Մեր մատենագիրները (վերլուծումներ)

ԴԻՏՈՂԸ 

Իր գիրքին մէջ ամենէն աւելի առատ կը հանդիպինք մասնաւոր, ականատես, ապրուած դիտողութիւններու։ Ձգելով մէկդի երբեմն անոնց անհուն խորութիւնը հոգեբանօրէն (Դրաստամատ երբ իր տիրոջը՝ Արշակի շղթաները կը քակէ ու կը լուայ անոր գլուխը եւ կ՚օծէ զայն ու մօտիկը կը դնէ դանակը, իբր թէ պտուղ մաքրելու համար, հռոմէական հերոս մըն է, որ մահուան կը ցանկայ մարտիրոսի մը պէս), երբ բարքերու, սովորութիւններու, պարզ կենցաղի հետաքրքրութեամբ մօտենանք անոր, պիտի վարձատրուինք լիուլի:

Գրեթէ ժողովուրդ մը – չըսելու համար ամբողջ ժողովուրդը – կայ այդ գիրքին մէջ։ Անոր վերին աստիճանները, արքունիքը, նախարարութիւնները դրուած են բաւարար ընդլայնումով։ Անոր կրօնականները փառաւոր գեղեցկութիւններու վերցուած են։ Անոր զորավարները հերոսական ծիրանի ունին։ Ու անոր աղքատները, ու անոր լացողները իրական են՝ մեր օրերու դժբախտութեանց յար եւ նման։

Ու դառն, անսրբագրելի ու գրեթէ արդիական ճակատագիրը այդ երկրին, որ կը ծանրանայ այդ էջերուն վրայ նոյն կուրութեամբ, դառնութեամբ, որքան հիմա։ Հոն են միշտ իրար բզկտող բնազդները մեր ժողովուրդին, այն ատեն անոր աւագանիին տարազովը, հիմա իր ամէն ձեւերովը։ Հոն են նորէն քաղաքական նոյն ազդակները, Արեւելքի եւ Արեւմուտքի աքցաններուն մէջ խաղալիք ընելու համար աշխարհիս տարօրինակ մէկ ժողովուրդը, ինչպէս եղաւ անիկա մեր օրերուն։ Հոն է մա՛նաւանդ մեր ժողովուրդին ամենէն մեծ տկարութիւնը, ինքզինքը կառավարելէ յուսահատ՝ օտարին դիմելու դժբախտ սովորութիւնը։ Կը կարդաք։ Ու կը տեսնէք, որ երկիրը կը գերեն, կը հրդեհեն, կը սպաննեն, գրեթէ ջնջելու աստիճան։ Բայց, ո՜վ հրաշք, նորէն անկիւններէ ու փապերէ իրարու կու գան ծուէնները, ու կը ստեղծեն նոր կենդանութիւնը, շէները, քաղաքները։ 

Ցեղին յաւիտենական կարողութիւններուն ու թերութիւններուն այդքան հաղորդակից գիրք մը դժվար է գտնել մեր մատենագրութեան աւելի զարգացած շրջաններուն։ 

Դարձեալ, գիրքը կ՚արժէ իբր մասնաւոր յիշատակարան մը  պատմութեան մէջ քիչ տեսնուած վիճակի մը։ Անոր մէջ կ՚երեւի ժողովուրդի մը բարոյական զսպանակներուն յանկարծական դադարումը։ Կամ՝ աւելի ճիշդը՝ հոգեբանական պատուաստումներուն (ինչպէս են նոր կրօնքները) չքացումը։ Ու ահաբեկ իրարանցումը կրօնաւորներուն, որոնք իրենք զիրենք նոր մարգարէներու տեղ դրած՝ պարտք կը համարին յարձակիլ մա՛նաւանդ արքունիքին վրայ։ Ինչ որ այնքան խռովիչ կ՚ընէ Ս. Գրքին մարգարէութիւնները, ինչ որ Յոբնաղի մը կամ Տիմոսթենէսի մը լեզուին կու տայ մահապարտ համ մը կամ Կիկերոնը կը փութացնէ դէպի ինքնասպանութիւն, բարքերուն յանկարծական փոփոխութեան դէմ այդ ու նման մարդոց կողմէն անդիմադրելի, յանկարծական ժայթքումն է։ Ու Բիւզանդ ունի այդ շնորհը ու այդ էջերէն։ 

Անիկա մեղքերը կը թուէ հելլէնական սառնութեամբ։ Ու մեղաւորները կը բզկտէ մեղքին աղտովն ու լեզուովը։ Ուրիշներ ուզած են այս խստութեան, անպատկառութեան մէջ օտարազգի նկարագիրը տեսնել պատմիչին։ Անիկա կը խարանէ հայերը՝ հայ ըլլալնուն համար: Բայց ասիկա ձրի վերագրում մըն է։ Ուրիշ այնքան տեղեր՝ անիկա նո՛յնքան հայ է որքան Եղիշէն։ Ու անոր թախիծը նո՛յնքան խոր է, որքան Խորենացիինը։ Յետոյ, մարդ պարապ տեղը չի գտներ ժողովուրդի մը մէջ ամենէն թաքուն գիծը, անկէ հիւսելու համար իր սրտմտութեան ամենէն փաթեթիք դրուագները։