Հայ գրականութիւն

ԻԴ. ԴԱՍ
ԾԵՐՈՒԹԻՒՆԸ

Երեք ծերունիներ էին անոնք, ու, անյիշատակ [1] ժամանակներէ իվեր կը բնակէին գիւղին մէկ ծայրը, այն մենաւորիկ հին տունը որուն կարմիր գոյնը բորբոսած բալի [2] երանգներ առած էր հիմա։ Փեղկերը գոց էին միշտ, ու յարաժամ [3] գոց նաեւ յաղթական [4] դուռը իր երկաթեայ խոշոր գամերով ու մեծազանգուած ջախջախով [5] ». – դուռ ու պատուհան՝ վերջին մնացորդները հին բարքերու եւ հին ժամանակներու, երբ կեանքը՝ տան մէջ արգելափակ, դուրս նայելու կը վախնար [6], մինչ հիմա դուրս կը պոռթկայ անոնցմէ։

Ծերունիները այդ տանը յարմար բնակիչներն էին, ամէնէն պատշաճ նկարն այդ շրջանակին [7]: Ո՞րչափ ատենէ իվեր կը բնակէին հոն, ի՞նչ կ՚ընէին, ինչո՞վ կ՚ապրէին, — մութ խնդիրներ՝ որոնք ամէն մարդ ուզած կերպովը մեկնել կը ջանար ու չէր յաջողեր:

Կիրակիէ կիրակի կը տեսնէին զիրենք փողոցը: Նախ տանը էրիկ մարդը, երկար սեւ ճիւպպէ [8] մը հագած, որուն մէջ կը կորսուէր իր կունտ ու կլոր հասակը, մինչեւ ականջներուն կէսը ծածկած իր ֆէսով, որուն հնաւուրց անխախտ ձեւը փայտեայ կաղապարի [9] մը օժանդակութիւնը կը մատնէր. ոտքերը մէսթ [10] /104/ ու կաշիէ լայն կալօշ [11] ՝ քառակուսի ծայրով։ Ձեռքը ունէր միշտ երկայն համրիչ մը, դեղին սաթէ գնդակներով եւ սատափէ խաչելութեամբ մը [12] ։ Թեւին տակ հաստ [13] հովանոց մը։ Իր թոմթռկած այտերը կը կախուէին երկու քովէն, եփած հողի գոյն առած [14], իրարու վրայ բարդուող խորշոմներով։ Աչքը, խռուացեալ [15] գորշ յօնքերուն տակ կորսուած, կը պահէր ծանր ու դաժան արտայայտութիւն մը: Ճերմակ առատ պեխերը, երկու կողմէն վար դարձած, կիսաբոլորակ մը կը ձեւացնէին իր հաստ շրթունքներուն վրայ։

Ինք առջեւէն կ՚երթար, ետին ձգած իր երկու քոյրերը. երկու կոկիկ պառաւներ, իրարու քիթէն ինկած [16], երկուքն ալ պարզ ու վայելուչ կերպով հագնուած, — սեւ շրջազգեստ, գլուխնին սեւ քօղք մը ձգած, կռնակնին սեւ շալ մը։

Ու սրտայոյզ բան մը կար այդ երեք ծերունիներուն անցքին մէջ, կամացուկ քալելով տուներուն տակէն, ամէն քայլին ուշադրութիւն ընելով իրենց կոխած տեղին, միեւնոյն հեռաւորութիւնը պահելով միշտ իրարմէ, կարելի եղածին չափ թեթեւ կոխելով գետնին վրայ՝ ուշադրութիւն չհրաւիրելու ակներեւ [17] փափաքով մը: Անցորդները պատկառանքով կը դիտէին այդ կորաքամակ ծերունիներուն անցնիլը, գլուխնին վայրահակ, իբրեւ թէ հողը դէպ իրեն քաշէր զիրենք [18] ։ Փողոցին մէջ այդ խումբը տարօրինակ տպաւորութիւն մը կը թողուր. հին թանգարանի մը [19] պատէն վար առնուած ու կենդանացած պատկերի մը տպաւորութիւնը, վերկենցաղում մը [20] անհետացած սերունդի մը, մոռցուած բարքերու, սովորութիւններու, տարազներու, տեսակ մը յարութիւն՝ վաղընջուց քաղաքակրթութեան մը:

Եկեղեցիին մէջ իրենց տեղը անխախտ էր: Ժամկոչը ծերունիին ձեռքէն կ՚առնէր հովանոցը, ու կալօշները կը հանէր, ու մինտէր մը [21] առած, — նոյն մինտէրը տարիներէ իվեր — կը տեղաւորէր զանի աջակողմի գաւիթին [22] անկիւնը։ Կիները վերնատունը կ՚ելլէին, տոտիկ-տոտիկ, աղմուկ չհանելու ծայրայեղ մտատանջութեամբ մը, կանթեղին մէջ իւղ լեցնել կուտային՝ դրամը կամացուկ մը սահեցնելով ժամկոչին ձեռքը, առանց ուրիշէ տեսնուելու, ու կ՚երթային վանդակին առջեւ ծնրադրել իրենց մինտէրներուն վրայ:

Վերադարձը նոյն կանոնաւորութեամբ տեղի կ՚ունենար։ Ժամուն դուռը կեցող աղքատները վստահ էին որ երեքէն ալ զատ զատ պիտի ստանան իրենց կիրակնօրեայ բաժը… [23] ։

 

  (Աղաւնիներ)

ԼԵՒՈՆ ԲԱՇԱԼԵԱՆ [24]

 

 

/107/ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒՄ

(ՅԱՏԱԿԱԳԻԾ)

 

Ա.

 

1. Գրուածքին տեսակը: Պատկեր կամ պատմուածք։ Հոս առնուած է միայն մէկ մասը: Ատիկա նկարագրական էջ մըն է:

2. Մասերը։ Ա) — Արտաքին ներկայացում մը։

1. Տիպարներու

2. Վայրերու

3. Ներքնատունի

Բ) — Թիփիկ ներկայացում մը դարձեալ վերի տուեալներով։

Գ) — Մտածումի մասեր։

 

 

Բ.

1. Տիպարներ:

Ա) — Զգեստ

Բ) — ԴԷմք

Գ) — Շարժումներ

Դ) — Հոգեկանութիւն

Ե) — Կեանք ու կենցաղ։

2. Շրջանակ (décor)։

Ա) – Տուն

Բ) — Փողոց

Գ) — Եկեղեցի:

3. Մտածումի մաս:

Ա) — Բարքեր

Բ) — Ծերութիւն

Գ) — Պահպանողականութիւն։

 

Գ.

Արուեստ:

1. Իրապաշտութիւն

Ա.	Իրապաշտ արուեստը ամէնէն առաջ պարկեշտ գծագրութիւն մըն է։
Ա) – Գիծերու ցամաքութիւն
Բ)   — Գիծերու անհրաժեշտականութիւն
Գ) — Գիծերու յատկանշականութիւն
Դ) — Գիծերու խորունկ փորուածք

 

Բ.	Իրապաշտ արուեստը գոյներու պարկեշտ գործածութիւն մը կը պարտադրէ։
Ա) — Գոյնի հանդարտութիւն
Բ) — Գոյնի անհրաժեշտականութիւն
Գ) — Գոյնի հարազատութիւն
Դ) — Գոյնի ժուժկալութիւն
Ե) — Գոյնի հումութիւն երբեմն

 

 

Գ.	Իրապաշտ արուեստը ներքին կեանքին դէմ ալ կը տրամադրուի նոյն պարկեշտ լրջութեամբ։
Ա) — Զգայութեան տուրք
Բ)   — Զգացումի խորութիւն
Գ) — Յուզումի զօրութիւն
Դ) — Հոգեբանական յստակ կացութիւն՝
Ե) — Ոչ մէկ հռետորութիւն, ներքին ու արտաքին։

 

 

/108/ Այս բարակրաֆներէն մէկին միայն ընդլայնումը։ Առնենք Գ. ը։

Ա) — Զգայութեան տուրք: Բնութենէն տպաւորուելու եղանակն է այս որ մարդէ մարդ կը տարբերի։ Աշխարհէն զգայութիւններ ընդունելու համար մեզի չի բաւեր պարզ ձեւը: Երկար մարզանք ու դիտողութիւն անհրաժեշտ է որպէսզի կարողանանք զգայութիւններու խճող ցանցերէն զատել հիմնականը, լեցուիլ անով, ու անոր վաւերական զարկը, շրջապատը, անցման գիծը փոխադրել թուղթին։ Առաջին պայմա՛նը՝ իրապաշտ եղանակին։ Ասով է որ տափակութիւնը կը խնայուի ու կը հեռացուի: Վասնզի միտքը միշտ կ՚ախորժի իրական յօրինումէն ուր կրկնութիւն տեղի չունենայ։

Բ) — Զգացումի խորութիւն։ Մեր զգացական կեանքը ամէն ատեն նոյն ուժգնութիւնը չունի։ Երբեմն կ՚անցնինք բազմատեսակ զգայութիւններու մէջէն, առանց որ ատոնք տպաւորեն մեզ։ Արուեստի երթալիք ամէն զգացում պէտք է անցած, վեր ըլլայ այս տարրական վիճակէն։ Ու ատոր հասնելու համար միշտ ինչ որ ըրինք զգայութեանց համար, պարտաւոր ենք ընելու զգացումներուն համար ալ: Պէտք է մեկուսացնել զգացումը, որ կը խորանայ, կը ծանրանայ ու երբ մեր տողերուն կուգայ, արդէն գիտէ ինքզինքը պարտադրել։ Վերի կտորին մէջ միակ զգացում մըն է տիրականը, բայց իր ճնշումը կը զգանք հատուածին ամէնէն հեռակայ մասերուն մէջ անգամ։ Շատցուցէք, չափազանցեցէք այդ վիճակը, այլեւս ձեր արուեստը դուրս կ՚ելլէ իրապաշտ կալուածէն։

Գ) — Յուզումի չորութիւն: Յուզումը հազուադէպ է ինչպէս կեանքի նոյնպէս արուեստին մէջ։ Բայց արուեստին հիմնական նպատակը այդ ցանցառ վիճակները արտադրելն է: Իրապաշտ է յուզումը երբ առանց դուրսէն ազդեցութիւններու, ինքն իրեն կը բխի դէպքերէն ու անձերէն: Իրականութեան արու անդրադարձը՝ որ մինակը կը բաւէ երբեմն քան ծեքծեքումով, շարժումներով, չափազանցումներով, իրագործուած յուզական վիճակ մը։ Առանց արցունքի կարելի է հասկնալ դէմքի մը վրայ ներքին ողբերգութիւնը գուցէ աւելի խոր, քան երբ արցունքը աւելնար այդ տպաւորութեան յառաջ գալուն։

Դ) — Իրապաշտ արուեստը տրուած հոգեբանական վիճակէ մը կ՚առնէ անոր կարելիութիւնը: Որչափ պարզ ըլլայ կացութիւնը, այնքան խոր պէտք է տրուի ան։

Ե) — Ա՛լ չենք խօսիր արուեստական այն միջոցներուն վրայ որոնք գրելու գիտութեան թարմատար միջոցներէն կը մնան:

 

ՀՐԱՀԱՆԳՆԵՐ

 

1. Բաղդատել՝ Կամսարականի, Հ. Ասատուրի, Բաշալյանի ընդունակութիւնները.

1. Արտաքին աշխարհը

2. Մարդու մը ֆիզիքականը

3. Կենդանագիր մը իրացնելու տեսակէտէն:

 

/109/ 2. Ամփոփել դասը առ առաւելն հինգ տողի մէջ։

3. Հանել դասին մայր մտածումը:

 

ՇԱՐԱԴՐՈՒԹԻՒՆ

Արդի բնակարան մը

 

Թելադրութիւններ:

1. Դիրք, թաղ։ (Փողոցը՝ երբ անհրաժեշտ կը կարծէք)։

2. Շրջապատ (գետին, պարտէզ, տուներ)։

3. Առաջամաս (պարտէզ, սալարկ, ածու, կողմնակի հովանոցներ (pavillon) եթէ կան)։

4. Շէնքին ճակատը: (Ոճ, գոյն)։

5. Արտաքին տպաւորութիւն (շահագործել կեանքին ալ տուած ծանօթութիւնները)։

6. Ներքին նկարագրութիւն (եթէ պատեհութիւն ունեցած էք տեսնելու)։

 

Ա.

Նկատի ունենալ.

1. Իրականութիւն։

2. Երկար ու մանրամասն թափանցում:

3. Ժուժկալութիւն։

4. Մարդերն ու նիւթը իրարու մօտ բերելու փորձեր։

5. Որոշ տունի մը վրայ հիմնուիլ:

6. Տնեցիներուն ճաշակներուն եւ սովորութեանց բարձրանալ։

 

Բ.

Երեւան հանել.

1. Ցեղային գիծեր. (հայ, թուրք, եւրոպացի, հրեայ, արաբ տարբեր ճաշակ ու տուներ ունին)։

2. Բաղդատել քանի մը ճաշակներ։