Հայ գրականութիւն

[1]       Դու = Անձնական դերանուն, գրաբար։ Աշխարհաբար ձեւն է դուն։ Խրիմեանի լեզուն շատ տեղեր կը զարտուղի արդի աշխարհաբարէն։ ԹԷ՛ գրաբարի ոճեր, նախդիրներ, հոլովներ, խոնարհում, թէ՛ գաւառական արտայայտութիւն, ասութիւններ ազդած են անոր լեզուին:

[2]       Պճնին = զարդարուին։ Ճիշտը՝ պճնուին։ Խրիմեան անտարբեր է քերականական խստապահանջ ճշդութեան։

[3]       Ուռճանալ = զօրանալ, աճիլ։

[4]       Ատոք = լեցուն ցորենով: Երբեմն` փոխաբերաբար։ Հականիշ` ազազուն, վտիտ։

[5]       Տէրութիւն = պետութիւն: Նաեւ՝ պաշտպանութիւն։

[6]       Տասանորդի տուրք: Այն տուրքը զոր Թուրք կառավարութիւնը կը գանձէր երկրին ներքին բերքերէն, 1/10 համեմատութեամբ: Ասկէ՝ տասնորդ կամ տասանորդ։ Խրիմեան արդար կ՚անուանէ այդ տուրքը անշուշտ մտքին մէջ ունենալով տուրքերու ուրիշ դրութիւն մը ուր ամէն ինչ ձգուած էր հարկահաններու խղճմտանքին։

[7]       Պարտատէր = ա՛ն՝ որուն պարտական ենք: Վերջին դարուն մեր երկրին տնտեսական վիճակը այնպէս ձեւ մը առած էր որ մեր գիւղացին ստիպուած էր միշտ պարտքով ապրիլ։ Պարտատէրը կարեւոր դէմք մըն էր գեղերուն մէջ։

[8]       Տոկոսիք = պարտքով ճարուած դրամին համար վարձք: Խիստ ու չափազանցուած ձեւը՝ վաշխ, ուրկէ վաշխառու։ Տոկոս կը գրուի նաեւ տոկոսի ձեւով՝ ուրկէ տոկոսիք յոգնակին:

[9]       Էլ = ալ

[10]     Բաժին = բաժ եւ ին տարրերէն։ Բաժ՝ նաեւ բաշխ, բագ. պարսկերէն՝ ծանօթ իմաստով: Ին` մասնիկ (մութ = մթին)։ Քերթուածին յիշած բաժինները ճշդութեամբ կը տրուին: Կը պատահի որ մշակը կալէն շատ քիչ բան, հազիւ մինչեւ ձմեռնամուտ ապրուստ մը յաջողի փոխադրել իր հիւղակը: Բայց ատիկա պատճառ չէ որ անիկա հրաժարի աղքատներուն բաժինէն: Շատ տեղ գիւղացին իր գնումներուն տարեհաշիւը կալի վրայ կը կարգադրէ ապրանքով։ Բաղնեպանը, սափրիչը, նպարավաճառը, քահանան, ժամկոչը, հարկահանը բոլորն ալ կալ կը ներկայանան իրենց պարկերով։

[11]     Ընտանեաց = Խրիմեան շատ կ՚ախորժի գրաբար այն հոլովումներէն որոնք կրօնական ընթերցումներու միջոցով իջած են խօսուած լեզուին։

[12]     Ճարակ = ուտելիք: Ճարակել՝ յատուկ է անասուններուն, կրակին եւ այլն: Մարդոց համար չենք գործածեր:

[13]     Նահապետ = նաhի (= երկիր) պետ: Ցեղախումբերու պետին կը տրուէր այս անունը: Բարութեան, հին պարզ կեանքին ցոլքերը կը մնան բառին մէջ։

[14]     Պապ = մեծ հայր, նաեւ՝ հաւ։ Երբեմն նախնիք: Հականիշ` մամ, մեծ մայր, հանի:

[15]     Շինական = շէն՝ մեծ գիւղ, աւան (հին լեզու): Շինական՝ շէնի բնակիչ:

[16]     ԽՐԻՄԵԱՆ. Մեր մեծ կաթողիկոսներէն մէկը։ Ժողովրդական դէմք, սովոր են զինքը կոչել Հայոց Հայրիկ։ Գեղացի վարժապետ՝ կը մտնէ եկեղեցական ասպարէզ, կնոջը մահէն ետքը։ Գործունեայ ու խանդավառ, կ՚աշխատի լուսաւորել գաւառի հայութեան կեդրոնը՝ Վանը, հիմնելով հոն տպարան, թերթ, դպրոց։ Կը գործէ նոյն ոգիով Տարօնի մէջ։ Պոլիս կ՚ընտրուի պատրիարք։ Յետոյ կը հրաժարի։ Քաղաքական պատճառներ Երուսաղէմ կ՚աքսորեն զինքը ուրկէ կ՚երթայ Էջմիածին իբր կաթողիկոս։ — Բացի քաղաքական գործունէութենէն, Խրիմեան ունեցած է նաեւ գրական օգտաւէտ աշխատանք։ Հրատարակած է հանդէսներ, գիրքեր: Վերի ոտանաւորը առնուած է «Պապիկ եւ Թոռնիկ» գրքոյկէն ուր իր մեծ փորձառութենէն եւ գիւղական կեանքի պաշտամունքէն կը խօսի։ Իր ոճը եղած է պարզ, ժողովրդական, ինքնատիպ: Ահա նմոյշ մը անոր արձակէն. —

[17]     Իմաստասէր = փիլիսոփայ։ Այսպէս անուանուած է մեր մէջ 1860-ական թուականներուն գործող ու գրող մտաւորական մը` Խաչատուր Միսաքեան (1815-1891), որ պահ մը առանձնական կեանք ունեցած է Փարիզ, եւ որուն ուղղուած է ներկայ նամակը:

[18]     Բանիւն Աստուծոյ = Աստուծոյ խօսքովը: Ակնարկութիւն Յիսուսի խօսքին որով մերժեց Սատանային հրաւէրը անապատի քարերը հացի փոխելու համար. «Ոչ միայն հացիւ կեցցէ մարդ, այլ եւ բանիւն Աստուծոյ» (Մատթ. Գլուխ Դ. )։

[19]     Երկասիրութիւն = երկ՝ գործ: Աշխատութիւն (մտաւոր) առաջ բերել: Երկասիրող՝ հեղինակող։

[20]     Հանճար = այս բառը շփոթուած է տաղանդին հետ: Արտակարգ իմացականութիւն է հանճարը՝ որ չկոխուած ճամբաներէ՝ կը հասնի նոր աշխարհներու: Տաղանդը ստացական է եւ ընդոծին։ Յարատեւ աշխատութիւնը ի վերջոյ տաղանդի կը փոխուի երբ մենամոլութեան մէջ չընկղմի:

[21]     Դիոգինէս = Յոյն իմաստասէր. նշանաւոր իր կենցաղովը՝ ուր մարմինին պահանջները իջեցուած էին ամենախոնարհ չափերու: Կ'ապրէր կարասի (տակառ) մէջ, ջուրի գաւաթ մը միայն ունենալով։ Աղեքսանդրին իր պատասխանը՝ «մէկդի կեցիր արեւս չխաբանելու համար», եւ ցորեկով, վառուած լապտերը ձեռքը Աթէնքի փողոցներուն մէջ մարդ փնտռելը, անցած են ժողովրդական բարբառին:

[22]     Բնակաuնունդ = բնականութիւն՝ հին լեզուի մէջ ազգականութիւն։ Բնակաuնունդ՝ ընտանիքի սիրով սնուցանող: Հայրենի երկիրը այդ ձեւ կ՚ապրեցնէ իր զաւակները։

[23]     Հին հարք = եկեղեցւոյ առաջին դարերու սրբազան հայրերը որոնք կ՚ապրէին մեծ ճգնութեամբ եւ աղօթքներով։ Հայրապետները գործօն կեանքին մասնակցելով է որ կը տարբերին այս հայրերէն։

[24]     Պաղեստին = Սուրիոյ հարաւը նեղ երկրամաս Անապատին եւ Միջերկրականի մէջտեղը: Հրեաներուն հայրենիքը: Մայրաքաղաքն է Երուսաղէմ:

[25]     Ժուժել = դիմանալ, հանդուրժել։ Վակժուժել՝ բռնանալ։

[26]     Անհնարին = չափազանց. ունինք նաեւ կարի, յոյժ:

[27]     Խորենացի = հեղինակ՝ նշանաւոր «Հայոց Պատմութեան» մը: Իր կեանքէն Խրիմեան կը շահագործէ այն աւանդութիւնը որուն համեմատ՝ Հայերը «անսիրող իմաստութեան» ինչպէս անցեալին (այդ արհամարհանքն է որ առանց դիւանի ձգած է մեր թագաւորները), նոյնպէս եւ այդ ատեն կը հալածեն զարգացած եկեղեցականները՝ Մովսէս կ՚ստիպուի փախչիլ ու ջաղացպանութիւն ընել:

[28]     Խորենացի = հեղինակ՝ նշանաւոր «Հայոց Պատմութեան» մը: Իր կեանքէն խ րիմեան կը շահագործէ այն աւանդութիւնը որուն համեմատ՝ Հայերը «անտիրող իմաստութեան» ինչպէս անցեալին (այդ արհամար հանքն է որ առանց դիւանի ձգած է մեր թագաւորները), նոյնպէս եւ այդ ատեն կը հալածեն զարգացած եկեղեցականները՝ Մովսէս կ՚ստիպուի փախչիլ ու ջաղացպանութիւն ընել:

[29]     Սիրեմ զքեզ = մեր «սիրելիս»ը։

[30]     Աթէնք = Խորենացի ինքզինքը Աթէնք ուսած կը ներկայացնէ: Աթէնքը այն ատեն իմաստութեան մեծագոյն քաղաքն էր։ Խրիմեան Բարիզը կը նոյնացնէ Աթէնքին հետ։

[31]     Ծաղկոցաձոր = Արարատ նահանգի մէկ գաւառը: Հինին մէջ՝ Վարաժնունիք: Հրազդան գետին աւազանն է: Նշանաւոր՝ իր ծաղիկներով։ Երեւանի ամարանոցը։ — Այս կտորին մէջ՝ անունն է հանդէսի մը զոր Խ. Միսաքեան մտադրած էր հանել եւ որուն միայն ծանուցումը տպուած է:

[32]     Անի = 1 ^օ Կամախի մօտ ամրոց մը 2 ^օ Շիրակայ նահանգին մէջ նշանաւոր ամրոց որուն ճակատագիրը եղած է մեր պատմութեան ամէնէն փառաւոր, նոյն ատեն ամէնէն տխուր երեսներէն մէկը: Նախապէս դամբարան Արշակունիներու, յետոյ մայրաքաղաք Բագրատունիներու Հարստութեան։ Միջին դարու մեր ճարտարապետութեան մեծագոյն ճիգն է ան։ Իր աւերակները առիթ տուած են լուրջ ուսումնասիրութեանց եւ հայ ճարտարապետական արուեստի մը յղացքին։

[33]     Վասպուրական = հայ աշխարհին կարեւոր կեդրոններէն մէկը, Վանայ Ծովին եւ Տարօնի մէջտեղը:

[34]     Վարագ = Վանայ ծովը շրջապատող ամէնէն նկարչագեղ գագաթներէն մէկը, որ մեր պատմութեան մէջ սրտառուչ աւանդութեան մը հետ կապուած կը մնայ (Վարագայ Խաչ)։ Խրիմեանի երիտասարդութեան՝ վանքը ունէր շատ յառաջադէմ վիճակ՝ կրթական, տնտեսական, կրօնական։ Անոր որբանոցին մէջն է որ ուսում է առած մեր գրականութեան անմահ դէմքերէն մէկը` Սրուանձտեանց։

[35]     Տարօն = արդի Մուշի դաշտը: Կրօնական կեդրոն հին հայերու։

[36]     Գլակայ մենաստան = Գլակ անունն է ասորի վանահայրին որուն յանձնուեցաւ Ս. Կարապետի անունով կառուցուած նոր մենաստանը, (Դ. դար), տեղին վրայ այն մեհեաններուն ուր կը կատարուէր Դեմետրի եւ Գիսանէի պաշտամունքը: Մուշու Սուլթան Ս. Կարապետ կը կոչուի այդ Լուսաւորչի օրէն շինուած վանքը: Քարկէ լերան մէկ կողին։ Ըսուած է նաեւ Իննակնեան, ինը ակով աղբիւրներու գոյութեան պատճառով։ Հեթանոս հայութեան մեծագոյն ուխտատեղին էր: Նոյն նկարագիրը պահեց նաեւ Քրիստոնէութեան մէջ ալ։

[37]     Եղիշէ = կրտսեր թարգմանիչներէն, գրած է Վարդանանց պատերազմը:

[38]     Մրմունջ կարդալ = մեղմ երգելու իմաստով։

[39]     Եզնիկ = Կողբացի ըսուածը, որ Պոլիս կատարելագործեց իր ուսումը եւ զբաղեցաւ թարգմանութեամբ (Ե. Դար)։ — Իր գիրքը՝ Եղծ Աղանդոց, հին հայերէնի ամէնէն հարազատ վաւերագիրն է։

[40]     Այս կարգի երգեր յաճախադէպ են 1850էն ասդին: Երբեմն զգացում եւ երաժշտութիւն յարմարած են իրարու եւ երգը ապրեցուցած: Գրեթէ միշտ ուռուցիկ հիւսքով եւ մուրացիկ եղանակներով՝ մեր հայրենասիրական երգահանութիւնը շատ վար կը մնայ մեր ժողովրդական բանաստեղծութենէն եւ երաժշտութենէն։

[41]     Դրախտ = պարտէզ (յիշել Ս. Գիրքին մէջ Դրախտին աւանդութիւնը), Հայերը միշտ պարծենցած են Դրախտն իրենց երկրին մէջ ունենալու:

[42]     Երկնից ճարտարապետ = Ինքնատիպ բացատրութիւն՝ Խրիմեանի նախասիրածներէն, որոնք պատմութեան կը կռթնին ու պատկեր կը շինեն: