Ամենայն
փոստի
թուղթ
քոյ
անխափան
ընկալնում
ընդ
տէր
Ստեփանոս
աւ.
քահանայի
գրոյն,
որոց
վասն
մատուցանեմ
զիմ
յատուկ
շնորհակալութիւնն:
Անցեալ
ամսոյ
25-ին
պատասխան
եղեւ
ի
նորին
կայսերական
Մեծութենէ,
առ
Եփրեմն
եւ
առ
իս,
դարձուցանել
նմա
յետս
զամենայն
ապերաղդութիւնս
զոր
մատուցեալ
էր
անուն
Յովսէփայ
եւ
իմ,
կայսրն
իբրեւ
անյարգի
համարեալ
եւ
անվայելուչ
կարգի
նորին
հրամայեաց
դարձուցանել
եւ
կրկին
չհամարձակեսցի
այսպիսի
անպիտան
բանիւք
ձանձրացուցանել
զկայսրն:
Իսկ
առ
մեզ
այսպէս
նորին
կայսերական
մեծութիւնն
լսէ
որ
ժողովուրդք
երկրիս
զնա
կամին,
եւ
ձեզ
վասն
բազմատեսակ
ծառայութեանց
ձերոց,
շնորհէ
ամ
յամէ
հազար
ռուպլի
ռոՃիկս,
որ
բենցի
կոչեն,
աւարտել
զշինութիւնն
Գրիգորիպօլի,
մնալ
կառավար
եւ
զննիչ
տպարանի.
այսու
լռեցաք,
բայց
Եփրեմն
եւ
իւրայինքն
ի
խոր
կործանեցան,
զի
խնդիր
նոցա
այն
էր,
որ
զիս
հանցեն
գլխովին
երկրէս,
որ
յայնժամ
որպէս
կամիցին,
այնպէս
շարժեսցին,
բայց
ո'չ
եղեւ
ըստ
կամաց
նոցա,
թէպէտեւ
ո'չ
գլխովին
ըստ
իմոյ
կամաց,
կայսեր
բոլորովին
հաւատարմացուցեալ
են
թէ
բնաւ
զԴաւիթն
ազգն
չկամի,
այլ
զԴանիէլն,
եւ
այսմ
զարմանալոց
էք
թէ
ընդէր
նոքա
սուտն
յառաջ
տանեն,
եւ
ես
Ճշմարիտն
ո'չ,
ընթերցիր
առ
այս
պատասխան
հոգտեմբերի
հնգէն
գրեցեալ
գիրս
առ
Գեւորք
Աղաեկեանն,
Աստուծոյ
օրհնեալ
կաթուղիկոսն
կողոպտեալ
արձակեաց
ինձ
այսր,
եթէ
ո'չ
իմ
երկրիս
որդ
գոլով,
զիա՞րդ
հնարէր
յաղթիլ
ի
ցոպռեկէն
այսմանէ,
ապա
բոլորի
պատՃառն
քիսակքն
են,
եւ
իմ
չքաւորութիւնն,
որ
աստ
ի
մեծ
քաղաքի,
հազիւ
զմեր
օրականն
գտանեմ,
ուր
գտցուք
աստ
եւ
անդ
ցրելոյ.
ես
մեղաւոր
չեմ,
որչափ
ունէի
չխնայեցի
մինչեւ
վերջինն
եւս
տալ.
իսկ
որ
չունիմ,
եւ
Աստուած
ոչ
կարէ
յինէն
պահանջել,
գուցէ
Աստուծոյ
կամքն
այսպէս
էր.
լսեմք
որ
եպիսկոպոսունքն
գան
մինչեւ
օրս
լսեմք,
եւ
ո'չ
տեսանեմք.
ես
գրել
էի
ի
Պօլիս
առաքել
աստ
այժմ
բան
չկայ,
զի
կայսեր
այնպէս
ծանուցեալ
են
որ
զոր
ինչ
Օսմանցոյ
տէրութիւնն
առնէ,
այն
ազգն
Հայոց
առնէ,
եւ
սմա
այն
ընթունելի
է.
թող
ուրեմն
նա
այդր
փութացուցանէ
զեպիսկոպոսունս,
եւ
այսր
բաւականին
դրամ,
որ
ես
աղքատութենէ
նեղեալ`
հարկիւ
հարկ
հեռանալ
աստի
պարտիմ,
եթէ
ո'չ
օգնեսցեն
ինձ,
Եփրեմին
ամենայն
կուսէ
լնուն
զգօգն,
իսկ
ինձ
եւ
ո'չ
դիան
մի,
միթէ
ըստ
ասից
առակին
եըխլան
դունեանըն
դիրեկի
պեն
օլաՃաղըմ,
թող
մի
անձն
ինձ
գործով
եւ
բանիւ
օգնական
լինէր,
եթէ
ես
անձնս
խնայէի
յայնժամ
մնայի
մեղադրելի,
երբ
մնացի
միայն,
եւ
ոչ
ինքն
Դաւիթն
փութայ
օգնել,
զինչ
արարից
ես,
ես
ամենայնի
անպարտ
եմ:
Տեղդ
ասէք
չորս
իշխանք
առնեն,
եւ
աստ
միմիայն
Եղիազարեանքն,
մնացեալքն
լռեն,
ուրեմն
եւ
նոքա
հաՃեալք
են
որ
լռեն.
թէպէտ
Ճշմարտութիւնս
իբրեւ
ղամպար
վառեալ
ի
ձեռիս
ամենայն
տեղ
մտանեմ
եւ
տեսանեն
թէ
արդարեւ
Ճրագ
է,
սակայն
ոսկոյ
զօրութիւնն
համակրական
ներգործութեամբ
սուտ
երեւոյթ
կերպաւորէ
Ճրագն,
ըստ
նմանութեան
գոլորշեաց
որ
երկինս
ցնդին,
եւ
ի
զօրութեան
արեգական
այրին
եւ
իբրեւ
աստեղունս
երկնից
թօթափին,
եւ
մեզ
երեւին
Ճշմարիտ
աստեղս
անկեալ,
այնպէս
եւ
կաշառօք
կուրացեալքն
թէպէտ
տեսանեն
ի
մեզ
զստոյգ
բանն,
սակայն
ի
ագահութեան
մօլօրին
եւ
ասեն
բարի
է
ապա
եւ
նոքա
այսինչ
ասեն,
մինչեւ
այնքան
կայսեր
զականջն
լցուցեալ
ունին,
որ
թէպէտ
ամենայն
Ճշմարտութիւնս
իմոյս
կողմանէ
ետես.
եւ
վարձատրութեան
եւս
արժանացոյց
իբրեւ
իսկական
հարազատս
իւր,
բայց
հակեալ
կողմանէ
ոչ
կարաց
դառնալ,
ասելով
թէ
ազգն
ասեն
ո'չ
կամին
զԴաւիթն,
ահա'
զինչ
արարից
այսու
առաւել:
Մարտիրոս
վարդապետի
արզայն
թէպէտ
ընկալեալ
է
կօլէկն
սակայն
իբրեւ
անպէտ
կարմիր
չուխայի
տակն
ձգեալ,
յոյժ
բարւոք
էր
անուամբ
կայսեր
բողօք
գրէին
եւ
ուղիղ
իմ
ձեռն
առաքէին
որ
ես
հարազատութեամբ
ինքնին
թարգմանեալ`
ուղղակի
կայսեր
մատուցանէի,
եւ
ցուցանէի
նմա
թէ
ոչ
համայն
ազգն,
այլ
քանի
մի
անձինք
առնեն,
ի
մէջ
ժողովրդեան,
որպէս
անցեալ
փոստին
եւս
գրեցի,
ջանացէք
թէ
այդի
եւ
թէ
Իզմիրու
բազմակնիք
թուղթ
հասուցանել
ինձ
ձեռնարկողաց
մեծութիւնն
եւ
փոքրութիւնն
չհայեցեալ`
այնքան
է
որ
առանձին
լիցի,
եւ
այն
ուղիղ
ի
ձեռս
իմ
առաքէք:
Ի
սանկթ
Պետրբուրխ,
ի
վերայ
փակեթին
այս
ի
մէջ
սորա
եդեալ
մակագրութեամբն
գրեալ
ուղղեւորել:
Բայց
ջանալ
որքան
հնար
է
փութացուցանել:
Մեծապէս
շնորհակալութիւն
ունիմ
ի
պրն.
Գեւորքեն
եւ
ի
ձէնջ,
որ
իմ
սիրական
ծնօղի
աշխատաւոր
որդին
եւ
իմ
հարազատագոյն
եղբայր
Տէր
Ստեփանոս
աւ.
քահանայն
այդքան
սիրով
ընկալեալ
էք,
գրեցի
վասն
նորա
առ
մեր
բարերար
դեսպանն
շնորհակալութիւն
եւ
խնդիր,
խնդրեմ
եւ
առ
ապա
չթողուլ
Աստուած
ողորմած
թէ
չեմ
մեռանիլ
այսպէս
անկեալ
ոչ
մնացից
եւ
ես,
եափու
թաղ
ասեն
առակս`
եափուտան
ղալմաղ.
թէպէտեւ
իցէ
կարի
դժուարին
համբերելն,
բայց
արդարութիւնն
որ
գործակից
է
ինձ
ոչ
թողու
բնաւ
կործանիլ
որպէս
թշնամիքս
իմ
խորհին,
որպէս
ահա
այժմ
զինչ
խորհեին
եւ
զինչ
տեսին,
նոքա
սպասէին
գարշապարի
իմում,
ինքեանք
խայտառակեցան
եւ
անկան
ի
գուբն,
զոր
վասն
իմ
պատրաստեալ
էին,
հաստատել
ետուն
կայսեր
եւ
ծանուցին
աշխարհի
իմ
կայսերութեանս
հարազատ
լինիլն
եւ
բազում
ծառայութեանց
մէջ
գտանիլս
ի
օգուտ
հայրենեաց.
այսքանս
բաւականին
ինձ
պարծանքէ,
թէեւ
զհազար
ռուպլի
բենցին
չլինիցէ,
մշտնջենաւոր
արդիւնաւորութիւն
իմ
ի
կայսերական
գանձարանէ:
Ես
զարմանամ
առ
այն
թէ
որպէս
կարողացաւ
այսպիսի
տգէտ
մի`
այսքան
բազմութիւն
ազգաց,
խռովել
եւ
զիւր
կամքն
յառաջացուցանել,
ոչ
յաղագս
յաւիտենականութեան
իմիք
այլ
վասն
օրական
առաջնորդականի
անուան,
նա
այսպէս
գիտաց
թէ
իբրեւ
զՅովսէփն
զարդարեալ
լինի
զանազան
նշանօք
եւ
ռօՃկօք,
բայց
կարի
խափեցաւ,
ահա'
Յովսէփայ
ծառային
աշխատաւոր
եւ
հարազատ
տէրութեանս
կոչելով
բենցի
շնորհեն
իսկ
նմա
եւ
ոչ
մի
դիան,
եւ
ոչ
եւս
արժանացեալ
տեսութեան
կայսեր,
բացի
մի
անգամին
որ
ի
Մօսկով,
եւ
վերջապէս
շնորհեցին
նմա
անդ
զմի
խաչ
որոյ
գինն
չէր
աւելի
քան
ութն
հարիւր
ռուպլի:
Եթէ
Նախիջեւանցիք
թերեւս
նախանձու
իւրեանց
բարերար
զարթնուին,
ձեռնտու
լինիլ
ինձ,
ոչ
այլով
իւիք
եթէ
ոչ,
այսու
թէ
մեք
զԳրիգորն
իբրեւ
Յովսէփայ
կտակեալ
զնա
կամիմք
եւ
ոչ
այլ
ոք,
սակայն
զինչ
օգուտ
եւ
նոքա
մոլորեալք
են,
բարւոք
էր
յոյժ
որ
դուք
ընդ
տէր
Ստեփանին
յայտնի
հասարակութեանն
նոցա
գրէիք,
հանդերձ
պրն.
Գեւորգիւ,
յիշեցուցանելով
զերախտիս
Յովսէփայ,
եւ
թէ
ի
գոլն
իմ
զինչ
բարիս
ունի
յառաջանալ,
եւ
լինիլն
Եփրեմի
զինչ
կարիս.
ողորմելի
պրն.
Յարութիւնն
կեանքն
եդեալ
ունի
իմ
վերայ
հանդերձ
պրն.
Աստուածատուրիւ
բայց
զինչ
օգուտ
որ
հակառակք
բազումս
ունին,
եւ
ոչինչ
կարողանան
յառաջ
բերել:
Թուի
այս
ամենայն
Աստուծոյ
են
կամք:
Գիտացի
որ
Եփրեմն
գիր
է
գրեալ
մեր
բարերար
դեսպանի,
զարմանամ
թէ
զիա՞րդ
ոչ
պատկառեցաւ,
որ
աստ
զբազում
զրպարտանս
յոդելով
ի
վերայ
նորա
հայհոյէ
զպայծառ
անուն
դորա,
իսկ
ի
վաղջանի
իբրեւ
սիրելի
գիր
եւս
գրէ,
թէպէտ
այս
Ճշմարիտ
է
որ
ո'չ
ինքն
գիտէ
զի՞նչ
գրելն
զի
ոչ
ինքն
գրէ
եւ
ոչ
եւս
հասկանայ
զբառսն
որ
ամաչիցի,
այլ
զոր
ինչ
Մինաս
Լազրիչ
Եղիազարեանն
գրել
տացէ,
այնմ
կոյրն
ի
կուրի
ձեռն
արկանէ,
եւ
զայս
եւս
գիտելի
է,
որ
Մինասն
քան
զինքն
կոյր
է
գրոյ:
Հայերէն
գրերն
մէկ
գիտուն
էրէց
ունի
տէր
Առաքելի
որդի
Տէր
Մէլիքսէթն,
Պէրթի
եկեղեցոյ,
որ
տէր
Ստեփանն
զհայրն
լաւ
Ճանաչէ,
եւ
որդին
գուցէ,
ոչ
զի
տղայէ
հասակաւ:
Գրեալ
էիք
թէ
տէրտէրն
կամի
Իզմիր
գնայ,
մի'
գուցէ
եւ
նա
վախի
Գրիգոր
նոր
պատրիարգէն,
նմա
ինչ
զի
չէ
նա
նորին
վիՃակի
մանաւանդ
Ռուսիայ
պոտան,
եւ
թէ
վասն
այլ
օգտի
գնայ
բարի
է:
Բայց`
որպէս
գրեալ
եմ
նմա
անցեալ
փոստին
գրեսցէ
ուղիղ
որպիսութիւն
անցուածոցս
Հնդու
ժողովրդեանն,
եւ
որոց
պիտոյն
է
զի
նոքա
գիտասցեն
ուղիղն,
չհաւատասցեն
ստութեանցն
Եփրեմի:
Նոր
ձայն
հանին
աստ
այսօր
Եփրեմեանքն,
որպէս
թէ
սրբազան
Կաթուղիկոսն
կամեցեալ
է
փախուցանել
զսուրբ
Գեղարդն,
զարմանալի
ծաղրածութիւն,
եթէ
կաթուղիկոս
է
ուր
փախուցանէ,
եթէ
չէ
ընդէ՞ր
ինքն
ո'չ
փախչի,
եւ
կամ
ոսկի
եւ
արծաթ
ո'չ
փախուցանէ,
հակառակ
մարդկային
մտաց
բանքս:
Աստուած
վերջն
հոգասցէ:
Լսեմք
որ
ի
սահմանս
Ռուսաց
ո'չ
թողուն
զեպիսկոպոսունս
որք
գային
սրբոյ
Էջմիածնայ
այլ`
տակաւին
ի
Թիլֆիզ
կան
արգելեալ,
Եփրեմն
մեծ
քիսակով
դուռն
ընդդէմ
նոցա
փակեաց,
քիսակ
պիտի
բանալոյ,
գրեցի
իւրեանց
քիսակ
առաքել
եւ
ինքեանք
գրեսցեն
Կաթողիկոսին
Պօլիս
մարդ
հասուցանել,
Դանիէլն
եւ
Եփրեմն
թուի
թէ
ազգի
Ճրագ
եղեն,
եւ
ազգն
պարտին
լուսաւորել,
ո'վ
կուրութեան
ազգին,
գրէ
տէր
Ստեփանն
թէ
ջանայ
եւ
անձնադիր
լե'ր,
միթէ
ո'չ
առնեմ
սակայն
ինչ
օգուտ,
որ
ձեռս
դատարկ
ուր
եւ
դիմեմ
ամօթով
դառնամ,
եւ
լաւ
իմացէք,
որ
տակաւին
ես
եմ
որ
դիմանամ
հանդէպ
սոցա
կալն,
այլում
դժուարին
էր,
շատ
խոշտանկեցին
զմեզ
գուցէ
նեղեալ,
հաւատոյ
թուլութիւն
ցուցից,
տեսին
թէ
ո'չ
գտին
զայն
ի
յիս,
այժմ
սակաւ
մի
լռեցին
եւ
յարգմամբ
անցանեն
ընդ
մեզ,
մանաւանդ
այժմեան
կայսերական
ողորմութիւնն
առ
մեզ,
բոլորովին
կարկեաց
զբերան
նոցա:
Մէկ
գիր
գրեցի
եւ
լցի
բոլոր
լրօք,
որ
լիցի
գիտելի,
մեծ
տէրտէրին,
եւ
պրն.
Գեւորքին,
եւ
այլն.
մնամ
վասն
ձեր
աղօթարար
խոնարհ
Գրիգոր
արքեպիսկոպոս.
1802
մարտի
2.
ի
Ս.
Պետրբուրխ:
