Մեր մատենագիրները (վերլուծումներ)

ՆԻՒԹԸ։ Կարելի է աննկատ թողուլ մինչեւ հեղինակին անձնական միջամտութիւնը, գիրքին պարունակութիւնը, որ անուններու հետեակ թուում մըն է։ Բայց Բագրատունեաց հարստութեան հետ անոր նիւթը կը մասնաւորուի։ Ու ատիկա յաւիտենական նիւթն է հայ պատմութեան։

Ա. Արշաւողներ ։ Յովհաննէս կաթողիկոսի գրքին մէջ առաջին աստիճանի կու գայ « իսմայէլեան », « հագարացի » տարրը, մա՛նաւանդ իր ոստիկաններով ու ասպատակներով։ Ոչ մէկ գիծ սակայն այդ մարդերուն անձնականութենէն։ Անոնք տրուած են նոյն նախ ա տական մակդիրներով։ Ամէնն ալ «արիւնարբու գազաններ» են։ Կը պտըտին երկրին մէջ, դաշտաբնակները խողխողելով, ամրացածները պաշարել աշխատելով։ Դասական հ որդաներ են անոնք։ Անոնց գործելակերպը զիրենք ի վերջոյ դասակարգումի կը մօտեցնէ։ Ու կարելի է ոստիկաններուն քսութենէն հանել արաբ տիրապետութեան նկարագիրը, որ կը հ ետապնդէ մա՛նաւանդ արքունիքներ եւ նախարարները։ Յետոյ՝ կղերականները։ Չենք զարմանար, մենք՝ որ տեսանք մեր պատմութեան վերջին դեպքերը, երբ թշնամին իրեն առաջնորդ կ ՚ ունենայ միշտ քանի մը նախարարներ։ Չենք զարմանար, որ միւսները իրարու միս բզկտեն, բայց ոստիկանին սարսափէն լեռնէ լեռ փախչին։

Բ. Թագաւորներ ։ Նոյն պահուն երեք թագաւորներ՝ իրարու դէմ լարուած խամաճիկներու նման։ Անոնք զիրենք պսակողներուն հ ա շ ուո յ ն հ արկ հ աւաքելէ զատ գործ չունին կարծես։ Յետոյ տեսանելի կ՚ըլլան, երբ իրարու դատելու վրայ է հ արցը։ Սմբատը տարօրինակ տպաւորութիւնը կ՚ընէ հ ալածական մարդու մը, որ դժբախտ թագը լեռնէ լեռ կը փախցնէ ու ոստիկաններէն կը փնտռուի, շ ուներուն առջեւէն ինքզինքը ազատել ջանացող եղնիկի մը պէս։ Նախարարները դեմ են անոր։ Ու կը կրկնէ իր ցեղին պսակաւորներու ն ճակատագիրը, այնքան ուրիշներու նման, երթալով կամովին ոստիկանին ցանցը։ Հոն կը նահատակուի։ Միւսները նոյն վիճակը կը ներկայացնեն։ Դուին նստող ոստիկանին ձեռքի գործիքներ են, որոնք բան մը կ ՚ արժեն, երբ իրար մա շ ելու կը ծառայեն։ Մի ւս, նախորդ դարերու թագա ւ որները տեսակ մը շնորհ, դժբախտ վիհափառութիւն կը ցուցնեն պատմիչներուն մէջ։ Ասոնք եղերական հ ալածականներ են միայն, ու տարօրինակ հ եգնութեամբ մը, զարդեր մէջ խեղդուած՝ հ անդէս կու գան, երբ թափօրի մը կամ դէպի Պաղտատ առաքումի մը համար հ րապարակ կը հ անեն իրենց արքունի հանդերձանքը։ Անոնց բարոյական պատկերը կսկծալի է նոյնքան, որքան քաղաքական ճակատա գ իրը։ Միջնադարու իշխաններու ն բոլոր մեղքերը, մոլեռանդութիւնը, քսութիւնը, նախանձը, սողոսկումը, եղբայրաս պ ան վայրագութիւնը կը տեսնենք անոնց վրան։ Պատմիչը անոնց անհատական կեանքովը չէ զբաղած, բայց կը գ ու շ ակենք ատիկա, երբ այդ իշխանները երկրին շ ահերուն հ ետ դէմ դէմի կ ՚ ունենանք։

Գ. Նախարարներ: Արդէն մեծ մասը այդ տուներուն, որոնք իրենց անունները տուած էին Արշակունեաց հ արստութեան ու աւելի ետքը մարզպաններու շրջանին, չեն երեւար պատմաբանին մէջ։ Կարեւորագոյնները – Բագրատունիները, Արծրունիները, մ է յ- մէկ խարխուլ թագ ձեռք անցուցած են ոչ գիտէ ի ՛ նչ անխոստովանելի  հիներով։ Ազատ ու անազատ որակումները աւելի յաճախ կը պատահին, քան թէ նախարարը ։ Ու անոնք երբեմն խելացի, բնազդական շարժումներ կ՚ընեն։ Անոնք հաւասարապէս կը վախնան կեդրոնական կառավարութենէն, որ Դուինէն կ՚աշխատի ամէն գնով զիրենք սիրա շ ահիլ, պաշտօնական կրօնքին դարձնել կամ, հ ակառակ պարա գ ային՝ նահատակել։ Պատմաբանը գեղեցիկ էջի մը մէջ պատմած է Նախիջեւանի աղէտը։ Արա բ ական այս քաղաքականութիւնը՝ երկրին աւագանին կրօնակից ունենալու, ամենէն քայքայող ազդեցութիւնը ունեցած է մեր բախտին վրայ։ Նախարարները իրենց հ աշիւներուն մէջ նախադասած են անձնական չափը եւ հանգստութիւնը եւ կարգաւ ուրացած են իրենց կրօնքը։ Այնպէս որ՝ քանի մը հ արիւր տարուան շրջանին մէջ արդէն իշխանական տո հ մը հ եռացած է իր ազգային ոգիէն եւ կ՚ապրի մանրանկար ոստիկաններու նման, ունենալով իր ժողովուրդը, որ այլեւս օտար է իրեն, քանի որ կրօնական տարբերութիւնը տակաւ վանած է զանոնք իրարմէ ։ 

Դ. Կրօնականներ ։ Կաթողիկոսի մը գործին մէջ սպասելի է, որ կղերականները լայն բաժիններ գրա ւ են։ Դժբախտաբար անոնք չունին պայծառ դիմագծութիւն։ Ամէնն ալ նահատակութեան յարմարութիւններ ցոյց կու տան ու մեռնելու ատեն միայն գեղեցիկ գիտեն ըլլալ։ Գրքին մէջ կը տիրապետէ ամենէն առաջ ինքը, որ աթոռ կը բարձրանայ հ ամեստ բառերով, կը ստիպուի երթալ ոստիկանին (Եուսուփ) եւ կը բանտարկուի շղթայակապ։ Կ ՚ ազատի, կը փախչի Վրաստան, կը թղթակցի Պոլսոյ հ ետ (դիտել ի է, որ գիրքին առաջին մասին մէջ անիկա բուռն հ ակաքաղկեդոնական է։ Երկրորդ մասին մէջ ունի իր կայուն (arrété) քաղաքականութիւնը, որ կը պահանջէ Պոլսոյ պաշտպանութիւնը հ այոց վրայ, կը դառնայ յու նական Հայաստան, Լուսաւորչի աղբիւրը եւ Մանեայ քարայրը կը տեսնէ։ Կ ՚ անցնի կրկին արեւելք, կը միջնորդէ երկու Աշոտներու միջեւ։ Կը հալածուի Նոր ոստիկանէն։ Այս ամբողջ իրադարձութեանց մ էջ անիկա գործնական ու վարչական յատկութիւններ կը ցուցադրէ։ Բայց իր` բարոյական հեղինակութիւնը կասկածելի է։ Զինքը մտիկ չեն ըներ ու կը խաբեն։ Ու տարտամ է դիմագծութիւնը իր ընդհանուր գործին, որ ատանկ խռովայոյ զ շրջաններու համար շատ դիւր չերեւար։ Միւսները, կաթողիկոսներ ամէնն ալ, վերցուած են լուսապ ս ակի։ Յուզիչ է Ձորափորեցին, Սահակ կաթողիկոսը, որ իր մահովն անգամ օգտակար է իր ժողովուրդին։ Նոյնքան առնական է Մաշտոցը, որ դէմ կը դնէ նախարարներուն սպառնալիքին եւ կաթողիկոսացման խոստումներուն եւ զանոնք յարգանքի կը պարտադրէ  եկեղեցիի գերագոյն պետին հ անդէ պ ։ Դարձեալ՝ գեղեցիկ է դէմքը Գէորգ կաթողիկոսին։ Մեծերէն վերջը սրտառուչ են պարզերը, կրօնաւորներ ու ճգնողներ, որոնք ոչխարի պէս մաքուր, կը մորթուին «զԱստուած փառաբանելով»` այդ ցանկալի մահը իրենց պարգեւած րլարուն։ 

Կղերը ազդեցութեան տէր չ ՚ երեւար պատմաբանին գրքին մէջ։ Պատճառները կրկին են. 1. Թա գ աւորներու եւ նախարարներու հ ակամարտութիւնը։ 2. Արաբական քաղաքականութիւնը։ 

Ե. Ժողովուրդը ։ Գիրքէն որոշապէս կարելի չէ հանել մեր ժողովուրդին պատկերը։ Անիկա պատրաստ նիւթն է զանգուածային ջարդերու։ Գերեվարութիւն եւ խմբական դաանափոխութեան համար ծայրագոյն չարչարանք. սովի եւ աղէտներու ատեն անոր մեծ տառապանքը թերեւս կը նշմարուին աւելի՝ քան կը տեսնուին։ Անիկա չկայ պատերազմելու եւ ապրելու համար իր հ ողին վրայ, եթէ նկատի չառնենք այն պարբերական գաղթերը, որոնք անխուսափելի են եղած դարերով այս ժողովուրդին համար ։ Երկրամասի մը բնակիչները կամովին իրենց բոլոր աղխերովը կ՚ապաստանին անմատոյց բարձունքներ, լքելով, աւերելով իրենց տնտեսութիւնը, մինչեւ որ թշնամիին հեղեղը ետ կը դառնայ։ Ու կայ անիկա նորէն, երբ պիտի մորթուի իր հայրերուն կրօնքին համար։