Մեր մատենագիրները (վերլուծումներ)

Գ. – ԳՈՐԾԻՆ ՏԱՐՈՂՈՒԹԻՒՆԸ ԿԱՄ ԿՇԻՌԸ 

1. – Ծանրութեան կեդրոնը այս գործին: 

Ինծի համար հաճելի է հեղինակներու գործին վերլուծումէն յետոյ, անոնց մէջ ծանրանալ այն քանի մը հիմնական կողմերուն, որոնք ոեւէ հեղինակ ամենէն աւելի ճիշդ կը յատկանշեն։ Այդ եղաւ Շնորհալիին համար։ Ն. Լամբրոնացի աւելի քան յարմար անձնաւորութիւն մըն է նման փորձի մը։ Պիտի չտարուիմ իր հեքիաթովը, կաթոլիկամիտ անձերու մօտ իր ստեղծած հմայքովը, ոչ ալ պիտի տարուիմ հայ աւանդապահ ուղղութեան իր հանդէպ բանաձեւած որոշ վերապահութեամբ։ Գրագէտի մը խղճմտանքն է, որ տուն կուլ տայ ինծի։ 

Ա. – Կ՚ուրանամ իր ամբողջ մեկնողական գործը, – մէջն ըլլալով շատ գեղեցիկ դիրք մը, Պատարագամատոյց ը, խոստովանելով հանդերձ, թէ այս վերջինին մէջ անխուսափելի հասարակ տեղիքներու դէզը, մեթոտին պարտադրանքը, երբեմն կը մնան անկարող մթագնելու սա հաստատուն, բուռն խառնուածքը, ջիղը, ինչպէս կ՚ըսեն նորերը, հաւատքին տենդը, որ բանաստեղծական շառայլ մը կ՚անցնի մեկնողական թոհուբոհէն եւ մեզի կու տայ զգայութիւնը մարդու մը, մօտիկը դրուելու չափ շեշտին, զոր կը հաստատենք եկեղեցւոյ իսկատիպ մեծ մեկնիչներուն մօտ, – Ս. Օգոստինոս, Ոռոգինէս, Բարսեղ, Ոսկեբերան։ Ցաւ է ինծի, որ այս նշմարները, «պահերը» այդ ընդարձակ գործին մէջ ըլլան թեթեւ եւ պատահական։ Աւելի ցաւ՝ որ գործին մէջ իր ժողովուրդին հոգին չտրուի հաստատել ինծի։ Կրնայ ըլալ, որ պահանջներս նկատուին չափազանց տեսական։ Բայց համոզուած եմ, որ Ս. Օգոստինոսի Խոստովանութիւն ը քրիստոնեայ ըլլալուն չափ, եթէ ոչ աւելի, հռոմէական է, ու Պօղոսի Թուղթերը որոշ չափով հրեան կը յայտնեն։ Տրուած ըլլալով, որ տիալեքտիք ի իր կարողութիւնը ոչ ոք ունեցած է մեր մէջ իրեն չափ, Ն. Լամբրոնացի ի վիճակի էր իր ժողովուրդն ալ խառնելու իր մեկնութեանց ընդհանուր բարեխառնութեանը։ Ով որ կ՚աւարտէ Ոսկեբերանի ճառերը, յստակ մտապատկերներ կ՚ունենայ Բիւզանդիոնի ընկերութենէն, բարքերէն, հոգեբանութենէն: Պատարագամատոյց ը ոչինչ կը խօսի հայ հոգիէն։ Մեկնողական մնացեալ վաստակին համար կը կրկնեմ վճիռը Դուրեան Սրբազանին: 

Բ. – Կը մերժեմ իրեն բանաստեղծի տարրական իսկ շնորհը. – Իր աղօթքներուն, ճառերուն եւ մեկնութեանց վրայ անխնայ իր սիրտը պարպող այս մարդը, ե՛ւ իր թուղթերուն, ե՛ւ իր պատուէրներուն մէջ իր միտքը չարչրկող այս իմաստունը, կարծես չուզելով կամ հարկադրեալ ձեւով կը մօտենայ չափուած խօսքին, անով ըսելու համար ամենէն հասարակ բաները որեւէ միջակ տաղաչափի նման: Ուշագրաւ է մանաւանդ խոր վրիպանքը Շնորհալիի կեանքին վրայ իր մէկ բաւական երկար քերթուածին, քանի որ անոր զաւակն էր գրեթէ։ Իր շարականները սովորական խոսքեր են, թերեւս եղանակովը միայն զիրենք արդարացնող։ 

Պարտաւոր եմ յայտարարել, որ այս մարդը զուրկ չէ բանաստեղծի զգայութենէն։ Իր արձակը զեղուն է անով, իր կեանքը սրտառուչ քերթուած մըն է։ Այնքան շատ աղօթած ու լացած է, որ կարծես գրելու տեղ՝ ապրած ըլլայ բանաստեղծի զգայութիւնը։ 

Գ. – Կը ծանրանամ իր բոլոր թուղթերուն եւ խորհրդածութիւններուն վրայ ։– Եթէ աւելցնենք քանի մը ճառ – Հոգեգալուստի եւ Համբարձման – կ՚ունենանք գրական մասը այս մարդուն։

Թուղթերը բազմատեսակ են։ Տուի անոնց անունները։ Եթէ անոնք առաջնակարգ վկայութիւններ չեն, ժամանակ մը համադրող, մտայնութիւններ սեւեռող, որոնցմով կարելի ըլլար ճանչնալ աշխարհներ, եւ բարքեր, – գէթ հայ հին գրականութեան մէջ այն բացառիկ քանի մը էջերն են, ուր մեզի տրուած է շփուիլ անձնաւորութեան մը հետ։ Կ՚անցնին մտքէս Փարպեցին, Մանդակունին, Օձնեցին, Մագիստրոսը, Շնորհալին եւ այն հատուկտոր կենսագիրները, որոնք պատմութիւնը խառնած են աստուածաբանութեան եւ մեծ մարդերը հեշտագին սրբացուցած են։ – Կորիւն, Մեսրոպ Երէց, Մխիթար Անեցի, Գր. Սկեւռացի եւ տակաւին Սոփերք ներուն մէջ հաւաքուած հատուկտորներու պատուական հեղինակները։– Ասոնց մէջ Լամբրոնացին յանկուցիչ դէմք մըն է։ Ուշագրաւ է իր միտքը, ներողամտութեան լայնքով, տրամաբանելու շատ կորովի յարդարանքով, վերացեալ իրողութիւնները թանձրացնելու ձգտող, որ սակայն յաճախ կը խաղաղի զգայութեան կրակով։ Առաջ չեմ՝ երթայ անոր մէջ իմաստասէր մը հաստատելու աստիճան։ Բայց իր խորհելու ձեւը ըլլալով հանդերձ կիրքի, ջերմութեան որոշ չափով ենթակայ, մեր հին մատենագրութեան ամենէն կորովին է։ Այդ Թուղթ երուն մէջէն, բացի իր մտքէն, մա՛նաւանդ իր խառնուածքը, մշտագործօն իր անձը, յանդուգն իր դիտողութիւնը, իրերը տեսնելու, դատելու, դասաւորելու, զգալու իւրակերպ իր գեղեցկութիւնը։ Յիշել, որ այդ թուղթերէն ոմանք «ներանձնական» են, այսինքն՝ իրեն, իբրեւ հոգիի դաստիարակի ուղղուած տագնապներու իբր պատասխան։ Իր խորհրդածութիւնները, որոնց հասցէները կը պակսին, կը խորհիմ թուղթեր են, ուղղուած այս ու այն իշխանին, եպիսկոպոսին, երէցին, աբեղային, եւայլն։ Գրիգոր Տղայ կաթողիկոսին վերագրուած թուղթը լայնօրէն կը բանայ մեզի այդ մարդուն ջղային դրութիւնը։ Տարսոնի ատենաբանութեան մէջ ալ, հակառակ աստածաբանութեան մեծ մթերքին, դժուար չէ զգալ կրակոտ եկեղեցականը, իր դատէն խանդավառ, որ կը մոռնայ շրջանը, դիրքին պահանջները, եւ անդուռն կը բանայ իր բերանը, պոռալու համար իր բոլոր դառնութիւնները, գանգատները, իր ժամանակը եղծանող ամէն կարգի աղանդաւորներու։

Կը մնայ խօսիլ շատ գովուած իր ճառերէն, գլխաւորաբար Հոգեգալստեան եւ Համբարձման ճառերը, որոնցմէ մէկը կարծեմ Տօնացոյց ին մէջ ալ մտած է։ Այս ճառերուն համբաւը հաւանաբար անկէ է, որ շատ զօրաւոր անձնականութեամբ մը պաշտպանուած են երկուքն ալ։ Չմոռնալ, որ ճառը (discours) շատ մօտիկն է հասարակ տեղիքին։ Ինչ զարմանք, որ կաթոլիկ եկեղեցին, որուն աստածաբանութիւնը զօրաւոր տրամաբանութեան մը կը կռթնի, ըլլար շեշտօրէն յանձնարարած նոյնիսկ պարտադրած այս սեռը իր բոլոր վարդապետներուն [1] ։

Ճառերուն մէջ մօտէն կը զգամ անձը իր բոլոր նկարագիրներով – դիմել այս մասին « Մարդը » գլուխին։ Թուղթերուն պարագայականութիւնը, աշխարհայնութիւնը ասոնց մէջ կը պակսի։ Փոխարէնը երկնայինով ողողուիլ մը, խորհուրդով թրթռալ մը, տրամաբանելու տեղ որոշ տրամադրութիւն մը զգալու՝ այս ճառերուն կու տան բացառիկ տարողութիւն։ Մեր պատրիարքները կախորժին Հոգեգալստեան ճառը աշխարհաբար կարդալ եկեղեցւոյ բեմէն։ Կանխող դարու քահանայ մը – արեւելահայ այդ ճառը թարգմանած է աշխարհաբարի եւ տպած։ Ասոնք փաստեր են, թէ մեր հին ջատագովական գրականութեան մէջ այս էջերը այն քիչերէն են, ուր զգայնութիւնը ըլլայ տիրապետող իմացականութեան վրայ։ Յիսունէ աւելի մեծ ու փոքր հատորներու հեղինակ մարդու մը մասին գնահատման սա քիչ մը խիստ կշիռը թող չզարմացնէ ձեզ։ Դուք տեսաք, թէ նոյն չափը գործածեցինք Շնորհալիին համար [2] ։ 

2. – Առաւելութեանց եւ թերութեանց կշիռը 

ԱՌԱՒԵԼՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

Ա. – Մեր հին գրականութեան ամէնէն տրամաբանական ոճը կայ այս մարդուն մէջ ։– Գրելու այն եղանակը, որուն ուժը կու գայ մտածումէն, անոր խորութենէն եւ իրաւութենէն։ Այս պարագան է, որ կ՚անդրադառնայ, կը կարծեմ, որպէսզի իր նախադասութիւնը չըլլայ հատկտուն, շնչատ կամ օծուն, թոյլ ու սողոսկուն։ Այլ ըլլայ ծանր, մտածումը հագնող, զայն տարազող, այդպէսով լայն եւ զօրաւոր յօրինում (constitution) մը։ Կաթոլիկները զուր տեղը չէ, որ կր հիանան այդ ֆրազին վրայ։ Առաւելութիւն՝ որ շատ քիչ անգամ՝ իր լեզուն ենթարկուած ըլլայ Ոսկեդարէն վերջ մեր գրողները պղտորող յանցանքներուն, անճշդութեանց, քերականական զանցումներուն, կուտակման, բառական հռետորութեան, օդայնութեան, եւ այլն: Ալիշան կիկերոնեան կ՚անուանէ անոր ոճը։ Վերապահ եմ այդ կարծիքէն, քանի որ հռոմէացի ատենաբանին տրամաբանութեան մօտ միտք մը թէեւ, Լամբրոնացին չունի զգայարանքը գեղեցիկ ֆրազին։ Չէ հռետորած, պատիւ մըն է այդ իրեն, բայց չէ ալ յօրինած, այս վերջին բառը առնելով արուեստի իմաստով։

Բ. – Անհուն իր անձնականութիւնը, որ լեցուցած է իր 30 տարիները, լեցուցած է իր գործը ու եօթը դար է եւ չէ պաղած դեռ իր կրակէն։ Իր թուղթերէն եթէ զեղչենք պարագայականը ու դաւանաբանականը, մնացածը կեանքն է այս անգամ – գլխագրով, – այսինքն՝ ամէն ժամանակներու ու ամենէն հրատապ հարցերը։ Անոր շնորհը չենք կրնար մտածել, այլ կ՚ապրինք։ Ահա թե ինչու թուղթերուն խռովիչ գեղեցկութիւնը բանաստեղծութեան պէս կը տպաւորէ մեզ։ 

Գ. – Եկեղեցական կարգուuարքի, Խորհուրդներու, մա՛նաւանդ ներանձնական կեանքի շուրջ. – Յիշել Սեւ լերան մեծ վանքերը այդ դարուն, ձգուած ուղղակի իր տեսչութեան – իր մեզի կտակած կտորները թէեւ հատուածական, բայց կը կազմեն կարելի նշմարներ իրականութեամբ բաբախուն, պատմութեան համար չափազանց թանկ։ Ոչ մէկ հեղինակ է այսքան ապրուած (vécu), յատկանշական փոքր դրուագներ, դիտողութիւններ մենք ունինք մեր հին մատենագրութենէն։ Ըսեր եմ տեղ մը՝ Մագիստրոսի յիսուն նամակներէն ընկերութեան մը պատկերը չի լինուիր մեր մտքին մէջ։ Լամբրոնացիի Պատարագ ի շուրջ, քահանայի մը ուղղած իր պզտիկ մէկ պատառիկէն դասակարգ մը ամբողջ կը սեւեռուի մեր մտքին մէջ։ Մե՜ղք, որ կրօնական իր եռանդը կարմիր շուրջառի մը պէս ձգուած մնայ ընդմէջ իր եւ աշխարհին։ Այլապէս մենք կ՚ունենայինք մեր ԺԲ. դարը, մեր Միջին դարը, մեր Կիլիկեան հարստութիւնը, մեր եկեղեցիին իմացական դէմքը անհաւասարելի պայծառութեամբ։ 

ԹԵՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

Դ. – Կ՚առաջարկեմ ձեզի իր անձը, գործին չափ մեծ ու գեղեցիկ է աւելորդ է վերլուծումը ։– Քիչ բան ունիմ այս մարդուն աւելցնելիք։ Բանաստեղծ մը չէ, շինող մը չէ: Արտաքին յարաբերութեանց մարդ՝ չէ կրցած իր ժողովուրդին ալ սպասը ընել այն հեռահայեաց դարերու իջնող հայեցողութեամբ (contemplation), որով կ՚ուզենք զգեստաւորել մեր հին պատմութեան մէջ հովուապետները, Մեսրոպ, Սահակ, Օձնեցի, եւայլն։ Չեմ գիտեր ինչո՞ւ իր այնքան բարձր ու ազնիւ տուրքերէն Հայաստանեայց եկեղեցին չըլլայ շահած առնուազն Արեւմուտքի երկու մեծ եկեղեցիներուն բարեացակամութիւնը, իսլամ ծովուն մէջ նետուած մեր ժողովուրդին։ Կրնայ առարկուիլ, որ մեր թերութիւնները կան, որ կը վարեն մեզ՝ մա՛նաւանդ մեր մեծ անձնաւորութեանց ընդմէջէն։ Կրնայ ըլլալ։ Կ՚երեւակայեմք զինքը Հռոմի գահին վրայ։ Անոնց եկեղեցին հաւանաբար իր մեծագոյն պապերուն քովը դնէր անոր անունը։ Կը հաւատամ այս ըսածիս։ Իր դաւանաբանական գործէն անկարող եմ մասնագիտական տեսութիւն մը, հայ եկեղեցւոյ իմաստասիրութիւնը խտացնել – յիշել Շնորհալին – իր « Խորհուրդ »ներուն մէջ, որքանը թարգմանածոյ եւ որքանը ինքնագիր, չեմ կրնար վճռել։ Ըսի, թէ տրամաբանութիւնն էր տիրականը իր մէջ։ Այս վճիռը իր ոճին տպաւորութիւնն էր իմ վրաս։ Չեմ կարդացած իրմէ գրուածք մը, ուր մտածումը ինքնին պարտադրէր ինքզինքը՝ առանց հռետորութեան եւ զգայնութեան նպաստին։

Գործին տարողութիւնը կամ կշիռը: – Յստակ է, այդ զգայնութեան տեսակէտով, ժամանակին գերագոյն տագնապը, եկեղեցիներու միութիւնը – Շնորհալիով սկսուածը – որ կը շարունակուի իրմով, առանց լուծումի մը յանգելու։ Քաղաքական որոշ գունաւորում մը կայ այս մարդուն գործունէութեանը մէջ։ Իր նամակներն ու թուղթերը որոշ հասկացողութեամբ մը կը գոհացնեն մեր միտքը կիլիկեան եւ հայաստանեան ուղղութենէն։ Իշխաններ, եկեղեցականներ, սոսկական անհատներ, երբեմն հոգեկան դրուագ, բանաստեղծական որոշ զգացողութիւն – անտանելի տաղաչափ մըն է, երբ մուսաներուն բարբառը կը փորձէ, կարծես թէ իր ամբողջ զգայնութիւնը յատկացուցած է իր արձակին – թռիչք եւ երեւակայութիւն մանաւանդ՝ անձին իր շեշտը զայն կ՚ընեն ամէն ժամանակներուլ համար շահեկան մարդ։ Չմոռնալ, որ ամէն հալածուող մարդոց նման անոր յիշատակն ալ դեռ չէ հանգչած։ Անիկա մէկն է այն քիչերէն, որուն նուիրուած հատոր մը մէկ քանի յատկանիշները պիտի գտնէր հայ հաւաքական հոգեբանութեան։ Անոր մէջ զգացի մեր ժամանակներու անձնուէր եկեղեցականի մը կիրքն ու զգայնութիւնը։ Առանց վարանելու՝ կը յիշեմ հոս անունը Խրիմեանի։

Լեզու. – ԺԲ. դարու գրական վերանորոգումը – Արծաթի դար որակուած – արձակին վրայ է, որ երեւան կու գայ ամենէն  աւելի ուշագրաւ կերպով։ Ու այդ արձակին ամենէն մեծ գործաւորը առանց վարանելու կրնամ անուանել Լամբրոնացին։ Ըսի, թէ նախադասութիւնը մանուածապատ (torneux) էր, ըսել կ՚ուզէի, թէ կը մտածէր։ Ու երբ մտքի առջեւ ունենանք անհուն դժուարութիւնը մեր հեղինակներուն, Ե. դարէն սկսեալ, մտածման ատակ գործիք մը ճարելու, այն ատեն կը հասկնաք, թէ ինչ առաւելութիւն է իր մօտ այդ ամուր, հիմնականով պաշտպանուած ու աւելորդէն զերծ գործիքը, որուն մէջ երբեմն–երբեմն ժողովրդական տարրեր, գլխաւորաբար աշխարհաբարի յոգնակի մասնիկներ, բառեր, օտարների փոխադրումներ, ունին բանասիրական որոշ տարողութիւն։ Շատ շահեկան պիտի ըլլար իր թարգմանութեանց վրայ ուսումնասիրել լեզուի հարցը իր մօտ – այդ բանը ըրած են Վիեննացիները Ե. դարու հեղինակներուն, Դուրեան Սրբազան շատ՝ շահեկան բաներ ըսած է այդ թարգմանութեանց առիթով։ – Լամբրոնացիի թարգմանութիւնները հայոց հին լեզուին յեղաշրջումէն պատմող շատ մասնայատկութիւններ կ՚ենթադրեմ թէ կը ծրարեն։ Մեր բանասիրութիւնը պեղումի ընդարձակ դաշտ մը ունի այդ մարդուն գործէն:

Քիչ մը ծանրաշարժ, ոչ դաշն, նոյնիսկ անկիւնաւոր, չըսելու համար խորտուբորտ այդ լեզուն իր շունչովը, կառոյցովը, մտածումը նուաճելու յայտնի ջանքովը, զգացումներէ մթերեալ մշտագոյ ջերմութեամբ մը, մեր մշակոյթէն պահ մըն է։

Գործին տեղը մեր մատենագրութեան մէջ ։– Լամբրոնացի անոնցմէ է, որոնց անձը աւելի մեծ է, քան թէ իրենց գործը։ Այս վճիռը տարածել նաեւ մեր պատմութեան եւ գրականութեան ալ վրայ հաւասարապէս։ Անհամեմատ կերպով ժիր, անձանձիր գործունէութեան այս հսկան իր անունը մեզի հարկադրող բացառիկ գործ մը չէ կտակած մեր հին մատենագրութեան։ Ցաւ է անշուշտ այս դատաստանը։ Բայց չի դադրիր իրականութեան արձագանգը ըլլալէ։ Արդի սերունդը այդ մարդը պիտի չփնտռէ ճանչնալու համար Արծաթե դարու մեր գրականութիւնը։ Բայց պիտի սիրէ իր անզուսպ խառնուածքը, իր մշտագրգիռ անձնաւորութիւնը, հեռահայեաց իր ախորժակները, սուր, բիրտ իր եռանդը, կատաղութիւնը նոյնիսկ, բայց պիտի վարանի իր գործին առջեւ, որ թէեւ իբր քանակ ունի որոշ տարողութիւն, բայց իբր որակ եւ ընկղմի միջինին մէջ իր ժամանակին։ Ըսի, թէ բանաստեղծ մը չկար իր մէջ։ Ըսել կ՚ուզէի, թէ մեր ցեղին զգացման գոհարներէն պատահակի երեւցող փառքեր – կ՚ակնարկեմ Շարակնոց ի գոհարներուն – չպատուեցին իր յիշատակը իրմէ վերջ։ Երէկ կարդացի Աստուածածնայ վրայ իր ներբողեանը՝ վճռական դատումէ մը առաջ։ Խոր բեկում  մը առթեց ատիկա ու կարօտակի յիշեցի մեծ ճշմարտութիւնը, որով հայոց եկեղեցւոյ գրականութեան մէջ Աստուածածնայ նուիրուած ամէն պատառիկ առնուազն զգացմամբ, խորունկ մարդկայնութեամբ մը թրթռուն բանաստեղծութիւն մը կը պարունակէ – հրաշքը մեր « Մեծացուսցէ »ներուն – յիշեցի դարձեալ Բան ՁԱ. Նարեկին, Աստածածնայ հզօր մաղթանքը « Եւ արդ », – Լամբրոնացի իր այդ ընդարձակ ներբողին մէջ իր մերկութեան դժբախտ մեթոտն է, որ կ՚ուզէ իրագործել։ Ու նոր չէ, որ քննադատները – հիները այդ անունը իբրեւ մեկնիչ գործածեցին արդէն – դժբախտ ստեղծողներ, առնուազն անկարող պահանջկոտներ եղած են:

Իր անձէն դուրս, որուն կ՚երթայ իմ հիացումս, ունիմ գովեստի խօսք իր նախադասութեան գնացքին վրայ, որ իրեն պատկանելուն չափ՝ դարուն ալ նկարագիրն է։ Մեր լեզուն այդ շրջանին քաղաքական գործիք մըն է գրեթէ մեր գրողներուն ձեռքին տակ, ճկուն եւ կենդանի, իրաւ թերեւս Արեւմուտքի հետ շփման մէջ, թօթափած քիչ մը շատ նենգ ազդեցութիւնը յոյնին, որ քաղցկեղը եղաւ հայ գրականութեան ամբողջ դարեր, արգիլելով անոր կեանքը, թերեւս ազդեցութենէն ազատելով դարձեալ ասորա–արաբական ճնշումին, որ մեր միտքը նուաճուած պահեց։ 

Մատենագրութեան մէջ իր նեղ տեղը սակայն չէ դադրած խնդիր ստեղծելէ, մանաւանդ ԺԹ. դարուն հասկնալի նպատակներով, երբ մեր կաթոլիկ վարդապետները այդ մարդուն մէջ մեծ գրագէտ մը կը դաւանին։ Մեր սերունդը անոր անձը գնահատելէ ետքը, անոր գործը կը դարձնէ իր ժամանակի ընդհանուր միջինին։ Պիտի չկարդանք զինքը դժնդակ բախտին համար, որ կը սպասէ ամէն մեկնիչի։ Առանց ստեղծագործ արդիւնքի, մենք պիտի չզիջինք ոչ ոքի այն արդար փառքը, որուն իրաւունքը ունի ամենէն հասարակ քահանան, որ կը ստեղծէ։ Տարօրինակ է, որ մտածած չըլլայ գրականութեան մարդ մը, որ գիրը գործածեց իր համոզումներուն ի պաշտպանութիւն։ Տարօրինակ է, որ իր ժամանակի ամբողջ մշակոյթները հիմնովին վերծանած այս մարդը – կ՚ակնարկեմ լատին ու յոյն մշակոյթներէն իր հմտութեան – ֆրազի վայելչութենէ դուրս գան մը հասկցած չըլլայ։ Ներսէս Լամբրոնացի շատ գեղեցիկ հեքիաթ մըն է։