Դաւթար (1778-1800)

Յամսոյս Ապրիլի ԺԲ, եւ օգոստոսի մուտն թուղթ մի գրեալ առ քեզ ընդ հանգուցեալ Վարդան վարդապետի սպասաւոր Աբրահամ ուշիմամիտ վարդապետին յիշեցաք ի նմին զյանցեալ տարւոյ մայիսի ԺԲ, եւ օգ. մուտն թուղթս գրելն մեր առ քեզ, եւ ծանուցաք զհասանիլն առ մեզ թղթոյն քո ի նոյն օգոստոսի ԺԸ գրեցելոյ ի Մոսկովու: Եւ զի նեղ էր ժամանակն, միայն վասն թղթաբերին գրեցաք ինչ: Այլ զլիագոյն պատասխանիս գրուածոցդ եւ զայլ ինչ խոստացաք յետ աւուրց գրել. զորս ահա գրեմք: Արդ` ծանուցեալ էիր զգնալդ ի Պետրպօլք եւ հանդիպիլդ դառնաղէտ սգոյ Ազնիւ աղայ Յովհաննէսին եւ իւրայնոցն վասն տարաժամ մահուան միայնակ որդւոյն իւրեանց Աղայ Յարութիւնին. որ արդարեւ մեզ եւս եղեւ մեծ կսկիծ: Վասնորոյ ըստ խնդրոյդ ահա զթուղթս մխիթարութեան գրեցաք առ ազնիւ Աղայ Յովհաննէսն եւ առ կենակիցն յատուկ յատուկ զորս Աստուած մխիթարեսցէ: Եւ վասն գռնէտուրին եւ գռզէթին եւ ննջաֆ քրքոցն գրեալ էիր թէ վաղ եմ առաքեալ: Յիրաւի վաղապէս հասեալ են, որպէս առաջին թղթովն ազդարարեալ եմք քեզ շնորհակալութեամբ. սակայն սնջափն մէկ թուլում էր. չիմացաք թէ` պարոն Մկրտումն վասն է՞ր զերկուս չէր յղեալ: Իսկ մինալու ղութւոցն աղագաւ որ գրես թէ ոչ գտանին այժմ, ապա` զինչ եմք առնելոց. յանդուգն առօղքն որք ի վաղուց սովորեալ են առնուլ, այլ եւս պահանջեն: Ուրեմն` վերստին գրեմք սիրելւոյդ, զի հարկաւորապէս փոյթ կալեալ` թէ ի մօտուստ եւ թէ ի հեռուստ առ ձեռն բերեալ յղեսցես, որոյ աղագաւ շնորհակալ լինելոց եմք: Գրեալ էիր զցաւակրութեանցդ ի Պետրպօլք եւ զվերստին առողջանալւոյդ: Տրտմութիւն է մեզ հիւանդանալդ. իսկ ընդ Աստուծով առողջութիւն գտանելդ ուրախացաք: Պահեսցէ Տէր առողջ եւ անփորձ յամենայն վտանգից զսիրելիդ ի զօրութեան եւ ի կարողութեան առ իւրահաՃոյ առաջադրեալ իրս քո: Ծանուցեալ էիր զԵւրոպացւոց տէրութեանց ոմանց յառնելն ի վերայ Աստուածազօր տէրութեան ռուստաց, եւ նկուն լինիլն. ապա զհաշտութիւն խօսիլն ընդ մէջ մեծի կայսերուհւոյն եւ այլազգեացն, եւ վանելն զօրաց դոցա զզօրութիւն եպարքոսին եւ տիրելն մեծի բանակին նոցա, եւ զգերութիւնսն, եւ զայլն: Ապա առ ի խնդրոյ եւրոպացւոցն` զհաՃիլն հզօր թագուհւոյն ի հաշտութիւն, եւ առ այն զպայմանս առաջադրելն, եւ զպայծառափայլն յղելն առ ի խօսիլ վասն հաստատութեան այնոցիկ, եւ այլն: Զորս իմացեալ մեր` թէպէտ եւ ընդ նեղսակրութիւնս մերայնոցն ցաւիմք, բայց վասն յամենայնի յաղթօղ երեւելոյն դոցի ի պարծանս սրբոյ խաչին Քրիստոսի ուրախ եղաք, եւ հայցեմք միշտ ի հզօրեղութեան պահել զգաւազան կայսերութեան դոցա ընդդէմ հակառակորդաց: Թէպէտ սիրելիդ չէիր գրեալ զկատարմանէ ինչ հաշտութեան, սակայն աստ հանդիպօղքն ի Հագարացւոց երկրէն` թէ մերայինք, եւ թէ այլազգիք` ասեն թէ` հաշտութիւն եղեւ. բայց զդաշանցն հաւաստի ինչ ոչ խօսին, եւ մեք յերկբայս մնամք մինչեւ ի քէն գրով իմասցուք զկատարեալ սպասաւորութիւն իրացն: Նաեւ զպայծառափայլէն զբօթալի լուր իմն հնչեն բազմիցս. զոր համարիմք թէ հագարացիքն առ նախանձու` եւ ի քաջալերութիւն ազգի իւրեանց իցեն յօրինեալ ստութեամբ: Բայց եւ տարակուսիմք յոյժ. վասն որոյ` գրեմք սիրելւոյդ, զի զնորին որպէսն ծանուսցես մեզ ի միամտութիւն: Տացէ Աստուած` զի սուտ լինիցի հռչակ նենգաւորացն. եւ անդորրութիւն ընծայեսցի մտաց մերոց: Գիտացաք եւ զհանդերձիլդ գնալ ի Նոր Նախիջեւան. եւ անտի ի յԵաշ. եւ զսիրելի որդին քո եւ մեր զԳրիգոր շնորհունակ վարդապետն ի Նախիջեւանու յղել ի Հաշտարխան վասն նուիրակական գործոյն սրբոյ Աթոռոյս, եւ առ զպատրաստի եղեալ արդիւնսն յանձնել նմա` հասուցանել ի սուրբ Աթոռս: Բարւոք ես խորհեալ, եւ շնորհակալ եմք: Թէպէտ յայլ եւ յայլ հոգս կաս, բայց որպէս եւ յառաջ գրեալ եմք, առ այն գործ եւս զփոյթդ մի պակասեցուսցես. քանզի վասն դառնութեանց յետին ժամանակիս նուազեալ են մուտք սրբոյ Աթոռոյս եւ ելքն առաւելեալք յոյժ: Ուստի` սակս խարջելեաց ոչ սակաւ տագնապ գոյ մեզ: Ուրեմն` ըստ հարազատութեանդ ջանալ պարտիս յարդեանց այտի օգնութիւն հասուցանել մեզ: Ֆռանսիոյ թագաւորութեան շփոթումն, եւ Փափին իշխանութեան նշկահիլն եւս յայտնի եղեւ մեզ: Իսկ նոքա թէ առժամանակ մի խռովին, յետոյ խաղաղանալ կարեն, բայց Հայաստան աշխարհիս եւ ազգի մերում` յԱստուծոյ խաղաղութիւն ծագեսցի: Գրեալ էիր եւ զողորմած կայսերուհւոյ ցաւակցիլն Ազնիւ Յովհաննէս աղային առ մահն որդւոյն, եւ շնորհելն զընդարձակ գերեզմանատեղի ազգին մերոյ. եւ հրամայելն նմա զեկեղեցի շինել, եւ այլն: Որով ստացաք զդիւրութիւն սրտի. զոր եւ յիշեցաք ի թղթոջ ազնիւ աղայ Յովհաննէսին: Եւ զի ընդ ազնուուհի կենակցին տուեալ էին սրբոյ Աթոռոյս զԱՃ պաՃախլու ոսկիս, առ այն շնորհակալութիւն գրեցաք ի թուղթս երկաքանչիւրցն եւս: Նաեւ առ Ջուղայեցի ծերունի Յովհաննէս վարդապետն վասն Ժ. թուման հոգեբաժնի եւ յիշատակացն, եւ առ Աննայ Իւանովնէն վասն Ժ. թուման հոգեբաժնի առնն, գրեցաք զթուղթս միամտութեան: Սչսվայու Քփրենց աղաչայ Յովհաննէսի վախՃանիլն եւս տրտմութիւն եղեւ մեզ. մանաւանդ առ այն` զի տակաւին ոչ էր հասեալ նմա թուղթն մեր, զոր յանցելում ամին գրեալ եմք: Ապա այժմ որդւոցն մխիթարութիւն գրեցաք, Տէր Ստեփանի զորդին յանցեալ թուոյ մայիսի ԺԲ յղեցաք աստի. որոյ վասն թէպէտ Ժ. թուման էիր գրեալ տալ, այլ ԺԱ. թուման ետուք Յօհանջանի տղայոցն, որովհետեւ մինն ի նոցունց առեալ զտղայն հասոյց ի Թիֆլիզ առ Տէր Ղազարն, եւ դարձաւ: Բայց այժմ լուաք թէ դեռ եւս տղայն ի Թիֆլիզ է, եւ չեն ուղարկեալ: Վասնորոյ քանի աւուրբք յառաջ ընդ Աբրահամ վարդապետին գրեցաք Տէր Ղազարին հարկիւ, զի շուտով ուղեւորեսցէ զտղայն, եւ Աբրահամ վարդապետին եւս ասացաք, զի թերեւս ընդ ինքեան տարցէ ի Հաշտարխան: Նոյնպէս եւ վասն գրքոյն եւս զոր վաղ ուրեմն եմք յղեալ, գրեցաք Տէր Ղազարին, զի թէ դեռ չիցէ յուղարկեալ` փոյթ ընդ փոյթ յղեսցէ: Գտասջիր եւ զայս. զի քանի ամօք յառաջ Պարոն Եսայուն վասն ԱՃԾԱ թուման ԵՌ-դեանին ղաւզ էաք տուեալ, բայց ի դրամոցն մնացեալ գոյր ի վերայ իւրն. որոյ աղագաւ թամասուկ էր տուեալ մեզ: Ութսուն թուման եւս Վարդան վարդապետին տալոյ մնացեալ ի դրամոց նորին, եւ թամասուկ տուեալ նմա որ մինչ գնայր ի նուիրակ Ամդայ, զայն թամասուկն ետ մեզ առնուլ զդրամսն ի պարոն Եսայէն: Այժմ որպէս եւ իցէր` զհաշիւն աեսաք. մնաց Ի. թուման տալոյ, եւ վասն այնր թամասուկ ետ: Իսկ զորպէսութեանց կողմանցս եւ երկրիս այսպէս իմա. յանցեալն գրեցաք քեզ զգալն Աղայ Մահմատ խանին ի Թարուէզ. եւ կոչելն առ ինքն զիշխօղսն երկրացս. յորոց շատքն գնացին, եւ մերն եւ այլք հեռաւորք զընծայս յղեցին, եւ հպատակութիւն ցուցին, բայց ի Շուշւոյ Իբրահիմ խանէն, Եւ Աղայ Մահմատ խանն զմեր խանի եղբայրն եւ զախունտն որք գնացեալ էին առ ինքն` խիլայիւք դարձոյց, եւ զպարգեւս եւ ռաղամս յղեաց սմա. եւ զայլոց երկրաց իշխանսն եւս պարգեւատրեալ դարձոյց. այլ պատանդս էառ ի նոցունց. եւ յաշնանն դարձ արար ի Թէհրան, ժամադիր լինելով նոցա, ի գարնանս կրկին գալ յայսկոյս: Իսկ յետ դարձման նորա, Իբրահիմ խանն զԿովկասային վիրագն քանեօք հազարօք ածեալ առ ինքն, հանդերձ իւր զօրօքն ի միասին յեղակարծ յարեան ի վերայ Նախչուանու, աւերեցին զքաղաքն եւ պաշարեցին զբերդն մինչեւ ի ԺԶ. աւուրս: Իշխօղն տեղւոյն, թէպէտ յոյժ նեղեալ, բայց ընդդիմակացեալ` ոչ ետ զբերդն, մինչեւ տեղւոյս եւ Խօյայ իշխօղքն միաբանեալ զօրօք իւրեանց գնացին հասին յօգնութիւն նմա, եւ յաւուր տօնի սրբոյն Յակովբայ Հայրապետին, մատուցեալ ընդ թշնամեացն ի յատուկ խնամոցն Աստուծոյ վանեցին զզօրութիւն լէզկեացն, կոտորելով ի նոցունց զքանի հարիւրս. այլքն ընդ Իբրահիմ խանի զօրացն խուսեալ դարձան ի Շուշի: Կատաղի լէզկիքն ձմերեալ անդէն յայնմ երկրի, այժմոյս լսեմք թէ ժողովին ի մի վայր, յարձակիլ յայս կոյս եւ յայլուր յասպատակութիւն, եւ կամ դառնալ ի տեղիս իւրեանց: Ինչ եւ իցէ` յորչափ եւ գազանքն այնք յորջացեալ գոն անդէն, այս կողմանցս ապահովութիւն ոչ գոյ, եւ մեր կասկածն` առաւել: Ամենազօրն Աստուած ցրեսցէ զզօրութիւն նոցին եւ զվնասակար խորհուրդսն. եւ անդորրութիւն շնորհեսցէ բազմավշտակիր երկրացս եւ խղՃալի մերայնոցն, եւ մանաւանդ սրբոյ Աթոռոյս: Եւ դու սիրելիդ հաստատուն կալով ի սէրդ եւ ի մտերմութիւնդ, եւ զորպէսածանոյց գիրդ անպակաս առնելով, ողջ լեր ի Տէր: Գրեցաւ ի թուականիս մերում ՌՄԽԱ, եւ յԱպրիլի 17, ի սուրբ Էջմիածին: