Գերազնիւ
պարոն
Ստեփան,
եւ
ազնիւ
պարոն
Փիլիպպոս:
Իմ
տառապանքն
ինձ
ոչ
է
բաւական,
տեսէք
այժմ
զինչ
լսէք.
եւս
ըզկեանս
իմ
տուալ
եմ
ի
զոհ
վասն
ծառայութեան
թագուհւոյն
յաղագս
դիւրութեան
ազգին
իմոյ,
որպէս
եւ
նորին
մայրական
խնամօքն
յուսադրեալ
եմք
ամենայն
ազգաւ,
եւ
զնոյնն
յամենայնուրեք
հռչակեմք
գրով.
եւ
ամենայն
ոք`
փափագի
գալ
յերկիրս
այս,
եւ
առանց
նեղութեան
բնակիլ.
հայրն
լինել
հայր
որդւոց
առանց
երկիւղի
բռնաւորաց.
եւ
տեարքն`
տեարք
ծառայից.
սակայն
ի
Հաշտարխան
այս
ամենայն
ընդդէմ
ելանէ
կայսերական
ողորմութեան
եւ
մեր
յուսոյն:
Որդիք
անհնազանդք
ծնողաց`
թերակատարք,
ի
բարկանալն
հարց,
գնան
եւ
մկրտին.
եւ
եպիսկոպոսն
տեղւոյս`
իսկոյն
ընկալնու
որպէս
ընկալաւ
11
տարեկան
մէկ
անՃար
աղքատի
որդի
որոյ
հօր
արտասուալի
գիրն`
ահա
ուղեւորեմ
ձեզ
թէպէտ
առաքեցի
առ
եպիսկոպոսն,
բայց
ոչ
կամեցաւ
լսել:
Մեր
Թորոս
Այվազովի
14
տարեկան
եղբայրն
բարկացեալ
ի
վերայ
մօրն
գնաց
ռուսացաւ
եւ
նա
ընկալաւ,
մայրն
մնաց
լալով`
զրկեալ
ի
յորդւոյն,
որդին
այլոց
ծառայէ,
իսկ
ծնօղն
որ
սնուցեալ
է,
ի
ծերութեան
հասակին`
զրկեալ
է
ի
յորդիական
ծառայութենէն:
Պարտատեարք
եւ
փախստեականք
գնան
եւ
նոքա
ընկալնուն:
Գոյ
ի
մեծէն
Պետրոսէ
ուկազ
1716
յունիսի
14.
Եւս
1717
նոյեմբերի
2.
ըստ
խնդրոյ
Պետրոս
աւագ
քահանայի,
որ
առանց
հարցման
չընկալնուլ
եւ
չմկրտեն,
աստ`
այսմ
հրամանի
ունկնդիր
ոչ
գոյ.
ասեն
թէ,
տարեկան
երեխայ
որ
գայ
մեք
պարտական
եմք
ընկալնուլ.
իմ
խնդիրն
այս
է
յեպիսկոպոսէն
թէ
կատարեալ
հասակի
անձինք
յորժամ
գան
առ
քեզ
նախ
սպրաւկ
արա
յամենայն
դատաստանսն
որպէս
օրէնքն
է,
եւ
ապա
ընկալ,
իսկ
անկատարքն
յետ
դարձո'.
զի
նոքա
հաւատ
ոչ
Ճանաչեն.
մի
զրկեր
զծնօղս
նոցա
ի
վայելմանէ
որդւոց.
վասն
այսմ
սաստիկ
բարկանայ,
որպէս
սակս
Իսրայէլ
դի
Աստուածատուրի
որդին
ինձ
խնդիրք
ետ,
եւ
մեք
մեր
խնդրովն
առ
եպիսկոպոսն
առաքեցաք,
որոյ
կօպիէն
առաքեցի
առ
ձեզ
վասն
վերահասութեան,
իսկ
նա
ոչ
եթէ
կամեցաւ
մեզ
բաւականութիւն
տալ,
այլ
բարկացաւ
եւս
թէ`
որպէս
համարձակի
հայոց
արքեպիսկոպոսն
նումրայիւ
ինձ
գիր
գրել
եւ
հանդերձեալ
մեծ
հալածանս
յարուցանել
թէ
զիարդ
համարձակիք
զանգակ
այնքան
հարկանել
եւ
կամ
համարձակ
կատարել
զօրէնս
ձեր:
Եւ
ոչ
գիտեմ
ում
հնազանդիմ.
կայսերական
ողորմութեան
ազատութեանն,
եթէ
բռնութեան
սորին.
միթէ
թուրքի
երկրումն
մեր
զաւակն
խլեն,
եւ
առանց
պատՃառի
ի
հաւատոյն
հանեն,
ոչ
ապաքէն
վասն
այն
գան
եւ
ժողովին
ազգ
մեր
յերկիրս
այս,
որ
յայսպիսի
բռնութեանց
փրկին.
գիտեմ
հաւաստի`
որ
նա
սուտսուտ
գրելոց
է
տեղդ
իւր
բարեկամացն.
բարւօք,
որ
դուք
նախահոգացեալ,
կարդայք
իմ
գիրն,
որ
առ
նա.
եւ
ապա`
երկու
թուղթ
գրեցի.
մինն
սրբազան
միտրապօլտին,
եւ
միւսն
Ալէքսէյ
Իվանիչ
Մուսին
Փուշկին
յոյժ
համառօտ,
որ
դուք
ամենայն
անցանքն
ծանուցանելոց
էք,
ապա
բարւոք
է
որ
զանկակի
աղագաւ
գրեցեալ
գիրն
եւս
տայք
սրբազան
միտրապօլտին,
գիրն
կարդալ,
եւ
գիտել,
եւ
զմեզ
ի
զպարտութենէ
սորա
ազատել.
ես
տանջիմ
վասն
թագաւորութեանս
եւ
սոցա
կարգաւորքն
այսպէս
առնեն
խղՃալի
ազգին
մերոյ.
զի՞նչ
արասցուք.
ու՞ր
փախիցուք.
եւ
ուստի
գտցուք
զօգնութիւն:
Պիտոյ
էր
սմա,
գոնեայ
նկատել
ի
ներկայ
որպիսութիւնս
այս
եւ
լռել:
Դարբանդա
առնելոյ
լուրն
յառաջ
ինձ
եկն.
որպէս
ամենեցուն
նոյնպէս
եւ
նմա
աւետիս
գրեցի.
գիրս
ոչ
ընկալաւ.
ի
հաց
հրաւիրեցի
ընդ
գուրբէրն
այինքն
եւ
ընդ
այլ
իշխանացն
տեղւոյս,
ոչ
եկն:
Ահա
յուսադրութեան
պտուղն
երկրիս,
որ
երեսօք
գրեմ
ումեք
թէ`
եկէք
եւ
զհանգստութիւն
վայելեցէ'ք.
ես
Ճանապարհորդ
եմ,
եւ
ծառայօղ
թագաւորութեան
հրամանին,
եւ
սոքա
յայսպիսի
բռնութիւն
կան,
ոչ
ուքազի
լսեն,
եւ
ոչ
հրովարտակի,
ոչ
արդարութեան
ունկն
դնեն
եւ
ոչ
Ճշմարտութեան.
ի
Հնդիկս
եղեալ
տէր
Ստեփանեանի
բէդօվլաթ
եղբայրն
ռուսացեալ
է
թէ
յեղբօրէս
փող
է
եկեալ,
ինձ
չեն
տալիս,
նորա
կինն
եւ
փոքրիկ
որդին
ղողեալ
կան
յանկեան,
որ
բռնութեամբ
չռուսացուցանեն:
Դուք
եւս
ազգ
էք
հայոց,
օգնեցէք
մեր
ազգին,
եւ
ուր
հարկն
է
ծանուցէք
ենարալ
պրգօրօր
սինօթի
Ալէքսէյ
Իվանիչ
Մուսին
Փուշկին
որ
բարեկամ
է.
ապա
է
նա
այր
բանական
եւ
խելօք,
վասն
զանգակացն
սա
որ
գրեալ
էր
առ
նա,
նա
պատասխանեալ
էր
թէ
լռեա,
քոյ
բանն
չէ,
եթէ
նմա
լաւ
հասկացնէք,
եւ
իմ
գիրն
որ
գրեալ
եմ
սոյն
եպիսկոպոսին,
տայք
նմա
կարդալ,
նա
կարէ
գրել
սմա,
չառնել
ընդդէմ
օրինի
բան:
Կատարեալ
այր`
յորժամ
կամեսցի
ռուսանալ,
զինչ
կարեմք
առնել,
այլ
մեր
խնդիրն
է,
վասն
անարգ
անձանցն
սպրավկ
առնել,
որպէս
յառաջ,
իսկ
անկատարքն
չընկալնուլ,
որ
մնասցէ
ի
մէջ
որդւոցն
հնազանդութիւն
առ
ծնօղս,
եւ
ծնողացն
խրատ
առ
որդիս,
նոյնպէս
եւ
տեարց
եւ
ծառայից,
պարտատիրաց
եւ
պարտառուաց:
Մեծն
Պետրոս
սաստիկ
հրաման
ունի
առ
այս
թէ`
առանց
հայոց
քահանայից
եւ
արքիմանդրիտ
Մինասին`
զոք
ի
հաւատ
չընկալնուն,
չմկրտեն,
եւ
անարգ
բան
չասեն.
սոքա
պրվելէկ
խնդրեն,
լաւ
է,
որ
վասն
իւրեանց
հաւատոյն
հաստատութեան
խնդրեն:
Բարւօք
լինի,
զանկակի
աղագաւ
գրեալ
գիրն,
բանայք
կարդայք,
որ
ընդդէմ
բան
չլինի,
եւ
զոր
հարկաւորն
է
զապիսկ
շինէք
եւ
տայք:
Եւ
զսոյն
եպիսկոպոս
յամենայն
հանդիպման
յանգիմ
եւ
պատուեմ.
այժմ
ոչ
թէ
ի
վերայ
նորա
խռովութիւն
խնդրեմ
այլ
խաղաղութիւն,
զի
սա
ասէ,
եթէ
տարեկան
երեխայ
յինէն
խնդրէ,
ես
պարտ
եմ
ընդունել
եւ
միշտ
սինօթին
գրել,
զոր
ինչ
սինօթն
հաՃեսցի
հրամայել
նմա
զանկատարսն`
ի
հաւատս
չընկալնուլ,
այս
իմ
եւ
հասարակութեան
խնդիրն:
Մայիսի
20
1796.
Ի
Հաշտարխան.
