Հայ գրականութիւն

/27/

Է. ԴԱՍ
ՕՀԱՆ ՐԷԻԶ

Օհան Րէիզի [1] մայրը սեւ հագուստները կը հագնի եւ Աք-Սարայ [2] թաղը կ՚երթայ: Կը մտնէ Եշիլ-Թուլումպա փողոցը եւ խրճիթի մը դուռը կը զարնէ, սիրտը յուզմունքով փոթորկած:

— Ո՞վ ես, կը հարցնէ պառաւ մը՝ աչքերը արցունքէ ուռած ու կարմրած: Ի՞նչ կ՚ուզես ինէ:

Հայուհին անոր ոտքը կը նետուի, եւ կ՚ըսէ հեծեծագին.

— Մայր մ՚եմ ես, քեզ չափ դժբախտ: Իմ զաւակս դիպուածով սպաներ է քու զաւակդ: Գթա մեզ, եւ մի՛ պահանջեր իր գլուխը: Ընդունէ հարիւր ոսկիի տուգանք մը, մեր յաւիտենական երախտագիտութեանը հետ:

— Դու զաւկիս դահիճին մայրն ես, եւ կը յանդգնիս տունս ո՜տք կոխել: Դո՛ւրս կորսուէ, կեավուր շուն: Եթէ ծեր ու տկար չըլլայի, ճիտդ պիտի նետուէի ու, կոկորդդ երկու մատովս պիտի ճզմէի:

— Գթութի՜ւն, ի սէ՜ր Ալլահի:

— Դո՜ւրս կորսուէ, Սատանի՜ ձագ։

Եւ, մոլեգին, կից մը տալով վռնտեց արտասուաթոր մայրը:

Դատը յաջորդ օրը տեղի պիտի ունենար: Մայրական սէրէն մղուած, Հայուհին կը քաշկռտուի կ՚երթայ մինչեւ դատարանին դուռը, աւելի մեռած քան կենդանի։ Երբ զոհին մայրը կը հասնի, անոր ոտքը կը նետուի եւ աղեկէզ ճիչ մը կ՚արձակէ.

— Գթութի՜ւն: Շնո՜րհ, Բատիշահի՜ն [3] արեւուն։

– Ի՜նչ, կը պատասխանէ արհամարհոտ, Թրքուհին. դո՞ւ ես նորէն, կեավուր շուն:

Կը թքնէ վրան ու դատարանին սեմէն կ՚անցնի թեթեւոտն, իր ատելութեամբը երիտասարդացած:

Գատին [4] կը սպասէր անոր, խոստացուած կաշառքը շահելու անհամբեր:

— Տիկին, կ՚ըսէ անոր, զաւկիդ սպանչին մայրը յանձն կ՚առնէ հարիւր ոսկի տուգանք մը վճարել քեզ՝ եթէ հրաժարիս Օհան Րէիզի գլուխը պահանջելէ։ Շէրիի [5] սրբազան օրէնքին համեմատ, կատարելապէս ազատ ես այդ առաջարկն ընդունելու:

/28/

Ոճիրը կանխամտածուած չէր. պարզապէս արդիւնք է դիպուածի, ճակատագրի: Ի՞նչ է որոշումդ:

— Էֆէնտիմ, կը պատասխանէ Թրքուհին նուրբ այլ վճռական ձայնով, քանըմա քան իստէրիմ (Տէր, արիւնիս տեղ արիւն կ՚ուզեմ)։

— Տիկին, ոճրագործը երիտասարդ է. մայր ունի։ Գթա անոնց, եւ ընդունէ տուգանքը։

— Էֆէնտիմ, քանըմա քան իստերիմ։

– Տիկին, դու աղքատ ես, մէկ ստակ չունիս։ Հարիւր ոսկին մեծկակ գումար մըն է: Ընդունէ, եւ Ալլահին յանձնէ յանցաւորը պատուհասելու գործը, վերջին դատաստանին օրը։

— Էֆէնտիմ, քանըմա քան իստերիմ:

Մօրը յամառութիւնը ի դերեւ հանած էր դատաւորին ճարտարութիւնը: Սա՝ մահուան վճիռն արտասանեց, քիթին տակէն մրմռալով:

— Անպիտա՜ն կնիկ, յիսուն ոսկիս գողցար։

Կինը մեկնեցաւ դատարանէն, ժպիտ մը շուրթերուն վրայ. իր առաջին ժպիտը՝ սիրելի զաւկին մահէն ի վեր։

Օհան Րէիզ անհոգութեամբ իմացաւ իր դատապարտութեան լուրը, եւ բանտապետին յայտնեց թէ պատրաստ էր մեռնիլ: Այս վերջինը բարի ծերուկ մըն էր, թէեւ նախկին Ենիչէրի [6] ։

— Որդեակ, ըսաւ անոր, կը գթամ երիտասարդութեանդ ու կը հիանամ արութեանդ [7] վրայ։ Գարա Օսման [8] ազդեցիկ բարեկամներ ունի, եւ ոչ մէկ քրիստոնեայ պիտի կարենայ քեզ ազատել։ Փրկութեան մէկ միջոց միայն կը մնայ քեզ. ընդունէ մահմետական կրօնը եւ կը թողում որ փախչիս բանտէն:

— Շնորհակալ եմ հոգածութենէդ, կը պատասխանէ քրիստոնեան: Այլ չեմ կարող ընդունիլ առաջարկը, քանի որ հայ եկեղեցւոյ ջրհանկիրն [9] եմ ես։

Մին այն բազմաթիւ Հայերէն, որոց բարիք ըրած էր դատապարտեալը, միջոցը գտաւ իրեն հետ տեսակցելու: Ենիճէի [10] ծխախոտ նուիրեց անոր, եւ, ծեր բանտապետին առաջարկը լսելով, ջերմօրէն յորդորեց իր բարեկամը որ ընդունէր զայն, իր կեանքն ազատելու համար:

— Պարզապէս կեղծիք մը պիտի ըլլայ այդ, ըսաւ անոր, պատերազմական հնարք մը: Ձեւակերպութիւնը կատարուելուն պէս, կծիկը կը դնես այս անիծուած երկրէն ու կ՚երթաս Էջմիածին, ռուսական հողին վրայ, ուր մահմետականութենէ հրաժարելով մեր Եկեղեցւոյ գիրկը կը վերադառնաս։

/29/ — Այո, այլ ի՞նչպէս կրնամ ուրանալ Քրիստոսը, ե՛ս՝ հայ եկեղեցւոյ ջրհանկիրը:

Թուրքերը որոշած էին յանցաւորը կախել Սէրասքէր-Գաբուսիի [11] հրապարակին այն հսկայ թթենիէն, որ դարերէ ի վեր կախաղանի տեղ կը ծառայէր, եւ որ՝ իր բունին շուրջը՝ չորցած տերեւներէ աւելի մարդկային գլուխներու իյնալը տեսած է: Կիրակի օր մը ընտրեցին, քրիստոնէից դէմ իրենց ատելութիւնն աւելի շեշտելու համար: Գարա Օսմանի մայրը, ժամանակին լուր առնելով, կը հասնի իր մահմետական դրացուհիներուն հետ. գետնին վրայ գորգ մը կը փռեն, չարաշուք թթենիին դիմացը, եւ, ծալապատիկ նստած, կը սկսին ուրախ զուարթ ճաշակել այն կաղամբաթթուն զոր պղինձէ ամանով մը բերած էին: Ամէն դասակարգէ Թուրքերու ահագին ամբոխ մը անհամբեր կը սպասէր այն կեավուրին գալուն որ յանդգնած էր ձեռք վերցունել ճշմարիտ հաւատացեալի [12] մը վրայ։ Հոն էր նաեւ Սամաթիայի [13] հայ եկեղեցւոյ ջրհանկիրներուն սգաւոր խումբը:

Վերջապէս կը բերեն Օհան Րէիզը: Նիհարցած ու ծերացած կ՚երեւի, այլ ոստիկաններուն միջեւ կը քալէ անվեհեր: Բանտապետը հարկ չէ դատած կապկպել զայն, վստահ թէ ան շատ հպարտ էր փախչիլ փորձելու համար։

Հայը խուժանին վրայ կը պտտցունէ իր նայուածքը: Կը ճանչնայ իր ընկերները, որոնք արցունքնին կը սրբէին իրենց բռունցքներով: Կ՚ուզէ վերջին անգամ ցոյց տալ անոնց թէ որքան կ՚արհամարհէր մահը: Ինքնակամ կը բարձրանայ թթենիին տակ դրուած աթոռակին վրայ, վիզը կ՚անցունէ չուանը, եւ կից մը զարնելով կը տապալէ աթոռակը, գոչելէ յետոյ իր ստենտորեան [14] ձայնով.

— Էրմէնի քիլիսէլի, պապա՜մ [15]:

 

(Արեւելեան Վիպակներ)

ՄԻՆԱՍ ՉԵՐԱԶ [16]

 

ՎԵՐԼՈՒԾՈՒՄ

(ՅԱՏԱԿԱԳԻԾ)

1. Կտորին տիպարները։

Ա) — Երկու մայրերը:

Բ) — Ջրհանկիրը:

Գ) – Բանտապահը:

2. Երկու մայրերէն որո՞ւն գծագրութիւնը ձեզի կը թուի աւելի յաջող: Պատճառները ձեր դատումին։

/32/ 3. Դատաւորին ուրուագիծը. (ինչո՞ւ չէ ամբողջացուցած զայն հեղինակը)։

4. Կրօնափոխութեան առաջարկը ու ասոր առաջ բերած հակազդեցութիւնը. (երեւոյթին մէջ ի՛նչ ընդհանուր գաղափար կը հաստատէք)։

5. Որո՞նք են այն տարրերը որոնք կտորին մէջ նշաններ են՝

Ա) — Հայեցիութեան:

Բ) — Բարքի։

Գ) — Հոգեկան արիութեան։

Դ) — Զուսպ յուզումի։

Ե) — Վայելուչ արտայայտութեան։

6. Այս կտորը վերջին մասն է նորավէպի մը։ Նորավէպէ մը պահանջուած գլխաւոր առաքինութիւնները,

Ա) — Արագութիւն:

Բ) — Ժուժկալութիւն:

Գ) — Պարզութիւն:

Դ) — Աշխուժութիւն:

Ե) — Յուզում:

Զ) — Որոշ չափով բարք, մտայնութիւն:

Է) — Շրջանակ:

Ը) — Մարդեր, ասոնց արտաքին գիծերուն հետ հոգիին ընդհանուր ըմբռնողութիւնը։

Թ) — Գոյն, (տեղական կամ ոչ)։

Կա°ն ասոնք այդ պատառիկին մէջ։ Օրինակներով հաստատել ձեր դատաստանները:

7. Ի՞նչպէս կ՚արդարացնէք կտորին մէջ գոյ թուրքերէն բառերը, նախադասութիւնները։

8. Ո՞ր պէտքին կը համապատասխանեն յատուկ անունները։ (Պատառիկէն պէտք է ելլել ամբողջ վիպակին: Այն ատեն այդ անուններուն դերը կ՚ստանայ իր իմաստը):

9. Հոգեբանութիւն (ինչո՞ւ ուրուային է անիկա թուրք կնոջ մօտ: Ինչո՞ւ՝ ոչ-ամբողջ հայ մօրը մէջ։ Ինչո՞ւ կատարեալ՝ հերոսին կարճ տողերուն մէջ)։

 

ՇԱՐԱԴՐՈՒԹԻՒՆ

Պատմութիւն մը

Զոր պիտի լսէք ձեր մեծերէն, աւելի՝ մեծ մայրիկէն, ծերերէն: Անընդունելի է գիրքէ վերցուած, յարմարցուած ամէն պատմում։ Հէքեաթ մը, օր մը պատահած եղելութիւն մը որ ձեզի կը մատուցուի մեծերուն բերնով, միշտ իր մէջ ունի ազգային տարր: Ձեզմէ ուզուածը այդ հայեցի մասն է ամէնէն շատ զոր գիրքերը չեն կրնար տալ:

Ամէնէն դժուար մասը այդ պատմումը մաքրելն է անխուսափելի տափակութենէն որ ժողովրդական զրոյցներունն է յաճախ: Երկրորդ վտանգը՝ անոնց լերկութիւնը ամէն տեղական գոյնէ, նկարագրէ: Պիտի պայքարիք առաջին վտանգին դէմ՝

/33/ Ա) — Լեզուն մաքրելով, պարզելով։ Բառերը ընտրելով իրենց ամէնէն գունաւոր ու կենդանի արտայայտութեանց մէջ։ Մի՛ ըսէք «մարդ մը կը ճամբորդէր կիզիչ արեւի մը տակ, քրտինքէն ողողուած», այլ՝ «մարդը կը քալէր: Արեւը տաք էր վրան ու առջին։ Ու թաց էր անոր ճակատը»: Այս օրինակը ոչինչ ունի վճռական, բայց ձեզ կը զգուշացնէ clichéէն:

Բ) — Խուսափելով կրկնումէ, կուտակումէ, վերադարձէ, ճապաղումէ, մանաւանդ ոչ անհրաժեշտէն: Անցեալ կատարեալին գործածութիւնը ճշմարիտ աղէտ մըն է։ Ծանրացէք ներկայով արտայայտութեան։ Անցեալ անկատարը դարձեալ քիչ յանձնարարելի է:

Պիտի խուսափեք երկրորդ վտանգէն՝

Ա) – Պատմութիւնը զետեղելով որոշ գետինի մը վրայ, զոր կրնանք օր մը ճանչցած ըլլալ: Որ մօտիկ կրնայ ըլլալ ձեր օր մը տեսածին:

Բ) – Զատելով այն գոյները, բառերը, շարժումները որոնք մարդ մը կը զատեն ուրիշէն։

Գ) — Զարգացնելով գործողութիւնը, զգոյշ գնացքով մը։

Ձեր պատմութիւնը անշուշտ ինք իր մէջ կ՚ունենայ իր գոյութեան արդարացումը: Աշխարհին մէջ խոտի ծուէնն անգամ անօգուտ չէ որպէս զի անօգուտ ըլլայ մեր մեծերուն կողմէ հնարուած պատմութիւն մը: Կ՚ըսեմ այսպէս, վասնզի մեր ժողովուրդի հոգեբանութեան որոշ մէկ՝ մասը իր բերանացի պատմումներուն է անցած։

Վախցէք գիրքի մօտենալէ։ Ձեր ըրածը ողորմելի գրչութիւն մը կ՚ըլլայ։