1803
փետրվ.
1
ի
Ս.
Պ.
Անցեալ
դեկտեմբերի
15էն
արձակեալ
թուղթդ`
յունվարի
18
ին
ունեցայ
պատիւ
ընկալնուլ,
գիտացեալ
տեղւոյդ
ամենայն
անցսն,
ուրա'խ
եղէ:
Աստ
տակաւին
ո'չ
գոյ
խաղաղութիւն,
այլ
մաշումն,
վասն
զի`
թշնամիք
իմ
հարուստ,
եւ
ես
աղքատ.
նոքա
բազումք
եւ
ես
մի`
եւ
սոյնս
տակաւին
սքանչելիք
երեւին
տեսողաց.
որ
ես
տակաւին
ամրացեալ`
կամ
հաստատուն
առաջի
աչաց
նոցա.
իրաւի`
շնորհք
սրբոյ
Աթոռոյն
ընդիս,
եւ
աղօթք
հոգեծին
Տեառնս
հանգուցելոյ.
այնքան
լացի,
աղաղակեցի-եւ
գրովք
գրեալ
յայտնեցի
սրբազան
կաթողիկոսին
պակակասութիւնս,
երբէք
ո'չ
թէ
արդեամբք,
այլեւ
բանիւ
չեղեւ
ինձ
օգնական.
վասնորոյ
ուսահատութեան
հասեալ,
հատաւ
եւ
վերջին
զօրութիւնս.
յաղագս
որոյ`
խնդրեցի
ի
կայսերէ
թողուլ
զիս
երկրես.
զի
բազմացան
զօրութիւնք
նեղջացս.
նեղէին
հնազանդիլ
Դանիէլի,
եւ
իմ
ո'չ
առնուլն
յանձն,
կատաղի
մօլութեամբ
գործէին
զանազան
չարիս`
հակառակ
մեր,
մանաւանդ`
զայն
ի
մէջ
սրբոյ
եկեղեցւոյ,
այլ
ես
լինէի
որպէս
խուլ,
եւ
որպէս
համր,
եւ
թէպէտ
ժողովուրդք
գայթագղեալք
հայհոյեին
զնոսա,
եւ
բանբասէին,
սակայն`
նոքա
այնցանէ
եւ
ո'չ
բնաւ
պատկառէին,
վերջապէս
չգտի
այլ
հնար,
քան
թողլոյ
երկիրս,
եւ
հեռանալոյ
ի
սմանէ,
անւամբ
ս.
Երուսաղէմայ,
եւ
կայսրն
գթութեամբ
ընկալեալ
խնդիրս,
հրամայեաց
արձակել
զիս,
եւ
հինգ
հազար
ռուպլի,
շնորհել
ի
գանձարանէ
իւրմէ,
վասն
այսպիսի
Ճանապարհոդրութեանս.
մինչ
այս
փոփոխումն
եղեւ,
թշնամիքս
տեսին,
թէ
երկու
զօրաւոր
վտանգ
անկաւ
առաջի
նոցա,
մնալս`
եւ
գնալս,
բայց`
մինչ
գնալս
փառօք
էր
քան
մնալս,
ջանացին
արգել
լինիլ,
ի
ձեռն
Քուչուպէի,
եւ
բարեկամք
եւս
այս
փոխարկութենէս
զօրացեալ`
խնդիր
արկին,
աստի
եւ
անտի
գրով
հասեալ.
որն`
թշնամեաց
ջանք,
եւ
որն
իմ
թուլադրութիւնն,
արգել
եղեն
ինձ,
մնալ
աստեն.
ուքազի
օրինակն
մնաց
ի
ձեռս
իմ,
իսկականն
առ
տէրն,
եւ
դրամն
ի
գանձարանի:
Հոգտեմբերի
21
ին
բազում
չարիք
յարուցին
ի
վերայ
իմ,
մինչեւ
ի
քաղաքէս
հալածել,
բայց
շնորհօք
սրբոյ
աջոյն
Լուսաւորչի,
դարձեալ`
զօրացեալ
խորտակեցի
զժանիս
առիւծանման
թշնամեացն,
փառք
եւ
հազար
փառք:
Կայսերն
ծանուցին
տեղոյդ
փոփոխումն,
եւ
արքային
կամքն,
սիրով
ընդունեաց,
եւ
հրամայեաց
հաստատել
զԴաւիթն,
բայց
Քուչուպէյն
Լաշկարեւիւ
հակառակ
կացին
կամացն
թագաւորի,
ասելով,
խնդրէ
ազգն
երրորդն
ընտրել,
զի
այս
հնազանդութիւնն
առ
Դաւիթ`
ակամայ
է,
եւ
կայսրն
հրամայեաց,
յայտնել
ազգին,
որ
թէ
կամին
ո'չ
թէ
երրորդն`
այլ
եւ
չորրորդն
ընտրեսցեն,
վասնորոյ
եւ
յամեցաւ
հաստատութիւնն
կաթողիկոսի,
զի
Եփրեմն
մատուցեալ
էր
չիք
Մանիէլի
բերեալ
թուղթքն,
մեր
որում
գրեալ
էր,
թէ
ամենայն
այսուհետեւ
առաքեալ
թուղթքն
մեր,
լինին
ի
նեղութենէ
այլազգեաց
վասնորոյ
մի'
հաւատայք,
օգնեցէք
ողորմածութեամբ
ձերով
Դանիէլի,
եւ
թէ
չիցէ
հնար,
հրամայեցէ'ք
ընտրել
մեզ
երրորդն,
ըստ
սրտի
մերում,
այժմ
գրեցաւ
դեսպանին
յայտնել
այդր
ազգին
թէ
Ճշմարիտ
է
զոր
կամին,
յուսամ
այսմանէ
յայտնեսցի
բոլոր
խաբէյութիւնք
սոցա,
եւ
այդր
որպէս
օրէնքն
է
յօրինեալ
թուղթ
մի
ի
բերանոյ
ազգին,
աղեկիզեալ
սրտէ,
յայտնեսցի
բոլոր
ապօրինաւոր
արարքն
Եփրեմի,
ընդդէմ
Ճշմարիտ
օրինաց,
եւ
հայրապետադիր
կանօնաց,
թէ
որքան
հակառակ
գործեաց
եւ
որ
տակաւին
ո'չ
դադարի,
եւ
յատուկ
թուղթ
մի`
պատրիարգին
հնարէ
տալ,
բոլոր
կարգն
մերոյս
ծիսի
եւ
օրինաց
յայտնելով,
յանձնել
պատւէլի
դեսպանին,
ի
անուն
օգոստոս
կայսեր,
կարելի
է
եւ
սոյնս
յիշել
թէ,
Եփրեմի
արարմամբ
ո'չ
ունի
ինչ
առաջանալ,
քան
ցրտութիւն
սրտից
ազգիս
մերոյ,
առ
ս.
Աթոռ
ձեր,
զի
որքան
ջեռեալ
էր
լուսահոգի
Յովսէփ
կաթուղիկոսիւ,
եւ
ջեռանալ
ունէր
Գրիգորիւ,
այնքան
սառիլ
ունի
Եփրեմիւ,
որպէս
ահա'
ամս
ողջոյն
եցոյց.
խնդրեմք
յետս
կալ
ի
նորին
սնօտի
խոսից,
եւ
քաղցութեամբ
լսել
հարազատին
ձերոյ
Գրիգոր
արքեպիսկոպոսի,
համեմատ
սմին
կարելի
է
ի
մէջ
ընդհանրականին
գրել,
բայց`
խնդրեմ
փութով,
զի
այդմանէ
կախի
վաղջանն
ամենայնի:
Գրեցի
եւ
առ
բարերար
դեսպանն
զոր
ինչ
հարկն
էր,
եւ
եդի
ի
թուղթս
Գրեւորք
աղայի,
որ
ինքն
մատուցեալ
առանձին
գիտելեացն
հասու
լիցի,
շատ
ջանաց
Քուչուպէյն
փոխել
զբանս,
բայց`
կայսրն
ամենեւին
ո'չ
հաւանեցաւ.
որպէս
տեսանելոց
էք
եւ
կամ
լսելոց`
առ
դեսպանն
հասեալ
թղթոց:
Եփրեմն
աստեն
պոպկացաւ,
երրորդն
զինքն
լինիլ,
եւ
այդր
մօտ
հարիւր
թուղթ
գրեաց
յորդորանաց,
ըստ
խորհրդոյ
չիք
Մանիէլի,
կարէք
թուղթ
մի
ձեռ
ձգել,
զի
բոլորն
մի
զօրութեամբ
է,
յորդորէ
այժմ
երրորդն
ընտրել,
եւ
Ռուսաստան
թողուլ,
որպէս
թէ
ժամանակ
մի,
ո՞վ
սուրբ
Լուսաւորիչ`
մինչեւ
երբ
համբերես
սորին
արարմանց,
հոգւով
զգամ
որ
սոցա
հոգւով
եւ
մարմնով
կորուստն
մերձեալ
է,
զի
ինքեանք
ո'չ
գիտեն
զինչ
գործեն,
Դանիէլի
պատւով
ընկալեալ
լինիլն`
ի
Դաւթէ
կաթողիկոսէ,
մինչեւ
կայսեր
ականջն
հասուցին,
ներհակ
այնմ`
զանազան
այլանդակ
զրուցս
յօրինէն,
բայց
ամենեւին
չէ
նման
բանի:
Կայսրն
ի
լսելն
գովել
էր,
եւ
հաւանեալ,
եւ
ասացեալ
էր`
երեւի
այր
իմաստուն
է,
զկնի
այնմ
երբ
պատկերն
էր
տեսեալ
ասացեալ
էր,
արդարեւ
իմաստուն
դէմս
ունի,
եւ
նմանի
իսկական
կարգաւորի.
այսպիսի
կերպ`
բանիւ
առաջարկութեամբ
ջանամ
մեղմել
զսիրտ
նորա
եւ
քաղցրացուցանել
առ
նա,
տեսցուք
զինչ
յառաջ
գայ,
եւ
այսմանէ:
Սակայն`
եւ
եւս
այդի
սպասելի
է,
զի
բաւական
էր,
որ
քաղցր
կայսրս,
հեռացոյց
զանձն
ի
պաշտպանութենէ
Դանիէլի,
ասելով`
իմ
գործն
չէ,
ինքն
ազգն
գիտէ,
հնազանդիլ
պահել
եւ
ոչ
պահել,
այլ
մեզ
չէ
փոյթ
այնմ:
Եփրեմն
ո'չ
այսպէս
կարծէր,
վասնորոյ
այլ
հնարս
խորհեալ,
երրորդն
առաջի
էարկ
որ
գուցէ
այսու
սակաւիկ
եւս
մօլորեցուցանել
մարթասցի,
բայց
ո՞վ
լինի
այնմ
յառաջ
մատնօղն.
կարգաւոր
թէ
աշխարհական,
վասն
երրորդի
ինքն
պոպկացեալ
պատրաստ
է,
ես
համբաւ
առաքեցի
առ
ինքն
թէ,
բարւոք
խորհի
գլուխ
լինիլ
ազգիս
անգլուխ
մնացելոյ,
բայց
օգուտն
սակաւ
է,
զի
այսպիսի
արբեալ
գլուխ
ունելուն,
չունիլն
է
բարւոք`
պատասխանն
այս
էր
արարեալ
թէ,
ես
այն
գող
Դաւիթին
ոչ
հնազանդիմ-զի
ազգն
ո՞րպէս
կարէ
տանիլ
այնմ
որ
երեք
հարիւր
քիսայ
արքունի
դուռն
տուեալ,
զանմեղ
գառն
յափշտակեաց-եւ
թէ
որքան
տանջանաց
մատնեալ
է
այժմ
զանձն
նորա
եւ
այլն.
իսկ
ժողովուրդն
զզւեալ
առ
հասարակ,
ժամէ
ի
ժամ
սպասեն
պատառել
զամօթ
եւ
դառնալ
առ
մեզ,
զի
յայտնի
ի
հրապարակի
քարոզէ
հետս
տալ`
ի
ս.
Աթոռոյ,
զի
պիտոյ
է
մեզ
ասէ
Պարսիկս
կերակրել,
կուրութեամբ
որպէս
թէ
հաւատոյ
տունս
մեր
պահեմք,
Աստուած`
երբ
եբարձ
զթագաւորութիւնս
մեր,
եբարց
զամենայն
շքեղութիւնս,
վասնորոյ
աւելորդ
է
կաթողիկոսական
շուքն,
եպիսկոպոսքն
բաւ
են
մեզ
ոմանք
արդարեւ
ծաղր
առնեն.
եւ
ո'չինչ
համարին,
իսկ
որք
ծերքն
են,
որպէս
էին
դեփութաթքն
Նախիջեւանու,
զայրացեալ
լնանին
բարկութեամբ:
Եւ
սակաւ
ներումն
վասն
այն
ընկալնու,
որ
անլեզու
արբեալ`
անկեալ
է
գիշեր
եւ
ցերեկ
հնար
չէ
որ
ոք
զնա
արթուն
տեսցէ,
զի
ի
գիշերի
եւս
ծարաւոյ
զովացուցիչն,
հացէ
հանեալ
արաղն
է,
զոր
աստ
ռամիկք
ընպեն,
եւ
կոչեն
պռօստոյ,
այսինքն
հասարակ.
ես
զարմանամ
թէ
ի
ժամանակս
ժամարարութեան
որպէս
համբերէ.
եւ
կամ
մինչեւ
կէս
գիշերն
միայն,
ունի
կանօնեալ,
ի
կէս
գիշերէ
անջրպետիլ,
ի
ծոմապահութիւն,
եւ
այլն,
Աստուած
ինքն
դատեսցէ,
մեք
դարձցուք
ի
բանս
մեր:
Առ
սրբազան
պատրիարգն
համառօտ
շնորհաւորութիւն
գրեցաք,
նոյնպէս
առ
մահտեսին,
գիտեմ
երկարն
դուք
ծանուցանելոց
էք:
Սակայն`
խնդրեմ
ի
սէրն
Աստուծոյ
տակաւին
չհեռանալ
այդի,
մինչեւ
ես
աստի
ուրախութեամբ
սրտի
չձայնեցից`
արի'
տէրն,
զի
այդր
ո՞վ
գիտէ
որպէս
նենգաւոր
հոգիք
շրջապատելոց
են
զանմեղ
հայրիկն
իմ,
զի
յետ
լուսահոգի
ծնօղիս
զդա
ընկալայ
ինձ
հայր
եւ
տէր,
իսկ
դու
իբրեւ
ծնօղիս
հանգուցելոյ
գործակից,
եւ
այժմ
լե'ր
նորին
որդոց
խնամիչ
եւ
պաշտպանիչ.
զդա
այդր
ամրացո'
եւ
ապա
զիս
աստ,
տեղոյդ
օգնականութեամբ,
եւ
ապա
ի
մէջ
երկուցս,
իսկական`
հայրական
եւ
տէրունական
պատւով`
ապահովացիր:
Իսկ
այսմիկ
միջոցի
յոյժ`
եւ
յոյժ
հարկաւոր
է
քոյ
այդր
գոլն.
աղաչեմ
համբերել
սակաւիկ
մի
եւս,
վասն
ընտանեացդ
լե'ր
անհոգս,
ես
որքան
կարս
զօրեսցէ
օգնական
լինելոց
եմ
կան
ի
ողջութեան
օրհնելով
կեանքդ:
Առ
սրբազան
կաթողիկոսն
թուի
թէ
թուղթքս
ո'չ
ժամանեն,
զի
եւ
ի
նմանէ
չունիմ
համբաւ
եւ
լուր,
զի
ամուր
կապեալեն,
վասնորոյ
խնդրեն`
դուք
այդի
զամենայն
հարկաւոր
գրելիսն
յայտնեալ
ծանուսջիք,
թող
փութացուսցէ
նուիրակունս,
իւր
հարազատից
ընդ
ամենայն
երկիրդ
ցրւել
եւ
պատւիրել,
ընդ
ամենեսին
սէր
առնել,
առաւել
ընդ
թշնամիս,
մինչեւ
ցժամանակ
ինչ,
որ
այս
մրրիկս
աստուածուստ
անցցէ:
Բարոք
է
արարեալ
սիրով
ընկալնուլն
Դանիէլի,
եւ
Գրիգորի,
բայց`
արթուն
մնասցէ,
մի'
գուցէ
ըստ
նմանութեան
Յոհաննիսի
ի
Թիլֆիզ
յայտնեսցի,
եւ
հանցէ
նոր
պղտօրութիւն
կրօնից
եւ
օրինաց
մերոց:
Տէր
Մեսրոպէն
պատրաստ
լերուք,
եւ
Եփրեմի
թուղթքն
տեսէք
առ
ով
լինի,
ինձ
թւի
Անկլիացոց
դեսպանի
թարգմանի
ձեռամբն
լինի
տարածեալ,
ինձ
տեղոյս
դեսպանն
Անկլիացոց
շատ
մերձ
բարեկամ
է
եկեալ
էր
առ
նա
Մանիէլն,
ստորում
այդի
դեսպանէն
գիր
ունէր,
երբ
յինէն
բոլոր
անցքն
տեղեկացեալ
էր,
առանց
գթոյ
ընկալաւ
զնա.
Այժմ
այս
Ճշմարտութեամբ
գիտեա'
որ
Եփրեմի
սիրօղ
ոչ
ոք
է
ի
ազգէ
մերմէ,
բացի
Լազրեանց,
ի
ռուստաց,
միմիայն
Լաշկարեւն,
եւ
զայն
վասն
գաղտնի
բարեկամութեանց,
եւ
բացի
սոցանէ
ոչ
ոք.
եւ
սոքա
շուտով
թողուն,
մանաւանդ
Լաշկարեւն:
Եւ
տակաւին
աստ
եմ`
եւ
սպասելոց
եմ
վաղջանին,
թէ
զինչ
տայ
Աստուած
սքանչելապէս
ըստ
առաջնոյն,
որ
անակնկալ
լսօղք
զարհուրեցան:
Օրհնեալ
լիցին
մատնուք
եւ
շրթունք
ձեր,
զորս
աշխատեցան,
Տէր
Յիսուս
վարձատրիչ
լիցի,
մինչեւ
եւ
մեք
զգաստասցուք:
Եւ
կամ
զօրութիւն
ըստասցուք:
Տէր
Գրիգոր
աւագ
քահանայն
տեղւոյս
մշտահարազատն
մեր`
թէպէտ
ի
վաղուց
հեծեր
եւ
հոգայր,
եւ
խորհէր
սկսել
ինչ,
բայց`
ո'չ
գտանէր
պատՃառս,
այժմ
ուրացութիւնն
Եփրեմի,
զսուրբ
աթոռն,
եւ
երրորդ
չորրորդ
ընտրութեան
զհետ
լինիլն,
եղեւ
առիթ,
բնաբանի
սմա,
վասնորոյ
գրեաց
առ
իւր
Հաշտարխանցիս,
առ
Նախիջեւանցիս
զգաստանալ,
եւ
փութալ
աղերսական
թղթովք
առ
ողորմած
կայսրն,
յայտնելով
զայն
որ
ամենայն
ազգք
մեր`
գոլով
ենթ
լծոյ
բարբարոսաց
ո'չ
զրկին
ի
շնորհաբաշխ
գլխոյ
իւրեանց,
եւ
սրբոյ
աթոռոյ
ակն
ունիմք
որ
ենթ
քրիստոսապսակ
օգստափառ
գաւազանի
ձերում
եղեալքս,
եւս
առաւել
չը
գտցուք
զրկեալք,
եւ
այլ
սմին
նման
յորդորական
բանք,
յուսամ
շնորհիւ
տեառն
զի
աստեսցի
նոցա:
Մեծ
ջանքս
պիտի
այժմ
ձեզ,
եւ
արթնութիւն
զարթուցանելոյ
զբարերար
դեսպանն,
եւ
յայտնելոյ
նմա,
զամենայն
կանօնս`
եւ
օրէնս,
ազգիս
մերոյ,
որ
եւ
նա
լի
պարագայիւք
յայտնեալ
դուռն
մեծի
կայսեր,
յուսակտուր
լեալ
անարգեսցեն
զպղտօրիչս,
երբ
ասիցէք,
թէ
ընդէր
դու
ո'չ
յայտնէք,
լաւ
յայտնեմ`
ապա
ըստ
գայլի
եւ
աղւեսու
առակին
կարթացօղ
չգոյ:
Այժմ
ես
յուսամ
որ
ձեր
աշխատանքն
սրբազան
պատրիարգիւ
առաւել
զօրաւոր
լիցի,
եւ
աստու,
որ
այլ
պղտօրիչք
ոչ
կարեն
մեզ
խոչն
լինիլ,
մի
խորհուրդ
եւս
տալն
այնպիսեաց
չէ
փոյթ,
ես
աստ
եմ
ապա
շատ
կասկածանօք,
արդարեւ
որպէս
ի
վերն
գրեցի,
ես
եմ
որ
տանիմ,
եւ
կամ
դիմանամ,
իմ
պակասութիւնս
աղքատութիւնն
է,
այս
մէկ
մազեայ
կարմունջս
անցանել
մարթանայաք,
Աստուծով
այնուհետեւ
ի
խաղաղ
հանգիստ
վայրս
դադարել
լինէր.
-Գեւորք
Աղաեկովին
աղաչեմ
ի
սէրն
աստուծոյ,
այս
անգամս
առաւել
այրութիւն
զգենուլ,
զի
այս
վերջինն
է,
Աստուած
քրտանցն
վարձատրիչ
լինիցի.
եւ
սուրբ
Լուսաւորիչն,
սրբազան
Մարտիրոս
արհոյն
զգաստացուցէք,
իմ
գիրս
դարձեալ`
առ
Պէինն
առաքեցէք,
գուցէ
դժւարին
լիցի
այլեւս
աստէն
ժուժելն,
նմա
գրեցից
ուր
եւ
իցեմ,
ինձ
Լազրեանքն
ՃանՃ
մի
են,
դժւարս
ի
Քուչուպէյի
հակառակութենէն
է:
Աստուած
ինքն
բարձցէ
զկեանս
սորա,
խնդրեմ
առանձին
տէր
ողորմեա'
ասել
ի
եկեղեցիս,
որպէս
առ
Ուլիանոսիւ
տէր
բարձցէ
զնա:
Զի
բոլոր
պղտորողն
եւ
խառնողն
սա
է,
Լաշկարեւիւ:
Եւ
այլն
մնամ
վասն
ձեր
պատրաստական
ծառայ
խոնարհ
Գրիգոր
արքեպիսկոպոս
սրբոյ
Էջմիածնի:
