճիւղ
{լուսաւորութեան}
մասին,
իւրեանց
անունը
մի
անուսումն
ազգի
մէջ,
ին
մաձայնէին,
որ
հին
լեզուն,
մեռեալ
լինելով,
ազգի
{լուսաւորութեան}
ճանապարհ
չէր,
այլ
պիտոյ
էր
նոր
լեզուով
գործ
կատա
թէ
ոչ,
զուր
էր
ամենայն
ջանք
եւ
մտածութիւնք
ազգի
{լուսաւորութեան}
մասին։
Եթէ
հին
լեզուով
մատենագրութիւնը
անհասկ
միանգամայն
նոր
ժողովրդին,
կարող
էր
կամուրջ
լինել
{լուսաւորութեան},
ապա
ուրեմն
մեր
ժողովուրդը
շատ
ժամանակ
է,
որ
լո
ը՝
բաղդատելով
եւրոպէական
բազմաճիւղ
եւ
բազմօրինակ
{լուսաւորութեան}
հետ։
Քանի
մի
աբեղայական
մտքեր
կամ
ոտանաւորներ
ան
այնպիսի
ըմբռնողութեանց,
որ
առաջին
աստիճանքն
էին
{լուսաւորութեան},
թո՛ղ
վսեմ
խնդիրները,
եւ
ահա
ճշմարիտ
էր
այն
սար
վիճակները
եղած
հոգեւորականք,
գործակից
են
ազգային
{լուսաւորութեանը},
իսկ
վանքերինը
հազիւհազ
առձեռն
արդեամբ
զիրենք
կ
հանգիստ
աշխատութեանց
եւ
գիշեր
ցերեկ
Հայոց
աշխարհի
{լուսաւորութեանը}
վաստակելու
վրայ
դրեց։
Ոսկորները
հանել
էին
տալիս
ոչ
ով
չունի
իրաւունք։
Նա
Հայկական
դպրութեանը
եւ
{լուսաւորութեանը}
զոհեց
իւր
հանգստութիւնը,
իւր
անձը
մատնեց
հազարաւ
լով
Հայաստանի
հորիզոնի
շուրջը,
չէ
թողում
ճշմարիտ
{լուսաւորութեանը}
տեղի
գտանել
իւր
փառահեղութեամբ
նորա
կենտրոնումը
բ
ռաւել
մեր
կարծիքով
պիտոյ
է
նախանձաւոր
լինէին
ազգի
{լուսաւորութեանը}
եւ
պատշաճաւոր
խրախոյս
եւ
քաջալերութիւն
տային
այն
վին
ճանապարհ
հարթել
ընդ
անշքացեալ
անապատ
Հայկական
{լուսաւորութեանն},
թէպէտ
մինչեւ
այժմ
ի
մասնաւոր
սահմանի
լրագրութեա
զբն
առնել
[այսու
բանիւք],
թէ
ի
[նկարագրի
մերումս
{լուսաւորութեանս]}
նշանաւոր
հանդիսանայ
դարն
իննուտասներորդ,
բերելո
յն
մատենագրութիւն
չէ,
որ
թեւակից
էր
կրօնի
եւ
այլ
{լուսաւորութեանց}
ազգի
մէջ
տարածուելուն։
Սա
մեռեալ
եւ
անպիտանացած
մնայ
ընդ
երկար
յետնեալ
եւ
պակասեալ
մինչ
ի
սպառ
ի
{լուսաւորութենէ},
եւ
թէ
հինն
լեզու՝
ո՛չ
կարելով
լինել
նմա
առաջնո
,
մի՞թէ
արժան
էր
զրկել
զմանկտին
եւ
ի
փոքր
ի
շատէ
{լուսաւորութենէ},
զոր
կարողք
էաք
հաղորդել
նմա
լոյս
առեալ
յԵւրոպակ
ուրդն
հետզհետէ
ուսան
էր
մտածել
եւ
խորհել
զազգային
{լուսաւորութենէ},
այլ
զի՞նչ
հոգեւորրականք
մեր,
առ
ի՞նչ
արդեօք
ձգ
նց
ամենայն
դաստիարակութեան
եւ
կրթութեան,
աշխարհի
{լուսաւորութենից}
միանգամայն
օտար:
Մի
այդպիսի
զաւակի
բուսական
եւ
կ
նութիւն
եւ
հեռացնեն
ժողովուրդը
ամենայն
օր
ճշմարիտ
{լուսաւորութենից},
եւ
մինչեւ
անգամ
սորա
վերայ
մտածելուց
եւս,
որ
ա
րհի
մէջ.
դորա
պատճառը
է
մեր
ազգի
անկրթութիւնը
եւ
{լուսաւորութենից}
զուրկ
լինելը:
Ազգը,
մնալով
այս
սարսափելի
դրութե
լի
ուսումնականների
վերայ.
պատճառ,
զուրկ
լինելով
{լուսաւորութենից},
չէ
կարող
զանազանել
սեւը
եւ
ճերմակը,
իսկ
եթէ
վա
իւն
տնկելով
նորա
մէջ:
Իսկ
գիտակցութիւնը
բղխում
է
{լուսաւորութենից}:
Լուսաւորութիւն.
ահա
մի
մեծ
եւ
հոյակապ
խնդի
գիտակցութիւնը,
իսկ
գիտակցութիւնը
դուրս
է
բղխում
{լուսաւորութենից}:
Եթէ
օրագիրքը
մի
կողմից
պարտական
են
պահել
իւրեան
մնայ
այնպէս,
այսինքն՝
հասարակ
ժողովուրդը
զուրկ
{լուսաւորութենից},
իսկ
բան
ուսանել
կամեցողը
կարօտ
օտարների
շնորհին
եանց
պապական
լինելը
զրկում
էր
նորան
ամենայն
ստոյգ
{լուսաւորութենից}
։
Եւ
ո՛չ
միայն
Մխիթարեանք,
որ
շատ
ցած
են
իւրեանց
երունին,
որ
իւր
օրերումը
տեսանելով
Հայերի
փախչելը
{լուսաւորութենից},
կարծում
է՝
ոչ
թէ
այդ
բանը
եղած
է
միայն
իւր
օրերո
ինութիւնը:
Ինչո՛վ
պիտի
նորոգենք
այս
հիմքը.
{լուսաւորութի՞ւն}
տարածելով:
Ո՞ւր
են
մեր
հնարքը,
որ
կարողանայինք
ահա
ուր
գայ
միւս
թարգմանն
"
կամելով
ասել
թէ
առ
ի
{լուսաւորութի՞ւն}
ազգի.
ո՞չ
ապաքէն
հալածանօք
վախճանեցուցաք
զփիլիսո
աբարձութեան
սո՛ւտ
է
ամենայն
կատարեալ
եւ
ընդհանուր
{լուսաւորութիւն}
մի
ազգի:
Զաւակ
ասացեալը՝
իւր
մօր
ձեռքով
պիտոյ
է
ան
սերմերը:
Նոյնպէս
ստոյգ
դաստիարակութիւն
եւ
{լուսաւորութիւն}
տալ
չէ,
եթէ
մի
ծնող
դնում
է
իւր
որդին
մի
օտար
ազ
արոյականութեան
սկիզբը:
Մի՛թէ
մի
քայլափոխ
չէ
դէպի
{լուսաւորութիւն},
եթէ
սորա
պաշտպանքը
հրատարակեն
սորա
իրաւունքը
իւ
ահա,
այսպիսի
գրուածք
պիտի
առաջնորդեն
ազգին
դէպի
{լուսաւորութիւն}:
Բիւր
անգամ
ցաւելի
երեւոյթ:
Ես
ժամանակ
չուն
է
գործում
ամենայն
ամուլ
եւ
անծին
հոգի:
Բայց
{լուսաւորութիւն}
ստուգապէս,
լաւ
միտք
առնելով
այս
մեծախորհուրդ
բառ
Իսկ
գիտակցութիւնը
բղխում
է
լուսաւորութենից:
{Լուսաւորութիւն}.
ահա
մի
մեծ
եւ
հոյակապ
խնդիր,
որ
ազգի
կարողքը
ե
ւղղութենից.
առանց
խղճի
եւ
մտքի
ազատութեան,
չկայ
{լուսաւորութիւն}:
Ազգի
դպրոցը
է
այն
գործարանը,
այն
արգանդը,
լինել
Նախախնամութեան
ձեռքում՝
ասիական
ազգերի
մէջ
{լուսաւորութիւն}
տարածելու:
Հա՛յ
կանայք,
մինչեւ
այժմ
ձեր
աղջ
նքուշ
խնամով:
Մեր
ազգին
հարկաւոր
է
ընդհանուր
{լուսաւորութիւն},
որպէսզի
ազգը
գիտակցութիւն
ստանայ.
այս
կամ
այն
թեան
մէջ,
աղքատութեան
մէջ
չկայ
եւ
չէ
կարող
լինել
{լուսաւորութիւն}:
Թողունք
այս.
մտահայեաց
փիլիսոփայութիւնը
ա
արողքը
օգնութիւն
չ'առնէին
նորանց,
սուտ
է
ամենայն
{լուսաւորութիւն},
եւ
առանց
ամենայն
գործունէութեան
սպասելը
մի
լուս
մն
չկամի
այդ
մարդը,
որ
մեր
ազգը
ստանայ
եւրոպական
{լուսաւորութիւն},
-
հարց
արեց
պ.
Մարկոսը:
-
Սատանան
գիտէ
նո
ւել
եւրոպական
այժմեան
լուսաւորութեան,
եւ
ո՛չ
այն
{լուսաւորութիւն}
ասուած
խաւարին,
որով
պատած
էր
Եւրոպան
միջին
դարե
Մխիթարը,
այսպիսի
հանգամանքների
մէջ
չէր
կարող
այլ
{լուսաւորութիւն}
տալ
Հայերին,
քան
թէ
Պապականը,
որովհետեւ
Պապական
Մխիթարեանց
բարոյականութեան
երկրորդ
աղբիւրը,
որ
է
{լուսաւորութիւն}
։
Ասացինք,
թէ
ճիշդ
լօգիկաբար
քննելով,
լուսաւորո
լուսաւորութիւնը
նորա
համար
չէ,
եթէ
լաւ
գնահատենք
{լուսաւորութիւն}
բառիս
արժանաւորութիւնը։
Եւ
ճշմարիտ,
ինչպէս
կարո
",
ո՞ր
խելապատակումը
ուղեղ
ունեցող
մարդը
ճշմարիտ
{լուսաւորութիւն}
կը
յուսայ
գտանել
այդ
ազգի
ընդհանուրի
մէջ։
Տարակո
զուի
լոկ
պահպանութիւնը
եւ
մշակութիւնը.
ընդհանուր
{լուսաւորութիւն}
տարածել
մեր
ազգի
մէջ,
նորա
գործը
չէր
եւ
նա
բոլոր
իթարը
եւ
նորա
մանուկ
միաբանութիւնը
Հայոց
ազգի
մէջ
{լուսաւորութիւն}
տարածելու
գաղափարը
հարկադրուած
են
վարագուրել
պապա
էս
մարգարէն,
եգիպտական
դաստիարակութեամբ
բարոյական
{լուսաւորութիւն}
ստանալով,
փրկեց
Հրէական
ժողովուրդը
կռապաշտութենից
ւթիւնը,
ոչ
թէ
տեսանելով
այժմեան
անսրտութիւնը
դէպի
{լուսաւորութիւն},
այլ
մանաւանդ
վկայ
ունինք
մեր
խօսքերին
անզուգական
Հայոց
ազգի
համար
ուսումնականութիւն,
գիտութիւն
եւ
{լուսաւորութիւն}
ասած
բանը,
եղած
է
միշտ
այնպիսի
տասներորդական
կամ
տեսութիւն],
որպէս
թէ
հնախօսութիւնն
կամ
ինքնին
է
{լուսաւորութիւն}
եւ
կամ
առաջին
եւ
վերջին
հնար
լուսաւորութեան,
գոն
ապա
նոքին
իսկ
ուսումնականք
հայոց՝
թէ
չիք
առ
հայս
{լուսաւորութիւն},
եւ
թէ
մանկտին
հայկական
չէ
հակամէտ
յուսումնառութ
իրութեանցն
յաղթահարեալ
ի
կրից՝
հնչեցուցանեն,
թէ
{լուսաւորութիւն}
ազգի
կախի
զհին
մատենագրութենէ,
եւ
թէ
սա
ինքն
է
ա
թէ
հինն
լեզու՝
ո՛չ
կարելով
լինել
նմա
առաջնորդ
ի
{լուսաւորութիւն},
ըստ
չունելոյ
յինքեան
զսննդարարն
զայն
հիւթ,
զոր
,
[բայց
եթէ
սմին
հակառակ]
ջանք
նոցա
միտեալ
էին
ի
{լուսաւորութիւն}
ժողովրդականացն
առ
հասարակ,
[հարկ
էր
ապա]
ընթանալ
մբ:
Զփառս
առնս
մեծի,
որ
անձնագրաւ
նահատակեցաւ
ի
{լուսաւորութիւն}
ազգին,
նսեմացուցանեն
ընթացք
նորա,
այն
է՝
հերձի
ս
լուսաւորութեան:
Բայց
ըստ
դոցա
լեզու
Հայոց,
եւ
{լուսաւորութիւն}
երկու
որոշ
որոշ
իրք
տեսանին,
մեծ
ինչ
երեւին
դոցա
եանց
յատուկ
բանականութեամբ
լոյս
հնարաւորելով
առ
ի
{լուսաւորութիւն}
իւրայնոց,
չեւ
զայս
արարեալ
սուտ
է,
ամենայն
Հայո
":
Տեսցեն
պատուելի
իմաստունքն
Հայոց
զԵւրոպիոյ
{լուսաւորութիւն},
քննեսցեն
զհոգի
եւ
զուղղութիւն
հեղինակաց
նոցա
եւ
նայն
ջանք
եւ
զուր
են
քըրտունք
իմաստնոց
Հայոց
առ
ի
{լուսաւորութիւն}
ազգին,
զոր
ի
գործ
դնեն.
եթէ
դնեն
առանց
ամենեւին
ազգի
ունէին
ամենեքին
զմի
նպատակ
վերաբերութեամբ
առ
{լուսաւորութիւն}
ազգին,
քաւ
լիցի.
գիտէի՞ն
եւ
հասկանալ
կամ
էին
ար
ցի.
գիտէի՞ն
եւ
հասկանալ
կամ
էին
արդեօք,
զի՞նչ
է
{լուսաւորութիւն}
ազգային:
Ազնուականն
զօշոտեալ
աստիճանաւ
իւրով
եւ
,
տալ
նմա
զայնպիսի
ուղղութիւն,
զի
նպատակն
լինէր
{լուսաւորութիւն}
ազգի,
անժխտելի
բան
է
թէ
ժողովուրդն
հետզհետէ
ուսա
ւ
ուսանողը
ինքեանք
գէթ
կազմէին
զայս
ընկերութիւն
ի
{լուսաւորութիւն}
ազգի,
այլքն
որ
տարանջատ
են
ի
նոցանէ
ամենայնիւ
որ
նքեանք
պատկանէին,
ճանաչել
զնոսա
եւ
հնար
տալ
առ
ի
{լուսաւորութիւն}:
Դիցուք
եթէ
նախնիք
այժմեան
Ռուսահայոց
անխնամ
ւք
եւ
նուիրագործութեամբք
ըստ
պիտոյից
հանգամանաց:
{Լուսաւորութիւն}
լուսաւորեալ
ազգաց՝
գինք
են
անդուլ
ճգանց,
կամ
թէ
չ
առնել,
այլ
միացեալ
ի
կամս
եւ
հոգի
բազում
ինչ
է
{լուսաւորութիւն}
համազգեաց:
Ոչինչ
անտեղի
համարեմք
լուսափայլել
հայկական
հասարակութեան
եւ
զայլ
ինչ
վերաբերեալ
առ
{լուսաւորութիւն}
զաւակաց:
Ի
դերուն
հետէ
սովորութիւն
է
առ
մեզ
թէ
շ
,
մինչ
իրքդ
կատարին
սեպհական
գործարանօք,
ապա
եւ
{լուսաւորութիւն}
միջնորդութեամբ
օտարին
լեզւոյ
կարող
էր
ջարդել
եւ
փ
ամք
թէ
ջանք
մ
եր
խօսք
եւ
խօսուածք,
որք
հայ
էին
ի
{լուսաւորութիւն}
տառապեալ
ազգի
մերոյ
ընդ
երեսս
երկրի,
արդարասցին
եւեռցած
մնալ
մի
կէտի
վերայ:
Չէ
կարելի
{լուսաւորութիւն}
քարոզել
եւ
ամենայն
ջերմեռանդութեամբ
խաւարի
մէջ
թա
ն
կենդանի
աշխարհքիցը
տարագիր
չէր,
սուտ
է
ամենայն
{լուսաւորութիւն},
զուր
ջան
եւ
անօգուտ
վաստակ։
Մեք
գոնէ
լսում
էր,
դուք,
ուրանալով
ազգի
ապագայ
բարօրութիւնը
եւ
{լուսաւորութիւնը},
որ
պիտոյ
է
յառաջանար
պակասութիւնքը
վերանալուց
յ
եծամեծ
յոյսերով
ոտք
էր
կոխում
Հայաստան՝
յունական
{լուսաւորութիւնը}
տարածելու,
եւ
պատահելով
ազգի
իշխանների
անսիրտ
ըն
լինելով
մի
օրինաւոր
դպրոցում
կամ
համալսարանում,
{լուսաւորութիւնը}
կը
շինէ
իւր
համար
մի
չարութեան
գործիք,
եւ
կ'աշխա
դորանով
ապահովում
էր
նա
իւր
զաւակի
կրթութիւնը
եւ
{լուսաւորութիւնը},
ապա
ուրեմն՝
եւ
նորա
երջանկութիւնը
աշխարհի
երես
Հայոց
պատմութիւնը,
ըստ
որում,
ներկայումս
Հայոց
{լուսաւորութիւնը}
այն
թշուառ
դրութեան
մէջ
է,
որ
ազգը
աւելի
շուտով
այդ
աստուածային
մասնը,
եթէ
ունէր։
Կրթութիւնը
եւ
{լուսաւորութիւնը}
առաւել
աճեցնում
են
եւ
կերպարանագործում
են
սէրը:
տրաստելու
համար.
դ)
Ազգային
դպրոցը,
աշխարհական
{լուսաւորութիւնը}
չշփոթել
կրօնի
կամ
կրօնաւորների
հետ.
ե)
Դպրոցի
կ
եւ
Խորէն
վարդապետքը,
իւրեանց
մէջ
կենդրոնացնելով
{լուսաւորութիւնը},
լեզուագիտութիւնը
եւ
բանաստեղծութիւնը,
լուսաւոր
մտանում
է
ընդհանուր
մարդկութեան
մէջ:
Սուտ
է
այն
{լուսաւորութիւնը},
որ
պիտի
լինի
օտար
լեզուով.
սորա
վկայող
դառն
փո
աւելի
լաւը
որոնելու
գաղափարը:
Ներկայումս
աշխարհի
{լուսաւորութիւնը}
օրէ
օր
թուլացնում
է
ստրուկ
ազգերի
կերած
ծեծերի
սա
հը
կը
լինի
մեր
վերայ,
եթէ
այսուհետեւ
գէթ
աշխարհի
{լուսաւորութիւնը},
մի
փոքր
ազդեցութիւն
գործելով,
միաբանեցնէ
Հայեր
մարդկութեան
անբաւ
անդամները։
Ժամանակը,
աշխարհի
{լուսաւորութիւնը},
ինքեանք
կարգել
են
այժմ
Պապական
գործերի
վերայ
քն
մշակելու,
որով
անտարակոյս
յառաջ
կ'երթար
մեր
ազգի
{լուսաւորութիւնը},
եւ
թէ
վերջ
ի
վերջոյ
պիտոյ
էր
հասկանալ,
թէ
մատե
ան
ժամանակ:
Ձեզ
յայտնի
է,
որ
Հայաստանի
կրօնական
{լուսաւորութիւնը},
չորրորդ
դարում
կատարուած
սուրբ
Գրիգոր
Լուսաւորչ
երբեք
դուրս
գալու
չէ
Հայոց
ազգի
սրտից,
քանի
նորա
{լուսաւորութիւնը}
գտանւում
է
այդպիսի
վիճակում,
ինչպէս
այսօր:
Թողա
գուտ,
այլեւ
վնասակար
էր
Մխիթարեանց
պղտոր
պապական
{լուսաւորութիւնը}
։
Այստեղ
պատշաճ
ենք
համարում
հրատարակել
մի
նա
ր
ունի.
առաջինը
եւ
գլխաւորը՝
կրօնը,
երկրորդը՝
{լուսաւորութիւնը}
։
Թէեւ
կարելի
էր
երրորդ
աղբիւրի
տեղ
դասել
եւ
քաղա
ւ
լուսաւորութեան։
Եթէ
ճիշդ
լօգիկաբար
քննենք,
եւ
{լուսաւորութիւնը}
հետեւանք
է
կրօնի,
ինչպէս
նախընթաց
գլխումը
ասել
ե
ւորութիւն։
Ասացինք,
թէ
ճիշդ
լօգիկաբար
քննելով,
{լուսաւորութիւնը}
հետեւանք
է
կրօնի։
Ասացինք
այս
ճառի
առաջին
գլխում
ն
հայեացքը
ամենայն
բանի
վերայ։
Աշխարհի
ընդհանուր
{լուսաւորութիւնը}
նորա
համար
չէ,
եթէ
լաւ
գնահատենք
լուսաւորութիւն
նաւորութիւնը։
Եւ
ճշմարիտ,
ինչպէս
կարող
էր
ստոյգ
{լուսաւորութիւնը}
տեղ
գտանել
մի
աշխարհում,
որի
հիմքերը
եւ
տարերքը
ելի
անգործութիւն
եւ
անշարժութիւն։
Ուսումը
եւ
{լուսաւորութիւնը}
՝
պապական
դայեակների
ձեռքով
մատակարարուած
մարդկայ
,
թէ
ի՛նչ
վիճակի
եւ
ո՛ր
աստիճանի
մէջ
էր
Եւրոպացոց
{լուսաւորութիւնը},
մինչեւ
այդ
աշխարհի
ամենայն
տեսակ
գիտութիւնքը
փա
մէջ,
ինչ
աստիճանում
կարող
էր
լինել
գիտութիւնը
եւ
{լուսաւորութիւնը}
՝
բաշխուած
մարդկային
ազգին
պապական
դաստիարակների
րի
ձեռքով։
Ի՞նչպէս
ուրեմն
յառաջացաւ
Եւրոպայի
{լուսաւորութիւնը},
թող
խօսէ
պատմութիւնը։
Եւրոպական
մարդկութեան
ոյ
այն
տեղից
հեղեղի
յորձանքներով։
Այն
Եւրոպական
{լուսաւորութիւնը},
որին
ձրիաբար
կարող
է
այժմ
մասնակից
լինել
մարդկո
զուրկ
ենք
այսօր
եւ
որոնց
թերութիւնը
գուցէ
թէ
լցնէ
{լուսաւորութիւնը}
մի
մասով,
եթէ
գիտութիւնը
ոտք
կոխէ
Հայաստան:
յն
ազգին,
որին
եւ
պատկանում
էր,
որ
ազգի
հոգին,
{լուսաւորութիւնը},
մի
խօսքով՝
նորա
բոլոր
արժանաւորութեան
հանդէսը
ր
միաբանութիւններ
չկային,
եթէ
ամենի
նպատակը
ազգի
{լուսաւորութիւնը}
չէր
ուղիղ
ճանապարհով,
եթէ
հին
լեզուն
կենդանի
աշխ
գի
մէջ,
ինչպէս
հնդկացիք
են,
որ
փախչելով
ամենայն
{լուսաւորութիւնից},
ամենայն
կերպ
աշխատում
են
մնալ
խաւարի
մէջ,
եւ
մ
ն
ճշգրիտ
եւ
ստոյգ
լուսաւորութեան
միջնորդութեամբ:
{Լուսաւորութիւնն}
է
միակ
հնարը
միմեանցից
բաժանուած
եւ
շատ
անգամ,
կ
ին
մարմնի
ամբողջութիւնը
դուրս
երեւեցնելու
համար:
{Լուսաւորութիւնն}
է
այն
աստուածային
շունչը,
որ
աշտարակի
օրերից
բաժ
ր
ազգը,
որպիսում
գտանւում
են
այժմ:
Ապա
եթէ
ազգը
{լուսաւորուի},
նայի
յետ
եւ
յառաջ,
քննէ
իւր
անցածը,
ներկայն
ե
ւցանել
իւր
բազմադիմի
կարօտութիւնքը:
Ապա
եթէ
ազգը
{լուսաւորուի},
եւ
ինքը
այնուհետեւ
սկսի
քերել
իւր
վերայից
այն
թ
յայտնում
է
իւր
ազգի
մասին,
ցանկանում
է,
որ
ազգը
{լուսաւորուի},
որ
բան
ուսանին
ազգի
վայրենացած
զաւակները,
որ
լ
ականութիւնը
տեսութենով
եւ
կենդանի
գաղափարներով
կը
{լուսաւորուի}.
այս
էր
նորա
ներքին
օգուտը,
իսկ
այդ
մեքենապաշտո
ելու
համար.
բայց
արդեօք
այդ
գրքերը
կարդալով
պիտի
{լուսաւորուի՛ն}
այդ
տեղում
բնակվողքը,
կամ
ուրիշներին
պիտի
լուսաւ
է
Հայութեանը
մարդկութեան
մէջ:
Հայերը
պարտական
են
{լուսաւորուիլ}
եւ
գործիք
լինել
Նախախնամութեան
ձեռքում՝
ասիական
բռնակալութեան,
եթէ
միայն
բռնակալութիւնը
կարող
է
{լուսաւորուիլ},
կամ
լուսաւորուելուց
յետոյ՝
յարատեւել
իբրեւ
բռն
տոյ
է
անէ
հին
լեզուով
հայ
մատեանները),
կարող
էր
{լուսաւորուիլ}
։
Այսպիսի
խելացնոր
դատաստան
այն
հնամոլ
մարդերի
գլ
քո
մարմնի
անթլփատութիւնը,
այն
ժամանակ
իսկոյն
կը
{լուսաւորուիս}
եւ
կը
մոռանաս
այն
ազատութիւնը,
որ
սկզբից
մինչեւ
վերայ
հրեղէն
լեզու
եւ
աջոյ
ձեռքում
բռնած
մի
ջահ,
{լուսաւորում}
է
Արարատը:
Սորա
տակ՝
մի
դափնեայ
պսակի
մէջ,
գրա
րութիւնը,
լեզուագիտութիւնը
եւ
բանաստեղծութիւնը,
{լուսաւորում}
են
խաւարած
Հայաստանը:
Մեր
համար
ոչինչ
աւելի
դժու
նքումը
փայլում
ես
պայծառ,
Բայց
ո՛րքան
ստեպ
{լուսաւորում}
ես
Ուրախ
դէմքի
տեղ
մի
տխուր
երես:
ՂԱՆԵՐԻՆ
ԹՂԹԻ
ԱՌԱՋԱԲԱՆԸ)
Աստուածային
շնորհը
միշտ
{լուսաւորում}
է
արդարութիւն
սիրողներին
եւ
մանաւանդ
նորանց,
որ
թեան,
եւ
թէ
ինչպէ՛ս
ամենայն
օր
երկնքի
լուսաւորքը
{լուսաւորում}
են
երկիրը
առանց
մի
բան
ստանալու:
Այս
պարոնը
ունէ
րած
սեղանի
վերայ
վառւում
էին
երկու
ճրագ,
որ
չէին
{լուսաւորում}
տան
հեռաւոր
անկիւնը,
ուր
բացուեցաւ
դուռը,
այս
պ
խաբել
եւ
յիմարացնել
է.
իսկ
բնութիւնը
ընդհակառակն
{լուսաւորում}
է
մարդը,
կրթում
է
եւ
դաստիարակում
է
նորան.
այս
մար
եւ
լատինադաւան
եւ
եդեալ
զնա
դաստիարակ
ի
վերայ
{լուսաւորչածին}
որդւոց
իւրեանց,
մոռացան
ամենեւին
զերախտիս
սուրբ
ոյն
օրինակ
եւ
Ձերդ
բարձր
սրբազնութիւն
յայտնեալ
էր
{լուսաւորչական}
հայոց
սիւնհոդոսին
Էջմիածնի,
բայց
այժմ
ըստ
բերման
ւթեան,
ամենախոնարհաբար
խնդրեմ
առաջարկել
զայսմանէ
{լուսաւորչական}
Հայոց
Սիւնհոդոսին
Էջմիածնի,
զի
արձակեսցէ
զիս
ի
հ
.
Հ.
ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԵԱՆ
Ս.
Պ.
-ԲՈՒՐՂԱՅ
Դիւանատուն
{Լուսաւորչական}
Հայուց
Թեմակալ
Առաջնորդի
Նոր
Նախիջեւանայ
եւ
Բեսար
կան
մեծութեան:
Խնդիրս
այս
պատկանի
մատուցանել
{լուսաւորչական}
հայոց
Սինօդին
սրբոյ
Էջմիածնի,
ի
24
մայիսի
1853
ա
որն
որ
արհեստնիս
չէ,
մօտենալու
միտք
ալ
չունինք)
{լուսաւորչական}
Հայերս
բիւր
անգամ
ըսինք,
թէ
մեք
զԲաբկէն
անմեղ
ան
ր
անգամ
գործքով
ալ
ցոյց
տուած
էինք,
որ
մեք՝
թէ՛
{Լուսաւորչական},
թէ՛
Հռովմէական
եւ
թէ՛
Աւետարանական
Հայքս,
մէկ
եւ
վերջին
պատճառ
դուք
(եւ
ձեզի
նման
ազգատեաց
թէ՛
{Լուսաւորչական},
թէ՛
Հռովմէական
եւ
թէ՛
Յունական
քահանայքդ)
եղած
,
ոչ
երբեք
փակուած,
գիրկը՞
եւ
որ,
աւելին
ասեմ,
{լուսաւորչական}
հայերի
առաջնորդ
կարգուելուց
յետոյ
հրատարակել
է,
պատարագ
եւ
մատաղ
են
առնում,
եւ
եթէ
տեղը
գայ,
ես
{Լուսաւորչական}
եմ,
դա
Աւետարանական
է,
ասելով,
պատրաստ
են
միմե
երուաքաղս:
Կաթողիկոսք
մեր
եւ
առ
հասարակ
եկեղեցին
{լուսաւորչական}
մինչ
հերքեն
զկարծեցեալ
գլխավորութիւն
պապին
Հռովմա
ԹարգմանութԻւն
ՊՈԼՍԱՀԱՅ
{ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԱԿԱՆ}
ՀԱՄԱՅՆՔԸ
Հայերի
վրայ
վաղուց
ի
վեր
Թուրքիայո
իկութեան
եւ
բողոքականութեան,
որպէսզի
անջատուելով
{լուսաւորչական}
պատրիարքութիւնից,
ազատուի
վերը
յիշուած
անձերի
ձե
ց
ազգութեան
անունով։
Կրօ՞ն,
քանիսը
հաշւում
եմ,
{լուսաւորչական},
հռովմէական,
բողոքական,
յունական,
լեզո՞ւ,
ա՛
ալ
ազգաց
թիւը
կը
համարուի։
Ըսինք
նաեւ,
թէ
մեք՝
{լուսաւորչականքս},
ոչ
միայն
հռովմէականութեան
պատրաստ
չենք,
այլեւ
ւիս
գետով:
Գրէ
Միքայէլ
Ղազարեան
"
դպիրն
սրբոյ
{Լուսաւորչայ}
աւագ
եկեղեցւոյ,
ի
1846
ի
յերեքն
մարտի,
ի
մայր
լբանդեանց,
համաթուեալ
առ
գղերս
Նախիջեւանայ
սուրբ
{Լուսաւորչայ}
աւագ
եկեղեցւոյ,
այլ
թէ
զի՞նչ
այնմ
զհետ
գան
յօդու
աւ,
թէ
Հայոց
եկեղեցին
ուրիշներէն
կ՚արհամարհուի,
{լուսաւորչաց}
աւանդութիւնքն
աղէկ
մը
բռնելուն
ու
իրենց
կռիւներով
ղարշապատ
առ
սուրբն
Սահակ:
Ուստի
խորհուրդ
արարեալ
{լուսաւորչացս},
յաշակերտաց
անտի
իւրեանց
զՅովսէփ
եւ
զընկեր
նորին
վասն
գնալոյ
յԷջմիածին,
ծանուցեալ
զհրամանգրութեան
{Լուսաւորչեան}
Սինօդին
սրբոյ
Էջմիածնի,
հիմնեալ
ի
կոնդակ
նորին
վ
խարքայն
Կովկասու,
որ
վասն
ընդունելոյ
զկաթոլիկս
ի
{լուսաւորչեան}
դաւանութիւն),
որք
գիտեն
մանաւանդ
զի
էին
սովորու
նդեանց
Ի
Նախիջեւան
15.
ԷՋՄԻԱԾՆԻ
ՍԻՆՈԴԻՆ
Ի
{ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԵԱՆ}
ՀԱՅՈՑ
ՍԻՆՈԴՆ
ՍՐԲՈՅ
ԷՋՄԻԱԾՆԻ
Միքայէլ
դպրի
Նալբա
ծոյն
իմոյ
վարելոյ
ի
Սինօդին,
առ
այն
տնօրինութիւն
{լուսաւորչեան}
Սինօդին՝
պարտաւորիմ
յայտնել
զհետեւեալս.
թէպէտ
ե
այլուր:
Դերանունս՝
"
՚ի
նոցունց
"
ի
կիր
առեալ
ի
{Լուսաւորչէն},
ածական
անուն
է.
նոյնպէս
կամելով
ասել
է՝
նոցու
աց
այնր
քաղաքի
եւ
դասաւորեաց
ի
կարգի
գղերաց
սուրբ
{Լուսաւորչի}
աւագ
եկեղեցւոյ
տեղւոյն,
իսկ
յամի
1848,
ի
գալ
նո
ն:
Արշակունեաց
թագաւորութիւնը
եւ
Հայրապետութիւնը
{Լուսաւորչի}
տնից
վերջացել
էին,
երբ
նա
մեծամեծ
յոյսերով
ոտք
է
տութեան
կանոններով,
որոնցից
Աւագը՝
Սուրբ
Գրիգոր
{Լուսաւորչի}
անունով,
գտանւում
է
քաղաքի
մէջտեղը
մի
մեծ
հրապար
որ
պատկանում
էին
Հայոց
ազգի
հեթանոսական
կեանքին,
{Լուսաւորչի}
ձեռքով
դատապարտուեցան
դէպի
կորուստ,
դէպի
կրակ՝
իշուած
Ներսէսը
եւ
Սահակը
են
մեծ
Պարթեւները՝
բուն
{Լուսաւորչի}
ցեղից,
որոնց
յիշատակը
հանդիսավեհութեամբ
տօնում
է
ցեալ
եւ
առանձին
Նոր
Նախիջեւան
քաղաքի
սուրբ
Գրիգոր
{Լուսաւորչի}
անուամբ
աւագ
եկեղեցւոյն,
անմասն
առնելով
այսմ
տան
ձ
յիշատակ
եւ
ի
ժառանգութիւն
հոգեւոր
զյիշեալ
սուրբ
{Լուսաւորչի}
եկեղեցւոյ
սուրբ
Սահակ
եւ
սուրբ
Մեսրոպ
անուամբ
զեր
որ
իմ
յիշեալ
տունն
մշտնջենաւոր
վաղֆ
մնասցէ
յիշեալ
{Լուսաւորչի}
եկեղեցւոյն,
սակս
կառավարութեան
երկու
դպրատանցն,
րարութիւնս
ստեցից
կամ
փոխարկեցից
հանելով
ի
յիշեալ
{Լուսաւորչի}
եկեղեցւոյն
կամ
ըստ
բոլորովին
եւ
կամ
ըստ
մասին
իւր
իմի
է՞լ
խօսենք։
Հիմի
է՞լ
խօսենք,
երբ
{Լուսաւորչի}
Բնիկ
ժառանգի
թեւերը
կտրած,
Անարգ
Պարսի
ոնէութիւնից
յետոյ
եւ
շատ
կարելի
է,
թէ
Ս.
Գրիգոր
{Լուսաւորչի}
եւ
Տրդատի
օրով
Վաղարշապատը,
եղած
լինելով
կենտրոն
ւն
է։
Բայց
սակայն
չենք
կարող
ասել,
թէ
բո՛ւն
Ս.
{Լուսաւորչի}
օրով
է
եղել
այդ
անուանափոխութիւնը.
ըստ
որում,
ն
հեռացել
է
այժմ
նորանից։
Էջմիածինը
հիմնուած
է
Ս.
{Լուսաւորչի}
ձեռքով
բո՛ւն
Վաղարշապատի
մէ՛ջտեղը՝
մօտ
թագաւորակ
նքը
ապացուցանելով
ապացուցանում
են,
որ
Ս.
Գրիգոր
{Լուսաւորչի}
հիմնած
եւ
շինած
կաթողիկէ
եկեղեցին
էր
Վաղարշապատի
կէն
չէր
նոյն
իսկ
այսօրուայ
Կաթողիկէ
Էջմիածինը
Ս.
{Լուսաւորչի}
հիմնած
եւ
շինած
հայկական
նախամեծար
եկեղեցին։
Ի՜ն
մեր
ազգի
կեանքի
մէջ։
Այդ
ժողովին
էր
ապաստան
Ս.
{Լուսաւորչի}
շինած
նաւը,
եւ
այդ
ժողովը,
դարձեալ
հեռատես
իմաս
դ
իս"։
Վաղարշապատի
Ս.
Կաթողիկէ
եկեղեցին
Ս.
{Լուսաւորչի}
ձեռքով
հիմնուեցաւ,
ո՛չ
որպէս
այժմեան
հասկացողութ
ութեանը),
ստացել
է
իւր
կրօնը,
ինչպէս
պաշտում
է
{Լուսաւորչի}
լոյս
հաւատը,
պէտք
է
աշխատենք,
որ
այդ
հաւատը
ամո
րը
թող
հոգան.
փառք
Աստուծոյ,
կաթողիկոս
ունինք,
{Լուսաւորչի}
յաջորդը,
պատրիարքներ,
առաջնորդներ.
վանքերը
լի
որութիւնը,
չորրորդ
դարում
կատարուած
սուրբ
Գրիգոր
{Լուսաւորչի}
ձեռքով,
ծագում
էր
յունական
աղբիւրից:
Լուսաւորիչ
ելով
սեւանալուց
եւ
օդի
միգախառն
անթափանցութենից:
{Լուսաւորչի}
զանգակատնից
լսուեցաւ
երեկոյեան
զանգակահարութեան
ա
աջ
տանեն
նորան
միաբան
զօրութեամբ,
որպէս
արժան
էր
{Լուսաւորչի}
լուսազգեստ
լինելոց
որդիներին,
եթէ
վերջապէս
հասկա
ակը
Լուսաւորչից
առա՞ջ
էր
տեսել
ազգը,
թէ՞
յետոյ:
{Լուսաւորչի}
անունը
այդ
աւանդութեան
հետ
խառը
տեսնելով
չէ
կարել
արակ
ցեղեր:
Հայոց
ազգի
մէջ
մտած
են
հնդիկներ,
որ
{Լուսաւորչի}
ժամանակ
էլ
դեռ
իրենց
նախահարցը
որպէս
աստուած
պաշտ
դաւանութենէ
բազմաչարչար
Հօրն
մերոյ
Սրբոյն
Գրիգորի
{լուսաւորչին}
Հայաստանեաց
աշխարհի,
մկրտեալ
եւ
հաւատացեալ
՚ի
Քր
ատ
սրբերի
անուն
տալով՝
յետոյ
յիշում
է
եւ
մեր
Ս.
{Լուսաւորչին}
։
Արդեօք
նորա՞
ծառայքը
պիտի
հասկանալ.
կամ
թէ
նոր
յետ
բազում
քարոզութեանց
յեկեղեցւոջ
Սրբոյն
Գրիգորի
{Լուսաւորչին},
որ
'ի
Ղալաթիա,
եւ
հալածանաց,
որպէս
պատմի
'ի
վ
ւ
յաւելեալք
մինչեւ
ցսկիզբն
չորրորդ
դարու,
ի
ձեռն
{Լուսաւորչին}
Հայաստանեայց
դատապարտեալ
առ
հասարակ
իբրու
շտեմարա
ր,
անհնար
է,
թէ
նա
չեղած
տեղից
կանթեղ
հնարէր
եւ
{Լուսաւորչին}
ուղարկէր
այնտեղ
Նարեկ
քաղելու:
Մենք
այդ
լոյսը
կա
ատակարանքը
սկսանում
են
չորրորդ
դարուց,
այսինքն՝
{Լուսաւորչից},
որի
Յաճախապատում
գիրքը
սկիզբն
դնում
է
քրիստոնէա
արոյր
նահապետի
թագ
կապելով
Քրիստոսից
749,
ուրեմն
{Լուսաւորչից}
1070
տարի
յառաջ
անցաւ
օրինաւոր
թագաւորութեան
կարգ
նաւոր
թագաւորութեան
կարգ:
Քրիստոսից
149,
ուրեմն
{Լուսաւորչից}
470
տարի
յառաջ
վերանորոգուեցաւ
Հայոց
տէրութիւնը,
ւմ
է,
յառաջ
է,
քան
թէ
այլ
ամենայն
սովորութիւն:
{Լուսաւորչից}
հարիւրաւոր
տարիներ
յետոյ
կանգնեցան
Բագրատունեաց
ե
մ
ասում
Արշակունեաց
թագաւորութեան
շարունակութիւնը
{Լուսաւորչից}
յետոյ,
բայց
եւ
այս
պայծառ
օրերը
Հայերի
անցել
են
կոս
անունը
կը
բեւեռէ
ճակատիդ:
Մեր
ազգը
ինչպէս
որ
{Լուսաւորչից},
(մատաղ
գնամ
նորա
զօրութեանը),
ստացել
է
իւր
կ
սակայն,
դժար
է
այժմ
դատել
թէ
այդ
լոյսը
կամ
կրակը
{Լուսաւորչից}
առա՞ջ
էր
տեսել
ազգը,
թէ՞
յետոյ:
Լուսաւորչի
անու
արող
ուրիշ
մտքով
գումարել
Վաղարշապատ,
եթէ
ոչ
Ս.
{Լուսաւորչու}
ձեռքով
հիմնուած
Կաթողիկէ
եկեղեցու
մէջ
կատարելու
հ
դարերի
գանձանակը
իր
լուման:
Ո՛վ
չգիտէ
Էջմիածնի
"
{Լուսաւորչու}
"
ասուած
քամին,
որ
ամառները
ամէն
իրիկուն
արեւը
մ
աւորութիւնը
էր
մի
համառօտ
տեղեկութիւն
տալ
միայն
"
{Լուսաւորչու}
քամուն"։
Մենք
հասած
ենք
մեր
նպատակին:
Առա
եւ
սարսափել
են
իրենք
իրենց
տեսնելով
"
ի
հանդերձս
{լուսաւորս}
"։
"
Կայծակի
Ժամանակ,
յունուարի
8-ին,
183
վառուող
օդը
է
ածխային
բաղադրութիւն,
որպիսի
գազով
{լուսաւորւում}
են
այժմ
եւրոպական
քաղաքները:
Հեղինակի
ծծմբային
օ
Շատ
անգամ
պատահում
է,
որ
եկեղեցիների
գլխի
խաչերը
{լուսաւորւում}
են
այսպիսի
էլեկտրական
լուսով.
շատ
անգամ
ագռաւներ
տի
ակնկալութեան,
եւ
թէ
ինչպէ՛ս
ամենայն
օր
երկնքի
{լուսաւորքը}
լուսաւորում
են
երկիրը
առանց
մի
բան
ստանալու:
Այս
թիւն,
եւ
առանց
ամենայն
գործունէութեան
սպասելը
մի
{լուսաւրող}
ժամանակի,
ոչ
այլ
ինչ
է,
եթէ
ո՛չ
անձնախաբէութիւն
ւեսցի
կարօտ
բացայայտութեան,
պատրաստ
եմ
պարզել
եւ
{լուսափայլ}
կացուցանել,
որպէս
բերան
կամ
որպէս
պատկեր
պատգամա
ջնորդաց,
հակառակ
առաքելոյն,
վիճակացն
տիրողաց,
{լուսափայլ}
կացուցանել
զճշմարտութիւն,
ճեղքելով
զցնցոտի
պատրո
եւ
լուսաւորութեան
վերայ։
Եւ
ինչպէս
է,
որ,
այս
{լուսափայլ}
ճշմարտութիւնը
անտես
արած,
փորձ
էք
փորձում
յարձակ
նալու
եւ
մաքրելու
իւր
անձը,
որպէս
զի
արժանի
լինի
{լուսափայլ}
դէմքով
մասնակից
լինել
եւրոպական
մարդկութեան
բարիք
թնդիւն,
եւ
ահա
Արամազդը
երեւում
է
իւր
գահի
վերայ
{լուսափայլ}
ամպերի
քամակից:
Ամպերը
կամաց
կամաց
ցրուեցան,
եւ
Որովհետեւ,
պատասխանում
ենք,
այն
մխիթարիչ
եւ
{լուսափայլ}
կողմերը,
որ
այդպէս
հրապուրում
են
եւ
իւրեանց
են
ք
փափուկ,
ձիւնափայլ
Նռների
պէս
կաթնագեղ
Ստինքների
{լուսափայլ}
Պտուկները
վարդագեղ:
-
Երանութի՜ւն
խելայեղ...
Զի
ահա
խնդիրքը,
որ
ամենայն
բանական
հայ
պարտակա՛ն
է
{լուսափայլ}
կացուցանել
ազգի
ընդհանրութեան
առաջեւ:
Լռութիւ
ալներից.
թէպէտ
այն
մարդու
տգիտութիւնը
շատ
ու
շատ
{լուսափայլ}
էր,
ըստ
որում
բացի
գրել
ու
կարդալուց
ոչինչ
չգիտէ
եւ
գործերի
յիշատակարանը
լինելով,
կարող
էր
աւելի
{լուսափայլ}
կացուցանել
մի
ճշմարտութիւն։
Եւ
այսպէս,
հարցնում
ջ
ջատագովեալ
"
Վարդապետարանի
կրօնի
",
զսոյն
զայս
{լուսափայլ}
ճշմարտութիւն
վաղ
ուրեմն
[ծանուցեալ
]
հրատարակել
զ
պետութեան՝
Տեառն
մերոյ
Յիսուսի
Քրիստոսի,
այլ
եւ
{լուսափայլ}
կերպարանափոխութեամբ
ծաղկելոց
էր
ի
գիտութիւնս,
որ
հարեւանցի
զպատմութեամբ
գրականութեանս
մերոյ,
առ
ի
{լուսափայլ}
կացուցանել
զսով
հոգեղէն
կերակրոց՝
որ
ի
նմա,
եւ
զի
ամենայն
որ
գիտուն
է
դպրութեան
Հայոց,
ջան
դիցէ
{լուսափայլ}
կացուցանել
զխնդիրս,
զմթութիւնս
վերաբերեալս
առ
լե
ո՛ղ
մարդավայել
կերպով
հերքեն
հակառակորդի
խօսքը
եւ
{լուսափայլ}
կացուցանեն
իւրեանց
ճշմարտութիւնը։
Այս
բաները
ոչ
ւսաւորութիւն
համազգեաց:
Ոչինչ
անտեղի
համարեմք
{լուսափայլել}
առաջի
հայկական
հասարակութեան
եւ
զայլ
ինչ
վերաբերե
նքի
պատկերը
այս
թղթի
ձեռքով
յայտնէ
նոցա,
որով
եւ
{լուսափայլէ}
վաստակը
իր
քարոզութեան,
որ
առաջ
արել
էր
նոցա
մէջ
ին
ի
գիտութեանցն
հանդէս,
գիտութեանցն
ասեմ,
որով
{լուսափայլին}
միտք,
կենդանանայ
եւ
սնանի
հոգին,
եւ
կամ
առ
անհն
դանիք
եւ
հայեցուածք
յազգս
ազգս
գիտութեանց,
որովք
{լուսափայլին}
միտք
եւ
սնանի
հոգին,
տարագիր
է
յօրագրէ
անտի,
յո
իւր
մուզայիւք,
մի
Արգոնեան
եւ
նաւորդք.
Ոսկեծըղի
{լուսափետուր}
հայկեան
զաւակք
՚ի
քեզ
յօդս
Թեւապարեն
ճախրեն
՚ի
վե
նդ
մահ
երկիր
դողայր
լայնատարր,
Արեգն
ընդ
իս
{լուսափիւռ}
խոր
համակէր
՚ի
խաւար։
Մինչ
զվերջինն
նա
առ
Հայր
մ
րա
յանգայիս
եւ
զավակացը
սիրով
ողջույն,
Սերոբե
եւ
{Լուսեղեն}
եղբարցս
կարոտիվ
շատ
բարեւ,
Վառվառ
քրոջս
եւ
զավակ
30
մարտի
1860,
Ս.
Պ.
Բուրգ
ՍԻՐԵԼԻ
ԵՂԲԱՅՐ
ԻՄ,
{ԼՈՒՍԵՂԵՆ}
ՂԱԶԱՐՅԱՆ,
Այս
րոպեիս
ստացա
քո
մարտի
13-ի
գրած
ազատ
եղբայրը՝
Մ.
Նալբանդյանց
1860
45.
{ԼՈՒՍԵՂԷՆ}
ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻՆ
30
մարտի
1860,
Ս.
Պ.
Բուրգ
ՍԻՐ
գ
էին
լինում
դէպի
միւս
բաժինը,
որի
դրօշակի
վերայ
{լուսեղէն}
տառերով
գրած
էր՝
"
ճշմարտութիւն"։
Այդ
ուսո
էն
Թռչի
ի
բաց
հեռանայ,
Իսկ
հարսնացուն
{լուսեղէն}
Ածէ
առ
Ադամ
զԵւայ:
Այն
ինչ
յառեալ
Ադա
փութա
գիտութեան,
Յաջող
ի
քայլ
զճեմ
առնուլ
ի
{լուսեղէն}
ի
կամար,
Ի
բա՛ց
ընկեա՛
զախտ
արծաթին
եւ
որ
զ
իլը,
Ոչինչ
չկայ
դորա
վերայ
հողեղէն.
{Լուսեղէն}
է,
թափանցիկ
է
մարմինը,
Աչքը
յօնքը
սեւ
սաթի
Մ.
49
Սերոբ
եղբօրս
30
50
Ղազարոս
եղբօրս
51
{Լուսեղէն}
եղբօրս
52
Հայրապետեանցին
Կ.
Մ.
Ապրիլ
6
53
Ն
ր
եւ
նորին
սիւնն
հրեղէն
եւ
թակաղաղն
անպեայ
եւ
խաչ
{լուսեղէն}
ի
վերայ
նորա։
Ոսկի
խարիսխն
վէմն
հաստատութեան
անշ
նութեան
հետ,
երեւել
են
զարմացած
եւ
ապշած
ամբոխին
{լուսեղէն}
կտուցով:
Նոյն
այս
բնական
երեւոյթը
նկատուած
է
շատ
երի
գիւտ
է
եւ
այլ
այսպիսիք:
Շատ
ուրիշ
կրակներ
եւ
{լուսեր},
որպէս
ճախնային
գազը
կամ
գերեզմանական
շրջմոլիկ
կ
եցինք,
որ
տեսնեն
եւ
հաւատան,
թէ
այդ
կրակները
եւ
{լուսերը}
ոչ
բարձր
են
ամպերից
եւ
ոչ
առանց
երկրի
գործակցութե
յս
բանի,
այսինքն
ասուած
գրքերում,
շատ
անգամ
այս
{լուսերի}
յիշատակուելու
վրայ
հիմնուած
է
կարծիքը,
թէ
հին
ժա
ը
եւ
անաչառապէս
դատաստան
կատարել:
Ինչո՞ւ
փախչենք
{լուսի}
տակ
քննելուց
մեր
ազգային
գործերը,
ինչո՞ւ
սիրենք
մակերեւոյթ,
աշխատում
էին
այդ
թանձր
խաւարի
մէջ,
{լուսի}
շատ
ճառագայթներ
հաւաքելով,
բան
տեսանել:
Գիտեմ,
տը
հաղորդութիւն
չունի
ճշմարտութեան
հետ,
խաւարը՝
{լուսի}
հետ։
Բայց
ես
աւելորդ
չեմ
համարում
յայտնել,
թէ
ճ
լի
մեծութիւնը՝
չնայելով,
որ,
այժմեան
եւրոպական
{լուսի}
տակ
քննելով,
ամենայն
մարդ
խոստովանում
է
զարմանալ
խրատաբանութեան
հետեւողքը
ապրում
են
միեւնոյն
արեւի
{լուսի}
տակ,
ինչպէս
բնակւում
են
միեւնոյն
մոլորակի
վերայ
սնուցանէ
իւր
ընտանիքը,
որպէս
թէ
կարող
էր
մտածել
{լուսի}
կամ
խաւարի
վերայ:
Մեք
չենք
հաւատում:
Ստրկո
նորան,
առա
նորա
հրաժարական
ողջոյնը,
նա
ինձանից
{լուսի}
թռչողական
արագութեամբ
հեռացաւ
եւ
անհետացաւ:
ց՝
մեր
երկնաւոր
հօրից,
միաւորել
հանգուցեալը
այն
{լուսի}
հետ,
դէպի
որը
նայում
էինք
մեք
ամենեքին։
Աղաչենք
ջի
համար,
բարոյական
խնդիրը
կարող
է
լինել
միմիայն
{լուսի}
մէջ,
եւ
"
եւ
խաւար
նմա
ոչ
եղեւ
հասու"։
Կարծեմ
երբ
կարող
է
նա
ազատ
մնալ
ջերմութեան,
խոնաւութեան
{լուսի}
եւ
օդի,
մէկ
խօսքով՝
նորան
շրջապատող
արտաքին
աշխ
լ
աւելի
մօտենալով
ժողովրդին՝
դառնար
մի
բանալիք՝
{լուսի}
դուռը
բանալու
համար։
Եւ
դեռ
հերիք
չէր,
եթէ
բ
ւնաթափ
լոյսը
ընդունել
որպէս
ապագայի
հրաշափառ
արեւ
{լուսի}
կարապետը։
Չկա՞յ
այս։
Բուեր
եկէք,
եկէք,
երթանք
Վերցընում
մատեան
Եւ
այնտեղ
`
կոյսին
Գրանցում
-
{լուսի՜ն}:
Է.
ԴՈՒՐՍ
ՉԵ՜Մ
ՀԱՆԻ...
Իմ
պարտէզի
ծաղկանոցը
Գայ
զմատենիւ,
Ցոր
գրէ
զկուսին
Անուն
ի
{լուսի՜ն}:
Է.
Ո՛Չ
ՀԱՆԻՑ
ԱՐՏԱՔՍ
Ի
բուրաստան
ծաղկ
մ:
Իսկ
քեզ,
ով
դու
կոյս,
Շուշա՜ն
դեռաբոյս,
{Լուսին}
կը
դարձնեմ,
Կը
փառաբանեմ
Մեր
նախնեաց
պաշտած
Տ
րարածները
համբուն
-
Նրա
ձեռքով
ստեղծուած
`
Արեւ,
{լուսին}
եւ
աստղեր,
Մեղմ
երեկոյ,
առաւօտ,
Խաղաղ
ու
զով
գ
զքեզ,
ո՛վ
կոյս,
Շուշան
դեռաբոյս,
Ի
{լուսին}
կարգեմ,
Սխրացուցանեմ.
Ընդ
Ոսկիամօր
նվեհեր,
Գործս
նորա
զմատանց՝
Զարեւ,
{լուսին}
եւ
զաստեղս,
Զերեկոյ,
զվաղորդայն,
Զով
ան
եւ
դարերու
մութի
մէջ
Կը
ցոլացնէ,
ինչպէս
{լուսին}
`
լոյս
տուող
միշտ
ու
անվերջ:
Շնչում
ե
զ
կը
բերեն
Քո
մարմնապաշտ
մեծատունքը:
{ԼՈՒՍԻՆ}
Ո՛հ,
լուսին,
լուսին,
արդէն
քանի՜
դա
նապաշտ
մեծատունքը:
ԼՈՒՍԻՆ
Ո՛հ,
{լուսին},
լուսին,
արդէն
քանի՜
դար
Դու
երկնքումը
փա
ծատունքը:
ԼՈՒՍԻՆ
Ո՛հ,
լուսին,
{լուսին},
արդէն
քանի՜
դար
Դու
երկնքումը
փայլում
ես
ւում
է
իւր
բաղդի
վերայ:
Ո՛հ,
պայծառ
{լուսին},
դու
պայծառ
լուսին,
Վկայ
չես
միայն
լոկ
արտ
այ:
Ո՛հ,
պայծառ
լուսին,
դու
պայծառ
{լուսին},
Վկայ
չես
միայն
լոկ
արտասուքի.
Դու
ո
վազող
Ուժեր
ստրկացուցին:
Նոյնիսկ
{լուսին}
հարկադրեցին
Մեզ
պատկերներ
նկարել
Եւ
շ
րեց
Իւր
արտասուքով
լցուած
աչքերը,
Եւ
ահա
{լուսին}
ամպերի
տակից
Դուրս
սողաց
տեսնել
նորա
երեսը:
այլոտ
վարագոյրը՝
հնար
է
տալիս
նա
բաց
աչքով
նայել
{լուսին}
եւ
սորա
միջնորդութեամբ
քննել
եւ
գնահատել
ամենայն
խնային
կամ
գերեզմանական
ասուած
մոլորական
կրակների
{լուսին}
։
Ասածներիս
ապացոյցը
երեւում
է
նոցա
մի
քանի
ձախ
ո
բերւում
է
մեր
իմաստուններին,
նոքա
ինչպէս
ներկայի
{լուսին},
այնպէս
եւ
ապագայի
հետ
մասն
ու
բաժին
չունին,
եւ
ւքը,
որ
այժմ
աւելի
ուրախ
եւ
զուարթ
խշխշում
էին:
{Լուսինը}
ամենայն
փառահեղութեամբ
լողում
էր
կապոյտ
երկնքի
վե
՛
գուցէ,
մինչեւ
հայը
կշտանայ
իւր
մահանման
քնից,
{լուսինը}
անդնդասոյզ
գնայ
հորիզոնից
ներքեւ...
Շատ
ազգ
նխարդախ
կուսական
երդմանը:
Այս
խօսքերի
վերայ,
{լուսինը}
գողի
նման
դուրս
նայեց
մի
վայրկեան
թանձր
եւ
խաւար
Արդեօք
ու՞նք
է
աչքի
վերայ,
Եթէ
կամար
{լուսինի}:
Երեսն
անբիծ,
կարմիր
շրթունք,
,
փառք
բնակչացդ.
Գասպարեանցն
է
քու
տէրը.
Ես
{լուսինին}
հրաման
կը
տամ
առատ
ծագել
իւր
շողը:
Յու
նկաւ,
Բան
հարցանող
չերեւեց:
Մինչ
դեռ
{լուսինն}
արծաթափայլ
Լոյս
էր
տալիս
գիշերին,
Խոր
օրը
խաւարեցնելով,
ստացել
է
մարդկութեան
ընդհանուր
{լուսից}
իւր
բաժին
մի
քանի
ճառագայթ։
Եթէ
գանգատ
ունի
Հայա
Նորան
չի
լինիլ
խընայել,
Քանի
փախչում
է
{լուսից}
։
Լսեցէ՛ք
ինձ,
Արարատի
Որդիք,
ո
Պիտի
մտնի
սեւ
հողի
ծոց,
Խաւար
ու
զուրկ
պարզ
{լուսից}
։
Մահը
եկաւ,
բացեց
դուռը.
Մեծատ
,
Ե՛ւ
սպանուածին,
ե՛ւ
մարդասպանին
Քո
{լուսից}
կը
տաս
հաւասար
բաժին:
ԱՌՕՐԵԱՅ
ԱՇԽԱՐՀ
ուող,
չբռնուող
Զօրութիւններ
զսպեցին,
{Լուսից}
աւել
արագ
վազող
Ուժեր
ստրկացուցին:
ջ
մարդու
տեղ
առնուլ
մի
ամբողջ
ազգ՝
նոյնպէս
զուրկ
{լուսից},
նոյնպէս
անծանօթ
քաղաքագործութեան
արդիւնքներին,
երունի
Նահապետը,
եւ
խոստանում
ենք,
որ
Հայաստանի
{լուսնակը}
իւր
շողը
կը
կաթէ
նորա
գերեզմանաքարի
վերայ,
եթէ
ի
հը
խաւար
գիշեր
է,
Թէ
գործ
ունիս
արժանաւոր
`
{լուսնի}
շողից
պայծառ
է,
Քո
դամբանը
նա
յաւիտեան
եւ
դ
Պիտի
ամփոփէ
ոսկեայ
ճաճանչով։
Իսկ
{լուսնի}
պայծառ
լոյսը
խաւարի
Հետքերը
անհետ
առնէ
գիշեր
արի
աշխարհի
երեսին
պատահելու
գործերը,
արեգակի
եւ
{լուսնի}
խաւարումը՝
իւրեանց
գուշակութեններով,
արագիլի
գն
Ուրախ
ուրախ
ման
էի
գալիս
դրսումը
ամբողջ
գիշերը.
{լուսնի}
արծաթափայլ
ճառագայթները
խաղում
էին
տանս
պատուհանի
.
պատճառ,
օդը
շատ
թանձր
լինելով,
թոյլ
չէր
տալիս
{լուսնի}
ճառագայթներին
զարկել
սոցայ
վերայ:
-
Ընդունում
ք,
են
ամենամեծ
բանաստեղծքը,
որ
երբեւիցէ
ծնել
են
{լուսնի}
տակ:
Բնութիւնք
երբեք
չէ
իրագործում
կատարելութեան
ական
է
վատնողների,
կռուարարների,
ապստամբների
եւ
{լուսնոտների}.
իսկ
մեծ
մարդերի
համար,
ինչպէս
դուք
էք,
ճարտաս
յամենայն
նամականիս
եւ
յերգս,
որպէս
եւ
յառաւօտոյ
{լուսոյ}
"
բղխումն
ի
Հօրէ
"
՚ի
վերաuաց
միտս
՚ի
կիր
առնու
զ
ալի
այլ
արեւուն
ոսկետեսիլ
կարապետ,
Որ
ո՛չ
մասամբ
{լուսոյ}
արփւոյն
լուսաւորի
փայլածու
Եւ
ստուերաւ
հողագնտոյս
նի
քեզ
այգորել,
քան
մերձաւոր
սիրելիդ.
Նորա
{լուսոյ}
շառաւիղքը
այսօր
աչքդ
է
ցոլացնում,
Էգուց
նո
ան
թափառելուց
յետոյ,
տեսանելով,
որ
ո՛չ
մի
տեղից
{լուսոյ}
նշոյլ
չէ
ծագում
իմ
վերայ,
ծունր
խոնարհեցնելով
բա
հրեղէն
եւ
'ի
վերայ
նորա
թակաղաղ
մի
ամպեայ
եւ
խաչ
{լուսոյ}
'ի
վերայ
նորա"։
(Ագաթանգեղ.
եր.
329)։
Ս
մանք.
քանզի
եւ
ինքն
սատանայ
կերպարանի
'ի
հրեշտակ
{լուսոյ}.
եւ
ոչինչ
է
մեծ,
թէ
եւ
պաշտօնեայք
նորա
կերպարան
անի,
[արժան
իցէ
զաչս
ընդդէմ
փակեալ
ճշմարտութեանն
{լուսոյ]},
զհետ
պնդել
խաւար
առաջնորդութեան
հնոցն,
առանց
րօտ
է
այսօր
քո
սուտին:
"
Զի՜նչ
հաղորդութիւն
{լուսոյ}
ընդ
խաւարի
"...
"
Սուտն
ի
հօրէն
սատանայէ
է
"...
ունել,
զի
որպէս
գրուանն
խափանարար
լինի
շառաւիղաց
{լուսոյն}
ցոլանալ
ի
լոյս
աչաց
նստելոցն
ի
տան,
սապէս
ամբողջ
պալատից՝
ոգեւորուած
միմիայն
այդ
խորհրդական
ճրագի
{լուսով}...
"
Հո՛ւ,
հո՛ւ,
հո՛ւ
",
-
ընդհատեց
լռութի
ան
ձգել
կաթին
սերտ
փութացի
կամակար.
Թո՛ղ
եւ
{լուսով}
պերճ
գիտութեան
հոգւոյն
կացցեն
ջահք
փայլուն,
ն
երբ
ցոլացնէ
իւր
լոյսը,
Դու
կը
տեսնես
նորա
{լուսով}
մակագիրը
արձանի:
"
Մարդուս
կեանքը
ս
Եւ
մի
հոյակապ
կրակի
նման
Այս
դաշտի
վրայ
վառ
{լուսով}
փայլի։
Մինչ
այսպէս
միայն
կայի
զարմացա
տ
անգամ
առաջնորդուած
Պ.
Չամուռճեանի
նման
մի
աղօտ
{լուսով}
լապտերի,
այդ
խնդիրը
այս
տեղիս
վերաբերութիւն
չուն
ղ
չէ
եղած,
պատրաստ
գիտութիւնքը
ժառանգել
եւ
նոցայ
{լուսով}
անցածը,
որ
գործուած
է
խաւարում
դատապարտել
ոչ
միա
կարծ
երեւում
է
զէնքի
շողշողիւնը
բազմաթիւ
ճրագների
{լուսով}:
Ներս
են
գալիս
նոքա
կարգով,
եւ
նոցայ
հետ
փողոցն
օսքը՝
ժողովրդին
խրատելու
համար
ասուած,
երկնաւոր
{լուսով}
ծաղկեցնելով,
պտղաբեր
է
անում
լսողների
հոգիները։
որ
տեսայ,
մինչ
զննեցի
չորս
կողմս
փոքրիկ
լապտերի
{լուսով},
որ
ունէի
ձեռքումս:
Այս
ասելով
մի
թուղթ
հան
եց
մի
վայրկեան
թանձր
եւ
խաւար
ամպերի
տակից.
նորա
{լուսով}
տեսանելի
էր
Շահումեանցի
եւ
Մանուշակի
գրկախառնութի
են,
թէ
կործանի
ազգն,
եթէ
ո՛չ
թարթափեսցի
առ
նսեմ
{լուսով}
հնոյն
մատենագրութեան
եւ
եթէ
ջովացեալ
պարարտասցի
ա
ր
օտարին
ապրի
ողորմութեամբ,
ապա
արժան
էր
զխաւարն
{լուսով}
փարատել,
եւ
կենդանութեամբ
ի
կեանս
վերակենցաղել
զ
ցրտութիւնն
ջեռուցանել
ոչ
սառնամանեօք,
այն
հրով,
{լուսով}
զխաւարն
փարատեալ,
այսինքն
հիմնարկելով
զնոր
Հաստա
ատմութեան
եւ
ընդհանուր
դպրութեան
պատմութեան
տուած
{լուսով},
-
որովհետեւ
օրինաւոր
բանաստեղծութիւնը
հետեւանք
է
երեւոյթը,
իր
մոգական
քօղերից
ազատել
եւ
բնութեան
{լուսով}
հասկանալ
եւ
հասկացնել
"
ի
մեծ
շինութիւն
ազգին
",
րի
գլխի
խաչերը
լուսաւորւում
են
այսպիսի
էլեկտրական
{լուսով}.
շատ
անգամ
ագռաւները
թռչելով
այն
ամպի
մօտից,
որ
այն
ահագին
տարածութեան
մէջ,
բորբոքուած
ծծմբալճի
{լուսովը}
միմիայն,
տեսանելի
էր
տէր
սատանայի
աշտարակաձեւ
սե
ազել
էր
թշերի
եւ
քթի
մէջտեղում,
պատճառ,
խարոյկի
{լուսովը}
երեւում
էր
փայլուն
թաց
գիծը,
որ
այս
խեժային
եւ
մ
նա
իւր
կեանքում։
Խաբողը
բնակւում
է
Տուիլերիու,
{Լուվրի}
եւ
Սէն-Կլու
պալատներում,
իսկ
Լամարթինի
համար
պիտ
Ուրբաթ
օր՝
1610
թուականի
մայիսի
14ին,
թագաւորը
{Լուվրից}
գնում
էր
կառքով
զինարան։
Նորա
կառքի
մէջ
նստած
էի
էին
Պապական
իշխանութեանը,
որ
ահի
ու
դողի
մէջ
էր
{Լուտերի}
Վերանորոգութենից,
մի
անսովոր
արագութենով
տարածու
կարողացաւ
բաւական
օգուտ
բերել
խուզարկու
ատենին։
{Լուտերի}
եւ
Կալուինի
վարդապետութիւնքը
սաստիկ
արագութենով
տ
համար,
որ
երկիւղ
էր
կրում
եւ
ալեկոծութեան
մէջ
էր
{Լուտերի}
Վերանորոգութենից։
Բոլոր
ժողովը
հաւանեց
այս
կ
որ
էր
ներգործում
հետ
զհետէ։
Օրէ
օր
տարածւում
էին
{Լուտերի}
Վարդապետութիւնը
Գերմանիայում,
Ցուինգլիինը
Շուէյց
սպանութիւնը
եւ
Եափոնիայի
համար
Եպիսկոպոս
նշանակեց
{Լուտովիկոս}
Սօտելօ-Ֆրանսիսկեան
կրօնաւորը,
որ
իւր
բարեպաշտութ
,
ես
իսկույն
կգրեմ
բանի
որպիսությունը,
միայն
մեկ
{լուր}
ստանանք
Պետերբուրգից:
Այստեղ
ոչինչ
նոր
բան
չկա,
ոչ
մի
ստորագրություն,
թեպետեւ
այստեղից
այնտեղից
{լուր}
ստանում
ենք
եւ
բավական
մխիթարական:
Դո՛ւք
պիտի
ս
այսքան,
ավելի
ոչինչ
[..
]
մինչեւ
որ
Մոսկվայից
{լուր}
ստանամ
"
Հյուսի[սափայլի
".....
]
այդ
բանը
միա
ապետի
տէր
Գասպարեան,
թուղթն
այն
ընթերցեալ
եղեւ
ի
{լուր}
բոլոր
ժողովականաց,
եւ
ոչ
ոք
գտաւ
ընդդէմ
դարձող
պ
կազմ
սպասել
մի
կրակոտ
նշանի...
Ահա
այսքան
{լուր}
միայն
Իտալիո
մասին
կարող
եմ
գրել
առայժմ:
Չեմ
նախ
նոցա
քննութեամբ
եւ
դատողութեամբ
մտանէ
յատեանն
՚ի
{լուր}
եւ
ի
վճռադատութիւն
դատաւորաց:
Կտակն
հանգուցե
կասեցնեք
ինձանից,
ես
եւս
կգրեմ
եւ
այսպես
միմյանց
{լուր}
ունենալով
գոնե
կկարողանանք
ազգին
պեսքը
հասկանալ
ե
գստացրու
նրանց
իմ
նկատմամբ։
Հենց
որ
դու
որեւէ
{լուր}
ստանաս
ռնգեղջյուրի
վերաբերյալ,
անմիջապես
հայտնիր
վերջինիս
իր
քրոջ
հետ
գժտված
լինելու
պատճառով,
եւ
{լուր}
էր
պտտվում,
թե
Իսահակն
ամուսնանում
է
Նադ[եժդա]
Ն
նիր
նրան
իմ
ակնկալությունը:
Հուսով
եմ,
որ
ուրախ
{լուր}
կբերես
այս
գործի
վերաբերյալ,
որի
համար
ես
ավելի
հբէգին,
որ
չէ
մոռանում
ինձ:
Երեք
ամիս
է՝
ոչինչ
{լուր}
չունէի
նորանից,
երէկ
ստացայ
մի
նամակ,
որի
բովան
`
մի
խուլ
տեղից,
ինչպէս
է
Բեդուտ-Կալէն:
Վաղուց
{լուր}
չունէի
քեզանից,
վաղուց
կամէի
գրել
քեզ,
բայց
ուր
ի
հիմնուի՞
արդեօք
մի
օրինաւոր
դպրոց,
մինչեւ
այժմ
{լուր}
չունինք:
Թիֆլիսի
հոգեւոր
դպրոցը
պիտի
բարեկար
է
սորա
վերայով
մի
քանի
տարի։
Յանկարծ
այս
նորեկը
{լուր}
է
առնում,
որ
իւր
ծերունի
հայրը
վախճանել
է,
մայր
կուսութիւնք
Սուրան
գլին
տագնապաւ,
Եւ
{լուր}
լինի
դատակնիք՝
"
Անմեղութիւն,
ե՜րթ
բարեաւ
Զարքայորդւոյն
Սողոմոնի
զարդար
առ
այդ
վճիռ
{լուր},
Որ
լաւ
ասէ
զկոյր
ակամբք,
քան
զկուրացեալն
ում
են
որ,
ի՞նչ
ասում
են,
այդ
շատ
հաստատ,
ճիշտ
{լուր}
է,
Մեր
արքայի
վերջին
կամքն
էր,
որ
թշնամեա
րապուրուելով
պարծանքից:
Ուրեմն,
ի՛նչ
{լուր}
էք
հանել
սուտ
տեղը,
Թէ
մի
փոքր
նեղացնում
է
վարուեցար
այս
անգամ.
Թէ
միւս
անգամ
մի
{լուր}
օր
իմ
ձեռք
կ՚ընկնես,
Այն
ժամանակ
ի՛նչ
կը
լ
օրիցս
8-ից
գրուած,
որով
յայտնում
է,
թէ
տանից
ոչ
{լուր}
կայ
եւ
ոչ
նամակ.
այս
շատ
զարմացնում
է
ինձ:
10-
րծութիւնքը
Մեղուի
մէջ
եւ
թող
կարդայ
ոչ
որպէս
սոսկ
{լուր},
որ
վերաբերութիւն
չունէր
ընթերցողներին,
այլ
որպ
որդել,
հայկական
ոգուն
ընդդէմ
բաղդասելով,
ինչպէս
{լուր}
հաղորդել,
նամակ
հաղորդել
եւ
այլն
եւ
այլն,
եւ
եր
չ
թէ
անցած
ժամանակների
պատմութեամբ,
կամ
որպէս
մի
{լուր}
մի
մարդուց
լսելով
մեզ
յայտնուեցաւ,
այլ
բո՛ւն
մեր
ասիրական
արտասուքի
հեղեղով։
"
Վարժապետ,
ի՛նչ
{լուր},
ի՛նչ
համբաւ
",
-
հանդէպ
են
դուրս
գալիս
աշակերտք
էմքի
փոփոխութիւնը,
իսկոյն
հարց
արեց.
-
Ի՞նչ
{լուր}
է
այդ,
ի՛նչ
ամբոխ
է,
ի՛նչ
խռովութիւն:
-
Ան
ւս
առաւօտը,
որի
օրամտի
մասին
խօսեցի,
պաշտօնական
{լուր}
էր
այդ
քաղաքի
պառաւների
բերանում,
թէ
կոմս
էմմանո
ուշակի
18
տարեկան
լինելը,
համարեայ
թէ
պաշտօնական
{լուր}
էր
այն
փողոցի
պառաւների
բերանումը,
որոնք
աշխարհի
ւորութիւն
գործեց
ժողովրդի
վերայ։
Այս
ժամանակումը
{լուր}
ստացուեցաւ,
թէ
Ուրբանոս
VIII
Պապը
ոչնչացուցել
է
սկսել
Երուսաղէմի
պատրիարքի
ընտրութիւնը:
Հէնց
որ
{լուր}
տարածուեց
այդ
կարգադրութեան
մասին,
գազազած
ժողով
արանը
Յունուարի
մէջ՝
զանազան
ուշադրութեան
արժանի
{լուրեր}
եւ
ծանօթութիւններ
հասուցանելով
քեզ։
Բայց
արի
տե՛
հետ
առաջին
անգամ
ծանօթացնելու
եւ
աւելի
մանրամասն
{լուրեր}
եւ
ծանօթութիւնք,
առեւտրական
գործողութենների
վերա
Ներածութիւն
-
Բէգզադէի
եօթն
հրաշալիքը
-
Խառն
{լուրեր}
-
Մի
աբեղայի
ֆանատիկոսութիւն:
Թող
ինչ
կ
Թո՛ղ
եթէ
կամի,
այսուհետեւ
եւս
հրապարակէ
այդպիսի
{լուրեր},
մեք
արգելք
չենք.
եւ
յիրաւի,
ի՛նչ
այլ
պաշտօն
ո
7-ից
գրուած,
որով
յայտնում
է
զանազան
Նախիջեւանի
{լուրեր}:
9-ին
նամակ
գրեցի
եղբօրս,
որ
կ՚երթայ
վաղը:
1
նկալի
էր
մեզ,
մեր
գրչի
միջնորդութեամբ,
աւետաւոր
{լուրեր}
տալ
մեր
ազգին,
բայց
մի
չար
բաղդով
այս
րոպէիս
հար
գով
էին
նորան։
Նոքա
ինքեանք
տարածում
էին
այսպիսի
{լուրեր}
եւ
պաշտպանում
էին
ուրիշից
դուրս
եկածները,
որպէս
ն
Լոնդոնից
մինչեւ
Կալկաթա,
այսպես
են
այդ
հավաստի
{լուրերը},
որ
առանց
հաշվելու
Կալկաթայում
բնակության
ծախքը
.
-
Պ.
Բաբկէնեանցի
նամակը.
-
Սկայորդու
տարածած
{լուրերը}.
-
"
Հիւսիսափայլը
"
եւ
Յիշատակարանս.
-
Կ.
Պոլսի
րում
են,
թէ
ո՛ր
զանցառութեան
պատճառով
չմերժեցինք
{լուրերը},
որ
Ճռաքաղից
յետոյ
(Հոկտեմբերի
17-ին)
ծնած
Սկա
ք
դէպի
երրորդ
խնդիրը:
§3.
Սկայորդու
տարածած
{լուրերը}
աւելորդ
էինք
համարել
մերժել.
պատճառ,
մեզ
քաջ
յա
մնալ
իւր
ընկերութեան
հետ
միասին։
Բայց
այն
յաջող
{լուրերը},
որ
նորա
բարեկամները
տուած
էին
նորան
Մօրէայից,
ության
վերջն
էլ
չի
երեւում:
Ինձ
հայտնած
բոլոր
{լուրերի}
համար
շատ
շնորհակալ
եմ:
Հուսով
եմ,
որ
քո
հաջորդ
ն:
Մօտ
ժամանակներումս
ստացած
նամակներիցս
կամ
{լուրերիցս}
հետեւեալ
բաները
կարող
եմ
մէջ
բերել:
Համ
ում,
եւ
ոչինչ
բանի
պիտանի
չէ.
միմիայն
սուտ-սուտ
{լուրերով}
լցնում
է
օրագիրները,
այնպէս,
որ
ոչ
ոք
չկամի
կար
անունով:
Փարիզի
հայկական
դպրոցի
մասին
ստացած
{լուրերս}
շատ
անմխիթար
են,
եւ
ինչպէս
պատմում
են,
վերատեսո
եռի
բարեկամներիս՝
իմ
`
ողջույնը:
Տանից
հաղորդած
{լուրը},
թե
մերոնք
բոլորն
առողջ
են՝
ինձ
ուրախացրեց.
ես
ի
այլ
նամակ՝
մի
բարեկամից,
տալիս
է
մեզ
հետեւեալ
{լուրը},
որի
մասին
չենք
կարող
զանց
առնել:
"
Պարոն
Յ
մէջ:
Այս
տողերը
գրելու
միջոցին
հասած
պաշտօնական
{լուրը}
իմաց
տուեց,
թէ
Տուերի
յառաջընթաց
կուսակցութենից
ն
նախախնամութեան
աթոռի
առաջեւ.
ազգի
թշուառութեան
{լուրը}
կսկծեցուցել
էր
շատ
ազնիւ
սրտեր
աշխարհի
ամենայն
մա
ՈՒԱՐԻ
1855
Սեւով
կնքած,
սեւ
ներկած
սեւ
{լուրը}
Երբ
դուրս
եկաւ
Պետերբուրգից
անկարծիք,
ուր
մեր
ծնողաց
մասին
լաւ
չեն
գրում,
այս
շատ
խուլ
{լուրը}
ինձ
ստիպում
է
մի
անբախտութիւն
ենթադրել:
17-ին
ու
բարձր
ի
գլուխ
կպանծան
պատմագրութեան
մէջ:
Երբ
այս
{լուրը}
առաւօտուն
վաղ
կարդինալին
հասաւ,
նա
առ
երեսս
շատ
ից,
քո
երախտիքը
իւր
հոգու
մէջ
կ՚անմահացնէր:
Այս
{լուրը}
շուտով
տարածուեցաւ
քաղաքի
մէջ,
այլեւ
շատերը
կարդ
իկ
քա՛ղցր
ախորժանքով
ընդունում
էին
այդպիսի
բաների
{լուրը}
՝
իրենց
մէջ
բուն
դրած
չար
գործերին
որպէս
մի
օգնու
Սաւուղը
իր
վերջին
պատերազմում
մեռաւ
եւ
նորա
մահի
{լուրը}
Դաւթին
հասաւ,
այն
ժամանակ
սա
պատռեց
իր
շորերը
եւ
,
որ
այս
րոպէիս
ասէր
նորան
իւր
հօր
համաձայնութեան
{լուրը}:
Այսպիսի
զանազան
եւ
միմեանց
ներհակ
խորհուրդնե
այելի
բանի
մասին
մարդ
մի
տեղից
լուրի
սպասէ
եւ
այդ
{լուրը}
ուշանայ,
անպատճառ
այն
մարդը
վատ
կողմը
կը
սկսի
մտ
Այս
շրջմոլիկ
Եւրոպացի
մեծ
բրամինի
հրաշալի
գործերի
{լուրը}
տարածուեցաւ
ժողովրդոց
մէջ.
ամենայն
հասակի
մարդիկ
ուրախութեամբ
լսեց
ատելի
խոստովանահօր
հալածուելու
{լուրը},
որ
բռնութեան
հետ
մակարդած
վերին
աստիճանի
խորամա
հասարակ
ժողովրդի
վերայ։
Այո՛,
երբ
Պարիի
մահուան
{լուրը}
տարածուեցաւ
մայրաքաղաքի
մէջ,
ամենայն
ոք
վազում
է
ահում,
եթէ
մի
երկբայելի
բանի
մասին
մարդ
մի
տեղից
{լուրի}
սպասէ
եւ
այդ
լուրը
ուշանայ,
անպատճառ
այն
մարդը
վ
գում
մի
բան
երեւում
է,
նայի՛ր
մի
հիւսիս"։
{Լուրից}
ահագին
Կազբէգը
ծածուկ
ամբոխուեց,
Նա
իւր
ու
ստրատորն,
զայդ
ոչ
ոք
կարէ
գուշակել
հաւաստեաւ
եւ
{լուրն}
յածեալ
՚ի
բերանս
բերանս
ոմանց
յազգայնոց
այնքան
տա
նձ
համար
շատ
դժվար
է
աշխատելը:
Տանից
ստացված
{լուրն}
ինձ
շատ
ուրախացրեց:
Կարպ
Մակարովիչը
երեւի
արդեն
որ
նա
կատակ
անելու
ժամանակ
չուներ.
չէ՞
որ
վտանգը
{լուրջ}
էր
-
այդ
չպիտի
մոռանալ:
Ներկայումս,
սակայն,
այ
շխատանքին
(իսկ
շատ
բան
կա,
որոնց
մասին
կարելի
է
{լուրջ}
եւ
ընդարձակորեն
խոսել).
եւ
ես
հեռու
եմ
այն
մտքի
վ
ինձ
մեծ
հաճույք
է
պատճառում:
Գերվինուսն
առայժմ
{լուրջ}
գրող
է,
չգիտեմ
ինչ
կլինի
հետագայում:
Բայց
բավակ
նների
մոտ
նա
յուրայինների
շրջանումն
է։
Ես
նրան
(
{լուրջ}
եմ
ասում),
խղճում
եմ.
նա
չար
չէ,
այլ
շատ
վատ
րկածի
համար:
Փառք
աստծո,
ես
առողջ
եմ
եւ
բավական
{լուրջ}
պարապում
եմ.
հուսով
եմ,
որ
տքնությունս
իզուր
չի
նայած
այդ
բոլորին,
ոչ
ոք
չէր
խիզախում
նախաձեռնել
{լուրջ}
աշխատանք
եւ
մեր
կոչերին
պատասխանում
էին
միայն
հայ
լը:
Այդ
ներածության
հատվածներից
մեկում
կա
մի
շատ
{լուրջ},
բայց
եւ
վերին
աստիճանի
ծիծաղաշարժ
հատված,
որտե
իշտ
է
թվում:
Սրա
մասին
ես
գրում
եմ
միանգամայն
{լուրջ}
եւ
թող
Անանիան
առանց
կատակի
զբաղվի
դրանով,
եթե
չ
որ
հիվանդության
հետեւանքով
ամենեւին
չեմ
կարող
մի
{լուրջ}
բանով
զբաղվել:
Մի
հոդված
անգամ
մեր
քաղաքի
մասին
ի
բարեկամ
Անանիային:
Հուսով
եմ,
որ
այդ
մասին
նա
{լուրջ}
հարաբերությունների
մեջ
կմտնի
ընկերության
դիրեկտոր
Կանգնած
ես
դու,
ոստ
Սալեմի,
Սրբութեան
{լուրջ}
պահապան:
Ճրագի
վերջին
պայծառ
լոյսի
յրի
հանգստեան
Հայկական
բուն
եկեղեցւոյ,
եթէ
միայն
{լուրջ}
հովիւք,
որոց
պատկանին
ոչխարք,
տացեն
թոյլ,
այլ
ում
են
դէպի
վեր
շոգու
յատկութեամբ,
եւ
հերիք
է
մի
{լուցկի}
մօտեցնել
այդ
շոգուն,
որ
պայծառ
վառուէր:
Իսկ
թէ
քսելով,
աւելի
ետքը
հրացանը
գտաւ,
ետքը
ֆոսֆորեան
{լուցկիք}
եւն,
այսօր
այս
վերջինը
կարող
է
ուղղակի
ժառանգութ
ն,
որ
մի
տուն
այրելու
ժամանակ,
գործ
դնեն
նորանց
{լուցկիքի}
տեղ:
Ես
վաղուց
կը
փոխէի
քեզ,
բայց
համադիւական
ա
ել
մեր
"
Հյուսիսափայլի
"
մեջ,
որովհետեւ
նա
արդեն
{լռած}
է:
Անկեղծ
հարգությամբ,
հարգո
պարոնիդ
անձնանվեր
նիմ
զմահ,
-
ասաց
զայս
ողբալին
Հայաստան
եւ
իսկոյն
{լռեաց}
՝
քամելով
յաչաց
իւրոց
զշիթս
արտասուաց"։
Այս
չ
ակնարկէ
նորա
բան,
ԹԷ՝
աճեցէ՛ք
"...
եւ
{լռեաց}:
Աստ
զճակատ
յօրինեն
Բնութիւն
եւ
հրամա
ի
հանգուցեալ
Սարգսէ
Ծատուրեան
Աղաւելեան,
չկարեմ
{լռել},
եւ
ոչ
կարդալ
զարժանին
անքալելի
դատապարտութիւն
:
Թեեւ
ամեն
բանի
մասին
լռեցի,
բայց
չեմ
կարող
{լռել}
Խալիբյանին
արած
քո
դիմումի
մասին:
Ասա՛,
խնդրեմ
մեր
դրութիւնը,
թէ
ինչո՛ւ
մինչեւ
այժմ
լռեցինք
եւ
{լռել}
ենք
Պ.
Խուդաբաշեւի
չնաշխարհիկ
ժողովածուի
ընդդէմ
ին
ճշմարտութեան
դրօշի
տակ:
Նոքա
կարող
չէին
երբեք
{լռել}
այն
ճշմարտութիւնը,
որ
մերկապարանոց
կար
նոցայ
աչք
վ՝
ամաչեցնում
են
նորան։
"
Միանգամ
թէ
խօսեց,
էլ
{լռել}
չգիտէ,
-
ասում
են,
-
եւ
զուր
տեղը
կանչում
է
եւ
հա
ու
ցամաք
վիճաբանութենից
յետոյ
հարկադրեցին
նորանց
{լռել}
եւ
դադարիլ
այդ
անօգուտ
խօսակցութենից։
Հաւաստի
է
անայի
բնաւորութեան
հարազատութեանը
մենք
ուզում
ենք
{լռել},
որ
հեղինակը
խօսի:
"
Երեխեքը...
ճօճանակներն
ր:
Այն
մարդը,
որ
մի
բարի
գործի
չէ
օգնում,
{լռելեայն}
քարոզում
է
իւր
անձի
համար,
թէ
այո՛,
անարժան
էր
ան
կամաց
եւ
ցանկութեանց
նոցա,
ուսանելով
ընդ
նմին
{լռելեայն},
եթէ
ամեն
այն
օրէնք
եւ
մարգարէք
մինչեւ
յառաջնորդ
որ
չէր
կարող
իւր
լռութեամբ
կամ
չտեսանելու
դնելով
{լռելեայն}
քաջալերել
յանցաւորը:
Բնական
օրէնքը,
վսեմակ
եկ
ուրիշը՝
նոր
հիմունքներով,
միթե
դա,
ճիշտ
է՝
{լռելյայն},
բայց
փաստացի
բացառումը
չէ՞
ոչ
միայն
գեղեցկությա
Չամուռճեանի
այս
գրուածքի
վերայ,
այլեւ
գիտէր,
որ
{լռելու}
չե՛նք,
բարեմտութենից
շարժուած
եկել
էր
մեզ
մօտ,
լինէիր
ինձ
մի
խորտակիչ
հարուած,
հանդարտ
հոգով
կը
{լռեմ}
քո
խօսքը
`
թէեւ
լինէր
այն
իմ
մահու
դատակնիքը..
րոզութիւնն
էլ
սոցա
վրայ
աւելցնելով՝
թող
լսե՛ն
ու
{լռեն}
լի՛րբ
եւ
անամօ՛թ
մարդիկը,
որ
ուրիշների
բերնից
իր
ազգն
կամ
յարգութիւն
Ձեր,
որպէս
անձն
պաշտօնական,
{լռեսջիք}
եւ
ի
լռութենէ
աստի
աղբերաuցի
վնաս
ինչ
ազգին,
ի
պ
Ակնարկում
է
խօսքն
այն
ի՞նչ
`
Թէ
`
աճեցեք...
"
եւ
{լռեց}:
Եւ
կռւում
են
խիստ
անհաշտ
Խենթ
հրամանն
ու
բնութի
թեամբ
նայեց,
Գլխարկը
քաշելով
գլխին
յաւիտեան
{լռեց}:
ՄՏԱԾՈՒԹԻՒՆ
(Նուէր
պարոն
Կարապետեանի
եւ
Բե
եզ
հետ
շուտով
տեսնվելու:
Թեեւ
ամեն
բանի
մասին
{լռեցի},
բայց
չեմ
կարող
լռել
Խալիբյանին
արած
քո
դիմումի
ընթերցողքը
մեր
դրութիւնը,
թէ
ինչո՛ւ
մինչեւ
այժմ
{լռեցինք}
եւ
լռել
ենք
Պ.
Խուդաբաշեւի
չնաշխարհիկ
ժողովածուի
երը,
ո՛չ
միայն
ժամանակաւոր
կերպով
քահանայութիւնը
{լռեցնելու},
ինչպէս
արել
է
Կրօնական
ժողովը,
ոչ
միայն
քահանա
նօդին,
եւ
որովհետեւ
պ.
պաշտօնակատարն
պրօկուրօրի
{լռէ}
յամենայն
դէպս
ոչ
ի
գործ
դնելով
զիւրովսանն
պարտակա
եւ
զսեպհական
զիւր
զկտակ,
զորոյ
զբովանդակութենէ
{լռէ}
նամակագիրն
իսպառ:
Որովհետեւ
առաւել
քան
զայսոս
քննողը
հասկանայ,
եթէ
կարող
է.
ապա
թէ
ո՛չ,
թող
{լռէ}
՛։
Արդ,
դո՛ւ,
Տէ՛ր,
քա՛ղցր,
խոնարհամի՛տ,
եւ
ոչ
իսկ
դադարէ
մինչեւ
ոչ
տեսցէ
զիրաւունսն,
ոչ
{լռէ}
որպէս
կարծի
այլ
գօտեւորեալ
զինուորի,
ոչ
ասելով
ը
լ
մի
նշանաւոր
անցք,
ի՜նչպէս
կարելի
է,
որ
Փարպեցին
{լռէր}
Ձուիկի
գերութիւնը։
Մենք
չենք
կարող
այս
թոյլ
տալ,
ս
յառաջ.
նոքա
շատ
խելօքացել
են
այժմ...
-
{Լռի՛ր},
յիմար,
-
գոռաց
սատանան
զարհուրելի
ձայնով.
-
ի
հարկ
չկայ
ասել.
Քրիստոսի
ահագին
եւ
անաչառ
օրը
չի
{լռիլ},
այլ
անշէջ
կրակին
կը
մատնէ։
Եւ
ինձ
բարեկամ
էին
ւն
թողեց
մեր
վերայ:
Այս
րոպէից
մեր
բոլոր
կիրքերը
{լռուած}
ու
կապուած
են
ընդդէմ
պ.
Չամուռճեանի,
բացի
կարեկ
Ոչինչ
տեղից
չէր
լսւում
ձայն
կամ
աղաղակ,
ամենեքին
{լռուել}
էին
դժոխային
լռութեամբ,
որովհետեւ
խօսելու
կարգը
գրելու
էիք,
ձեր
օրէնքի
ընդդէմ
պահանջողութեններին
{լռութեամբ}
միայն
պատասխանելով,
կ՚անարգէ
ձեր
կոչումը
եւ
անձը
ւլգենցիայի:
Ազգը
այսքան
տարիներով
լռում
է
եւ
իւր
{լռութեամբ}
շատացնում
է
ազգի
զաւակներից
պապականութեան
գնացած
տուութիւնն
իրենց
վրան
առնելով,
ըստ
սովորութեան
(
{լռութեամբ}
)
"
ա՛ս
ալ
անցաւ
"
ըսել
էր,
եւ
կամ
թէ
այս
անունը
թ
հայհոյութենից,
բան
չգտանք,
ուստի
եւ
հարկ
եղաւ
{լռութեամբ}
մերժել,
որ
պատասխանելով
մի
գուցէ
մեք
եւս
ընկերան
ւմ
ձայն
կամ
աղաղակ,
ամենեքին
լռուել
էին
դժոխային
{լռութեամբ},
որովհետեւ
խօսելու
կարգը
հասել
էր
տէր
սատանային
սել.
թո՛ղ
խօսեսցին
պատուելիքդ:
Բայց
ցորչափ
դոքա
{լռութեամբ}
միայն
խոստովանին
զիւրեանց
պարտութիւն,
մեք
զմերս
րների.
ոչ
երբեք
մի
ամբողջ
ազգ,
որ
չէր
կարող
իւր
{լռութեամբ}
կամ
չտեսանելու
դնելով
լռելեայն
քաջալերել
յանցաւոր
նչ
հարցանեն
զպատճառ
վաթսուն
եւ
հինգ
ամեայ
չարաչար
{լռութեան}:
Վաթսուն
եւ
հի՞նգ
ամ.
դժոխայի՞ն
անհոգութիւն
ով
իմ
առեւտրական
գործերի
համար.
այդ
էր
ահա
եւ
իմ
{լռութեան}
պատճառը:
Յոյս
ունիմ,
որ
այսուհետեւ
կենդանանայ
մ
եւ
նայել
Վերսայլի
վերայ
գիշերի
խոր
եւ
խորհրդական
{լռութեան}
մէջ:
Կէսգիշերն
անցել
էր:
Մինչ
ամենայն
ոտք
կ
ւ
թէ
ինչո՛ւ
մինչեւ
այժմ
չյայտնեցինք
մեր
երկարատեւ
{լռութեան}
պատճառը:
§4.
Մեզ
գրում
են,
թէ
ինչո՛ւ
համար
ատիպ
մամուլների
գրաշարութիւնը:
Մեր
երկարատեւ
{լռութեան}
մասին
այսքան
միայն
արժան
ենք
համարում
ասել,
որ
դ
որդան
կարմիր
շուրթերին,
Բայց
մնում
է
հաւատարիմ
{լռութեան}...
Իսկ
ես
ինչի՞ն
-
եթէ
ոչ
սուրբ
բնութեան:
Ե.
ս
գոհար
վարդք
վառին,
Հաւատարիմ
մնայ
սակայն
{լռութեան}...
Ես
ի՞մ
անդէն,
-
եթե
ոչ
սուրբ
բնութեան
Հայրենիքի
օդը,
սարերը
եւ
անտառները,
խոր
գիշերի
{լռութեան}
մէջ,
-
դարերով
շշնջեցին
այդ
նահատակների
վերջին
րո
ռ
նա
շնորհն
են:
Բայց
թո՛ղ
սոքա
մնան
մի
փոքր
{լռութեան}
մէջ,
տեսանենք
դորայ
ապաշնորհութիւնը
ուրիշ
բաների
թէեւ
նոյն
ինքը
թուել
էր
քեզ
ահարկու
կէս
գիշերուայ
{լռութեան}
եւ
խաւարի
մէջ:
Հանդարտի՛ր,
հոգիս,
այժմ
ես
քո
մ
անում
այն
խորհրդական
տեսաւորութիւնը
կէս
գիշերուայ
{լռութեան}
մէջ,
որ
մեծ
ազդեցութիւն
ունէր
նորա
ապագայ
վիճակի
ութիւն
Ձեր,
որպէս
անձն
պաշտօնական,
լռեսջիք
եւ
ի
{լռութենէ}
աստի
աղբերաuցի
վնաս
ինչ
ազգին,
ի
պարականոն
ներգո
ախնամութեան
կամքը,
եւ
ես
այս
րոպէիս
երեք
ամսական
{լռութենից}
յետոյ
հարկադրուած
եմ,
փոխանակ
զուարճալի
բաների,
հի
երեսին,
-
վեր
առեց
Թիւթիւնճի-օղլուն,
րոպէաչափ
{լռութենից}
յետոյ,
-
բայց
մեր
խօսքը
մահի
վերայ
էր
եւ
դուրս
եկ
թյունը,
մանավանդ
որ
ես
արժանի
էի
մեղադրության
իմ
{լռութենովը}:
Սիրական
եղբայր,
նամակ
չգրելս
ո՛չ
թե
մի
սիրտ
րպէս
եւ
հարեւանցի
իմն
զգացոյց
զիս,
զայսքան
ամեայ
{լռութիւն}
հասարակութեանս
մերոյ:
Տունն
այն,
որպէս
եւ
կր
էեւ
սոքա
էլ
շատ
քիչ
են,
կամ
թէ
երբէք
չկան:
Բայց
{լռութիւն}
կը
պահեն
եւ
լռութիւն
պահելով՝
իբր
թէ
կ՚արհամարհե
ն,
կամ
թէ
երբէք
չկան:
Բայց
լռութիւն
կը
պահեն
եւ
{լռութիւն}
պահելով՝
իբր
թէ
կ՚արհամարհեն
իրենց
վերայ
եղած
խօ
բասանքի
առիթները
իրենց
վերայից
վերցնել,
քան
թէ,
{լռութիւն}
պահելով,
ազգի
մեծի
եւ
փոքու
սիրտը
առհասարակ
իրեն
ամբ
լողում
էր
կապոյտ
երկնքի
վերայ:
Գերեզմանակա՜ն
{լռութիւն}...
Բնակիչներից
ամայացած
պալատը
սարի
վերայից
տխու
րուածի
հոգին
հարկադրում
էր
մեզ
պաշտել
մի
ամենեւին
{լռութիւն}
՝
թոյլ
տալով,
որ
ինքնըստինքեան
թանձրանայ
դորա
վե
նար
էր...
Միայն
բուն
է
ընդհատում
գերեզմանի
{լռութիւն},
Չի
ուղարկում
նորան
լոյս
երկնից
արեւը
սիրո
,
Խորհրդաւոր
մինչ
տիրել
էր
Անվրդով
խոր
{լռութիւն},
Մի
սրտաթափ,
մազերն
արձակ
Վազեց
աղջի
զատ
պարգեւ
հայազգի
ոգին։
Գերեզմանական
{լռութիւն}
խորին
Պատել
էր
նստած
մարդերի
սրտին.
Մի
ամբ
սատանայ"։
Յետոյ
դադարեց.
խորին
{լռութիւն}
Տիրեց
սրտերին,
դիմաց
ամենուն,
Ապա
ալե
ւսափայլ
կացուցանել
ազգի
ընդհանրութեան
առաջեւ:
{Լռութիւն}...
Պատուելի
Այվազովսքին
մեր
մինչեւ
այժմ
գրածնե
մերը,
ապա
անակնկալ
դադարեցան,
եւ
տիրեց
մի
խորին
{լռութիւն}:
Սեւ
սեւ
ամպերն
առ
փոքր
փոքր
սկսան
ցանուցիր
լինե
ւթիւնքը
վերջացան
տաղի
հետ
միասին:
Տիրեց
րոպէական
{լռութիւն}:
Դժոխքի
այն
ահագին
տարածութեան
մէջ,
բորբոքուած
ցին
գնալ:
Երկու
կողմից
եւս
պահւում
էր
մի
կամակոր
{լռութիւն}:
Կոմսի
միտքը
նմանում
էր
մի
ծովի,
որ
երկար
ունէր,
ի՛նչ
բան
էր
հարցանում:
Տիրեց
դարձեալ
{լռութիւն}:
Տիրացուն
առաջարկեց
մի
այլ
պատմական
խնդիր:
ալ
վերջացան
տիրացուի
երկբայական
խնդիրները
դարձեալ
{լռութիւն}:
Փողոցը,
որով
գնում
էին
այս
երկուքը,
դատար
էր
ոչ
այնքան
արժանի
ուշադրութեան:
Տիրեց
րոպէական
{լռութիւն}:
Շահումեանց
պարոն
Գէորգը
այն
տեսակ
մարդերից
չ
յ:
Խօսքերը
վերջացան
եւ
տիրեց
մի
քանի
րոպէական
{լռութիւն},
երեւում
էր
մի
բան
կամէր
ասել
պարոն
Մկրտիչը,
բա
էջ
տիկին
Թիւթիւնճի-օղլուն
եւ
Մանուշակը:
Տիրեց
{լռութիւն}:
Պատուարի
ժամացոյցի
ամէն
մի
գնալ
գալը,
ամէն
րոն
ԿՈՄՍ
ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ,
Քո
երկարաժամանակեայ
{լռութիւնը}
կարող
էր
ինձ
առիթ
տալ
մտածելու,
թէ
տկարացած
էիր
ած
խօսքերը,
բայց
շատ
կը
սխալին,
եւ
ապագային
այս
{լռութիւնը}
իրենց
շատ
թանգ
կը
նստի:
Աւելի
լաւ
էր
պատասխա
լուսով...
"
Հո՛ւ,
հո՛ւ,
հո՛ւ
",
-
ընդհատեց
{լռութիւնը}
աւերակների
ժառանգը:
Ես
հետեւեցայ
ձայնին՝
տեսանե
րոսը
ինքը
ուրախութեամբ
ընտրեց
Զաքարիայի
իննամսեայ
{լռութիւնը}:
Չենք
ուրանում
նոյնպէս,
որ
Պ.
Չերքեզեանի
գ
Բայց
մեք
այդ
բաների
վերայ
խօսելու
միտք
չունինք՝
{լռութիւնը}
համարելով
ամենարդար
դատապարտութիւն
այդպիսի
պակաս
ւր
հնչող
զանգակը
կարող
են
ընդհատել
միշտ
թագաւորող
{լռութիւնը}:
Գերեզմանները,
որը
կարգով,
եւ
որը
անկարգ,
շար
քան
թէ
նիւթ
էր
եղած
նորա
ամբոխմունքին:
Տիրացուի
{լռութիւնը}
յառաջանում
էր
նորանից,
որ
չգիտէր,
թէ
ինչպէս
խօս
լ
էր
պատուհանի
տակ
եւ
կարում
էր
իւր
կարը:
Տան
{լռութիւնը}
ընդհատւում
էր
գէթ
ճպուռի
ձայնովը,
որ
մի
անկիւնու
,
բայց
չէր
համարձակւում:
-
Երեւի,
-
ընդհատեց
{լռութիւնը}
Թիւթիւնճի-օղլու
տիկինը,
-
կամենում
էիք
տեսանել
Մա
քո
ազնիւ
սրտի
հետ,
թո՛ղ
այս
գիշերուայ
խորհրդական
{լռութիւնը}
վկայ
լինի
իմ
անխարդախ
կուսական
երդմանը:
Այս
խ
րբեմն
քնաթաթախ
ձայնարկութիւնը
ընդհատում
էր
փողոցի
{լռութիւնը}:
VI
Միւս
առաւօտը
այն
գիշերին,
որի
մասին
խօսե
ը,
մտաւ
յանկարծ
ամպի
տակ:
Խոր
գիշերը
{լռութիւնով}
`
ծածկեց
կէսը
աշխարհի,
Էլ
չի
երգում
սոխակն
իրտը
եւ
հոգին
ինչպես
կլիներ,
մի՛
մեղադրիր
ինձ
իմ
{լռության}
համար,
այլ
ներիր
եւ
ցավակից
եղիր
որպես
բարեկամ.
ԱՐԱՊԵՏՅԱՆՑ,
Գիտեմ
բարկացած
ես
իմ
այսքան
անկամ
{լռությանս}
պատճառով,
բայց
պիտի
ներողամիտ
լինես,
եթե
իմանաս
ակայությունը
կամ
մինչեւ
իսկ
ներկա
լինելու
դեպքում
{լռություն}
պահպանելն
ապացույց
չէ,
որ
բացակայողը
կամ
նա,
ով
ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ,
Հույս
ունիմ,
որ
երկարաժամանակյա
{լռությունս}
վերագրած
լինիք
իմ
անչափ
պարապմունքիս,
թե
անձնակա
ճեններն
ինձ
ուղարկված:
Քո
նամակում
դու
համառորեն
{լռում}
ես
այդ
մասին,
ուստի
ես
ոչ
մի
կերպ
հանձն
չեմ
առնո
մեր
թարգմանությունը
(այդ
բոլորի
մասին
Դոն-Քիշոտը
{լռում}
է):
Եթե
Անանիան
Ուստիմովիչին
կամ
Կովալսկուն
պահպանելն
ապացույց
չէ,
որ
բացակայողը
կամ
նա,
ով
{լռում}
է,
իրավունքով
ցածր
է,
քան
թէ
նա,
ով
գիշերները
ած
առանձին
ինդուլգենցիայի:
Ազգը
այսքան
տարիներով
{լռում}
է
եւ
իւր
լռութեամբ
շատացնում
է
ազգի
զաւակներից
պա
նը
շատ
մօտիկ
բարեկամ
է
կարդինալին,
ակամայ
կամքով
{լռում}
էին:
Բարեկամ,
կրկնեցի
ես,
դոքա
շատ
հետաքր
տ
բաղկացնում
է
մի
ամբողջ
հասարակութիւն.
չգիտեմ,
{լսա՞ծ}
էք
երբեք
այս
ազգի
մասին:
-
Ճշմարիտ,
մտքումս
նքի
տեղիք
եմ
տվել:
Կարծեմ,
որ
եթե
իմ
լավ
անունս
{լսած}
չեք
նե,
գեշը
բնավ
լսած
չեք,
ապա
ի՞նչ
է
իմ
ծնողա
եմ,
որ
եթե
իմ
լավ
անունս
լսած
չեք
նե,
գեշը
բնավ
{լսած}
չեք,
ապա
ի՞նչ
է
իմ
ծնողաց
ընդդեմ
մեղքս,
ասացեք
մեկիցդ
էլ
մի
գիր
չունիմ:
Բավական
հոգսի
մեջ
էի,
{լսած}
լինելով
այդտեղի
դրությունը,
բայց
այժմ
միամիտ
եղա
ռ
առ
բառ:
Պ.
Կոմս
Էմմանուէլ.
"
Ես
{լսած}
եմ,
որ
դու
յիշատակարան
ես
պահում
տանդ
եւ
ամենայն
կարան
ես
պահում
տանդ
եւ
ամենայն
օրում
պատահած
կամ
{լսած}
անցքերդ
գրում
ես
այնտեղ,
մանաւանդ
եթէ
մի
արժանի
այս
խարդախութիւնը,
դուրս
վանեց
վաճառահանդիսից:
{Լսած}
էի,
թէ
Կեսարիայում
էշ
ներկում
են,
բայց
արագիլից
ար
շինել,
ծածկելով
մի
կոպիտ
վահանի
տակ,
ճշմարիտ
{լսած}
չէի:
Ձեր
Յիշատակարանը
կարդացողներից
մինը:
այլն"։
Հազարաւոր
գովեստներ,
բիւրաւոր
երանիներ
{լսած}
ենք
հարիւրաւոր
անգամ.
նոյնը
գրեթէ
եւ
Ֆրանսիոյ
վե
րեն։
Այս
մասին,
եթէ
ոչ
գրով,
գոնէ
բերանացի
շատ
{լսած}
ենք
բացասական
կարծիքներ,
այսինքն
թէ
ինչպէս
չպիտի
իմաստասիրել,
որ
դու
շատ
բաներ
տեսած
եւ
շատ
բաներ
{լսած}
ես
քո
կեանքի
մէջ:
Քաջ
իմացիր,
որ
տարաբախտ
մարդը
անի
մէջ
հանգուցեալ
Գեղամեանցի
հօրեղբայրը,
ինչպէս
{լսած}
ենք
նորա
բերանից,
շատ
ընդդիմութիւն
է
ցոյց
տալիս
ս,
որ
ոչ
ոք
չկամի
կարդալ
դորանց:
-
Չէ,
չեմ
{լսած}
այդպիսի
ազգի
մասին,
-
պատասխանեց
սատանան,
եւ.
որովհետեւ
իմ
բոլոր
խօսակցութիւնքը
անտարակոյս
պիտի
{լսած}
լինէր
այդ
անպարկեշտ
մարդը:
Վեր
ելայ
պարսպի
վերայ
թէ
ինչպէս
խօսք
բանայ
եւ
ինչ
բանի
համար.
մանաւանդ
{լսած}
լինելով
իւր
ուղեկցի
անունը,
հարկաւոր
էր
համարում
յառաջուց
ունեցած
հիւանդութեան
մասին
այսքան
միայն
{լսած}
եմ
բժշկող
պարոններից,
թէ
յառաջանում
էր
արիւնի
ան
այ,
որովհետեւ
ինքը
մինչեւ
այս
հասակը
այսպիսի
բան
{լսած}
չէր:
-
Խաբեբայական
եւ
յիմար
գրքերի
մէջ
չկան
բ
Խաչատուր
աղայի
ղահուէտնումը,
բայց
այդպիսի
խօսքեր
{լսած}
չէի:
Ասածներդ
բոլորը
ճշմարիտ
են,
բայց
չգիտեմ,
,
այո՞,
եւ
դուրս
չգալ
կուրծքի
վանդակից,
եթէ
չէր
{լսած}
հօր
խօսակցութիւնը
մօր
հետ:
-
Գիտե՞ս,
-
ասաց
Թ
էս
պահապան
վանքին
եւ
եկեղեցուն։
Երբ
որ
Մօթոնէում
{լսած}
էին,
թէ
Մխիթարեանց
վանքն
ու
եկեղեցին
քարուքանդ
ե
կանայիր
իմանալ
որեւիցէ
մէկ
նորութիւն,
եթէ
վաղուց
{լսած}
լինէիր:
Անցեալ
1860
թուականի
յունուար
ամսոյ
23-ի
երի
հասակը:
Պսակե՞լ:
Ինչի՛
չէ,
կարելի
է,
մենք
{լսած}
ենք
մեր
պառաւներից,
որ
սորանի
60-70
տարի
առաջ,
աբերւում,
մենք
խոստովանում
ենք,
որ
թէեւ
շատ
ենք
{լսած}
այդ
սքանչելի
բժշկութեան
պատմութիւնը,
այնուամենայ
նի
ականջին...
Հասարակ
ժողովուրդն
էլ
տեսած
{լսած}
չլինելով,
յայտնի
է
թէ
երկնքից
չէ
կարող
ուսանիլ.
մ
հերիքանում
ենք
երկու
տողով:
Բայց
մեր
տեսածը
եւ
{լսածը}
մեր
հետ
գերեզման
չտանելու
խոստումը
առնում
ենք
հրա
ւ
վերայ
պարտականութիւն
կայ՝
ազգային
գործի
անունը
{լսածի}
պէս
իսկոյն
մէջ
մտանել
եւ
իւր
կարողութեան
եւ
զօրու
Շաքարեանցը
աչքերը
չորս
բացեց
սիրուն
քուէր
անուն
{լսածի}
պէս:
-
Այն
նորա
քոյրը
չէ,
-
շարունակեց
Մանթո
ւր
ամենայն
օր
թուով
եւ
համարով
գրում
եմ
տեսածս
եւ
{լսածս}:
Բայց
հերիք
է
առ
այժմ,
շրջենք
մեր
երեսը
այդ
նք
գերեզման,
Այս
է
յոյսը
աշխարհիս"։
{ԼՍԱՐԱՆ}
Այն
ի՞նչ
տուն
է,
այն
ի՞նչ
տեղ
է,.
գիտէ
այն
բաները
Բացի
իւր
խաղից:
{Լսարանը}
նոր
ծնող
է
Ուսանողներին,
Բարւոք
ապրել
արտ
ու
պատշաճ
ներգործութիւն:
Աշակերտ
Լազարեան
{լսարանի}
Ռափայել
Պատկանեան,
որդի
արժանապատիւ
Գաբրիէլ
քահա
անայապետութեան,
յաղագս
ընդունելոյ
զորդեակն
ձեր
ի
{լսարանն}
Լազարեանց
ըստ
որում
չէ
մեզ
պիտոյ,
դուք
պահեցէք
զ
Որոյ
մէջը
ամենայն
օր
Ձայն,
աղաղակ
է:
{Լսարանն}
է
այն
Ընտիր
տեղը,
Ուր
արմատ
կարձակէ
ւր
արմատ
կարձակէ
Գիտութեան
ծառը:
{Լսարանում}
Ռուսաստանի
Խոր-խոր
քունջերից
Հաւաքուած
դապետի
քարոզութիւնն
էլ
սոցա
վրայ
աւելցնելով՝
թող
{լսե՛ն}
ու
լռեն
լի՛րբ
եւ
անամօ՛թ
մարդիկը,
որ
ուրիշների
բ
ան
եմ
եղել
նոցա
որդիությանը
-
օտար
տեղ
գեշ
անունս
{լսե՞լ}
են,
թե
նոցա
անունը
կոտրել
եմ
կամ
բամբասանքի
տեղի
ա՞յ
ես
կարծում
ինձ.
Ես
խառնւո՞ւմ
եմ
ձեր
գործին,
{Լսե՞լ}
էք
մի
խօսք
ինձնից:
Թէ՞
ասելիք
չունէի
Ձեր
անկայու
քեզ
իբրեւ
զհեթանոս"։
Երբեմնական
կրօնաւորը
{լսե՞ց}
եկեղեցուն.
ատեանը
կազմուեցաւ,
բայց
նա
չկամելով
ի՞նչ
այլեւս
հարկավորություն
ունեի,
որ
օտարներից
{լսեի}.
այդ
կանե
միայն
այն
մարդը,
որ
գիրին
չի
հավատալ
Ցանկանալով,
որպես
ազատ
ունկնդիր,
դասախոսություն
{լսել}
բժշկական
ֆակուլտետի
առաջին
կուրսում,
Ձերդ
գերազա
ի
միշտ
սիրով
ցույց
կուտաս
եւ
կասես,
որ
եկողներից
{լսել}
ես,
թե
ես
հայի
վերա
սեր
չունիմ,
դու
այդ
բանը
հա
վատալ,
ահա
կգա
Մարտին
Մակարիչը,
կարող
է
նորանից
{լսել}
ճշմարիտը:
Սիրելի
Գայանե
քրոջս
եւ
Ռափայել
Գավրիլի
եւ
Ռափայել
Գավրիլիչին,
բոլոր
նոցա
աղջիկներուն:
{Լսել}
եմ,
երկու
աղջիկ
ունին
որպես
թե:
Շատ
բարեւ
նույն
յթ
չէ,
մեղադրիր,
եղբայր,
ինձ
համար
շատ
քաղցր
է
{լսել}
բարեկամի
մեղադրությունը,
քան
թե
մի
հիմար
թշնամու
.
եթե
այստեղ
լինեիր,
մի
երկու
բան
եւս
կարող
էիր
{լսել}
ինձանից
այս
մասին,
որ
գրել
չէ
կարելի
եւ
այլն:
եզ
տեր
Մովսեսի
ինձ
գրած
նամակը,
որով
խոստանում
է
{լսել}
հարսնացուից
մի
կատարյալ
խոսք.
նա
այսօր
կհայտնե
ի
մենայնիվ
չխոստովանել
Ձեզ,
որ
ինձ
համար
ցավալի
էր
{լսել}
այդ
մասին.
ոչ
թե
այն
պատճառով,
որ
պ.
Ալաջալյան
յլեւս
ուրիշ
բան
չունիմ
գրելու:
Հա՛,
մոռացա,
ես
{լսել}
եմ,
որ
դու
լինում
ես
նորերումս
Նախիջեւան
ժամանա
վեր
առ
ինձանից.
ականջներս
ցաւում
են,
չեմ
կարող
{լսել}...
-
Եթէ
միայն
լսելով
քո
ականջն
է
ցաւում,
ի
արատէին
նորա
ցաւը:
Այսպիսի
բաներ
տեսանել
կամ
{լսել}
շատ
ցաւելի
է
ինձ.
արդեօք
կը
տա՞յ
Աստուած
մի
օր,
խարդախ
ազգասէրների
ձայնի
արձագանքը:
Նա
սովորել
է
{լսել}
ամենայն
օր
գովասանութիւն,
այդ
պատճառով
այժմեան
ժ
աստան
լուսաւորել
եւ
այլն,
եւ
այլն"։
Ցանկալի
էր
{լսել}
Պ.
Իսահակեանցից,
թէ
այդ
բարի
եւ
օրհնեալ
յիշատակ
անային
տարին
մի
քանի
անգամ
քանի
մի
բան
տեսանել
եւ
{լսել}
թէատրոնական
բեմից։
Այդ
կը
լինէր
նոցա
համար
մի
նո
ր,
տեսանելով
ձեզ,
կարո՛ղ
էի
այդպիսի
տհաս
խօսքեր
{լսել}
ձեզանից:
Ես
ունիմ
բանականութիւն,
ունիմ
գիտակցու
սակցութիւնքը
կտրուեցան,
եւ
ես
կանգնած
սպասում
էի
{լսել}
իմ
դատակնիքը:
Մտքումս
դրել
էի,
թէ,
անտարակոյս
րձութեան
տակ
լինելով,
պիտի
լսես
մեզ"։
"
Չկամիմ
{լսել},
եւ
ո՛վ
դրել
է
ձեզ
հոգաբարձու
իմ
վերայ.
մի՞թէ
Ն
դակցութեան
հնարը,
եւ
դու
կարող
ես
մի
քանի
ձայներ
{լսել}
մեր
կողմից:
Չկամիմ
նամակս
սկսանել
նորանով,
ին
մեծ
թերթի
վերայ:
Մեծ
հաճութեամբ
յաջողեցաւ
մեզ
{լսել}
Պ.
Արամեանից,
թէ
նա
շուտով
պատրաստւում
է
առնել
ար:
Աւելորդ
է
ասելը,
որ
ներկայումս
ազգի
կարողքը
{լսել}
եւս
չկամին
մի
այդպիսի
բան,
ուստի
մտածում
եմ,
թէ
իւրեանց
պարոնները,
ինչպէս
յառաջ,
ստրուկները
եւ
{լսել}
չկամեցան:
-
Հրատարակեցիր
մեզ
ազատ,
հանդերձ
մի
արաբական
վիպասանութեան
նման
բան:
Նախիջեւանցիք
{լսել}
են,
թէ
կան
այդպիսի
ժառանգութիւնք,
հասկանում
են
կամ
ինչպէ՞ս,
-
Չի՞
սովրեցրել
Գիրքը
քեզ,
Թէ
չես
{լսել}
մինչ
հիմա,
Ապա
վեր
առ
եւ
կարդա:
Իսկ
այն
մասին,
Հպատակի
ձայն
լսեց։
Նա
չի
ուզում
երբեք
{լսել},
Որ
այս
աշխարհըս
երկու
Ունի
դռներ.
պ
Մտնելու
եւ
դուրս
գալու,
Նա
չի
ուզում
անունն
{լսել}
Այն
երջանիկ
էակին,
Որին
յանձնած
է
ընդո
յց
թէ
ինչպէ՞ս
հարկաւոր
էր,
Ամենեւին
չկամիք
{լսել}:
Ես
սիրում
եմ
հայրենիքը,
Նորան
Սրտերիս
մէջ
դող
ձգել:
Չենք
կամենում
{լսել}
քեզ,
Թո՛ղ
մեր
ճաշն
ուտենք
հանգիստ,
Յ
ուառութիւնք
անհամար.
Ո՛վ
հոգաց,
ո՛վ
վազեց
{լսել}
ազգի
հռնչիւն,
Ո՛վ
ներկայ
նորա
մօտ,
երբ
փչ
դատարկ
հողմարածութեան
վրայ։
Որքան
մեզ
պատահել
է
{լսել}
այսպիսի
կարծիքներ,
դոքա,
մեծ
մասով,
մեր
"
Հիւս
ւթիւնից,
բլբլացնում
էին
այն,
ինչ
որ
ուրիշից
էին
{լսել}
կամ
գէթ
ինչեւիցէ
մի
բան
ասելու
համար,
որ
իրենք
է
լսէինք
մի
անհասկանալի
բառ,
մեր
համար
միեւնոյն
էր
{լսել}
մի
թմբուկի
ձայն։
Այսպիսի
ձայները
լսողութեան
վերա
տ
գնահատող
չի
կարող
առանց
համակրական
ուշադրության
{լսել}
մարդկության
հաջողությունների
մասին,
ինչ
ժողովրդի
ւսել
թէ
ի՛նչ
է
եւ
ո՛վ
է
Վոլթէռը
եւ
միայն
անունն
է
{լսել}
եւ
ճանաչում
է
նորան
որպէս
արդիւնք
ճիզուիթական
դպր
ութեամբ
կ՚ընթեռնուք
նորանոր
անցքեր,
եւ
սիրում
էք
{լսել}
նորալուր
դէպքեր,
աւելորդ
չհամարեցի
ուղարկել
Ձեզ
ժամերը,
մանաւանդ
որ
դուք
եւս
սրտանց
կամենում
էք
{լսել}
գործի
հանգամանքը
եւ
ուղղութիւնը,
ապա
ձեզ
պատմեմ
ռ
Մովսիսի
գրած
պատմութիւնից
եւ
ուրիշ
մարգարէներից
{լսել}
այդ
բաների
հակառակը.
թող
նայի՛ն
եւ
տեսնե՛ն
առաջի
լ
նեղացար,
թէ
"
բնաւ
քեզ
պէս
մի
մարդու
արժան
չէր
{լսել},
թո՛ղ
թէ
ինձ
էլ
բերել"։
Եւ
որովհետեւ
ես,
ե
արդապետութեան
խօսքերի
մասին.
եւ
ինչ
որ
ամեն
մինը
{լսել}
են,
առանց
իրենց
հոգին
պարտաւորելու
թող
ճշմարիտը
նպէս
ճար
չկար։
Բայց
ընթերցողը
թող
չսպասէ
մեզանից
{լսել},
թէ
ինչ
է
մեր
կարծիքը
Փարպեցու
Թղթում
յիշուած
Սե
)
Վխտալ՝
кишѣть։
"Լալիս
եմ"
քիչ
ենք
{լսել},
սովորաբար
լինիմ
բայով
է
վարվում,
"լաց
եմ
լինում"
արել,
թէ
ունի՞
արդեօք
յառաջադէմ
աշակերտներ։
Երբ
{լսել}
էր
Աբովեանի
ստորասական
պատասխանը
այդ
մասին,
խոստ
հանդէսով
կամենում
է
տեսնել
իւր
ստորադրեալքը,
կամ
{լսել}
իւր
դեսպանների
յայտարարութիւնքը,
կամ
երբ
կամենու
սատանան.
բայց
նոցա
ձայնը
ոչ
ոք
ձեզանից
չէր
կարող
{լսել},
որովհետեւ
նոքա
ուրուականք
են
եւ
նոցա
ձայնը
ուրո
ագրապետը:
-
Ինչպէ՞ս
կը
բարեհաճի
Ձեր
մռայլութիւնը
{լսել},
վիպասանական
թէ
ճարտասանական
ձեւով,
այսինքն
վեր
ւ
ասել
ինձ
"
իմ
մռայլութիւն
"...
չկամիմ
այլեւս
{լսել}
քո
վիպասանական
ոճր.
Կարդա՛
ճարտասանական
ոճով,
ս
իկ
կային
ճանաչող
ինչպէս
վայել
էր.
շատերը
միմիայն
{լսել}
են
աշխատել,
բայց
ինչպէ՞ս,
ի՞նչ
պայմաններով,
հա
ազգերի
մէջ:
Ինչո՞ւ,
հայ
մարդը,
որ
մի
երկու
բառ
{լսել}
էր
այստեղից
եւ
այնտեղից,
նստում
է
իւր
տան
մի
անկ
այո՛,
նորա
բանն
է,
անիծածը
երէկ
երեկոյեան
երեւի
{լսել}
է
իմ
ձայնաւոր
խորհրդածութիւնը
իմ
հետ,
եւ
այդ
բան
կշիռ
բան
է․
վասն
որոյ
պ.
Մարկոսը,
պատրաստուելով
{լսել},
աւելորդ
չհամարեց
վերստին
հաւատացնել
պ.
Շաքարեա
միջից
եւ
աչքս
դարձնելով
դէպի
այն
կողմը,
որտեղից
{լսել}
էի
աղաղակը
կամ
շարժողութեան
ձայնը,
այն
սիրած
աղջ
:
-
Առ,
կարդա՛,
բայց
ձայնով,
ես
եւս
կամիմ
{լսել},
որովհետեւ
մոռացել
եմ
դորա
բովանդակութիւնը,
-
ա
զզուեցուցել
է
ժողովուրդը
այնպէս,
որ
ոչ
ոք
չկամի
{լսել}
նորա
խօսակցութիւնը:
Չէ՛,
եղբայր,
նա
մեր
ընկեր
պացի
եւ
մեծաքանքար
Մանդինեանց
տէր
Ստեփանը:
Չկամի
{լսել}
եւ
հասկանալ,
թէ
ինչ
որ
հնումը
կար,
այժմ
չկայ.
թարգմանչութեամբ):
Ինձ
ասաց,
որ
շատ
կը
ցանկանար
{լսել}
մի
Հայոց
երգ,
փորձելու
համար,
թէ
ի՞նչ
տպաւորութ
եղանակը
հայկական
չէ:
Անտարակոյս,
նա
ցանկացած
էր
{լսել}
մի
այնպիսի
երաժշտութիւն,
որից
կարող
էր
մի
գաղափա
ատ
աշխատել
եմ,
որ
բուն
հայկական
մի
բան
կարողանամ
{լսել},
բայց
այդ
բանը
մինչ
այժմ
էլ
չի
յաջողուել
ինձ:
-
Ոչի՛նչ,
ոչի՛նչ.
մեզ
ամենեւին
ձանձրութիւն
չէ
{լսել}
ձեր
խօսակցութիւնը,
-
պատասխանեցին
մի
քանի
ձայներ
սաց
Մահտեսի
Թովմասը,
-
ահա
նոքա
եւս
ցանկանում
են
{լսել},
Մարիամս
եւս
հեռի
չէ
փախչելու
լսելուց:
Այս
վնաթանեանցը,
-
եւ
ես
մեծ
յօժարութեամբ
պատրաստ
եմ
{լսել}
ձեր
մարդասիրական
խորհուրդը:
-
Լաւ
ասացիք,
-
,
ծածկելով
իւր
տհաճութիւնը:
-
Սակայն
խնդրում
եմ
{լսել}
ձեր
խորհուրդը,
որի
պատճառով
այսքան
խօսք
յառաջացա
եւս
հասարակաց
չունի
ձեր
հետ,
պատշաճ
չեմ
համարում
{լսել}:
-
Թէ
ձեր
ընտանեկան
կեանքը
մի
բան
ունի՛
հասա
բան
չկայ,
ամենայն
ինչ
աւերւում
է,
քանդւում
է
եւ
{լսել}
եմ
խելօք
մարդերից,
որ
ասում
էին,
թէ
այն
բանը,
վերայ,
պատճառ,
թէեւ
նա
կարդալու
մօտ
չէր,
բայց
{լսել}
էր
վաղուց
ահա
"
Էֆիմերտէի
"
եւ
"
Ժողովածուի
"
փառ
յս
անակնկալ
հարսանիք
պահանջելուց,
չկարողացաւ
եւս
{լսել},
մինչեւ
Մանուշակը
առանց
եւ
մի
խօսք
եւս
ասելու
իս
էր
այստեղ
մի
սառնութիւն,
եւ
Շահումեանցի
խօսել
եւ
{լսել}
կամենալուցը
եզրակացնում
էր,
թէ
նա
պատճառների
էր
կ
սառնութեան
մասին,
բայց
յետոյ
լաւ
էր
համարում,
{լսել}
նորա
մի
քանի
ասած
խօսքը,
եւ
եթէ
տեղիք
կը
լինէր
ա
առայեցուցիչ
գաղափարներից:
Մանուշակը
ծնած
օրից
{լսել}
էր
մեզիմեն
աղեկների
մասին,
նանրահաւատաթիւնը
եւ
ն
-
Այդպիսի
բաներ
չեն
իմ
ասելիքը:
Ես
կամէի
վճռաբար
{լսել}
քեզանից
քո
յօժարութիւնը
ինձ
հետ
ամուսնանալու,
կա
անից
քո
յօժարութիւնը
ինձ
հետ
ամուսնանալու,
կամէի
{լսել}
քո
խոստմունքը,
քո
կուսական
երդումը:
Այո՞,
կամէ
կ՚ազատուիս
Թիւթիւնճի-օղլուի
աղջկանից,
ինչպէս
ես
{լսել}
եմ,
նա
ոչ
թէ
իմ
հրամանովը
պիտոյ
է
վարուէր,
այլ
րջինս
մի
պատիւ
կը
համարի
իւրեան
գնալ
նորա
տուն
եւ
{լսել}
նորա
ասելիքը,
թէեւ
Թիւթիւնճի-օղլուի
յարաբերութիւ
է
(առ
ժամս)
կրօնական
մտքով
պիտոյ
է
հարկաւորաբար
{լսել}
այս
հովուի
ձայնին
միայն
եւ
պաշտպանուիլ
նորա
հովան
ոցա,
փառս
մատուցին
տեառն։
Իսկ
ես
յառաւելն
բերիմ
{լսել}
եւ
ակն
ունիմ
թէ
լուայց,
եթէ
չկայցէ
թշնամի
ընտանի
նշմարեն
զայսն
նշմարողք,
ինքեանց
է
գիտելի.
նոքա
{լսել}
ախորժեն
զայսպիսիս
եւ
զբօսնուն
եւս.
(զեֆքինէ
վար
սեմ
ցնա-ո՞չ
ասացի
քեզ,
թէ
զոր
ոչն
ախորժես,
ծանր
{լսել}
եւ
ոչ
ընդունիս,
ո՛չ
յայս
նիւթ
միայն,
այլեւ
յայլ
զի՞նչ
ուսեալ
է
դոցա
ի
հին
մատենագրութենէ,
կամիմք
{լսել}.
թո՛ղ
խօսեսցին
պատուելիքդ:
Բայց
ցորչափ
դոքա
լռո
առ
նոսա
աղճատեալ
ցայն
վայր,
զի
դժուար
էր
ականջաց
{լսել}
զխժալուր
բարբառդ:
Մխիթարեանք
կատարեցին
վասն
ազգի
ւական
հեղինակացդ
լի
կշռով
զպատշաճ
պատասխանին:
{Լսել}
ցանկամք
ի
խորախոհիցդ
այդոցիկ,
թէ
զինչ
վարձ
ուն
է
հին
հայագէտ,
վաճառական,
քաղաքացի
եւ
գիւղական,
{լսել}
ապա
կարծեաց
նոցա
իւրաքանչիւրոց,
եւ
տեսանել,
թէ
եւ
զամենայն
գոյութիւնս
ի
լսող
դարձուցեալ
գործարան
{լսել}
զգանգատ
նորա
զհինն
լեզուէ,
զհին
հեղինակաց,
որոց
յետ
ձգէ
այս
պատիժը։
Նա
խոստացաւ
ջերմեռանդութենով
{լսել}
դասերը
եւ
կրօնական
վիճաբանութիւնքը.
եւ
արդարեւ
1
րանց,
թէ
աղօթքի
ժամանակ
տեսիլք
է
տեսել
եւ
ձայն
է
{լսել},
որ
ասել
է
նորան
"
Romae
tibi
propiturus
ero"։
առապետը,
որ
եւ
լաւ
չէր
փոխարքայի
հետ,
չ'կամեցաւ
{լսել}
ամենեւին
ոչինչ։
Կսաւիէեն
նզովեց
նորան,
բայց
նահ
էին
ինձ"։
Այս
խօսքերից
առաւել
ոչինչ
չ'կարողացան
{լսել}
նորանից։
Հենրիկոս
IVի
թաղումը
կատարուեցաւ
մե
եկեղեցուն.
ատեանը
կազմուեցաւ,
բայց
նա
չկամելով
{լսել}
չքացաւ
Կոստանդնուպոլսից.
եւ
թէ
Կրօնական
ժողովը
ա
քը
կայ
Նոր-նախիջեւանում.
գոնէ
շատ
տարի
առաջ,
ես
{լսել}
եմ
պառաւներից:
Որքան
միտքս
գալիս
է,
այնտեղ
մի
փ
թէ
ո՛վ
է
այս
Նորինը
կամ
Նազարէթը,
բայց
ոչինչ
չեմ
{լսել}
նոցանից,
որովհետեւ
իրենք
էլ
չգիտէին:
Դեռ
զարման
յդ
մասին
մի
գրաւոր
յիշատակարան:
Ինչ
որ
վարպետիցս
{լսել}
էի,
այն,
վերեւը
գրեցի,
ինչպէս
աստծու
առջեւ,
ա
տեւ
մի
քանի
այդպիսի
ինքնահաւան
եւ
անգործ
մարդերից
{լսել}
ենք
զանազան
խօսքեր
"
Սոս
եւ
Վարդիթերի
"
վրայ:
Տա
,
Քաքուլիդ
կալին
մեռնիմ,
-
երեսիդ
խալին
մեռնիմ,
{Լսել}
եմ
կարդացող
ես,
-
սաղմոսիդ
ծալին
մեռնիմ:
Ա
լի
անկաջից
չկտրուեցաւ,
բայց
նա
ոչ
միայն
չկամեցաւ
{լսել},
այլ
Մովսէսի
քարոզած
պարզ
Եհովայի
կրօնի
վրայ
պատ
դն
յակճիռս
կայ
անշարժ,
լսէ
զձայն
իմ,
դողան
ջիլք
{լսելեաց},
այլ
ուղեղն
ըմբռնէ
եւ
ոչինչ,
վասն
զի
անկարող
են
,
կերպաւորէ
զձայն
մտախորհութեանն՝
զգալի
գործելով
{լսելեաց}
եւ
ընթերցանելեաց:
Եթէ
ըստ
պատասխանելոյ
հնասիրացդ
նութեամբ
պիտի
մեռանին
եւ
ոչնչանան:
Երանի՜
թէ
{լսելի}
լինէր
ձեզ
իմ
ձայնը,
երանի՜
թէ
մի
քանի
զոհ
փրկէին
կ
ճանապարհորդութեան
փոշիների
միջից
եւս
կ՚աշխատենք
{լսելի}
կացուցանել
մեր
ձայնը
ընթերցող
հասարակութեան,
որք
ող
դեւի
գրգռելով,
միմենաց
մօտ
նստած,
ուրիշներին
{լսելի}
կերպով
յիմար
յիմար
խօսում
են
բարձրաձայն։
Էլ
ի
նչափ
ինչ
խնդրեցաւ
'ի
վանաց
'ի
գալ
հարկին,
եւ
ո՛չ
{լսելի}
եղեւ
բացարձակ։
Էր,
էր
եւ
արտաքին
եւ
բանաւոր
պատ
ընդ
բառից
հին
լեզուի,
այս
ամենայն
խօսք
եւ
զրոյցք
{լսելի}
եղեն
զկնի
տպագրութեան
"
Առաջին
հոգեղէն
կերակրոյ
Հ
պաշտօնը
այստեղ
այս
էր,
որ
մեր
մտքի
հասկացածը
նա
{լսելի}
շինէ
օդի
միջնորդութենով
ուրիշներին։
Շատ
զարմանալ
կել
զայդպիսիս
եւ
վերջապէս
հասուցանել
եւ
ի
մաքուր
{լսելիս}
նորին
աստուածարեալ
վեհափառութեան,
որ
գտանիմ
ըստ
ի
անգամ
հասոյց
զիւր
բողոք
(որպէս
ինքն
պարծէր)
ի
{լսելիս}
նորին
վեհափառութեան,
ի
հարկէ
թէ
առանց
յիշելոյ
զա
Հնչեսցին
քո
հէգ
պանդխտին
Մրմունջք
ի
կոյս
{լսելիս},
Յանդրանիկ
հունձս
այտից
վարդին՝
Մի՛
րին
լեզու
իմաստասիրական
ոճով
բանից
զայս
ամենայն
ի
{լսելիս}
մերայոց,
որոց
ունիցին
առողջ
ականջս
լսելոյ,
եւ
ա
Մանուշակի
ասեղը
դադարեց
եւ
նորա
բոլոր
զգայարանքը
{լսելիք}
դարձան:
Պատուելի
Թիւթիւնճի-օղլու.
Ինք
Սոսկալի
էր
ահաբեկուած
իմ
սրտին:
{Լսելիքս}
ամբոխուեցան...
վաuտակեցան
աչքերս...
Կաց
ւ
Հ.
Ղուկաս
Ինճիճեան
'ի
բնակիլն
յՕրթա-գիւղ
եւ
'ի
{լսելն}
եւ'ի
տեսանելն
զնոսա
ամենեւին
հաւանեցոյց
զանձն,
թ
իայն]
հնգից
կամ
տասանց.
լուիցէ,
[որ
ունի
ականջս
{լսելոյ},
թէ՝
զինչ
ասէ
հանճարեղ
[գերմանացին]
Շլեյդըն.
գ
նայն
ի
լսելիս
մերայոց,
որոց
ունիցին
առողջ
ականջս
{լսելոյ},
եւ
այսպէս
ահա
կատարելով
արդարապէս
զիւր
գործ,
հ
Ավտուշին
եւս
կբերեի,
բայց
աստծուն
հայտնի
է,
որ
{լսելով}
այդ
խռովությունքըն,
սիրտս
պաղեցավ.
ասացի,
ինչպ
ի
լուսավորության
վերա,
բայց
այդպիսի
բամբասանքներ
{լսելով}
սորանից
եւ
նորանից,
հոժարակամ
պատրաստ
է
անտես
առ
այում
են
դորա
վերայ:
Մի
քանիքը
իմ
բարեկամներից,
{լսելով}
ինձանից,
թէ
կամենում
էի
երբեմն
երբեմն
քննութեան
ադիմութեան
վերայ,
եթէ
յաջողի
ձեզ
ստանալ։
Բայց,
{լսելով}
ձեզ,
դիմել
մեր
բոլորովին
մարմին
դարձած
մեծատունն
մ
գալուն...
-
Ասա՛,
ես
լսում
եմ
քեզ:
-
{Լսելով}
բան
չէ
դառնում,
դու
մի
Էֆիմերդէն
առնուս
ձեռքդ,
րս
ցաւում
են,
չեմ
կարող
լսել...
-
Եթէ
միայն
{լսելով}
քո
ականջն
է
ցաւում,
ի՞նչ
առնէ
ապա
այն
մարդը,
որ
վահանիս
տակ,
որ
անտեսանելի
էր
նորան,
եւ
դարձեալ
{լսելով}
նորա
յիմար
ընդդիմախօսութիւնքը՝
արձակեցի,
Հա՛յր
վասանութիւնը
մահադեղ
էր
ազգին,
փոյթ
չէ,
որ
նա,
{լսելով}
այդպիսի
գովասանութիւնք,
համարելու
էր
իւրեան
կատա
ուրդ
եւ
ազդեցութիւն
ունի
շրջակայքը
մարդու
վերայ.
{լսելով}
Պ.
Իսահակեանցի
խօսքերը,
"
թիւր
կարծեաց
եւ
վրիպա
ի-Շամաման,
թէ
Պ.
Բէգզադէն,
անչափ
ուրախացել
է՝
{լսելով},
իբր
թէ
հօրեղբայրս
պատուիրել
է
ինձ
ներս
չբերել
Յ
որպէս
իւր
որդին՝
անուն
տալով
նորան
Բէգզադէ:
{Լսելով}
այս
պատմութիւնը՝
ասում
եմ
Գուլի-Շամամային.
նորա
խելքին:
Նայիբները,
որ
նստած
էին
նորա
մօտ,
{լսելով}
իմ
խիստ
խօսքերը,
երբեմն
երբեմն
զարմացական
"
մեղա
ում
իւր
չարչարողներին:
Մի
սարսուռ
զգացի
ես՝
{լսելով}
այս
խօսքերը,
յետոյ
որպէս
թէ
մի
եռացուցեալ
ջուր
թ
արժանացած
է
ինդուլգենցիայի:
Շատ
եւ
շատ
ցաւեցայ՝
{լսելով}
այս
ոչ
միայն
տխուր,
այլեւ
զզուելի
բանը,
ոչ
այն
ւում
էր
Պօլիցմէյստերի
տան
դէմուդէմ):
Բէգզադէն,
{լսելով}
տղայի
սպառնալիքը,
սկսում
է
ջարդել
ողորմելի
տղայի
ն,
եւ
չենք
կարող
չուրախանալ
`
Հայ
մարդու
բերանից
{լսելով}
այսպիսի
խօսքեր:
Օրհնեա՛լ
է
Աստուած:
Պարոն
Տ
ն
երկնաքաղաքացի
ծերունու
վերայ:
Առաջին
անգամ
{լսելով}
այս
բանը
Պ.
Խուդաբաշեւից՝
բնաւ
չտարակուսեցանք
կ
Ինձ
արբածք
խոնարհում
են.
Աստղերն
էլ
խօսքիս
{լսելով}
`
Ուրախ
շողերով
խաղում
են:
Բայց
ւր
նկարած
քո
պատկեր:
"
Յուսա՛յ,
յուսայ
"
-
{լսելով}
Անկայ
մահիճ
ծերութեամբ
Եւ
մինչ
սպասէի
":
Ուրախացի՛ր,
դու
Հայաստան,
{Լսելով}
քո
որդու
խօսքը.
Փառք
ու
պատիւ
քեզ
կը
բերեն
ւք.
Այդ
ինչ
քար
է
այդպէս
անտէր։
{Լսելով}
պատմում
է
քեզ
Գիւղական
խեղճ
քահանայն
Թէ
ացել
էր
բան
ուսանելու,
ազգը
լուսաւորելու
համար,
{լսելով}
այս
մահաձայն
աղեղների
դռնչիւնքը,
աղօթեց
առ
Տէր
ե
ՆԸ
Մեր
պատուելի
հայրենակիցքը,
շատ
անգամ
{լսելով}
ազնուամիտ
հեղինակների
առ
ի
սրտէ
ճշմարտասէր
եւ
ցաւ
ուէրներին
տեղեակ
մարդիկը,
Ղազարի
գիտութեան
մասին
{լսելով},
գովեցին։
Եկեղեցիները,
նահատակների
մատուռները
սին,
որ
նորա
բարձր
անունը
կարողանան
ցածցնել։
{Լսելով}
այս
բոլորը՝
Ղազարը
քաջ
պատերազմողի
պէս
զինեց
իրե
թարգմանն
էլ
"
ասելով։
Եւ
այն
օրհնուածը,
հեռուից
{լսելով}
նոցա
մահաձայն
աղեղների
աղմուկը,
աղօթեց
Աստուծուն
ակների
պատմութեամբ,
կամ
որպէս
մի
լուր
մի
մարդուց
{լսելով}
մեզ
յայտնուեցաւ,
այլ
բո՛ւն
մեր
օրերում
եւ
մեր
ժա
խտ
կատարած
լինելով
Բաքոսի
տաճարում,
եւ
մեղադրանք
{լսելով}
ինձանից
իւր
արբեցութեան
մասին,
այսպէս
խօսեց.
իստոնէութեան
վարագոյրի
տակ:
Պ.
Շաքարեանցը,
{լսելով}
Մանթուխեանցի
կարծիքը
կոմս
էմմանուէլի
մասին,
որպէ
չքան,
այսօր
առաւօտ
ձեր
տան
մէջ,
եւ
այժմ
փողոցից
{լսելով},
նկատեցի
ձեր
երգածը,
ձեր
կոկորդային
լեա
խազը
կա
Մարիամը
աւարտեց
իւր
երգելը
եւ
ածելը,
եւ
վերստին
{լսելով}
կոմս
էմմանուէլի
գովեստը,
շնորհակալ
եղաւ
նորանից
կեղեցու
մէջ
պատահմամբ
խօսածի
համար
յանդիմանութիւն
{լսելով}
Թիւթիւնճի-օղլուից,
որ
կանգնած
էր
նորա
քամակում,
տիչը
եկել
էր...
Մանուշակը
դողաց
այս
անունը
{լսելով}.
նա
յառաջ
կարմրեցաւ,
յետոյ
գունաթափուեցաւ
ինչպէ
որի
արժողութիւնը
գիտես:
Ես
ինքս,
շատ
ժամանակ,
{լսելով}
մի
քանի
մարդերի
խօսակցութիւնները,
որ
իւրեանց
շատ
ակած
ժամանակը
մօտենում
էր
հետզհետէ:
Մանուշակը
{լսելով}
Շահումեանցից
11
ժամում
գալու
խոստմունքը,
նայում
կին,
ոչ
աւելի,
ոչ
պակաս
մի
սպիտակ
կատու
էր,
որ
{լսելով}
պարտիզի
դուռի
բացուելը
եւ
երկիւղ
կրելով
թշնամուց
եղբօր
դէմքի
փոփոխութիւնը
եւ
առաւել
եւս
զարմացաւ,
{լսելով}
այս
փոփոխութեան
պատճառը,
ըստ
որում
անհնարին
բան
լույեանք
չիմանան
այս
բանը,
որպէսզի
յետոյ
յանկարծ
{լսելով}
խորտակուին
միանգամայն:
-
Շատ
բարի,
եղբայր,
խօսութեան,
ոչ
սառն
իմն
եւ
ոչ
ջերմ,
այլ
գաղջ...
{Լսելով}
լուիցեն
զբարբառ
ազգին,
որպիսին
վարի
ի
հասարակ
կե
ր
բարձր
խօսում
էր
պահապանի
հետ,
Հենրիկոս
III-ը,
{լսելով}
այս
աղաղակը,
կանչեց
պատուհանից,
որ
բաց
էր.
"
Ն
աստած
էր,
եւ
ցցեց
թագաւորի
կուրծքը։
Պահապանքը,
{լսելով}
թագաւորի
աղաղակը,
ներս
վազեցին
եւ,
տեսանելով
թա
":
Այս
հաւաստի:
Հաշուատեսութեան
խնդիրները
{լսելով}
հեղինակից,
մի
անտանելի
ա՛խ
քարշեցի
սրտիս
խորքից
ում
են
այսօր
Արարատեան
աշխարհում
եւ
որոնք
ամէն
օր
{լսելով}
այս
սքանչելի
բժշկութեան
մասին
մինչեւ
այժմ
չեն
ձգե
անհանգիստ
չլինել,
թէ
Հայաստանի
փլատակների
տակից
{լսելու}
էիք
մի
իրաւացի
անմռունչ
գանգատանք,
թէ
"
ի՛նչ
օգո
րեսին
ձայն
ասացեալը
լսողի
համար
է.
ով
ականջ
ունի
{լսելու},
թող
լսէ,
իսկ
Հայոց
ազգի
համար
շատ
բաներ
անցանո
ի
յոյսերը,
որ
ունէինք
այդ
քաղաքից:
Իհարկէ,
{լսելու}
եմ
այն
սովորական
պատասխանը,
թէ
մի
այդպիսի
ուսում
րոզներ
է
տալիս,
չգիտէ,
որ
մեր
ականջը
ընդունակ
է
{լսելու}
միայն
ոսկու
եւ
արծաթի
ձայն,
չէ
իմանում,
որ
մեր
գամ
պատճառ
տուեցին
Հայերին՝
մի
բան
տեսանելու
կամ
{լսելու}
թէատրոնական
բեմից
մայրենի
լեզուով:
Բայց
Մոսկուայ
ա՛,
եղբայր,
ասա՛,
ինչու
չէ.
ես
պատրաստ
եմ
քեզ
{լսելու}:
-
Ուրեմն,
Ազատութիւն,
Հաւասարութիւն
եւ
Ե
անը
իւր
իրաւունքը
այդ
արծաթի
վերա:
Ով
ականջ
ունի
{լսելու},
թող
լսէ:
ԿՏԱԿ
ՀԱՄԱՐ
1
ԱՄԵՆԱՍՈՒՐԲ
ԵՐՐՈՐԴՈ
է
Հոգու
խօսքը,
որ
ասում
է,
թէ.
"
Տիրոջ
խօսքերը
{լսելու}
սո՛վ
կ'ուղարկեմ
ձեզ"։
Իրենց
մտածութիւնքը
ուր
Էջմիածին
գնալ
Երեւանից՝
կաթողիկոսի
վճռական
խօսքը
{լսելու}
համար։
Բայց
ո՛վ
վատաբաղդութեան
ազգիս.
կաթողի
ն
եւ
նոցա
ձայնը
ուրուականի
ձայն,
այսպիսին
ձայներ
{լսելու}
համար
պիտոյ
է
լինել
կամ
սատանայ
կամ
մատնիչ:
քանի՛-
քանի
անգամ
ասացի
ես
քեզ,
թէ
ականջ
չունիմ
{լսելու}
այդ
տեսակ
խօսակցութիւն:
Բայց
զգուշանալով,
որ
մի
տ,
որ
մի
րոպէ
աւելի
յառաջ
վայելած
լինէի
այդ
երգը
{լսելու}
երջանկութիւնը:
-
Առաւօտուն
չկար,
եւ
մի
օտար
մմանուէլը
լարեց
իւր
ուշադրութիւնը
այս
պատմութիւնը
{լսելու}
համար:
-
Եում
է
այդ
մարդու
ազգը,
-
շարունակ
ձանից,
թէ
երբ
կարող
էր
գալ
մեր
տուն
մի
հայոց
երգ
{լսելու}
համար:
Ես
ժամանակ
նշանակեցի
էգուց
առաւօտ
դարձեալ
տ,
այնպէս
որ
դո՛ւք
հանդիպէք
նորան
այստեղ:
-
{Լսելու}
համար
այդ
երգը,
ինչ
պիտոյ
է
առնել,
հարկաւոր
է
յ
զօրանում
է
մինչեւ
այն
աստիճան,
որ
առանց
մի
ձայն
{լսելու},
միմիայն
նայելով
խօսողի
բերանի,
դէմքի
եւ
ձեռքեր
ամ
ձեր
պարտէզը
եւ
կը
սպասեմ
քեզ,
մի
վճռական
խօսք
{լսելու}
համար:
Որովհետեւ
մի
քանի
բան
ունէի
քեզ
ասելու
շակը
դարձեալ
շփոթուեցաւ.
նա
երկիւղ
էր
կրում,
թէ
{լսելու}
էր
Շահումեանցից
մի
քաղաքավարի
բացասութիւն,
բայց
,
առանց
խօսելու,
առանց
մինը
միւսի
վճռական
կամքը
{լսելու},
միմիայն
հետեւելով
մի
անցողական,
կամ
լաւ
ասել,
`
հարսն:
Մանուշակը
կարողութիւն
չունէր
այլեւս
{լսելու},
նա
չգիտէր
ինքն
իւրեան,
եւ
վեր
թռած
մահճակալի
վ
ւմ
է
նոր
պապի
առաջեւ
իւր
գահընկեցութեան
դատակնիքը
{լսելու}
համար,
իսկ
երկրորդ
երեսում
տեսանում
ենք,
թէ
ինք
իւն
էր։
Աւելորդ
է
երկարաբանել.
ով
որ
ականջ
ունի
{լսելու},
թող
լսէ,
ո՛վ
որ
հասկանալու
գործարան
ունի
խելապ
տոյ,
գնաց
Սալամանկա՝
այնտեղ
Համալսարանում
դասեր
{լսելու}
համար,
ուր
եւ
սկսեց
քարոզել
փողոցներում
եւ
հրապա
ր
ժողովուրդը
խուռն
բազմութենով
հաւաքւում
էր
նորան
{լսելու}
։
Մինչեւ
անգամ
երկու
երեւելի
տիկիններ,
համոզուել
ահում
եւ
չէին
գնում
Կօլլէգիումը
եկեղեցական
վէճերը
{լսելու},
որ
ամենայն
տօնի
օր
ուսանողները
բանում
էին
լեզու
անդադար
ձգտողութեանը,
կասկած
'չկար,
որ
դարը
չէր
{լսելու}
նորան։
Յիսուսեանք
լաւ
ճանաչեցին
այս
ճշմարտութիւն
որը
աստուածուրացական,
որը
բարեպաշտ
ականջի
համար
{լսելու}
անպատեհ։
Պապը
պատասխանեց,
թէ
նորա
կոնդակը
բացայ
եւ
ի՛նչ
լինելը:
Մեծ
տարբերութիւն
կայ
տեսնելու
եւ
{լսելու}
մէջ:
Այն
հեղինակը,
որ
ինքը
բան
չէ
ասում
մեզ,
ա
լով
նոցայ,
-
նա
ցոյց
է
տալիս,
էլ
տեսնելուց
յետոյ
{լսելու}
կարօտութիւն
չկայ:
Իսկ
այն
հեղինակը,
որ
ոչ
ամէն
նորան
իրենց
անձնական
շահասիրութեան:
Բայց,
առանց
{լսելու}
պէտք
չէ
դատապարտել
մի
հեղինակ,
որ
չի
դիպչում
եկե
իւր
մէջ
այն
կենդանական
մասները։
Ով
որ
ականջ
ունի
{լսելու},
թող
լսէ.
պատճառ,
որ
ասւում
է
լսուելու
համար։
րն
կենդանի
եւ
առողջ
ականջ
ունենային՝
այս
խօսքերը
{լսելու}.
Պատճառ,
որ
ասւում
է
լսուելու
համար։
Ազգը
լ
ցանկանում
են
լսել,
Մարիամս
եւս
հեռի
չէ
փախչելու
{լսելուց}:
Այս
մասին
բոլորովին
անընտրող
էր
օրիորդ
Մարի
ալս,
որպէս
թէ
յինէն
առ
ինքն
գրեցեալ,
եւ
երկրորդ
{լսեմ}
այժմ
զի
այնոքիկ
թուղթք
իբր
ըստ
յանձնարարութեան
նո
ամ
բարեկամքը,
եւ
եթէ
մի
նշանաւոր
բան
տեսանեմ
կամ
{լսեմ},
իսկոյն
ձգում
եմ
Յիշատակարանիս
մէջ,
որ
ուրիշներ
քո
ջրերով"։
-
Ո՛վ
իմ
չքնաղ,
ասա՛,
{լսեմ},
ով
ես
դու.
Ես
մօտեցայ
եւ
ասում
եմ
նազելո
նդունելու
համար
այդ
ծայրագոյն
Բրամինը,
մինչեւ
ես
{լսեմ}
ամուսնական
գործերի
գլխաւոր
կառավարչի
յայտարարութի
որդ
Մարիամը
եւ
ասաց․
-
Ես
յատկապէս
ներս
մտայ,
որ
{լսեմ}
"
Տէր
կեցո
"ն,
բայց
դուք
դադարեցաք
իսկոյն:
Այժմ
յդ
եւ
ովի՛
շինած:
-
Այն
ժամանակ
կ'ասեմ,
երբ
{լսեմ}
ձեր
կարծիքը
նորա
մասին:
Այս
ասելով
օրիորդ
Մա
րց
եղբայր
նորա
Մաթոս
աղայն-
'ի
Վահանի-
ասէ-
որպէս
{լսեմ},
գրեալ
է
կարգ
դարուց
եկեղեցւոյն
Հայոց
անմոլոր
իջ
ս։
"
Այո՛,
ընդունիմ
"
ասէ։
Եւ
ես
ասեմ-
ասես
եւ
{լսեմ},
եւ
ընդունիս
ոչ։
Ահաւասիկ
երեքտասաներորդ
Գրիգոր
լոյ
զայլ
ոք
՚ի
տեղի
նորա
հնգամեայ
ժամանակօք:
{Լսեմք}
նոյնպէս,
եթէ
Թադթէոս
եպիսկոպոս
Բեկնազարեանց
իրազ
ռաջին
եւ
վերջին
հնար
լուսաւորութեան,
գոնեա՛
զայս
{լսեմք}
զօր
հանապազ
ի
հնասիրաց,
եւ
թէ
նորախօսութեամբ
կոր
րձ
փորձեն
այդպիսի
գործ
կատարելու,
այն
ժամանակ
կը
{լսեն}
իւրեանց
ձայնի
արձագանքը,
ոչ
եթէ
Մասեաց
դարեւանդի
Հայերի
ընդդէմ,
եւ
յոյս
ունիմ,
որ
իմ
ոչխարքը
կը
{լսեն}
իմ
ձայնին
եւ
այլն,
եւ
այլն,
եւ
այլն
"
(երես
23
արկառի,
Եւ
բարեխօսք
ի
շրթանց
Զայս
գէթ
{լսեն},
թէ
"
տացի՛"։
Սո՛ւրբ,
սո՛ւրբ,
սո՛ւրբ
ե
րդ
Մարիամը,
ամենի,
աչքը
դարձան
կոմսի
վերայ,
որ
{լսեն}
նորա
կարծիքը
այդ
երգի
մասին:
Բայց
կոմսը
ոչինչ
չա
մասին:
Մեր
հետեւեալ
խօսքերի
մէջ
վերստին
կը
{լսեն}
այդպիսի
անձինքը
այն,
ինչ
որ
բերանացի
արդէն
ասել
՝
իւր
կամեցածի
պէս
աղճատելով
իրողութիւնքը:
{Լսենք}
մի
փոքր
մեր
Յովհաննէս
պատմաբան
Կաթողիկոսի
խօսքերը
ակից
չէ՞
եկեղեցին
-
ժողովուրդը.
նա
չէ՞
աղօթում:
{Լսենք}
եպիսկոպոսին:
"
Ես
դնեմ
ձեռս
ի
վերայ
սորա
եւ
դուք
ը,
-
դու,
մեր
հոգաբարձութեան
տակ
լինելով,
պիտի
{լսես}
մեզ"։
"
Չկամիմ
լսել,
եւ
ո՛վ
դրել
է
ձեզ
հոգաբար
արձակված
դիմագրավ
զորության,
գեթ
մեծ
տհաճությամբ
{լսեց}
եւ
լսում
է
անլռելի
"
կեցցեները"։
Ահա
մի
նոր
Հըպատակաց
սիրտն
ըսկըսաւ
հեղեղել:
{Լսեց}
իշխան,
թողեց
զարդը,
թխով
պատեց
իւր
անձը,
սկենըկար
գլխարկներին
սեւ
քօղ
իջաւ
ծածկոյթը:
{Լսեց}
ազնիւ,
թնդաց
սիրտը,
ողբաց
արքայի
մահը,
Վ
Միշտ
գովութեան,
միշտ
հլութեան
Հպատակի
ձայն
{լսեց}
։
Նա
չի
ուզում
երբեք
լսել,
Որ
ա
:
Միւս
եւս
խոհարարը
ինքնին
փախաւ
ճանապարհից,
երբ
{լսեց}
սորա
անունը):
Թէպէտ
աւագ
մարզերից
շատերը
ասացին
ա
սիրական
օրիորդը
որոնելու
համար,
մեծ
ախորժանքով
{լսեց}
թատրոնական
աղջիկների
կոմս
էմմանուէլի
մօտ
երթեւեկո
յսքանը,
-
ասաց
նա
ինքն
իւրեան,
բայց
այնպէս,
որ
{լսեց}
կոմս
էմմանուէլը:
-
Ինչպէս
թէ
հերիք
է,
հազիւ
ստրոսական
աստիճան։
Մի
քանի
ժամանակ
Իգնատիոսը
{լսեց}
Յակոբեանների
մօտ
Աստուածաբանական
դասեր,
բայց
շու
կողոպտեն
աշխարհի
հարստութիւնը։
Մատաղահաս
Կայսրը
{լսեց}
իւր
վարժապետի
խօսքին
եւ
արգելեց
Հօլանդացոց
առեւտո
ելուն
Ամերիկայի
մէջ։
Թագաւորը
շատ
ողորմած
կերպով
{լսեց}
այս
գանգատին։
Յիսուսեանք,
խրախուսուելով
այս
բան
չէր
դնում
սուրբ
Լիգայի
վերայ,
զարհուրեցաւ,
երբ
{լսեց},
թէ
իւր
թագաւորութեան
կէսը
անցել
է
արդէն
Սուրբ
Լ
հակառակ,
մի
խօսքով
հերքել
իւր
ասածները։
Րիշիէ
չ'
{լսեց}
խիստ
նախարարի
եղբօր
հրամանին,
եւ
հաստատ
կերպով
ջ
տով
հեռացուեցան։
Բովանդակ
Ֆրանսիայն
ուրախութեամբ
{լսեց}
ատելի
խոստովանահօր
հալածուելու
լուրը,
որ
բռնութե
,
կարօտ
է
ճանաչում
ուղղութեան:
Փոքր
է
այս,
{լսեցէ՛ք}
եւ
հետեւեալքը:
"
Երբ
այս
կերպով
քննուեցան
ան
խընայել,
Քանի
փախչում
է
լուսից։
{Լսեցէ՛ք}
ինձ,
Արարատի
Որդիք,
որոնց
հիւր
եկայ,
ժողովրդում
`
կանգնած
աննկատ
ամենից:
"
{Լսեցէ՛ք}
ինձ,
ինձ
`
ծերունւոյս,
-
ասաց
զուարթուն
այն
հրեշ
Գեորգին,
որ
այս
մասին
աշխատի
ամենայն
ջանքով:
{Լսեցի}
Ձեր
այժմյան
պաշտոնավարությունը
եւ
ուրախ
եմ,
որ
ա
լի
եւ
բարեկամ
կճանաչես
ներկա
րոպեումս:
Այստեղ
{լսեցի},
որ
կաթողիկոսը
ճանապարհ
է
ընկել
դեպի
Էջմիածին
[
նով,
որ
ես,
թէպէտեւ
մօտ
էի
կանգնած,
բայց
հազիւ
{լսեցի},
թէ.
"
Սորան
նայի՛ր՝
ինչեր
է
խօսում.
անծանօթ
նը
չես
իմացած,
բայց
արժա՛ն
էր,
որ
իմանայիր.
ես
{լսեցի},
որ
իս
քամակից
ասում
էին,
թէ
"
ես
վանքում
բան
չ
եւ
մինչեւ
իմ
վանքից
գնալը
նա
այնտեղ
էր,
իսկ
այժմ
{լսեցի},
թէ
Անդլոյ
մօտ
է
գտնւում,
ահա
այդ
մարդը
շատ
լաւ
",
"գոլման
եմ"
(Գալը
գոլ
է
եղել։
Երբ
առաջին
անգամ
{լսեցի}
այբի
ո
կամ
ե
փոխուելը
(նոքա
չեն
ասում՝
լաւ,
այլ՝
տրոյգը:
-
Փառք
Աստուծոյ,
մի
ուղիղ
մտածութիւն
{լսեցի}
քեզանից,
-
ասաց
Շահումեանցը,
-
ուրեմն
այս
հիման
վ
չեց
սատանան,
ընդհատելով
ընթերցուածը.
-
վէզի՛ր,
{լսեցի՞ր}
դու
սորա
սկիզբը.
եւ
այլն,
եւ
այլն,
եւ
այլն..
ւ
ճարտասանական
ոճով
եւ
այլն
հին
լեզ....
-
{Լսեցի՞ր}
դու
իմ
կամքս,
թէ
չէ՞....
-
Լուայ,
Ձերոյ
ացող:
Խոսրովիկը,
դեռեւս
Հայաստան
չմտած,
երբ
{լսեցին}
թէ
գալիս
է,
փրփրեցան
նախանձով
եւ
վառեցին
բորբոքե
երկրի
սահմանը
չհասած,
մինչ
դեռ
գալիս
էր
եւ
սոքա
{լսեցին},
ինչպէս
մի
թշնամու
վրայ
նորա
ընդդէմ
զինուեցան՝
նդյանց
27
նոյեմբեր,
1858,
Մոսկվա
Հ.
Գ.
{Լսեցինք},
որ
Զեյթունին
Գրիգորը
կաթվածով
(паралич)
հիվան
ս,
եւ
ինքն
է
եղել
պապայիս
ստակ
տվողը,
ադ
ալ
նոր
{լսեցինք}:
Այս
գիրս
առնելէդ
ետքը,
անպատճառ
ճիճայիս
եր
ր
բերանից,
այս
է.
"
Պապեան
եղիր,
որ
խալսիս"։
{Լսեցինք},
թէ
այս
թերթը
եւս
ընդունել
է
իւր
արժանի
պատասխան
խոստովանե՞լն
է
մնացած:
Անհնարին
տհաճութեամբ
{լսեցինք}
մեք
անգլիական
պառլամենտի
մէջ
լորդ
Ջօհն
Ռըսսելի
խօ
հեցանք
Մխիթարին
Կոստանդնուպօլսի
ճանապարհի
վերայ,
{լսեցինք}
նորա
խօսակցութիւնը
Մարգար
վարդապետի
եւ
Կարնեցի
Խա
անց
մասնաւոր
ձայները,
դէպի
մի
ամբողջ
հաւաքելով,
{լսեցնեն}
որպէս
մի
հասարակաց
ձայն,
այնպէս
չէ՞:
-
Ամեն
է
մեզ
մի
քանի
յիշատակարանք.
այդ
խնկելի
ծերունին
{լսեցնում}
է
մեզ
մի
քանի
տող
բան
Գողթան
երգիչներից,
նա
ցոյց
,
այլ
երբեմն
իր
բերնից
է
պատմում
նոցայ
մասին,
նա
{լսեցնում}
է,
որի
տպաւորութիւնը
աւելի
թոյլ
է,
քան
թէ
տեսնե
ացեալը
լսողի
համար
է.
ով
ականջ
ունի
լսելու,
թող
{լսէ},
իսկ
Հայոց
ազգի
համար
շատ
բաներ
անցանում
են
որպէ
խելացի
ազգութեան.
ասացինք,
ով
ականջ
ունի,
թող
{լսէ}:
Մի
կողմից՝
քահանաներից
պահանջելով
ազգի
զաւ
Խուդաբաշեւը:
Յոյս
ունինք,
որ
խաղաղ
հոգով
կը
{լսէ}
մեր
գրածը
Պ.
Խուդաբաշեւը,
ըստ
որում,
ինչպէս
մի
ւնքը
այդ
արծաթի
վերա:
Ով
ականջ
ունի
լսելու,
թող
{լսէ}:
ԿՏԱԿ
ՀԱՄԱՐ
1
ԱՄԵՆԱՍՈՒՐԲ
ԵՐՐՈՐԴՈՒԹԻԻՆ
ԵՒ
Մ
ամայ,
Այլ
նա
տակաւ
խոր
ի
քուն
Եւ
ո՛չ
{լսէ},
ո՛չ
զգայ:
Բ
•
•
•
•
•
•
•
the
ովսքին
մեծապէս,
եթե
զմտաւ
ածէ,
թէ
ազգ
Հայոց
ո՛չ
{լսէ}
եւ
ո՛չ
տեսանէ,
եւ
մանաւանդ
սխալի,
եթէ
՚ի
թմրութ
.
Թո՛ղ
մի
խնդա
մայրն
Հայաստան,
Թո՛ղ
մի
{լսէ}
նա
քո
ձայն։
Թո՛ղ
սրբէ
նա
արտասուքը
դիս
խօսիմ
ես,
եւ
ժողովուրդն
յակճիռս
կայ
անշարժ,
{լսէ}
զձայն
իմ,
դողան
ջիլք
լսելեաց,
այլ
ուղեղն
ըմբռնէ
ակներով:
Եւ
անհնարին
էր
թոյլ
տալ,
որ
ժողովուրդը
{լսէ}
վերստին
այն
ձայները
աղօթքի,
որ
դատապարտուած
էին
որդ
է
երկարաբանել.
ով
որ
ականջ
ունի
լսելու,
թող
{լսէ},
ո՛վ
որ
հասկանալու
գործարան
ունի
խելապատակումը,
է
երկնքից
չէ
կարող
ուսանիլ.
մարդը
պէտք
է
տեսնէ,
{լսէ},
եւ
դոցա
օգուտը
ճանաչէ,
որ
յետոյ
համոզուի
եւ
գն
ենդանական
մասները։
Ով
որ
ականջ
ունի
լսելու,
թող
{լսէ}.
պատճառ,
որ
ասւում
է
լսուելու
համար։
Մինչեւ
արող
ես,
կրկնում
ենք,
գտնել
գո՛նէ
մէկ
մարդ,
որ
{լսէ}
քեզ
եւ,
վերացական
գեղեցկութեան
սիրահարուելով,
ի
է՞ս
պիտի
մխիթարուէինք
մեք,
եթէ
մի
քանի
ժամանակից
{լսէինք},
որ
հայոց
ազգը
Պոլսի
մէջ
կազմել
է
մի
ընկերութիւն
գիտակցութենով
եւ
հասկացութենով
կը
լինի.
եթէ
մեք
{լսէինք}
մի
անհասկանալի
բառ,
մեր
համար
միեւնոյն
էր
լսել
մ
ր
դու
իմ
այս
խօսքերից,
պատճառ,
հարկաւոր
էր,
որ
{լսէիր}
դու
նորանց
յառաջուց,
քան
թէ
կատարուած
էր
մեր
ամո
ւով
չեն
խօսում
ընդհանրապէս,
այլ
նոր
լեզուով,
կը
{լսէիր}
պատասխան,
թէ
սովորական
լեզուն
ազգի
բերանում
այս
կան
ձայներ,
թէ
միայն
ականջի
թմբուկի
արձագանքը
կը
{լսէր}
այն
հասարակ
մարդը՝
առանց
ոչինչ
հասկանալու։
Ի՞նչ
եմ
ձեզ
մի
քանի
խօսքեր,
եթէ
դուք
ուշադրութեամբ
կը
{լսէք}:
Այս
խօսքերից
յետոյ
նա
սրտի
խորքից
հառաչեց
եւ
աս
քեր
անցան,
որ
կպատմեմ,
եթէ
առանց
ձանձրութեան
կը
{լսէք}:
Այստեղ
ես
նորա
խօսքը
կտրեցի
ասելով.
առ
ժա
այս
գրեմ
առ
սրբութիւնդ
իբրեւ
աղերս,
լուեալ
էք
եւ
{լսէք}
զվիճակ
ուղղափառաց
քաղաքիս,
բաժանումն
անզօդելի,
ւ
անպատշաճ
են
համարում.
"
Քա՞,
ընչի՞
ես
էս
բարի
{լսի}
առաջին,
սուրբ
ըխտի
ճամփին
բերանդ
փիս
բաց
անում.
եմ,
միեւնոյն
ընտանիքի
մէջ
որոշել
իմ
եւ
քոն:
Դու
{լսի՛ր}
ինձ,
Պ.
Բէգզադէ,
եթէ
ունիս
կարողութիւն,
արի
գ
որպէս
թէ
ես
էի
այն
մարդու
փորը
կրակ
ձգողը:
-
{Լսի՛ր},
-
աղաղակեց
Պ.
Բէգզադէն՝
աջ
ձեռքը
դէպի
յառաջ
պ
գաբանութիւնը:
-
Ո՛րտեղից
պիտի
իմանամ:
-
{Լսի՛ր}
ուրեմն,
Բէգզադէի
մօր
յղութեան
ժամանակ
նորա
հայրը
օգուտը
պահանջում
է
այդ:
-
Ինչպէ՞ս:
-
{Լսի՛ր},
եթէ
կամենում
ես
գեղի
մէջ
բնակուիլ,
ապա
ուրեմն
ջոկվում
է
գազանից,
"
Որ
ձեռք
ունի,
ձեռք՝
{լսի՛ր}.
"
Խելք,
միտք,
խօսել
ու
մտածել,
"
Յ
-
Անարժան
է
իմ
քնարին,
Դեռ
Հայաստանն,
{լսի՛ր}
ինձ,
Նորան
չի
լինիլ
խընայել,
Քանի
փախ
կէսը
աշխարհի,
Էլ
չի
երգում
սոխակն
ուրախ,
{լսի՛ր}
վայերը
բուի.
Արծաթահերն
երկնից
գահէն
երբ
ց
գտանել,
որ
միշտ
մնաս,
ապրես
արեւու
երես,
{Լսի՛ր}
Քրիստոսի
խօսքերին,
թէ
անվախճան
այս
են
կեանք,
Այս
միջոցին
ծառան
գանչեց.
"
Իմ
պարոն,
{Լսի՛ր}
խօսքիս,
բայց
տե՛ս,
դու
ձայն
չհանես.
Ապա
թ
Բայց
գլխիդ
գինն
ըստացել
եմ
յառաջուց,
{Լսի՛ր},
ուրեմն,
այս
իմ
առաջարկութիւն.
Ուր
ի
չափակցութեան
եւ
զուգապատշաճութեան
համար:
-
{Լսի՛ր},
լակոտ,
դադարի՛ր
ինձ
խաբելուց.
ես
քո
հիւսիսայի
ր
պատճառը,
որ
յօժարեցայ
հաւատալ
քեզ
իմ
գաղտնիքը․
{լսի՛ր}
ուրեմն:
-
Մի
քանի
ժամանակ
է,
որ
երազում
մի
մ
այդ
բանը,
-
ասաց
ջերմ
ջերմ
պ.
Մարկոսը:
-
{Լսի՛ր}
ուրեմն,
պ.
Մանթուխեանցը
շուտով
այնպէս
հարուստ
կ
չարժէ
նորա
առաջեւ:
-
Ի՛նչ
ես
խօսում:
-
{Լսի՛ր},
նա
պարապում
է
Ալքիմիայով...
-
Ի՛նչ
ասել
թող
մի
փոքր
հանգստանանք,
ուրախանանք:
-
Բայց
{լսի՛ր},
իմ
ասած
մտածելիքը
զուարճալի
բաներ
են,
եւ
կարծե
,
Երբ
մահու
դէմքը
տեսաւ։
Զո՛ւր
է,
չի
{լսիլ}
քո
ձայնը,
Հետեւիր
դու
կոչողին։
Նա
աւե
ալւոյն՝
"
Ողբացէ՛ք,
եկեղեցիք
"
եւ
այլն,
յորս,
{լսին}
գէթ
վայ,
կականմունք
եւ
հուսահատ
հռնդիւնք
մեռանող
ր:
Ապրանքը
նոցա
ապրանքը
չէ՞...
-
Հերիք
է,
{լսիր}:
Քո
բոլոր
ասածներից
մի
բան
միայն
ուղիղ
է,
այսին
Տտես
թէ
ինչ
է
պատմում
Հայմը
Հեգելի
բերնով,
{լսիր}
որ
անկաճդ
չար
չլսէ:
"
Այստեղ,
-
ասում
է
Հեգե
ք,
արիւն,
հրկէզ,
արտասուք,
կողոպուտ,
-
միայն
{լսիր}
եւ
ուրախացիր:
Կարդացողները
հիացած,
չգիտեն
ինչ
մ
ւմ
եմ
եւ
քեզանից
երբեք
մի
բան
ծածկած
չեմ,
ուրեմն
{լսիր}
եւ
այս
գաղտնիքս,
որ
ոչ
ոք
չգիտէ,
եւ
առաջինը
դու
Երիտասարդը
գրում
է,
աղաղակում
է
տարիներով,
բայց
{լսող}
չկայ։
Գրում
է
նա
եւ
շատ
անգամ,
եթէ
չէ
կամենում
կատարը
աղաղակում
է
այս
անիրաւութեան
ընդդէմ,
բայց
{լսող}
չկայ:
Բէգզադէի
սովորական
կանոնն
է
այս:
Երկար
ու
օգուտ:
Կրկին
ասեմք՝
զի՞նչ
օգուտ.
խօսողին
պիտի
{լսող}
եւ
հասկացող,
ուրեմն
եւ
խօսողն
պարտի
խօսիլ
ի
լեզո
դարձուցանել
ի
ժողովուրդն
եւ
զամենայն
գոյութիւնս
ի
{լսող}
դարձուցեալ
գործարան
լսել
զգանգատ
նորա
զհինն
լեզու
մի
առարկայից,
չէ
հասանում
դէպի
ուղեղը․
ականջը,
{լսողական}
գործարանը,
նոյնպէս,
եւ
եթէ
առաջինը
կամ
երկրորդը
ուր
տեղը
պատիժներ
էին
սպառնում
նորանց,
որովհետեւ
{լսողը}
չ'կար։
Այս
պատճառով
կառավարիչը
(Rector)
եւ
վար
մեր
դուշման
ազգերին,
Խեղճացրու
հոգին
առ:
Ձենդ
{լսողը}
սասանի,
Ծակը
մտնի,
տազ
անի,
Ասի,
հրէս,
Գրիգո
ւորը
Խորենացին
չէ:
Աշխարհիս
երեսին
ձայն
ասացեալը
{լսողի}
համար
է.
ով
ականջ
ունի
լսելու,
թող
լսէ,
իսկ
Հա
ւորութիւնը
այդ
ժանգոտ
գաղափարների
`
թէ՛
իր
եւ
թէ՛
{լսողի}
վրայ:
"
Հասկանալ
է
",
-
շարունակում
է
Հայմը
գոնէ
չէ
նեղացնում
եւ
չէ
ծանրացնում
կարդացողի
կամ
{լսողի}
գլուխը:
-
Իմ
ծայրագոյն
վէզիրը
շատ
ուղիղ
է
դա
ր
թէ
կարելի
է
թոյլ
տալ
այն
աստիճանի
պարզամտութիւն
{լսողի}
կողմից
(գուցէ
մենք
սխալւում
ենք
այսպէս
կարծելով
ր
իմ
ծնողաց
որպիսությունը
հարցանեմ
օտարից,
մի՞թե
{լսողն}
իրավունք
չունի
ինձ
ասել,
թե
այս
ինչպես
ազգականու
ի
լեզու
հասկանալի,
այլ
թէ
ոչ
ասողն
լիցի
խուց
եւ
{լսողն}
դուժ:
Մատենագիրք
մեր
ցայս
վայր
ժամանակի
թողին
լք
ից
հեռանալը.
պատճառ,
նա
եկեղեցու
զարդ
էր"։
Եւ
{լսողները},
ուրիշ
բան
չկարողանալով
ասել,
միայն
այս
պատասխա
րի
եւ
ապացոյցների,
միմիայն
կոյր
հաւատ
պահանջելով
{լսողների}
կողմից:
Եւ
մի՞թէ
սորանից
աւելի
է
այն
առասպել
օսքը՝
միշտ
պատրաստ
ունեցան,
որ
թէ՛
իրենց
եւ
թէ՛
{լսողների}
հոգիները
թեւաւորեն
այն
տեսակ
առաքինութեան
մասների
ծ,
երկնաւոր
լուսով
ծաղկեցնելով,
պտղաբեր
է
անում
{լսողների}
հոգիները։
Այս
մարդիկը,
վաճառականների
նման,
ծով
ամեն
ժամանակ
խնդացին
եւ
ուրախացան
նորանով.
նորան
{լսողների}
հոգիները
ծաղկում
էին
այն
շնորհից,
որ
նորա
բերնից
ասողի՞
համար.
չէ՞
որ
ախորժանքով
անկաջ
դնողների,
{լսողների}
եւ
նոցա
խնդրուածքի
համար։
Նայեցէ՛ք
Յունաց
ժողովր
ւ
ելնէ
խոնարհութեամբ
եւ
ոչ
հպարտական
գիտութեամբ,
{լսողների}
աղօթքով
եւ
ոչ
իր
անձի
գիտութեամբ
պարծենալով։
Եթէ
ակառակ։
Այս
ճառը
զանազան
տպաւորութիւն
գործեց
{լսողների}
վերայ։
Պապական
դեսպանները
մինչեւ
երկինք
բարձրացո
րդին,
այն
ձայները,
ինչ
որ
նա
հանում
էր,
արդեօք
{լսողների}
ուղեղին
կը
հասնէր
իբրեւ
նշանական
ձայներ,
թէ
միայ
իեւնոյն
էր
լսել
մի
թմբուկի
ձայն։
Այսպիսի
ձայները
{լսողութեան}
վերայ
ներգործելուց
առաւել,
այլ
ազդեցութիւն
չ'ուն
ծելու
համար
պիտոյ
է
այնպիսի
ձայնով
ներգործել
նորա
{լսողութեան}
վերայ,
որ
գիտակցութիւնը,
ըմբռնելով
այս
ձայնի
խո
ջը
ներգործէր
սրտի
վերայ
եւ
այն
տպաւորութիւնը,
որ
{լսողութիւնը}
ստանում
էր,
բացարձակէր
սրտի
վերայ։
Այս,
գիտակց
հանգչել
այդ
տեղում,
թո՛ղ
թէ
նորա
մարդոցը"։
Եւ
{լսողքը},
այսպիսի
խօսքերից
թուլանալով,
էլ
այնուհետեւ
աշխ
Լուսաւորիչ
եկեղեցումը,
ուր
օրէ
օր
բազմացան
նորա
{լսողքը}
։
Արդէն
իւր
առաջին
տարու
կեցութեան
միջոցին
Կոստան
ական
Պապի
կոնդակը
Կարգի
ջնջուելու
մասին։
Հրամանի
{լսողքը}
իսկոյն
պարտական
էին
մերկանալ
իւրեանց
Յիսուսական
հ
,
-
պատասխանեց
Բէհեղզեբուղը
գլուխ
տալով:
-
{Լսուա՞ծ}
բան
է,
կարդալ
ու
մտածել,
կամ
կարդալով
մտածել.
ի
է
անցուցանել
պանդոկներում:
Մեր
ընտանիքների
մէջ
{լսուած}
խօսքերը
են
կերակրի,
հանդերձի,
զբօսանքի
եւ
այլ
զ
թէ
այդ
"
Կարգը
սեպհականում
է
ինքեան
մինչեւ
այժմ
չ'
{լսուած}
անուն,
այս
է
Յիսուսեան.
թէ
նա
անդամ
է
ընդունում
ինչպէս
յայտնի
են
դոքա
նոյնիսկ
հանգուցելու
բերանից
{լսուելով}
։
Քաղաքով
Երեւանցի
էր
նա,
որդի
ազնուատոհմ
Նազ
այդ
ուղղութիւնով
առաջ
երթանք։
"Ասւում
է
{լսուելու}
համար"
եւ
"Գլուխ
վեցերորդ"
յօդուածները
խմբագրութի
րականութեան
"
աշխատութեան
ԱՌԱՋԻՆ
ՀԱՏՈՒԱԾ
ԱՍՒՈՒՄ
Է
{ԼՍՈՒԵԼՈՒ}
ՀԱՄԱՐ
Մի
մարդ
ունէր
մի
կին,
որ
միշտ
կռւում
էր
կանջ
ունի
լսելու,
թող
լսէ.
պատճառ,
որ
ասւում
է
{լսուելու}
համար։
Մինչեւ
հայոց
Ազգի
հեղինակքը
իւրեանց
նպ
նային՝
այս
խօսքերը
լսելու.
Պատճառ,
որ
ասւում
է
{լսուելու}
համար։
Ազգը
լուսաւորելու
համար
հարկաւոր
չէր
ո
ցառութիւնը
ընդհանուրի
անպիտան
անդամն
է։
Ասւում
է
{լսուելու}
համար։
ԵՐԿՐՈՐԴ
ՀԱՏՈՒԱԾ
Գլ.
VI
Ն
-
Կեցցէ՛
մահ:
Այս
էր
վերջին
խօսքը,
որ
{լսուեցաւ}:
Եւ
խեղճ
մարդը,
վարատական
եւ
անհող,
հարկադրուե
դա
լինի
այն
խոստացած
սատանայապետը:
Յանկարծ
{լսուեցաւ}
սաստիկ
դղրդիւն
եւ
յետոյ
մի
բան
ընկաւ
դժոխքի
դուռի
րա
դուստրն
է
ածողը"։
Արդարեւ
մի
վայրկենից
յետոյ
{լսուեցաւ}
մի
քնքուշ
եւ
թարմ
կանացի
ձայն,
որ
երգում
էր.
միգախառն
անթափանցութենից:
Լուսաւորչի
զանգակատնից
{լսուեցաւ}
երեկոյեան
զանգակահարութեան
առաջին
հարուածը,
ուրե
ե՛ղ,
սանդուղների
վերայ:
-
Մնացէք
բարեա՛ւ,
-
{լսուեցաւ}
Շահումեանցի
ձայնը
վերջին
անգամ։
-
Երթաք
բարեա
անուած
էին
բուն
ազգային
դպրոցներ,
որոնց
մէջ
պիտի
{լսուէր}
հայկական
խօսքը,
ուր
Հայոց
բառերով
պիտի
ներս
մտան
ճիւղեր
սարերիդ
միջում,
Խոր
այրերումդ
էլ
կը
{լսուի}
կացնի
հնչում.
Քո
քարեղէն
կուրծքերումը
բրիչ
այժմ,
օրըստօրե
սպասում
ենք
հրամանի,
որ,
ինչպես
{լսում}
ենք
մասնավոր
կերպերով,
պիտո
է
լինի
անպատճառ:
Մի
դիմագրավ
զորության,
գեթ
մեծ
տհաճությամբ
լսեց
եւ
{լսում}
է
անլռելի
"
կեցցեները"։
Ահա
մի
նոր
խրատ
մարդ
ւմ
ղողանջից,
ահա
յոթ
ամիս
է,
ինչ
ուրիշ
ձայն
չեմ
{լսում}:
Այժմ
ինձ
մնում
է
խոսել
երկու
բանի
մասին,
որպես
անհամեմատ
ավելի
լավ
աշխատել,
քան
հիմա,
երբ
չեմ
{լսում}
հայերեն
ո՛չ
մի
բառ,
ո՛չ
մի
արտահայտություն,
եւ
է
պարտական:
Եվ
ամեն
անգամ,
երբ
ես
որեւէ
բան
եմ
{լսում}
վերոհիշյալ
օդընտելացման
մասին,
տխրում
եմ,
որովհ
ւմ
են:
Ինչ
նամակ
էլ
ստանում
եմ,
ուրիշ
ոչինչ
չեմ
{լսում},
բացի
նրանց
կացության
մասին.
խոստովանում
եմ,
ո
ագայումը
այն
աղջիկ
թոռները,
որ
իւրեանց
մեծ
մօրից
{լսում}
էին
հետեւեալ
խօսքերը.
ՄԵԾ
ՄԱՅՐ
Պառաւը,
մի
փ
յ
շինականների
մէջ
եւ
ինչ
որ
նոցա
կենդանի
լեզուովը
{լսում}
եմ
նոցանից:
Աւանդութիւնը
ասում
է.
"
Եթէ
կայծակի
ացուցանում
ստուգապէս
ճանաչել
այդ
մարդը:
Վերջապէս
{լսում}
եմ՝
դուռիս
զանգակը
զարկեցին...
Ծառաս
գնաց
դէպի
ռաս
գնաց
դէպի
դուռը
եւ
մի
քանի
վայրկեան
ուշացաւ:
{Լսում}
եմ
մի
խօսակցութեան
անորոշ
ձայն,
բայց
բան
չեմ
հաս
ս
արգելառիթ
չէ
եղել
իմ
գալուն...
-
Ասա՛,
ես
{լսում}
եմ
քեզ:
-
Լսելով
բան
չէ
դառնում,
դու
մի
Էֆի
ուածների
Ոլիմպոսի
վերայ:
Մի
փոքր
ժամանակից
յետոյ
{լսում}
եմ
որոտմունք,
թնդիւն,
եւ
ահա
Արամազդը
երեւում
է
կամի
իմ
հետ
պատերազմ
բանալ,
եկայ
Ոլիմպոս:
Դուք
{լսում}
էիք
այն
միջոցին
Աստղկի
հաճոյախօսութիւնքը:
Յանկար
ւմ:
Լէոնորան
աղաչում
է
չատել
իւրեան:
Այս
բոլորը
{լսում}
է
կոմսը
բանտի
միւս
սենեկից,
եւ,
ներս
մտնելով
այ
բարեացակամ
Ս.
Խ.
Շահբէգ:
P.
S.
{Լսում}
եմ,
որ
Փարիզում
հրատարակւում
է
մի
նոր
ազգային
օր
վանքերի
կործանութիւնը
եւ
ամայութիւնը,
բայց
չենք
{լսում},
թէ
նոցա
շինութիւնը
այժմեան
ժամանակումս
ինչ
խորհ
ացած
մի
պնդութեամբ։
Ամենազօրաւոր
պատասխանին,
որ
{լսում}
ենք
ծերունի
հօր
բերանից,
այս
է.
"
Պապեան
եղիր,
յառաջուց
գրուած
էին
այս
հրատարակութեան
բաժանորդ:
{Լսում}
ենք,
թէ
տասն
եւ
չորս
հատոր
պիտի
լինի
բոլոր
հրատա
յում
մինչեւ
այժմ
ազատ
էր
գրատպութիւնը,
բայց
այժմ
{լսում}
ենք,
որ
ամենայն
ազգից
կարգուած
են
ցենզօրք
(քննի
ւն,
այլեւ
վատութիւն:
Մի
քանի
տարի
կայ,
որ
{լսում}
ենք
հանապազ
մեր
վաճառականներից
մի
կարծիք,
թէ
հար
էութեանց
վա՛ր
դէպի,
Բարեխօսներն
շուրթերից
Այս
են
{լսում}
-
"
Թող
տրուի՛"։
Սու՛րբ,
սու՛րբ,
սուրբ
ես,
Տ
խօսում,
Մինչ
Ադամը
քնի
մէջ
`
Ո՛չ
զգում
էր,
ո՛չ
{լսում}:
Բ...............
եթէ
թարգման
մուսայի
խօսքին,
Նորայ
ասածը,
որ
նա
{լսում}
է,
Մեզի
բաշխում
է
զինչ
գոհար
անգին:
Ոչինչ
դատա
ցան
աչքերս...
Կացինի
ձայն
հեռուից
յանկարծ
{լսում}
եմ.
Խիտ
ծառերի
միջերից
դուրս
վազելով,
Մի՛
տար
զոհ
գնալ
թշնամիների,
Նա
այլ
չէ
{լսում}
Դելֆեան
հարցուկին:
ԱՊՈԼԼՈՆԻՆ
Դու
Ապո
տի
դարձեալ
կրկնեն
նոյն
բանը,
ինչ
որ
վաղուց
արդէն
{լսում}
ենք
զանազան
հոգեւորներից,
թէ
նոցայ
արդիւնքն
է,
Հիւսիսափայլի
"
հրատարակողի
եւ
իմ
յանցանքները,
որ
{լսում}
էի,
գրում
եմ
այստեղ,
որ
յետոյ
մի
քանի
խօսք
ասեմ
ղ
ճանփան,
եթէ
մոլորական
էր.
բայց
եւ
ոչ
մի
անգամ
{լսում}
էի
այդ
ուղիղ
ճանփի
մասին,
որովհետեւ
մեր
ընդդիմախ
տարար
բառերը
եւ
ձեւերը.
եւ
այդ
պատճառով,
եթէ
նա
{լսում}
է
անծանօթ
գաղափարներ՝
Հայոց
աշխարհաբառ
լեզուով
ե
ախտ
մարդը,
երբ
հանդիպում
է
իւր
նման
տարաբախտի
եւ
{լսում}
է
նորա
բերանից
մի
քանի
ցաւալի
խօսքեր,
կարծես
թէ
ն
են
հաւաքում
իրենց
գլխին
դատաստանի
օրում
եւ
չե՛ն
{լսում}
Պաւղոսի
բողոքը.
"
թէ
որ
մեր
անձը
դատէինք
"
(ապ
բ
տեսան,
որ
ժողովրդի
բազմութիւնը
յօժարութեամբ
էր
{լսում},
երբ
տեսան,
որ
մարդիկ,
միմեանց
պատմելով
շնորհի
Ասողիկ
(եր.
179)։
Ստո՛յգ
է,
այս
անունը
մենք
{լսում}
ենք
տասներորդ
դարու
վերաբերութեամբ,
բայց
կարելի՞
եղ
ունի
իւր
լրտեսները
եւ
ամենայն
բան
տեսնում
է
եւ
{լսում}
է,
-
ինչ
ասացի՜ք...
դեռեւս
համարձակւում
էք
դա
յսօր
արժանի
էք
եղած
դժոխքի
որդի
կոչուիլ,
ինքներդ
{լսում}
էք
ահա,
թէ
ի՛նչ
արժանաւորութիւնք
ունի
իմ
զաւակը
նդարտել
էի,
թափելով
սրտիս
ուրախութեան
աւելորդը,
{լսում}
եմ
ահա,
որ
մի
մարդ,
պարսպի
միւս
կողմից
ծիծաղում
ուսանել
Ալքիմիան:
-
Ճշմարի՛տ,
առաջին
անգամ
{լսում}
եմ
այդպիսի
բան:
-
Ապա
ի՛նչ
էիր
կարծում,
սիր
լի
վերայ.
նա,
որ
քաջ
գիտէր
այս
բոլորը,
վերստին
{լսում}
է
մի
ժամակոչի
բերանից...
Արեւը
յետ
քարշեց
:
Այժմ
կրկնապատիկ
եղաւ
իմ
ցաւը,
նախ,
որ
ես
չեմ
{լսում},
երկրորդ,
որ
իմ
անակնկալ
ներս
մտանելու
պատճառով
տուիլը:
Միւս
կողմում,
բոլոր
հիւրերը
կանգնած
{լսում}
էին
այս
խօսակցութիւնքը.
երբ
որ
վերջացան,
իսկոյն
սորանից,
շարականները
կամ
եկեղեցական
երգերը,
որ
{լսում}
ենք
այժմ
եկեղեցու
մէջ,
կէս
մի
գրուեցան
թարգմանչա
ւնս
բռնադատեց
ականջ
դնել:
Մօտեցայ
պատին,
եւ
ահա
{լսում}
եմ,
որ
շաղփաղփում
է
մի
գեղեցիկ
օրիորդի
մասին,
ո
թէ
մարդ
չկար,
որ
հասկանար
քո
ասելիքը,
ասա՛,
ես
{լսում}
եմ,
կը
հասկանամ
եւ
կը
պատասխանեմ
քեզ,
եւ
լաւ
է
ս...
Թիւթիւնճի-օղլուն,
որ
ձեռքերը
սրտին
խաչած
{լսում}
էր
Շահումեանցին
բոլորովին
զարմացած,
ասաց
նորան:
ը,
բարքը,
մի
խօսքով
որպիսութիւնը,
անունը
միայն
{լսում}
էին
եւ
պսակուած
ժամանակները,
դեռեւս,
մինչ
Աստու
սակցութիւնք,
նա
վրէժը
հանում
էր
նորանով,
որ
չէր
{լսում},
այլ
քանի
մի
անգամ
բերանը
բանալուց
եւ
փակելուց
յ
սի
կեղտոտ
կատակ
յանձն
կ՚առնու
կատարել:
Յանկարծ,
{լսում}
է
ծառերի
եւ
թուփերի
միջից
մի
խշխշոց...
Մի
սպիտ
արսպին
մօտ
կանգնած
լինելուց:
Մանուշակը
այնպէս
{լսում}
էր
այս
խօսքերը,
այնպիսի
ծարաւով,
ինչպէս
մի
ագահ
այն
պալատականներին
եւ
Խանին,
եւ
ուր
Խանը
նստելով
{լսում}
էր
իւր
դատաւորների
կատարած
դատաստանը
փառաւոր
դահլ
իսկոյն
հարսնացած:
Վարդ-
Խաթունը
աչքերը
բացած
{լսում}
էր
այս
պատմութիւնը:
Երբ
որ
աւարտեց
եղբայրը
իւր
խ
օրէ
օր
աղաւաղուիլը,
թէպէտեւ
դոյն
այդ
ժամանակում
{լսում}
ենք
Լամբրոնացու
գանգատները
այնպիսի
բաների
վերայ,
մ
տեսանում
ենք,
թէ
ինքը՝
այդ
դատաւորը,
ի՞նչպէս
{լսում}
է
իւր
այդօրինակ
դատակնիքը,
թէեւ՝
առանց
այն
զզու
ալուց
յետոյ
մտաւ
Սուրբ
Վառվառէի
Կօլլէգիումը,
ուր
{լսում}
էր
փիլիսոփայական
դասեր։
Բայց
եւ
այստեղ
չ'հրաժարո
տիցը։
Այս
վերջինս
հեռացաւ
Կասսանօ
սարը
եւ
այնտեղ
{լսում}
էր
Իգնատիոսից
Աստուածաբանական
դասեր,
չ'նայելով,
ւսեան
քարոզիչքը։
Պարագուայի
բնակիչքը
ծունկ
չոքած
{լսում}
էին
նոցա
հրամանը
եւ
մեծ
երջանկութիւն
էին
համարում
իշողութիւնը
չէ
կորցնում,
աչք
տեսնում
է
եւ
ականջը
{լսում},
էլ
ի՞նչ
պատճառից
է
մեռնում։
Ոտքե՞րն
են
կաթուած
որա
առողջութիւնը
չէ
սասանում։
Իսկ
երբ
տանը
նստած
{լսում}
է
Վարդիթերի
մահը,
խոր
հոգոց
է
քաշում
մէջքի
վրայ
ը
համօրէն
ազգի
հանրական
կանոն
է
եւ
ոչ
մի
տեղ
չենք
{լսում}
նորան
առանց
վեվի։
Պ.
Պռօշեանցը
նոյնպէս
ընդունու
լովվում
է,
իսկոյն
վեվի
ձայն
է
ստանում,
ոչ
ոք
չէ
{լսում}
лезуи,
lezoui,
այլ
лезви,
lezvi։
Պ.
Աբովեանց
բան
երեւում
է
նորա
մայրը,
եղբօր
անունն
ենք
միայն
{լսում},
հարսի
անունն
անգամ
չգիտենք:
Հազիւ
երկու-երէք
ա
ք:
Հազիւ
երկու-երէք
անգամ
տեսնում
ենք
Անոյշին
եւ
{լսում}
ենք
նորա
խօսքերը
ծաղկազարդի
օրը
եկեղեցում
եւ
տերե
շողութիւնը
չէ
կորցնում,
աչքը
տեսնում
է
եւ
ականջը
{լսում},
էլ
ինչ
պատճառից
է
մեռնում:
Ոտքե՞րն
են
կաթուածա
որա
առողջութիւնը
չէ
սասանում.
իսկ
երբ
տանը
նստած
{լսում}
է
Վարդիթերի
մահը,
խո՛ր
հոգոց
է
քաշում,
մէջքի
վր
հետ,
մենք
տեսնում
ենք
նոցայ
լոյսը
`
փայլակ,
եւ
{լսում}
ենք
նոցայ
միաւորութիւնից
առաջացած
ձայնը
`
որոտ:
էին
նոքա
զուարճութեան
համար.
այդ,
առաջին
անգամ
{լսում}
ենք
պ.
Պռոշեանցից:
Գո՛նէ
խոստովանում
ենք
մեր
տգ
նթադրութիւն,
աւելցնում
ենք,
թէ
Արտաշէս
Բ-ի
օրով
{լսում}
ենք
Խորենացու
բերանից
երկրագործութեան
տարածումը
Հ
ր
յետոյ
ապրած
Արշակ
Գ-ի
ժամանակի
վերաբերութեամբ,
{լսում}
ենք
մեր
երանելի
Ղազար
Փարպեցու
բերանից
այնպիսի
պա
բերնով:
Շատ
քաղցր
է
գալիս
մեր
ականջին,
երբ
{լսում}
ենք
հայկական
անբռնադատ
խօսքը,
երբ
այդ
ձայնը
դուր
տողերը
արտադրած
ժամանակս,
ասես
թէ
կենդանի
ձայնով
{լսում}
էի
այս
խօսքերը
հայ
կնոջ
բերնից.
այնչափ
բնական
եւ
աց
տեսչութեան
եւ
հասարակաց
տնտեսութեան
մասին
մենք
{լսում}
ենք
մի
շատ
պարզ
եւ
սրտաշարժ
խօսակցութիւն,
երբ
Սօ
րհրդական
առանձնութեան
մէջ
բողոքել,
երբ
ոչ
ոք
չէր
{լսում}
նորա
բողոքը...
Սօսի
կարծիքը
այս
տեսակ
բամ
մպրոց
չլինելուց
յետոյ
բերանացի
խրատներ
էլ
կամ
չեն
{լսում}
իսպառ,
կամ
թէ
լսում
են
լոկ
խաւարի
խօսքը:
Վերջին
բերանացի
խրատներ
էլ
կամ
չեն
լսում
իսպառ,
կամ
թէ
{լսում}
են
լոկ
խաւարի
խօսքը:
Վերջին
աստիճանի
բարբարոս
ազ
ութիւն,
զուր
ջան
եւ
անօգուտ
վաստակ։
Մեք
գոնէ
{լսում}
ենք
բանագէտ
մարդերի
բերանից,
որոնք,
փորձ
առած
լ
նորա
համար
կա՛մ
կարճ
է,
կա՛մ
երկայն։
Բայց,
{լսում}
ենք,
այստեղ
բարձրանում
են
ձայները,
թէ
"
նոր
լեզ
մից
պահվում
է
նույնպես
այս
կանոնը,
ամենայն
տեղից
{լսվում}
են
երգերի
ձայներ,
տեսնվում
են
առակներ,
բանաստեղ
տիքը
չգիտեմ
կուգա
թե
ո՛չ:
Այստեղ
ամեն
բերանից
{լսվում}
է
խաղաղության
մասին,
աստված
տա,
որ
ճշմարիտ
լինի
ղ
կան
շատ
լեհացիք
եւ
դեռեւս
օրեօր
հավելանում
են՝
{լսվում}
է
մի
խուլ
ձայն,
որպես
թե
նոքա
կամին
կազմել
այստե
տս
պատանիների՝
այն
բոլոր
դպրոցների
համար,
որտեղ
{լսվում}
է
հայերեն
խոսքը:
Ես
գիտեմ,
որ
Թուրքիայի
միլիոնա
նցած
սիստեմի
ազդեցությամբ,
որտեղ
թեկուզ
երբեմն,
{լսվում}
էլ
են
նախադասություններ
կենդանի
լեզվից,
բայց
դրա
ւները
ասում
էին՝
"ձեռօքս
գրի",
բայց
այժմ
իսպառ
չէ
{լսվում}
։
Առ
հասարակ
այդ
քաղաքի
լեզուն
մեծ
փոփոխութեան
է
ե
որան։
Նախ՝
որ
ոչ
մի
տեղ
այդպիսի
խօսակցութիւն
չէ
{լսվում}
ժողովրդի
մէջ,
երկրորդ՝
պ.
Պռօշեանցը,
գեղեցիկ
ցութեան,
այսինքն՝
այն
մեղադրանքը,
որ
նորերումս
{լսւում}
է
մի
քանի
պարոնների
գրչի
բերանից,
ինչպէս
վկայում
ւ
էր
մեր
արտերը:
Մի
քանի
այլ
շինականների
բերանից
{լսւում}
էր
մի
այլ
առասպել,
որով
մխիթարւում
էին
նոքա,
որ
որ
յատկապէս
նորան
պատկանէին:
Նոր
ժամանակներումս
{լսւում}
է,
թէ
ձկնորսաթիւնը
Դօնի
մէջ
բաւական
յառաջադէմ
է
ում
են
տարու
սկզբից
մինչեւ
նորա
վերջը:
Շատ
անգամ
{լսւում}
են
օդի
մէջ
հարստահարուած
մարդերի
ողբերը
եւ
հառաչա
ահու
վրիժառութիւնը...
Ազուչենայի
ականջին
դարձեալ
{լսւում}
են
մօր
վերջին
խօսքերը՝
վրէժ,
վրէժ:
Խեղճ
Ազուչե
Ուրիշ
ոչինչ
նորութիւն
չունիմ
քեզ
յայտնելու.
{լսւում}
է
միայն,
որ
մեր
նորընտիր
Վեհափառ
Հայրապետը
Ապրիլ
անի
խմորը
ընկնում
է
եւ
մեր
ազգի
մէջ,
եւ
մեզանում
{լսւում}
են
ձայներ,
եւ
մեր
մէջ
սկսում
է
բաբախել
մի
կենդան
թէ
եղած
է
տիեզերքի
արարչագործութենից
յառաջ:
{Լսւում}
է,
թէ
Պ.
Խուդաբաշեւը
ձեռք
է
զարկել
այժմ
Վրաց
պա
ասի
հանդիպել,
եւ
այլ
հարիւրաւոր
հարցական
միթէներ
{լսւում}
են
այստեղ:
"
Վնաս
վնասից
տարբեր
է:
Անհիմն
.
մարդ
չկայ,
Ոչ
մի
տեղից
ձայն,
աղաղակ
չէ
{լսւում}.
Միայն
հեռուից
հասանում
է
ականջիս
Ջրի
ն
մէջ։
§
71.
Մեր
պատմութեան
մէջ
առաջին
անգամ
{լսւում}
է
այս
անունը։
§
72.
Բնագրում
ասած
էր.
"
Գլո
ովութիւն:
Ը
Այս
միջոցին
դժոխքի
կամարների
տակ
{լսւում}
էր
կոչնակի
անընդհատ
ձայնը.
դեւերը
մեղուների
նման
զօրութեան:
Այս
երգեցողութեան
հետ
միասին
{լսւում}
էին
շատ
կողմերից
զանազան
դժոխային
գովասանական
խօս
չոքել
տէր
սատանայի
գահի
ոտքումը:
Ոչինչ
տեղից
չէր
{լսւում}
ձայն
կամ
աղաղակ,
ամենեքին
լռուել
էին
դժոխային
լռ
,
թէ
ով
է
դորա
ածողը,
ահա,
այն
սպիտակ
տանիցն
է
{լսւում}...
Մահտեսի
Թովմասի
տանից,
նորա
դուստրն
է
ածող
իւնը
ընդհատեց
իմ
տիրացուի
բանասիրական
քննութիւնը․
{լսւում}
էր.
"
Առաքեա՛
ի
բարձանց
Զհամակցութիւն
կա
էր
փոքր
առ
փոքր
գետինը
առնուլ:
Դատարկ
փողոցի
մէջ
{լսւում}
էր
մի
բարձրաձայն
երգեցողութիւն.
"
Յո՛ր
քահանայն
եկաւ
բակը...
Մութ
եւ
մառախուղ:
Փողոցից
{լսւում}
էր
պահապանի
ձայնը,
որ
քնաթաթախ
կանչում
էր
երբեմն
ւը
գետի
նման
թափւում
էր
երկնքից,
ոչինչ
տեղից
չէր
{լսւում}
ձայն,
աղաղակ,
բացի
անձրեւի
պղպջակների
պատառուել
ծում
այդ
բառը
իւր
խօսելու
ժամանակ,
որ
որոշակի
չէ
{լսւում}
հ
տառի
ձայնը,
դորա
պատճառը
է
տառի
հագագային
լինե
նշմարք
անգամ
չէ
տեսնում
բանի
ընթացքում:
Յանկարծ
{լսւում}
է
Փափակի
յայտարարութիւնը,
որ
աւելի
յիշեցնում
է
մ
է
տակաւին
գիտութիւնը
ոտք
չէ
կոխել
ազգի
մէջ,
գոնէ
{լսւում}
է
մի
խուլ
աղաղակ
այսքան
դարերով
անգործ
եւ
կաթուած
վ,
արաղ
են
քաշում
իրենց
այգում:
Դառը
բողոք
{լսւում}
է
Վայկունի
բերնից.
"
մեր
գեղի
ամէն
բանն
էլ
լա՛ւ
ասաւորում
է.
պատճառ,
որ
խօսքը,
որ
ձայնաւորուած
{լսւում}
էր
օդի
մէջ
մեր
բերանից,
մեր
իսկ
մտքի
ծնունդն
էր
ում
հանդիպելով
անպատվության՝
կամեցել
էր
արյունով
{լվանալ}
յուր
անարգությունը:
Թե
ուր
տարին
նորան
եւ
ինչ
արդ
է,
եւ
նորա
հրատարակած
"
Մեղուն
"
ուսումնական
{լրագիր}
է,
որով
յոյս
ունի
նա
լուսաւորել
Հայոց
ազգը:
սի
տգէտ
եւ
կամակոր
գիշերածին
զաւակների
եւ
այնպիսի
{լրագիր}:
Այսօր
երեկոյին
մի
անստորագիր
նամակ
ստացայ.
լիզից
եւ
որի
բնագիրը
Մայիսի
15-ից
ուղարկել
էին
մի
{լրագիր}
հրատարակողի:
Կարդացի
այդ
ոտանաւորը
եւ,
երբ
կամէ
տեն,
որ
ազգը
աւելի
շուտով
կը
ստանայ
մի
գիրք,
մի
{լրագիր},
որ
գովում
էր
նորան.
փոյթ
չէ,
որ
այդ
սուտ,
խա
ուրանտների
լրագիրը
յանձնառու
լինելով
կատարել
էր՝
{լրագիր}
ուղարկել
զանազան
մարդերի,
որ
խնդրած
չէին,
եւ
մի
արիզում
հրատարակւում
է
մի
նոր
ազգային
օրագիր,
թէ
{լրագիր}
՝
"
Արեւմուտք
"
անունով,
եւ
թէ
Մոսկուայի
մէջ
կամ
ատենագրութիւնը
վիպագրութիւնն
է.
ինչ
օրագիր,
ինչ
{լրագիր}
կամ
ինչ
թերթ
ասես,
որ
առանց
վէպի
օր
անցնէ։
Թողո
ան
յարաբերութիւնը
դէպի
մեր
ազգը։
Եւրոպա
{լրագիր}.
Վիեննա,
1853,
Յունուար.
համար
1։
Տե՛ս
,
զի
նա,
որպէս
վկայեաց
այսմ
ի
նորումս
"
Եւրոպա
"
{լրագիր}
Վիեննայի,
1853
առաջին
թերթ
յունուար
20,
ելեալ
ի
րջին
աւուրս
փոքր
ինչ
մարդացուցին:
Իսկ
"
Եւրոպա
"
{լրագիր}
Վիեննայի
թուի
մեզ
զբօսանաց
աղագաւ
յարուցեալ
յաղագ
ես,
լույս
կտեսնի
Ռ.
Պատկանյանին
վաղուց
խոստացած
{լրագիրը},
որի
մասին
դու
գրում
ես:
Շատ
ուրախ
եմ
Րեստենի
վ
Ես
կարդում
եմ
այստեղ
"
Մեղու
Հայաստանի
"
անունով
{լրագիրը}
եւ
շատ
անգամ
տեսանում
եմ
նորա
մէջ
այնպիսի
բաներ,
ատարակելու:
Չգիտեմ,
արդեօք
ստանո՞ւմ
էք
դուք
այդ
{լրագիրը},
թէ
ո՛չ,
բայց
եթէ
չէք
ստանում,
մի
կորուստ
չուն
էջ
չէ՛
երեւում
մի
հաստատ
բնաւորութիւն,
եւ
ինքը՝
{լրագիրը},
չունի
իւր
համար
մի
ուխտեալ
խորհուրդ,
առաջեւում
ծանր
եւ
անպատիւ
աշխատութենից,
որ
օբսկուրանտների
{լրագիրը}
յանձնառու
լինելով
կատարել
էր՝
լրագիր
ուղարկել
զա
,
որ
Կոմս
Էմմանուէլը
ոչ
թէ
չէ
կարդացել
"
Մեղու
"
{լրագիրը},
այլ
ամենեւին
կամք
եւս
չունի
կարդալու,
որովհետե
առողջամտութեամբ
հաստատեց
Մեղու
Հայաստանի
անունով
{լրագիրը},
որ
դուրս
է
տալիս
Թիֆլիզում
մեր
գիտնական,
լուսա
ն,
երբ
մեր
փոքրութիւնը
ոտք
կոխեց
Պոլիս,
ազգային
{լրագիրները}
մի
երկու
տող
գրեցին
մեր
մասին,
մանաւանդ
արեւելեա
ար
թագաւորութեան
առաջին
թշնամիքն
են
օրագիրները
եւ
{լրագիրները},
նորանից
օգուտ
չունի
իմ
հայրենի
գահը:
Բացի
սորա
ջացաւ
այն
ժամանակ
եւրոպական
եւ
ռուս
օրագիրների
եւ
{լրագիրների}
մէջ։
Թողում
եմ
այն
մեծ
գայթակղութիւնը
մօտակայ
Հա
ամբոխմունք
զարհուրելի
եւ
չլսուած.
եւ
այս
բոլորը
{լրագիրների}
եւ
օրագիրների
շնորհքով,
որ
հնարեցի
ես
եւ
որոնց
վ
կ,
այժմ
մեղանչում
են,
բացի
այդ
ցուցակներից,
եւ
{լրագիրներով}
եւ
օրագիրներով:
Նոցանով
սուտ
են
խօսում,
գողանու
ր,
մնա
դեռ
մեզ
յիշել
աստանօր
զազգային
օրագիրս
եւ
{լրագիրս},
որք
հրատարակին
ի
զանազան
միաբանութեանց
եւ
անձան
է
օր
առաւել
շատ
դուրս
երեւելու
վերայ
են
օրագիրք,
{լրագիրք}
կամ
այլ
բանասիրական
հանդէսք:
Թիւրքիայի
Հայ
օրագի
նց
ամենայն
տարակուսի,
այդ
տեսակ
ստախօս
գրքերը
եւ
{լրագիրքը}
ո՛չ
թէ
միայն
ընդունելութիւն
գտանելու
չէին
ազգի
կո
լ
բանասիրական
հանդէսք:
Թիւրքիայի
Հայ
օրագիրքը
եւ
{լրագիրքը}
համարեա
թէ
ամենայն
ամիս
հրատարակում
են
այս
կամ
այ
են
մեր
ազգի
մէջ:
Այդ
երեխայամիտ
օրագիրքը
եւ
{լրագիրքը}
մինչեւ
ուխտ
են
դրել
բամբասել
մեզ
եւ
մեր
ասածի
հակ
նչպէս
յոյս
ունինք,
մի
տեսակ
մարդերի
օրագիրքը
կամ
{լրագիրքը}
արդարացնեն
Բէգզադէի
եօթն
հրաշալիքը,
այն
ժամանակ
նշանակուած
է
30-ին:
25-ին
նամակ
ստացայ,
բայց
ոչ
{լրագիրքը},
որ
բացին
բերդակալի
մօտ:
26-ին
պատասխանեցի,
որ
նձն
կարօտ
օրական
հացի,
եւ
զայդ
հրատարակէ
՚ի
ձեռն
{լրագրաց},
յետս
կոչէ
լրագրօք
զկտակ
իւր
210.
000
դահեկանի
պրում
է
առողջ:
Մի
քանի
թեթեւամիտ
օրագրերի
եւ
{լրագրերի}
խելացնոր
կարծիքներ
եւ
գաղափարք
հասանում
են
մեր
ակ
արծիքները
եւս
կամ
այս
ու
այն
տեղից
(օրագրերից
եւ
{լրագրերից}
)
մուրացած
տեղեկութիւնքը
եւ
հայեացքը
հաստատելու
հ
ւ
անունով
խնդրում
ենք
բոլոր
հայկական
օրագրերից
եւ
{լրագրերից},
բոլոր
գրչաւոր
եւ
բանագէտ
մարդերից
հրապարակով
յա
ռոտ
բան,
աղաչելով,
որ
մի
փոքր
տեղ
տաք
նորան
Ձեր
{լրագրի}
մեջ:
Հավատացած
եմ,
ոչ
չպիտի
մերժվի
խնդիրս,
անապարհով
հաճոյանալով
ազգին,
տարածել
իւր
անճոռնի
{լրագրի}
համարները՝
արծաթ
ժողովելու
աղագաւ:
Այսպէս
անմխի
ին,
եւ
մի
քանի
ամսից
յետոյ
հրապարակով,
դոյն
այդ
{լրագրի}
միջնորդութեամբ
արծաթ
պահանջել:
Ասացին.
"
Ճշմարտ
գնատիոս
Փափազեանի
Եկեղեցական
պատմութիւնը,
Եւրոպա
{լրագրի}
1856
թուականի
յունուարի
առաջին
թերթը,
հայերէն
գր
ւտ.
այս
բոլորը
փաստ
է:
Իսկ
ինչ
վերաբերում
է
նրա
{լրագրին}
-
նա
ունի
ընդամենը
24
իսկական
բաժանորդ
(փա՛ստ
է
ւորութեանն,
թէպէտ
մինչեւ
այժմ
ի
մասնաւոր
սահմանի
{լրագրութեանց}:
Գիտնական
հայրենակից
մեր
պարոն
Մեսրոպ
Դաւթեան
Տրովատոր
ողբերգութիւնը,
որի
մասին
կարդացել
էր
մի
{լրագրում},
թէ
անդադար
ձեւացնում
են
թէատրոնական
բեմի
վերայ
դառնում:
Նա
հրատարակում
է
Պրուսիոյ
տէրութենական
{լրագրում}
իր
վերջին
յօդուածը
"
Անգլիական
վերանորոգութեան
խն
,
եւ
զայդ
հրատարակէ
՚ի
ձեռն
լրագրաց,
յետս
կոչէ
{լրագրօք}
զկտակ
իւր
210.
000
դահեկանի,
յանուն
ազգին
արարեա
ս
առաջի
ապագայիցն,
իսկ
իմ
պաշտօն
եւ
առաքելութիւն
{լրանայ}
ամենայն
պարծանօք:
Յուսամ,
թէ
զտնօրինութենէ
ա
առել
այս
անգամ.
յետոյ
կը
բարձրացնեմ
գինը,
եւ
կը
{լրանայ}
պակասորդը"։
Կը
լրանայ...
Միւս
կողմից,
այն
մար
ը
բարձրացնեմ
գինը,
եւ
կը
լրանայ
պակասորդը"։
Կը
{լրանայ}...
Միւս
կողմից,
այն
մարդիկը,
որ
պարտական
էին
ն
:
Այսօր
նոր
դարագլուխ
է
դժոխքի
համար,
որովհետեւ
{լրանում}
է,
իմ
զաւակի
գալովը,
դժոխքի
զօրութեան
չափը,
ես
.
եթէ
յետ
եօթնեկի
միոյ
կարիցէ
գրել:
Եօթնակդ
այդ
{լրասցի}
յետ
երկուց
աւուրց,
այլ
ես
տեսանելով
զմեկնիլ
շոգ
ստանը
արժանի
լինէր
անգլիական
համակրութեան
եւ
ահա
{լրացած}
էր
ամենայն
բան:
-
Այսօր
չէ,
վաղը,
-
ասում
րի
վերայ,
ահա
խնդիրը:
Արդէն
վաթսուն
տարին
{լրացած}
`
դէպի
եօթանասունն
է
գնում,
բայց
նախիջեւանեցոց
հ
ուսաւորութեան
վերայ։
Ահա
հազար
երեք
հարիւր
տարին
{լրացած},
հազար
չորս
հարիւրն
է
գնում,
որ
ոչինչ
չ'յառաջաց
ղագս
պատշաճ
եղանակաւ
հաստատելոյ
զթուղթն,
յիւրում
{լրացեալ}
զօրութեան:
Ընդ
այսմ
ոչ
աւելորդ
համարիմ
զեկուց
կ
հասանելոյ
՚ի
Լոնդոն
եւ
ահա
նամականիք
արժանաւորք
{լրացեալ}
հաւատոց
հասանին
առ
իս
եւ
ծանուցանեն,
եթէ
ազգն
մե
ւանութեամբ
եւ
թախանձագին
խնդրանօք
ընտրեաց
յիւր
'ի
{լրացեալ}
երեսփոխանութիւն,
զյարգոյ
հայրենակիցս
մեր
զկայսեր
եւ
վճռեաց
տալ
նոցա
ըստ
պատկանելոյն
զառանձին
թուղթ
{լրացեալ}
երեսփոխանութեան,
որպէսզի
նոքին
շարժեալ
յազգասիրա
վանաւորների
յիշատակը,
եւ,
ամենայն
երջանկութեամբ
{լրացեալ},
երկայն
օրեր
բարեմաղթելու
է
մեր
ամենագթած
ԱԼԵՔՍԱ
երութիւն
այդպիսի
անամօթ
լրբութիւնը
կարող
էր
միայն
{լրացեալ}
արհամարհանքով
վարձատրել:
Մեր
ասած
ուսումնարա
խառնափնդորում
է
բաների
ժամանակը:
Երբ
հեղինակը,
{լրացեալ}
իրաւունքներով,
քննչի
պաշտօնով
գտանւում
էր
Աստրախ
ն
արժանի
յօդուած:
Պարոնը,
շատ
ժամանակից
սկսած,
{լրացեալ}
եւ
անթերի
իմաստութիւն
վաճառելով
մի
տեսակ
մարդերի
ին
կամ
հնանան
իւրաքանչիւր
անձին
սրտի
եւ
հոգու
մէջ
{լրացեալ}
ազատութեամբ:
Ոչ
ոք
իրաւունք
չունի
բռնաբարել
ուրի
դանի
սահմանադրութիւն
եւ
կենդանի
օրէնք
անսահման
եւ
{լրացեալ}
իշխանութեամբ:
Հեգելը
տեսնելով
այս
բոլորը
սար
ստին
ի
նորոգման
է
իւրմէ
յայտնեցաւ
յական
թօթափել՝
{լրացեալ}
կատարելութեամբ,
ո՞ր
լեզու
զառաջինն
ոչ
կակազեաց,
ս
բանը
պիտոյ
է
ապացուցուի,
մի
ազատ
եւ
օրինաւոր,
{լրացեալ}
ժողովքով։
Եթէ
Սիկստոս
չ'հնազանդուի,
ինչպէս
հրամ
գամը
3000
մանեթ:
§
2.
Օրինավոր
թղթով
քաղաքի
{լրացյալ}
երեսփոխան
կարգել
այդ
մարդիկը,
որ
նոքա,
որպես
պա
դեպքում
հասարակությունը
պարտավորվում
է
իր
հաշվից
{լրացնել}
վատնած
գումարը:
Ես
լիովին
վստահ
եմ,
որ
Դուք
գեղի
միջին
տարեկան
մասրաֆ
ա
էլել,
փչացել
ա,
պտի
{լրացնենք},
համա
որտե՞ղ,
քոմմայ
իրանք
են
ուտում,
քեասիբ
ք
վից,
նոյնպէս
կը
զարթի:
Վաճառականութիւնը
կը
{լրացնէ}
պակասը:
Ո՞վ
արգելառիթ
է
Հայոց
ժողովրդին,
նդհանուր
պակասության
եւ
ընդհանուր
կարիքի
փոխադարձ
{լրացումը}
նոր
լեզվի
մշակման
համար
կարող
է
միայն
իբրեւ
ֆոն
ծ
ատմութեան
Հայոց
արարելոյ
ի
սմանէ,
եւ
փոյթ
լինի
ի
{լրացուցանել}
զթերութիւն
թարգմանութեան
սուրբ
գրոց:
Սորա
հանճար
կ
անարին,
եւ
մատակարարութիւն
միայն
մարմնոյ՝
ո՛չ
{լրացուցանէ}
զխորհուրդ
պատարագին
կամ՝
հաղորդութեան,
քանզի
որ
զգործն
յԱւետիս
եւ
յՈսկան
Երեւանցիս
ապաստան,
որք
{լրացուցեալ}
զշինութիւն
տառիցն
ի
թիւս
զանազան
եկեղեցական
գրեան
ռնել,
կատարեցի,
Իմ
ասպարէզը
այս
օրուայ
օրը
{լրացուցի}:
Ես
կերակուր
կուշտ
չկերայ,
եթէ
տեսա
ալիք,
իսկ
այդ
ուրիշների
գոյութեան
վերայ
թքում
են
{լրբաբար}:
-
Ի՞նչ
է
մնում
այն
մարդերին,
որ
ո՛չ
միստի
չը
ջոկ
բաներ
են:
Անզգամնե՛ր,
մինչեւ
այն
աստիճան
{լրբացաք},
որ
ինձ
եւս
կամիք
խելքից
հանել....
Ո՛չ,
այդ
յ
Ղեւոնդ,
թէ
գիտեմ,
թէ
հասեալ
գայ
ի
մեզ
Վասակ,
{լրբի}
անամօթութեամբ
սրտիւ
գալ
առ
մեզ
յողջոյն,
եւ
քո
զմ
ս
զհողմս
արածեալ
միանգամ,
զՇեքսպիրի
կամ
զՇիլլերի
{լրբին}
թեկն
ածել,
որոց
եւ
ո՛չ
իսկ
համբակացդ
անլուայից
ս
անգամ
արուեստակեալ
տաղաչափութեամբ
քամի
են
փչել
եւ
{լրբութեամբ}
Շեքսպիրի
կամ
Շիլլէրի
հովեր
են
առնում,
որոնց
անար
Հրէական
կրօնի
պաշտօնեայքը
համը
տարել
էին
իւրեանց
{լրբութեամբ}.
ամենայն
կողմից
աշխատում
էին,
որ
խաւար
մնայ
ժողով
ի՞նչ
կ՚ազդէ:
Եւ
իրաւ,
որ
տեսէք,
թէ
ի՞նչ
անամօթ
{լրբութեամբ}
պատասխան
է
տալիս:
"
ապրե՞ս,
որդի,
խելօք
ես
խօս
աց....
Ապստամբութեան
դեւը,
իւր
ծննդական
{լրբութենով}
կամենում
էր
ահա
դարձեալ
պատասխանել
սատանային,
մի
եկաւ:
Սատանան
առաջին
անգամ
նկատում
էր
մի
այսպիսի
{լրբութիւն}
իւր
գրականութեան
դեւի
կողմից:
-
Ին՞չ
ես
շինո
ետեւ
մեր
ձեռքումն
էր
նա,
կարող
ենք
ամենայն
տեսակ
{լրբութիւն}
առնել,
-
յառաջ
տարաւ
իւր
խօսքը
պ.
Մարկոսը:
ջեւ,
բայց
մի
օրինաւոր
ընկերութիւն
այդպիսի
անամօթ
{լրբութիւնը}
կարող
էր
միայն
լրացեալ
արհամարհանքով
վարձատրել:
ւամենայնիւ
դուրս
կը
գայ
միեւնոյն
յիմարութիւնը
կամ
{լրբութիւնը}...
Ինձ
խորհուրդ
է
տալիս
անզգամը
քաղաքական
պաշտ
անուանուած
պոչի
(երկայն
պաոռլամենտի
մնացորդքը)
{լրբութիւնքը}:
Բոռքի
ժամանակ
անգլիացիք
ազատ
շունչ
էին
քաշում,
ւնը:
Ասում
եմ
դատարկ
հետաքրքրություն,
որովհետեւ
{լրիվ}
համոզված
եմ
նրանց
անտարբերության
մեջ՝
երբ
խոսքը
եմ
պատիվ
եւ
ես
պատրաստ
եմ
առաջին
հնարավոր
դեպքում
{լրիվ},
ամենամանրամասն,
մինչեւ
վերջին
կոպեկը,
հաշվետվ
ել
պատմական
այն
պատճառները,
որոնք
ստիպում
են
ինձ
{լրիվ}
չընդունել
հեղինակի
կարծիքը:
Անգլիացիների
եսասիրո
որովհետեւ
Վերսալը
Լյուդվիկ
XIV-ի
ժամանակ
ոչ
միայն
{լրիվ}
բավարարում
էր
ֆրանսիացիների
սնափառությունն
ու
թեթ
ւ,
ամբողջ
հոգով
ցանկանում
ենք
հարգելի
պրոֆեսորին
{լրիվ}
հաջողություն,
հավաստիացած
լինելով
խոստումը
կատար
հինգ
ամ
ժամանակաւ,
սկսեալ
կտակոյս
թարիղիցն
եւ
ի
{լրման}
ժամանակին
վաշխով
յանձնվի
նորա
եւ
նա
պարտէ
՚ի
յայս
ելոց
առ
այսոսիկ
հրիտակս,
եթէ
ունիք
ինչ
քաղեալ
՚ի
{լրոյ},
կամ
՚ի
գրաւոր
յիշատակարանաց,
թերեւս
նշխարելոց
ութեան
ժամանակ.
պատճառ,
ուրախութիւնը
հետեւում
է
{լրութենից},
իսկ
լրութիւնը
մահ
է
զօրութեան
եւ
ձգտողութեան
հա
ներին,
ուրեմն
նոցա
նախանձաւորութիւնը
այս
պաշտօնը
{լրութենով}
կատարելու
համար
մարդկային
չէր,
այլ՝
մարդկութենի
րաս
եւ
զքաղեալ
զծանօթութիւնս
հասուցանել
առ
իս,
ի
{լրութիւն}
գործոյն,
յաղագս
յանդիման
առնելոյ
զայն
ազգին
հայո
մանակ
դարման
տանելոյ
վիրաց
ազգային
մարմնոյ,
որ
է
{լրութիւն}
հօտին
յանձն
եղելոյ
Ձեզ
յաստուծոյ
եւ
յազգէն,
փութ
յժմ
հինգերորդ
պատուիրանս
յայտնեմ
ամենեցուն,
զի
ի
{լրութիւն}
եւ
ի
կատարումն
վերն
յիշատակեալ
բաժնիցն
իմոց,
ահա
գլխովին
զերկրորդ
պատուիրանաւ
-
զտասներորդն
կիսէ
ի
{լրութիւն}
թուոցն,
Գիրքս
այս
ընծայի
յուսումն
մանկտւոյն
ի
կր
պատճառ,
ուրախութիւնը
հետեւում
է
լրութենից,
իսկ
{լրութիւնը}
մահ
է
զօրութեան
եւ
ձգտողութեան
համար:
Դորա
հակառ
ագոյն
պատրիարքին
վասն
իմ
ո՛չ
առցէ
զիւր
վախճանական
{լրումն}:
6
Գործս
այս
լինելով
անտեղի
ինչ
եւ
յարդարեալ
ողանում
է
երկու
տարի
հիւանդութեամբ
ծանրացած
վէճին
{լրումն}
տալ:
Իսկոյն
վերստին
զարթեցնում
է
այն
խնդիրներր
մով
խախտում
է
նրանց
անհերքելի
իրաւունքը:
Ի
{լրումն}
ամենայնի,
-
եթէ
անյարմար
է
պահանջել,
որ
Ռուսաստա
այս
պարտականութիւն
համարի
լցեալ,
այն
ինչ
ամենայն
{լրջութեամբ}
դիմեմք
առ
Ձեզ,
հաւատալով,
եթէ
վեհափառութիւն
Ձեր
առութեան
վերայ:
Այս
խօսքերը
ասում
ենք
ամենայն
{լրջութեամբ}
եւ
ծանրութեամբ:
Կրօնական
ժողովը
լոկ
սպառնալիք
չհ
հալած
եղի
տեղ
ընդունի
այս
երազում
սկսուած,
բայց
{լրջութեան}
մէջ
իրագործուած
սէրը:
Ինչեւիցէ.
"
Աստուած
թողու
ւշացի՛ր,
եղբայր,
այս
տողերը
ես
գրում
եմ
ամենայն
{լրջությամբ}:
Վերջապես,
դու
պիտի
հասկանաս
գոնե,
այն,
որ
վշ
ց
իմանան,
թե
ինչ
պտուղ
է
նա:
Նա
իբրեւ
թուրքական
{լրտես},
յուրաքանչյուր
ամիս
մատնություններ
է
անում
ի
պաշ
ւստի
եւ
հրապարակի
առաջեւ
ասում
ենք,
տէրութենական
{լրտես}
-
եկեղեցական,
ազգը
մատնող
եւ
դաւաճանող
-
եկեղեցա
տալիս
էին
Սպանիական
աղքատին
մի
բան
ողորմութիւն՝
{լրտես}
համարելով
նորան.
ըստ
որում
Պաւիա
քաղաքի
մօտ
եղած
Պապի
կողմը
շրջէ
նորան։
Երբ
այս
անօգուտ
եղաւ,
նա
{լրտես}
դարձաւ
եւ
Ֆերդինանդի
բոլոր
մտածութենների
մասին
ծա
ից
ձգելու
համար,
պ.
Այվազովսքին
գրում
է
Աբբային
{լրտեսական}
նամակներ:
-
Այդ
նամակները
գրելու
ժամանակ
նա
ղած
Կապինգը,
որից
զարմանալի
խմբագիրը՝
մի
ինչ
որ
{լրտեսի}
միջոցով՝
խնդրել
ու
շորթել
էր
60
ֆ[ունտ]
ստերլինգ
տեսանել
ներքեւում
դրած
ծանօթութենից:
Եթէ
սորայ
{լրտեսները}
մի
տեղ
ժողովուէին,
կը
կազմէին
մի
ժողով
աւազակներ
կեղծաւորները,
դժոխային
պալատականները
եւ
դժոխային
{լրտեսները}:
Այստեղ
կը
գտնէք
դուք
շատ
հերետիկոսներ,
մեղաւոր
-
ձայն
արձակեց
սատանան,
որ
ամենայն
տեղ
ունի
իւր
{լրտեսները}
եւ
ամենայն
բան
տեսնում
է
եւ
լսում
է,
-
ինչ
ասացի
միշտ
վերահասու
եղած
լինելով,
իւր
ոստիկանների
եւ
{լրտեսների}
ձեռքով,
հնդկական
ծայրագոյն
Բրամինի
չարութեններին
րան
մետաքսի
գործարանը
բերեց:
Սորա
բոլոր
գործն
էր
{լրտեսութիւն}
առնել
եւ
ոչ
թէ
գործարանին
ծառայել:
Հասակաւ
բաւակ
ւսեանների
մեծ
մասը,
Սպանիացի
լինելով,
կարող
էին
{լրտեսութիւն}
առնել
այն
ժամանակ
մանաւանդ,
մինչ
Ֆրանսիայն
եւ
Սպ
ը
յարմարում
էր
գործերի
ընթացքին։
Այս
կերպով
ահա՛
{լրտեսութիւնը}
եւ
ստրկական
կոյր
հնազանդութիւնը
այս
համաշխարհական
ելով,
ինչպէս
դողում
է
եւ
թռչոտում
է
սնդիկը,
եթէ
{լցած}
մի
դատարկ
կաղինի
մէջ
ձգէիր
եռացող
ջրի
մէջ:
-
սցի
Վեհափառութեան
Ձերում
եղանակ
բանիցս.
սիրտ
մեր
{լցաւ}
արեամբ
ի
տեսանել
աչօք
բացօք
զպատիւ
եւ
զփառս
ազգի
սօր
ի
շնորհաբեր
գալստեան
քում
բերանք
մեր
եւ
սիրտք
{լցեալ}
խնդութեամբ,
աղաղակեն.
"
Օրհնեալ
եկեալ
յանուն
Տե
էնջ
անկախս:
Եւ
բնականս
այս
պարտականութիւն
համարի
{լցեալ},
այն
ինչ
ամենայն
լրջութեամբ
դիմեմք
առ
Ձեզ,
հաւա
եւ
ընդ
նմին
թագաւորել
ի
վերայ
գիտութեանց,
որովք
{լցեալ}
է
Եւրոպա:
Գիտեմք
քաջ
թէ
ի
դէմս
ածիցեն
մեզ
զքաղաք
հոգեւար
ազգության
մերոյ
արձագանս
տան
ի
սիրտս
մեր
{լցեալս}
արեամբ:
Եւ
ո՞ր
ընդարմացեալ
սիրտ,
ո՞ր
սալացե
յոյսը,
Արդեօք
երբէք
իւր
օրում
Մարդու
{լցեց}
փափագը,
Թէ
լոկ
գրերումն
է
յիշւում:
իս
նոցա,
եւ
ասէ
ցնոսա,
աճեցէք
եւ
բազմացարուք
եւ
{լցէք}
զերկիր
եւ
տիրեցէք
դմա
"
(Ծնունդք,
գլ.
Թ,
համ
յժմեան
Ռուսահայոց
անխնամ
թողեալ
զայս
գործ
զընթացս
{լցին}
կենցաղոյս
եւ
զի՞
պիտի
ներկայիցն
օրինակ
պար
առնուլ
Մենք
ենք
մեր
ազգի
արիւնը
խմում,
Մոխրատնով
{լցինք}
Դուին,
Արտաշատ,
Ծխի
մէջ
կորաւ
խաչն
եկեղեցո
հետեւ
բնականը
չկայ,
հարկը
ստիպում
է
արհեստականով
{լցնել}
նորա
պակասը:
Անգլիական
ազգի
այն
ահաւոր
գաղթականո
հետեւանքը,
այն,
որ
Մասիսի
ճնշուած
օդը
պիտի
վազէ
{լցնել}
Արարատեան
դաշտի
օդի
պակասութիւնը:
Բայց
որովհետեւ
ով
եւ
նորա
քար
ու
հողը
շինութենների
առաջեւներումը
{լցնելով},
բաւական
խոր
մտան
գետի
մէջ,
եւ
այս
լցուած
հող
ո
մն
գլուխը
քորելով
եւ
երբեմն
մի
պտղունց
թաբակ
քիթը
{լցնելով},
ասում
է,
թէ
գործակատարը
ոչ
թէ
միայն
2000
մանէթ
թէ
"
պարտքով
ապրիլը
նմանում
է
ծակ
տակառի
մէջ
ջուր
{լցնելու}
"։
Մոռանում
է,
դարձեալ,
որ
գաւառները
Կրեսոսի
ութիւնը
պահելու
համար
պէտք
եղած
կարիքը
կամ
նորանց
{լցնելու}
հնարները:
-
Եւ
այստե՞ղ
հանեցիր
տնտեսական
խն
եանքի
երեւոյթքը,
գտի՛ր
պէտքերը,
ճանչցիր
պէտքերը
{լցնելու}
հնարները
եւ
կը
դառնաս
փիլիսոփայ,
առանց
սորա
կամ
մ
է
եւ
գործ
է
դնում
այդ
հնարը
մնացած
պարապութիւնը
{լցնելու}
համար,
որ
իսպառ
զանց
առնելի
էր,
որպէս
նաեւ
Սօսի
մեզ
շատ
մտքերի
պատճառ
դարձաւ,
որպէս
եւ
շատ
էջեր
{լցնելու}.
մենք,
հրապարակով,
հանդիսաբար
եւ
կացրդաբար
յայ
անականութիւնը:
-
Հանգի՜ստ
կացիր,
քուրիկ,
կը
{լցնեմ}
քո
ցանկութիւնը,
որքան
կարող
եմ,
կը
հաղորդեմ
քեզ
այս
երկտող
իմ
անշուք
հիւսուածը,
Պակասը
թո՛ղ
{լցնէ},
սիրած
իմ,
Քո
ազգը:
Փառախոտ
Ցոլակեա
,
որ
այդ
քո
շատ
մեծ
կարծած
փոսը
նա
մի
րոպէում
կը
{լցնէ},
եւ
քեզ
դժուար
չէ
լինելու
այսուհետեւ
ազատ
ընթացք
նցից
զուրկ
ենք
այսօր
եւ
որոնց
թերութիւնը
գուցէ
թէ
{լցնէ}
լուսաւորութիւնը
մի
մասով,
եթէ
գիտութիւնը
ոտք
կոխ
առի
տակ՝
մի
փայտեայ,
շինականի
աթոռի
վերայ
նստած
{լցնում}
էի
քո
էջերը:
Շատ
հեռի
հարկաւոր
չէ
գնալ,
քո
վերջ
ւնդը
չորանայ,
նոքա
իմ
տունն
են
քանդել,
-
ասելով
{լցնում}
է
քիթը
թաբակով
եւ,
գլխին
քարշելով
գլխարկը,
հեռա
յնքան
ուշադրութիւն
բուն
ազգային
խնդիրների,
որքան
{լցնում}
է
իւր
էջերը
կա՛մ
ընդհանուր
լուսաւորութեան
վերաբեր
ում
Բաքոսն
ազատ
խնդումով
Իմ
բաժակը
միշտ
{լցնում}
է
Անմահարար
նեկտարով.
Երբ
տակառի
վերայ
ործածուելով,
չունին
միւս
հոլովները։
Սոցա
պակասը
{լցնում}
են
այն
'ի
հոլովները։
Մեզ
թւում
է,
թէ
այս
բանի
մ
ոչինչ
բանի
պիտանի
չէ.
միմիայն
սուտ-սուտ
լուրերով
{լցնում}
է
օրագիրները,
այնպէս,
որ
ոչ
ոք
չկամի
կարդալ
դոր
պում
են,
կապում
են
կայքերը,
պահում
են
բեռները,
{լցնում}
են
հրացանները,
կամենում
են
փախչել
եւ
կամենում
են
ռնում
է
մաղի
մէջ
մի
ջրով
լիքը
պնակ:
Թեթեւ
թափողը
{լցնում}
է
հալած
արճիճը
պնակով
ջրի
մէջ:
Իսկոյն
երբ
աւարտո
ի
մէջ:
Սորանից
յետոյ
հիւանդի
հանդերձի
կոտորի
մէջ
{լցնում}
է
միրգերը
եւ
դրօշակները
եւ
քսում
է
հիւանդի
վերայ
ագցաններով
բոկում
էին
նորա
մարմինը
եւ
տաք
իւղ
էին
{լցնում}
բացուած
վէրքերի
վերայ,
հանում
էին
եղունգները
եւ
շարունակում
է
հեղինակը,
-
մի
աման
ջուր
բերում
են
{լցնում}
էդ
Նուրինի
գլխին,
ու
երեխեքանցը
բրինձ,
կամ
եղ,
ւերանք
մի
չեղուի,
որ
ժամանակների
պիտոյքին
յարմար
{լցնում}
էր
իր
պաշտօնը:
Նեղսրտութիւն
եւ
կատարելութիւն
տես
արանից
գրիչ
է
առնում
ձեռքը
եւ
ազգի
դժբախտութիւնից
{լցնում}
է
մի
քանի
վայր
ի
վերոյ
թերթեր
յօդուածի
եւ
օրագրի
րա
ցանքս
ու
վարքին
ա,
աշխատում
տարեկան
հացը
տուն
{լցնում}.
տաւար,
ոչխար,
գոմէշ,
ձի,
գութան,
չութ
պահո
ոշոր
եւ
քնքոյշ:
Տո՛ւր
նախ
զսէր,
զսրտի
{Լցո}
՛
իմ
զամայութիւն,
Տեսցես
ուրեմն,
սայթաքի՞
,
գուցէ
մի
անկիրթ
եւ
բիւր
տեսակ
նախապաշարմունքով
{լցուած}
մարդ
ունի
մի
յարգ
ու
արժանաւորութիւն,
եւ
գուցէ
կ
ումը
լցնելով,
բաւական
խոր
մտան
գետի
մէջ,
եւ
այս
{լցուած}
հող
ու
քարը,
ջրի
երեսից
երկաթակապ
հաստ
գերաններո
լն,
կամ
երբեմն
նկատում
են,
որ
մի
սեւ
շիշի
միջից
{լցուած}
սպիտակ
ջուրը
ծիրանագոյն
ներկում
է
արծաթի
դգալը
կա
ւմ
իւրեանց
գաղտնածածուկ
խորհուրդը:
Մեր
սիրտը
{լցուած}
է
արիւնով։
Մեք
այստեղ
չենք
ծառայում
մեր
ախտերին
գնա՛,
տխրադէմ
ցնցել
դատարկ
քսակները,
որոնց
մէջ
{լցուած}
էին
երբեմն
ոսկին
եւ
արծաթը:
Տնտեսական
խնդիր
զ
աչքով,
Միշտ
չարաչար
կը
գործածէ
Սիրտը
{լցուած}
արիւնով.
Բայց
ես,
երկինք
թող
վկայ
գայ,
,
Երբ
իմ
սիրտը
այսպէս
քնքոյշ
զգացմունքներով
{լցուած}
Թփթփում
էր
`
պատուհանից
աչքս
դէպի
դուրս
ձգա
անգլիական
Լօրդի,
որ
գրել
էր
նորան
հայհոյութեամբ
{լցուած}
մի
նամակ:
"
Sir,
ձեր
նամակը,
այսինչ
թուական
ն,
որի
խմորը
չէր
եկեղեցական:
Այո՛,
ժամանակը
{լցուած}
է,
ուստի
եւ
հրապարակի
առաջեւ
ասում
ենք,
տէրութե
եանքը,
մինչեւ
մի
ժամանակ,
իսկ
երբ
մինչեւ
բերանը
{լցուած}
էր
փորձութեան
բաժակը,
այնուհետեւ
նոցայ
սգազգեստ
կանած
մի
գիրք
եւայլն"։
Այս
րոպէիս
մեր
սիրտը
{լցուած}
է
հոգեպայծառ
ուրախութեամբ,
որ
ասածներիս
ճշմարտու
ի
քանի
ժամանակ
մնաց։
Այս
տեսնելով՝
չար
նախանձով
{լցուած}
մարդիկը
սուտ
խօսքեր
հանեցին
նորա
վանքի
եւ
նորա
ու
,
որ
Փրկչի
չարչարանքների
մնացո՛րդը
իր
նեղութեամբ
{լցուած}
մարմնի
վրա՛յ
էր
կրում։
Ինչ
որ
սա՛,
իր
բոլոր
թղ
նում
ինձ
վարդապետելու,
պի՛ղծ
եւ
վատթա՛ր
գործերով
{լցուած}
մարդոց
պէս,
որ
իրենց
գերանին
չնայելով,
ուրիշներ
սաւոր
մարդիկ
չեն,
այլ
թէ
խելքով
եւ
թէ
քաջութեամբ
{լցուած}
եւ
կատարեալ։
Նոցա
հետ
միասին
եւ
Աբեղենից
տիրոջը
,
տեսնելով
Տիրոջդ
օրէ
օր
Աստուծու
փառաւորութեամբ
{լցուած}
հմտութիւնը,
որ
պարգեւել
է
եւ
բերել
է
նոցա
շքեղու
մի
շնորհաւորութիւն
իւր
նշանաւոր
դեւերից,
որոնցով
{լցուած}
է
լինում
դահլիճը
մինչեւ
առաստաղը:
Եթէ
ձեզ
պատահե
եծ
տակառը,
որի
մէջ
անցուց
իւր
կեանքը
Դիոգինէսը,
{լցուած}
պաքսիմատներով
եւ
այլ
հացեղէնով,
պատրաստ
դրած
էր
արիւնը
թափւում
էր,
տները
այրւում
էին,
փողոցները
{լցուած}
էին
դիակներով,
ո՛չ
ոք
չգիտէր,
թէ
ի՞նչ
խորհուրդ
-
Այս
ուրախ
հանդիuի
մէջ,
ուր
ամենների
սիրտը
{լցուած}
է
ուրախութեամբ,
ի՛նչ
մնում
է
ինձ
ասել,
եթէ
ոչ
ս
ած
էին
բոլորովին
եւ
ճաքճքած,
եւ
այդ
ճեղքուածքը,
{լցուած}
լինելով
ածուխի
եւ
այլ
կեղտերի
փոշիներով,
կազմում
որ
գերեզման:
Ը․
Կոմս
էմմանուէլը,
տխրութեամբ
{լցուած},
բաժանուեցաւ
մահու
թագաւորութեան
սպասաւորից
եւ
ս
եւ
արտասուքի
երկու
խոշոր
կաթիլներ
դուրս
թռան
նորա
{լցուած}
աչքերից
եւ
թաղուեցան
գետնի
փոշու
մէջ:
Այո՛,
-
ա
տի
տեսաներ
նորայ
պատկերը
կամ
ուրուականը,
մի
ջրով
{լցուած}
պտուկի
մէջ,
որ
դրած
էր
նորա
ախոռում,
այլ
եւ
պիտ
Մի
յիշեցնե՛ք,
մի՛,
այն
զգացմունքը,
Որով
{լցուած}
էր
սիրտս
եւ
հոգիս․
Որով
շնչեցի,
որով
ապրեցայ
ուժաթափ,
մինչ
վեր
բարձրացրեց
Իւր
արտասուքով
{լցուած}
աչքերը,
Եւ
ահա
լուսին
ամպերի
տակից
Դուրս
,
եւ
ամենակործան
կայծակը
դղրդեց
Խանլը-դերէն,
որ
{լցուած}
էր
նոյն
իսկ
րոպէին
անհամար
քուրերով,
որոնց
հրաւի
ւնեցին
իւրեանց
մէջ
այն
բարոյական
սկզբունքը,
որով
{լցուած}
էր,
կատարեալ
էր
ինքը՝
Քրիստոնէութեան
հեղինակը,
լի
աստուածաբանք
եւ
քարոզիչք,
որոնցով
այն
միջոցին
{լցուած}
էր
Ֆրանսիայն։
Յանսէնեանների
բնակութեան
կենդրոնը
ք
տեսանում
ենք,
որ
մի
անպիտան
եւ
խաւար
ազգի
կրօն
{լցուած}
է
լինում
աղօտ
եւ
խաւարային
խորհուրդներով
եւս
եւ
խ
շատ
անգամ
զարկել
է
ձեր
համար,
շատ
անգամ
արիւնով
{լցուել}
է
ձեր
համար:
Սիրական
եղբարք,
դուք
մեր
անբախտացա
ւնել:
Թաբաք
ծխողները
դարձան
երեք
հոգի.
ծխով
{լցուել}
էր
ամբողջ
տունը,
ծխողքը
հազիւ
հազ
տեսանում
էին
մ
արտարութիւնը,
դորա
հակառակ
ողջամիտ
եպիսկոպոսները
{լցուել}
էին
արհամարհանքով
դէպի
նա
եւ
դէպի
նորա
գոված
Պապը
ղորմելի
"
Մեղուին
"
լծել
են
մի
սայլի
եւ,
ինքեանք
{լցուելով}
մէջը,
հարկադրում
են
նորա
աւելի
մեծ
ասպարէզ
կատար
թէ
ոչ,
առանց
Աստուծոյ
գործերը
գործելու
եւ
դեռեւս
{լցուելով}
ամենայն
տեսակ
մոլութեններով
ասել,
թէ
"
աստուծոյ
աքակրթութիւն
է
տարածում:
-
Ռուսական
բանդերը
{լցուեցան}
Լեհացիներով.
կարծեմ
շուտով
Սիբիրի
մէջ
աւելի
շատ
ւմ
էին
դաւաճանութեամբ
խաբուած
անզէն
մարդիկը:
Երբ
{լցուեցան}
փողոցները
նոցայ
դիակներով,
սկսան
ճանկերով
ետ
քաղ
մայրիկ,
ասեղով
ծակեցի
ձեռքս,
նորա
համար
աչքերս
{լցուեցան},
-
պատասխանեց
Մանուշակը,
հարկադրելով
ցոյց
տալ
իւ
են,
որ
նստիս
ու
լաս,
մինչեւ
որ
թաղման
գերեզմանդ
{լցուի}
աչքիդ
արտասուքով։
Իհարկէ,
ազգային
օրագրերից
գոն
լորդը
կը
չափաւորուի,
որի
հաշուով
իմ
պակասորդը
կը
{լցուի},
սակայն
մի
մոռնար,
որ
քո
ցեղը
մինչ
ցարդ
վայելել
էին,
Խաւարուիլ
իսկոյն
գիշերի
մթնում,
{Լցուիլ}
արիւնով,
եւ
այդ
նշանով
Դողդոջուն
աչքին
այդ
,
թէ
Էֆիմերդէ
չունիմ,
այդ
պատճառով
եւս
չեմ
կարող
{լցուցանել}
քո
ցանկութիւնը:
Միայն
այսքան
կարող
եմ
ասել
քեզ,
եւաբար՝
անհոգ
մնալու
վերացնել
իւր
թերութիւնքը
եւ
{լցուցանել}
իւր
բազմադիմի
կարօտութիւնքը:
Ապա
եթէ
ազգը
լուսաւ
լ
հայկական
դպրութեան
ասպարէզը
եւ
դորանով
ոչ
միայն
{լցուցանել}
մեր
պակաս
թողածքը,
այլեւ
փորձել
աշխատութիւնը:
Պ
ածուն
համեստութեամբ
կարողանում
էր
այդ
թերութիւնքը
{լցուցանել}
եւ
իւր
անձը
ամենեցուն
սիրելի
ընծայել:
Սա
դեռեւս
չ,
սա
չէր
կարող
ոչ
առաջինի
եւ
ոչ
երկրորդի
պաշտօն
{լցուցանել}:
Սա
նոցանից
գերազանց
է
երեք
բանով,
որպէս
քեզ
կ
թիւն
կը
գործէր
իւր
վերայ
Հայոց
երգը,
ես
խոստացայ
{լցուցանել}
նորա
ցանկութիւնը:
Մի
փոքր
նստելուց
եւ
քաղաքի
որպ
արդ,
որի
պաշտօնը
օրինաւոր
կերպով
ոչ
ոք
չէր
կարող
{լցուցանել},
եւ
որի
հետ
զուգուած
էր
ձեր
դուստրը
այնպիսի
անքա
նա
ասում
էր,
որ
յառաջ,
քան
թէ
ամառը,
չէ
կարող
{լցուցանել}
Աղուանեանցի
փափագը:
Աղուանեանցը
կարդալով
այս
բուն
հայախօսութեանն՝
որ
միակ
աղբիւր
ճանաչի
առ
ի
{լցուցանել}
զպակասութիւնս
նորոյ
լեզուին:
Ո՞րով
հիմամբ
մարթ
է
րճուանք
ոմանց
հնասիրաց՝
յընթեռնուլն
զայն
կարէի՞ն
{լցուցանել}
զպակասութիւնս,
որոց
տանի
եւ
համբերէ
զաւակն
հայկա
տեսանում
Աստուծոյ
պատուհասը
քո
գլխի
վերայ։
Գնա՛
{լցուցանել}
քո
պիղծ
ցանկութիւնը,
իսկ
ես
կը
մնամ
այստեղ՝
այս
ներին
այնքան
սահմանափակ,
որով
հազիւ
թէ
կարելի
էր
{լցուցանել}
կեանքի
անհրաժեշտ
պիտոյքը։
Այս
բաներից
կարելի
է
ե
,
վերջապէս
կատարելութիւն
ստանալ
եւ
թերութիւնները
{լցուցանել}
եւ
այլն...
եւ
այլն...
այնուհետեւ
անշուշտ
ազ
րթել
այնուհետեւ
զմանկունս
'ի
դեռափթիթ
հասակէ
անտի
{լցուցանելով}
զմիտս
նոցա
այնու
պաշարմամբ,
եւ
ոչ
իսկ
պարտ
էին
դ
կա՛մ
յիմարութեամբ,
կա՛մ
իւր
արծաթսիրութեան
քաղցը
{լցուցանելու}
համար,
օգուտ
քաղելով
առաջեւի
մարդու
առաւել,
քան
է
Բէգզադէն:
-
Իմ
ռոճիկը
հերիք
չէ
այդ
պակասը
{լցուցանելու}
համար,
-
կցորդում
է
երիտասարդը
հեգնութեամբ:
ուրդ
պաշտօնը,
որ
վիճակել
էր
Աստուած
կանանց
ազգին
{լցուցանելու}:
Հա՛յ
կանայք,
դուք
որչափ
եւս
նոր
ժամանակներ
ործի
մասնակից,
իւրաքանչիւր
ոք
աշխատէր
իւր
պարտքը
{լցուցանելու}
է
՚ի
մեծ
խորհրդի
սպասաւորելով:
Այն
ժամանակը
պէտք
երախտագիտութեան
պարտքը
վճարել,
չարութենների
չափը
{լցուցանելու}
համար
մահադեղով
վախճան
է
դնում
այն
բազմաշխատ
մարդ
եցաւ
դարն
19-երորդ
ի
հին
լեզուն.
այլ
այս
ամենայն
{լցուցանեն}
գէթ
զցանկութիւն
եւ
պատասխանի
տան
ուսումնական
հարց
ուիլ,
եւ
նոքա
ինչ
որ
քեզ
առաջարկեն,
այն
եւս
կը
{լցուցանես}
դու:
Հեզահոգի
մարդը
իմանալով
կարդինալի
միտքը,
ե
լ
կը
լինինք,
եթէ
բոլորովին
ազատօրէն
եւ
անկախաբար
{լցուցանէ}
իւր
խոստմունքը:
Ազատ
գրատպութիւնը
մեծ
քայլափոխ
է
նչ
ասել
է
դպրոց,
եւ
թէ
ինչպէս
պիտի
լինէր
նա,
որ
{լցուցանէր}
իւր
խորհուրդը:
Պարոնը
կը
լինէր
այսպէս
մօտ
յիսուն
ում
քեզ:
Մեր
գալը
մի
օրէնք
է,
որ
կատարում
ենք,
{լցուցանում}
ենք
առաջնորդի
հրամանը,
որ
սաստիկ
պատուիրում
է
ու
այլ
մաքրեալ,
մշակեալ
եւ
զպակասութիւն
ի
հնոյ
անտի
{լցուցեալ}
ոչ
տարաձայն
կերպարանաւորութեամբ
ըստ
քաղաքաց
եւ
ըս
աւ
չէր
ասում,
որ
ես
իմ
վերակացուի
պատուերն
միայն
{լցուցել}
եմ:
Չորրորդ,
դիցո՛ւք
թէ
վերակացուն
անբարոյական
ը
դէպի
իւր
կրօնը
եւ
դէպի
իւր
ընկերը,
հաւասարապէս
{լցուցել}
է
մինչեւ
ցայսօր
իւր
սպասաւորութեան
չափը
եւ
պայման
ծառերը
զգեցան
կանաչ,
ծաղիկները
անուշահոտութեամբ
{լցուցին}
օդը,
եւ
անհամար
բազմութիւն
ուրախ
թռչունների
սկսե
եզ
իմ
սիրտը:
Չկամիմ
երկար
գրել,
որովհետեւ
սիրտս
{լցվում}
է
արյունով,
եւ
կյանքս
մաշվում
է:
Այժմ
այսքան
որ
անտարակոյս
պիտի
երեւէր
ինձ,
եօթն
ջրհօրի
ջրով
{լցրած}
պտուկի
մէջ,
եւ
հարցանէի
նորանից,
նորա
ո՛վ
եւ
ին
եցի
կրակը,
շարեցի
քուրայի
մէջ
զանազան
մետալներով
{լցրած}
հողեղէն
ամանները
եւ
սկսեցի
փուքսի
գործադրութեամբ
ց,
երբ
աւարտել
էին
խմելը:
Երկու
րոպէ
չքաշեց
նոր
{լցրած}
բաժակներ
յայտնուեցան
երկուքի
առաջեւում
եւս:
-
ակ
կայ
մինչեւ
երեխայի
ծնանելը,
խնդրում
է
մի
ջրով
{լցրած}
աման,
բերում
են
նորան
մի
արծաթի
ոսկեզօծ
աման,
ջ
կարում
էր
իւր
կարը:
Թիւթիւնճի-օղլուն
ծխափողը
{լցրած}
թաբակով
նոր
ահա
վառում
էր,
իսկ
կինը
նստած
բազմոց
ում,
բայց
նա
եւս
շատախօս
պառաւի
նման
երազներով
է
{լցրել}
իւր
նամակը:
Բայց
գիտեմ,
որ
դու
պիտի
բարկանա
կած
չարաչար
կործանութեան
անդունդի
մէջ,
արդէն
իսկ
{լցրել}
է
խելապատակը
այդպիսի
գաղափարներով։
Կրակի
վերայ
կ
ուչ,
մեծ
ես,
Տէ՛ր,
Որ
տիեզերքն
սիրոյ
շնչով
ես
{լցրել}.
Կը
յանդգնի՞
որդը
բերանն
իր
բանալ
Եւ
աղարտել
ս
զգասէրներից,
որոնք
իւրեանց
ազգասիրութեամբ
այնքան
{լցրել}
են
օդը,
որ
բոլոր
մարդկութեան
շնչառութիւնը
դժուար
կել,
Ո՛վ
տէր
Ադամ,
հմտօրէն,
Զի
սրտերին
առագաստ
{Լցրեց}
սիրոյ
բոց-մրրիկ,
Կը
դիմանա՞յ
բոցին
սաստ
Արդեօք
մ
ղէգնաբոյսի
շաքար,
ձգեց
աւազանի
մէջ,
մի
կաթսայից
{լցրեց},
դարձեալ
աւազանի
մէջ,
մաքուր
արեւելեան
նաւթ,
ո
ցը
ինքնաբաւական
կերպով:
Այս
խօսքերից
յետոյ,
{լցրեց}
նա
ծխամանը
թաբաքով:
Պ.
Մարկոսը
եւս,
հետեւելով
մեցէ՛ք,
անուշ
արեցէք:
Այս
ասելով
պ.
Շաքարեանցը
{լցրեց}
արաղը
մի
բաժակի
մէջ
եւ
տուեց
Մանթուխեանցին:
Պ.
ոքր
հանդարտելով
նստած
աթոռների
վերայ,
Շաքարեանցը
{լցրեց}
արաղը
բաժակների
մէջ:
Մեծ
սիրով
բաժակները
միմեանց
շը:
Շաքարեանցը
յառաջամատոյց
գտանուեցաւ
եւ
իսկոյն
{լցրեց}
բաժակները
արաղով:
Այս
րոպէից
սկսած
Մանթուխեանցի
շուտով
եկար:
Թիւթիւնճի-օղլուն
առեց
ծխաքարշը,
{լցրեց}
թաբակով
եւ
սկսեց
ծխել.
նորա
դէմքի
վերայ
երեւում
քնքուշ:
Նախ
տու՛ր
ինձ
սէր,
իմ
սրտի
Ամայութիւնը
{լցրու},
Ապա
տես
թէ
կը
գայթի
Վէ՞ս
բնութիւնը
մարդու.
Երբ
Յովհաննէսի
խանութի
քամակում
գտանուած
ահագին
փոսը
{լցւում}
է
մարդու
արիւնով։
Այդպիսի
փոսեր
շատ
կան,
որ
նոյ
նաւահանգիստ
շինուեցան,
որովհետեւ
մշակների
ձեռքով
{լցւում}
էին
ցորեան,
ունդեղէնք
այն
նաւերի
մէջ,
որ
մօտենո
դհանուր
մարդկութեան
հետ։
Մեր
սիրտը
արիւնով
է
{լցւում}
այս
ճշմարտութիւնքը
ասելու
ժամանակ,
որովհետեւ
մի
ով
չէին
պարզւում
աղճատուած
կամ
մութ
տեղերը.
չէ՛ր
{լցւում}
նոյնպէս
թերթերի
պակասութիւնը։
Թղթի
հարազատու
մէ՛կ
պատերազմում
ընկան։
Ամոնը
չէ՞ր,
որ,
անխե՛
{լք}
խօսքերի
համար,
երկար
ժամանակ
ատելի
դարձած
լինելո
ւ
ետքը
բոլոր
աշխարհը
ծածկում
ես
ջրհեղեղով,
էլ
խե՞
{լք}
է
այնուհետեւ
պահանջել,
որ
խոտը
չոր
մնայ,
կամ
հո
ղցր
չէ
այն
մանր
վաճառականների
վիճակը,
որ
նոյնպէս
{լքանելով}
իւրեանց
երկիրը՝
ձեռք
են
զարկում
վաճառականութեան
ունենալ
մեր
անձին
եւ
մեր
ընկերի
վերայ,
եւ
առանց
{լքանելու}
եւ
վերացական
բաների
թողնելու
մեր
մասին
հոգաբարձու
Զկնի
ապիրատութեանս
գործելոյ
երանելին
Մեսրոպ
թողու
{լքանէ}
զքարտուղարութեանն
պաշտօն
առ
Արքունի
դրան
եւ
փուլթ
դառնում
է
իւր
տունը...
բայց
ի՞նչ
եղաւ
արդեօք
այն
{լքեալ}
տունի
եւ
ընտանիքի
վիճակը
նորա
բացակայութեան
ժաման
՞վ
տայ
երկրագործին
այն
դրամը,
որ
հարկաւոր
է
նորա
{լքեալ}
բազուկները
զօրացնելու
համար:
Վաճառականը
կամ
անիդ
յարկի
տակին
Եթէ
դու
հիւր
ընդունես
Սիրակարօտ
{լքեալ}
հէգին
`
Յար
օրհնուա՜ծ
դու
լինես:
Թէ
ոք
գլխի
տեղ
ո
խորանին
Ասպնջական
թէ
գտցիս
Սիրատենչակ
{լքեալ}
հիգին,
Յաւիտեան
օրհնեա՜լ
լիցիս:
-
քանզի
այր
յիւրաքանչիւր
տեսեալ
զհայրենիս
աւեր
եւ
{լքեալ},
ձեռն
ի
գործ
արար
ի
հայթայթանս
զօրհանապազ
հացին
ւնեմք
իրաւունս
եպերելոյ
զնա,
վասն
զի
թողեալ
[եւ]
{լքեալ}
յիւրայոցն՝
այնինչ
զօգնութիւն
եգիտ
յօտարաց,
[ի
հ
,
յորում
եւ
ընկալեալ
զքահանայութիւն.
այլ
ի
վերջէ
{լքեալ}
զօտարին
եկեղեցի,
ոչ
տարակուսեցաւ
դիմել
առ
իւրն
ե
ղն
դուժ:
Մատենագիրք
մեր
ցայս
վայր
ժամանակի
թողին
{լքին}
զայս,
թէպէտ
եւ
անհաւան
էին
ընդ
խառնափնդոր
Պատմու
ւտ...
Մի
արդէօք
յունական
պերճ
եւ
ողո՛րկ
առասպե՞
{լքն}
իցէն,
հանդերձ
պատճառաւ,
որք
զճշմարտութիւն
իրաց
.
եւ
թէ
նեղիցին
'ի
Հռովմայ
վասն
այսորիկ,
'ի
բաց
{լքցեն}
եւ
զվանս
որ
'ի
Վենետիկ,
եւ
յԱնգղիա
փոխադրեսցեն
կ
մարդ
լինելով,
անսխալ
է
եւ
անմեղանչական։
Հրաշալի՛
{Լօգիգա}
։
Memoires
du
duc
de
Saint-Simon.
բաժիններին,
խօսել
սառն
հոգով
եւ
հաւատարիմ
մնալով
{լօգիգական}
կանոններին:
Բացի
այս
նամակակցութենից,
Ի՛նչ
կամի
ասել
սորանով,
անհասկանալի
է.
հիմք
եւ
{լօգիկա}
չկայ...
Այս
ուրախական
խօսքերը
խօսելով
մխիթարուել
ղը
է
ազգը,
որովհետեւ
եկեղեցին
ազգինն
է.
հրաշալի
{լօգիկա}:
Ո՛չ
երբեք,
ո՛չ
բնաւ:
Մինչ
իսպառ
բողոքե
թէ
բոզ
եւ
պոռնիկ
չկար։
Բայց,
աբեղայից
ինչ
հարցնես
{լօգիկա}
։
Սակայն
Հայկազնեան
բառարանը
պարտական
էր
անունով
յ
րէնքն
տէրութեան
ոչ
բնաւ
ներգործեն
՚ի
Սինօդին,
եւ
{լօգիկաբար}
չէ
մարթ
խօսիլ
ընդ
գլխաւոր
անդամոցն,
յորոց
ի
ձեռի
զու
լինելով,
չունի
դեռեւս
այն
բոլոր
ձեւերը,
այն
{լօգիկաբար}
կապակից
պարբերութիւնքը,
որոնցով
հարազատօրէն
կարե
կան
հետեւանք
է
կրօնի
եւ
լուսաւորութեան։
Եթէ
ճիշդ
{լօգիկաբար}
քննենք,
եւ
լուսաւորութիւնը
հետեւանք
է
կրօնի,
ին
աղբիւրը,
որ
է
լուսաւորութիւն։
Ասացինք,
թէ
ճիշդ
{լօգիկաբար}
քննելով,
լուսաւորութիւնը
հետեւանք
է
կրօնի։
Ասաց
աբար
այն
է,
որ
նա
կարողացել
է
սառնասրտութենով
եւ
{լօգիկաբար}
նկատել
իւր
անձը,
փորձել
իւր
անձը
իւր
պաշտօնի
մէջ
խնդիր
առաջարկես.
թող
այդ
խնդիրը
լինէր
խելացի
եւ
{լօգիկական},
բայց
այդ
բոլորը
անուանելու
է
խելագարութիւն
եւ
յ
դառնային,
եւ
խօսելու
ժամանակ
դահճի
պէս
չվարուէր
{լօգիկայի}
հետ:
Տեսանենք՝
այս
բարի
խորհուրդը
ինչ
ազդեցութի
աղափարներ՝
Հայոց
աշխարհաբառ
լեզուով
եւ
եւրոպական
{լօգիկայի}
ազդեցութեան
տակ
լուսաբանած,
սկզբումը
իհարկէ
պիտո
ուածը
գրելուց
յառաջ
դրականապէս
բարեաւ
մնայ
է
ասել
{լօգիկային},
որ
առանց
դորան
եւս
շատ
սիրելի
չէ
օբսկուրանտների
ինակը,
իսկ
առանց
համեմատութեան,
միմիայն
հետեւելով
{լօգիկային}
սրբագրել,
համարեցինք
անտեղի,
որովհետեւ
կարող
էր
փ
"
Մեղուի
"
մէջ,
շատ
անգամ
խելացնոր
մարդու
արժանի
{լօգիկայով},
ես
անարժան
եմ
համարում
ներս
բերել
Յիշատակարանիս
նաւոր
դաստիարակութեան
հետք:
Շատ
տեղ
չարչարւում
է
{լօգիկան},
եւ
այդ
պատճառով
Պ.
Իսահակեանցը
ինքն
չէ
իմանում
,
բայց
աւելի
երջանիկ
լինելու
չէ՞ր
արդեօք
նա,
եթէ
{լօգիկան}
լինէր
բարեկամ,
քան
թէ
մի
վերացական
էակ:
Թող
ւ
մի՞թէ
կարելի
է
մտածել,
եւ
արդեօք
թո՞յլ
է
տալիս
{լօգիկան}
եզրակացնել,
թէ
Հայք,
վերստին
(իսկոյն)
մերժելո
երես,
Բայց
թխաթոյր
զանձամբ
ինչ
արկեալ
{Լօդիկ}
ազնիւ,
տխուր
յոյժ
ի
տես:
"
Ողջո՜ւյն
քեզ,
սպիսի
թերահաւատ
մարդիկ:
Դուք
բոլորովին
դարձել
էք
{Լօթեռ}
ասեմ,
Ֆարմասօն
ասեմ,
Չիք
յարութիւն
դաւանող
ասեմ
ռը,
որ
ձեր
պէս
խելօքների
բերանով
անուանւում
էինք
{Լօթեռ}
ու
Ֆարմասօն։
Գիտե՞ս
դու,
թէ
ինչ
ասել
է
Լօթեռ
կա
նք
Լօթեռ
ու
Ֆարմասօն։
Գիտե՞ս
դու,
թէ
ինչ
ասել
է
{Լօթեռ}
կամ
Ֆարմասօն...
-
Կարծում
ես,
թէ
երեխայի
հե
հե՞տ
ես
խօսում,
որ
հարցանում
ես,
թէ
ի՞նչ
ասել
է
{Լօթեռ}
կամ
Ֆարմասօն...
-
Ուրեմն
գիտե՛ս:
-
Անտա
մկրտուին
Սանչու
հետ,
փառաց
ի
փառս"։
{Լօթին}
գոռաց
այն
կողմից,
Սանչու
լերդին
ջուր
գնաց.
,
իւր
8
միլիոն
ձկնարիւն
Աւստրիացիներով
բռնացել
է
{Լօմբարդիոյ}
վերայ
եւ
չէ
կամենում
Վենետիկը
ձեռքից
թողուլ:
ՅԻՍՈՒՍԵԱՆՔ
ՅՕԴՈՒԱԾ
ԱՌԱՋԻՆ
Իգնատիոս
{Լօյոլա}.
-
Յիսուսեան
Կարգի
ծագումը.
-
Տրիդենտեան
ժողով.
-
րիշ
անգամ
նոցա
վերայ
խօսելուց։
Իգնատիոս
{Լօյոլա}
՝
Յիսուսեան
Կարգի
նախահայրը,
ծնեցաւ
1491
թուական
աւ
1491
թուականին
Սպանիայի
Գվիպուսկօյա
գաւառում,
{Լօյոլա}
ամրոցի
մէջ։
Նորա
ծնողքը
թէպէտեւ
երեւելի
մարդիկ
է
ափար
պարունակուած
մտքերի
պտուղքն
են
միմիայն։
{Լօյոլա},
ոգեւորութեան
ամենայն
աստիճաններից
անցանելով,
կ
ութիւնը։
Ա՞յս
է
առաքելական
Քրիստոնէութիւնը։
{Լօյոլա}
Աւետարանի
ուսման
հակառակ
տալիս
է
աշակերտներին
իւր
ովմի
մէջ
հոգիների
փրկութեան
համար։
Այս
բանով
{Լօյոլա},
արիանալով
"
Հոգեւոր
Վարժութենների
"
օգնութեամբը
թիւն
դէպի
կարգի
Գեներալը
եւ
Պապը"։
Վերջին
ուխտը
{Լօյոլա}
անհրաժեշտ
համարեց.
պատճառ,
գիտէր,
թէ
Պապը
շատ
անուանել
հիմնադրի
անունով
"
Իգնատիոսեան
",
բայց
{Լօյոլա}
հրաժարեց
իւրեանից
այդ
պատիւը
եւ
համոզեց
նորանց
ան
Կարգին
"
Յիսուսեան
"
(societas
Jesu)։
Վերջապէս
{Լօյոլա}
Կարդինալ
Կօնտարինու
ձեռքով
առաջարկեց
Պապին
իւր
կա
առաջարկութիւնը
մնաց
առանց
հաստատուելու։
Բայց
{Լօյոլա}
եւ
նորա
ընկերքը
չ'վհատեցան
ամենեւին։
Նոքա
առաւել
Կարգի
Գեներալութեան
իշխանութիւնը
եւ
պատիւը։
{Լօյոլա}
պատարագը
մատուցանելուց
յետոյ,
ինչքան
Հռովմումը
Կ
լինել
Կարգի
Գեներալին։
Շուտով
այս
բաներից
յետոյ
{Լօյոլա}
սկսեց
իւր
սովորական
պարապմունքը,
այսինքն՝
քարոզ
տիրելու
համար
աշխատութենների
գլխաւոր
հիմքը։
Բայց
{Լօյոլա}
միանգամայն
այլապէս
էր
մտածում
եպիսկոպոսական
արժան
զան՝
"
Ut
senis
baculus
",
ինչպէս
ասել
է
ինքը՝
{Լօյոլա}
։
Այս
բանի
անհրաժեշտ
հետեւանքը
այն
եղաւ,
որ
արտ
անհաւատութիւնը։
Արդէն
ասացինք,
որ
այս
գիրքը
{Լօյոլայի}
առաջին
տարիներումը
գրուած
բան
չէ.
երեւի
թէ
գրուա
,
ոգեւորութեան
եւ
սրբութեան
մի
խորհրդական
նշան։
{Լօյոլայի}
զանազանութիւնը
այլ
անապատականներից
գլխաւորաբար
այ
ւր
անբաղդ
զոհերի
մարմինը։
Հոգեւոր
վարժութիւնքը,
{Լօյոլայի}
մեքենայի
տակ,
լուծանում
էին
մասն
մասն
ազատ
մտքեր
,
մինչեւ
Կարգը
դեռեւս
ծնած
չէր,
այլ
միայն
յղացած
{Լօյոլայի}
սրտումը,
կը
տեսանենք
յետոյ,
թէ
ի՞նչ
գործերի
ծնո
արգի
պատմութեան
խորհրդաւոր
դարագլուխը,
այսինքն՝
{Լօյոլայի}
մահը։
Նորա
կեանքում
պատահած
անօրինակ
անցքերը,
ն
,
այլ
մնաց
այն
ոգեւորութեամբ,
որով
դուրս
էր
եկել
{Լօյոլայի}
"
Հոգեւոր
Վարժութենից"։
Նորա
կոյր
եւ
ամենայն
վտ
ի
մէջ,
վասնորոյ
չէր
կարողանում
յայտնապէս
հետեւել
{Լօյոլային}
եւ
նորա
աշակերտների
կարգումը
լինել։
Բայց
դորա
փո
ղղութիւն։
Մի
բանի
համար
միայն
Կարգը
երախտապարտ
է
{Լօյոլային},
որովհետեւ
նորանից
ստացաւ
նորա
զինուորական
հոգին
համար։
Այս
բանը
այն
միջոցին
ո՛չ
ոք
չ'հասկացաւ։
{Լօյոլայից}
յետոյ
միւս
ներկայ
եղող
անդամքը
նոյնպէս
երդում
կեր
րձել
իւր
անձը
իւր
պաշտօնի
մէջ։
Այս
բաներից
յետոյ
{Լօյոլայն},
հարկադրելով
իւր
աշակերտներին
միեւնոյնը
գործել,
politicus),
դարձաւ
հիմնադիր
մի
հզօր
Կարգի։
{Լօյոլան},
տեսնելով
Քրիստոսի
դատարկ
գերեզմանը,
իսկոյն
հաս
յս
օրից
կամքը
ստացաւ
իւր
յատկացեալ
պաշտօնը։
Բայց
{Լօյոլան}
ոչինչ
ուսումն
չունի,
հազիւ
գիտէ
գրել
եւ
ընթեռնու
իւղ
(timor
servilis)։
Դառնանք
դարձեալ
դէպի
{Լօյոլան}
։
Մօնմարտրեան
նշանաւոր
երդումից
յետոյ
նա
դարձեալ
ողովրդի
մոլորեցուցիչ։
Բայց
ի
վերայ
այսր
ամենայնի
{Լօյոլան}
կարողացաւ
ազատուիլ
սպառնացած
վտանգներից։
Նա
սկսե
ութեան
մէջ։
Նա
յոյս
ունէր
միաւորել
իւր
Կարգի
հետ
{Լօյոլան}
եւ
նորա
աշակերտքը։
Բայց
Իգնատիոսը
կարո՞ղ
էր
արդե
իօն
ընդունեց
նորանց
իւրեան
պաշտպանութեան
տակ,
եւ
{Լօյոլան}
կարողացաւ
վերջապէս
Ֆերդինանտ
երկրորդի
օրովը
հաստա
,
թէ
ինչ
հետեւանք
ունեցաւ
այս
ընդունելութիւնը,
թէ
{Լօյոլլայի}
որդիքը
արժանի
կացուցի՞ն
իւրենաց
անձը
այսպիսի
Կայս
ն
աշխարհի
մէջ։
Այս
խորհրդով
Իգնատիոսը
դիմեց
դէպի
{Լօտարինգեան}
Կարդինալը,
որ
գտանւում
էր
այն
ժամանակ
Հռովմում
ե
առավարութիւնը։
Այս
Աբբայն
երբեմն
սպասաւոր
էր
Սէն-
{Լօրանս}
անունով
Օրլէանեան
Դուքսի
դաստիարակի
մօտ։
Շուտով
ն
խօսքերից,
որ
հռչակաւոր
Ֆօքսը
դրեց
մի
անգլիական
{Լօրդի},
որ
գրել
էր
նորան
հայհոյութեամբ
լցուած
մի
նամակ