Արժանապատիւ
տէր
Ստեփաննոս
քահանայ
Սիրեցեալ
որդի.
Զարմանամ
ի
վերայ
ամենայն
գործոց
քոց`
զորս
սկսեալ
էիր
եւ
զորս
սկսեալ
ես:
Զարմանամ,
վասն
զի`
ոմամբք
բարի
սկսուածովք
քովք
ոչ
միայն
ուրախացուցեր
զմեզ,
այլեւ`
ձգեցեր
ի
մեծամեծ
յառաջադրութիւնս,
որով
սկսաք
շինել
զզանազան
շինուածս
եւ
առնել
զբազում
խոստմունս
ազգին`
ըստ
գրութեանց
ձերոց:
Ոչ
անընտրաբար
սկսանելով
զշինութիւն
աշտանակին,
թարց
ծախուցն
թուման,
այլ
նախ
զբաւականութիւն
դրամոյն`
տեսանելով
եւ
հաշուելով,
որք
կարողք
են
զամենայն
բարի
յառաջադրութիւն
իմ
ի
կատար
հասուցանել.
եւ
եւս
յաւելացուցանել
անտի
զմասն
եւ
տալ
ի
հաստատուն
պահպանութիւնս
վասն
մշտնջենական
կառավարութեան
շինուածոցն,
տպարանին
եւ
դպրոցին:
Այլ
յայսմանէ
վրիպեցայ
եւ
սխալեալ
խաբեցայ
եւ
ի
զուր
հաւատ
ընծայեցի
գրութեանդ,
վասն
այն`
որ
ահա
մետասան
ամ
է
զքեզ
առաքեալ
եմ,
մետասան
դեան`
ի
յօժարակամ
տրոցն`
օրհնեցելոցն
բարեպաշտից`
յորոց
ընկալեալ
եւս
զողորմութիւն,
ոչ
առաքեցեր:
Ի
մխիթարութիւն
մատուցանողին
եւ
ի
յօգնութիւն
իմոյ
յառաջադրութեանն,
ի
նպատակ
որոց`
զքեզ
առաքեալ
էի:
Ուստի
ոչ
եթէ
ի
քէն
գտի
ինչ,
այլ
որ
ի
քսան
ամս
ունէի
ինչ,
զայն
եւս
վատնեցի,
թերեւս
ի
քէն
գտից
յօգնութիւն,
այլ
ոչ
գտի
ի
քէն
ինչ,
եթէ
ոչ
ամօթ,
ծանրութիւն
եւ
զզուանք:
Չի
ըստ
ամենայնի
ընդդէմ
գնացեր
իմոյ
հրամանին
եւ
քոյոյ
նպատակին
եւ
գործոյն,
զի
ուր
ինչ
ստացար`
պարտէիր
անտի
առ
մեզ
առաքել
ի
ձեռն
տուողացն,
զի
դու
ի
նոցանէ
եւ
ի
մէնջ
շնորհակալութիւն
ընկալնուցուիր.
այլ
զնոսա
եւ
զմեզ
անգոհունակ
արար
զքէն
մինչեւ
ցարդ,
վասն
այն`
բարի
վախՃանաւ
սկսար,
կամիս
չարաչար
վերջացուցանել
եւ
անուն
վատ
թողուլ
ի
մէջ
ջերմեռանդ
եւ
բարի
ժողովրդեանդ,
եւ
մանաւանդ`
ընդդէմ
պատուոյ
եւ
պարտաւորութեան
կարգի
քոյ:
Երկրորդ`
զարմանամ
ի
վերայ
սկսելոցդ`
նախ
ի
վերայ
վաՃառականութեան
գործոյդ`
զոր
անպատշաՃ
է
քոյդ
աստիՃանի,
զի
ի
յընկալման
կարգիդ`
հրաժարեալ
եւս
անտի.
զի
գիտես
զառակն
գռեհկական
որ
նախնի
պառաւունքն
եւս
են
անիծեալ.
բօշի
չարուանն
եւ
կարգաւորաց
վաՃառականութիւնն,
վասն
անյարմարութեան
գործոցն:
Երրորդ`
զարմանամ
ի
վերայ
երեք
գործոցդ`
ոչ
ես
միայն
այլեւ
ամենայն
լսողք
եւ
արք`
որք
հմուտք
են
բնական
կառավարութեան,
որ
լինի
ի
մէջ
հօր
եւ
որդւոյ,
տեառն
եւ
ծառայի,
վեքիլի
եւ
տեառն
եւ
կամ
առաքչի
նորին.
վասն
զի`
սխալեալ
եւս
ընդդէմ
ամենայն
օրինաց,
որ
ես
ի
Մօսէս
Խաչիկէն
ստացեալ
եմ
Աղայ
Յօհանջան
եւ
Աղայ
Յովհաննէս
Խօջամինասենց
տուրքն
եւ
ռեսիտ
առաքեալ,
եւ
առ
որ
նպատակ
նոքա
առաքեալ
են
զայն
ողորմութիւն.
ի
յայնս
գործ
ածեալ.
իսկ
դու`
ապօրինաւորութեամբ
եւ
աշխարհական
բռնութեամբ
կրկին
առեալ
եւս
ի
նմանէ
եւ
ագահական
մտօք
յանդգնութեամբ
մեզ
գրեալ
յետ
դարձուցանել
վերադրօքն:
Կարծեմ
որ
եթէ
բարի
խղՃիւ
դատես,
դու
եւս
զարմանաս
ի
վերայ
յանդգնութեան
քոյ
վասն
երեք
պատՃառի,
նախ`
որ
իմ
յանուն
ստացեալ
տուրքն
ի
բարեպաշտից
առանց
վնասու
ընկալեալ
եմ
եւ
ի
գործ
եդեալ.
երկրորդ
եթէ
այլ
ինչ
մասն
մեծագոյն
ի
ժողովքէդ
առաքեալ
իցէիր,
կարելի՞
էր
համարձակէիր
գրել
անտի
յետ
դարձուցանել
վասն
յօգտի
մերոյ.
երրորդ
պարտէիր
գիտել
թէ`
եւս
ունիմ
այնքան
կարողութիւն
ի
վիՃակէս,
զի
ունեցելոյս
եղեր
դու
ցրուիչ
եւ
կորուսիչ,
որ
այժմ
ի
ներքոյ
պարտուց
տքամ:
Ուրեմն
յանդգնութիւն
էր
ձեզ`
հրամայել
հրամայողիս
քո
եւ
առաքչիս,
եւ
փոխանակ
շահաւետութեանց
լինել
մեզ
առիթ
մեծի
վնասուց:
Դարձեալ
զարմանամ,
զի
ապրանքն
զգուր
արարեալ
ի
Ստամպօլ
առաքես.
եւ
ինձ
գրես
թէ
ԻԲՌ
(22000)
րուփի
եթէ
շուտով
ոչ
հասուսցես
ի
Կոպնհակ
նոքա
ծախեն
զայն,
եւ
մեզ
լինի
վնաս:
Այդ
պարտ
էր
քեզ`
յառաջագոյն
խօսիլ
ընդիս
եւ
կամ
ըստ
վերոյգրելոյս`
գիտել
զկարողութիւն
իմ:
Քոյ
գրեցեալն
է`
մօտ
հինգ
հազար
թուման
աւելի,
զորս
աստի
անդ
առաքիցէի.
ո՞
տայր
ինձ
նոյն
չափն,
եւ
եթէ
այնքան
ունէի,
զի
է՞ր
ինձ
մուրալ
ի
դրունս
ողորմածաց
եւ
զամօթի
հարկանիլ:
Եւս
եթէ
ապրանքն
իցէր
խրիդ
տեղւոյս,
կարելի
էր
ի
մերոյ
կանթօռէ
վերադրօք
ստանալ,
այլ
թէ
ի
Կոստանդինուպօլ
էր
գնալոյ,
ես
յումմէ՞
պարտ
էի
ընկալնուլ,
եւ
նոքա
մինչեւ
ցծախսն
նորին
որպէ՞ս
համբերէին
եւ
կամ
վերադիրն
որքան
լինէր:
Ապա
ագահութիւնն
մթացուցեալ
զմիտսդ`
ոչ
թողեալ
քեզ`
նախ
զայսոսիկ
մտածել
եւ
ապա
ձեռնամուխ
լինել,
այլ
ի
շահն
միայն
դիտելով
սոսկ
մտածմամբ,
առանց
ընտրութեան
ես
արարեալ,
վասնորոյ
մինչեւ
ի
մէնջ
ոչ
եղեւ
հատուցանել
եւ
ոչ
իսկ
էր
կարելի,
ուստի
նոքա
յիրաւամբ
ծախեալ
են
եւ
իւրեանց
պարտքն
ընկալեալ.
որպէս
ահա
գիր
նոցա
որք
են
Կոպնակ
առաքեմ
ընդ
գրոյս,
գիտել:
Եւ
վասն
մնացելոյն
գրեցի
յԸնգլիզ,
տեսցուք
զինչ
պատասխան
անտի
ստացայց:
Քան
զայս
զարմացք
եւ
կատարեալ
տղայոց
օյին
եւ
խաղ
եւ
մեծ
մտաթափութիւն:
Զի
դու
քանիցս
գրեալ
ես
մեզ
թէ`
ահա
ի
սոյն
գարնանն
եւ
կամ
աշնանն
ելանելոց
եմք.
վասնորոյ
եւ
մեք,
հաւատ
ընծայելով
գրեցելոցդ`
ոչ
թէ`
գիր
ոչ
գրէաք
քեզ,
այլ
եւ,
ուր
եւ
գրեցի`
յետ
դարձուցին
ի
Բասրայու
գրելով
թէ`
ի
վերայ
Եւրօպիու
գայ,
ի
յԵւրօպիու
թէ`
ի
վերայ
Բասրայու,
վասն
որոյ
ոչ
գիրս
քեզ
հասաւ
եւ
ոչ
թէ`
ըստ
ամենայն
իրաւանց
եւ
արդարութեան
ի
վերայ
քոյ
բարաթ
արարի.
սպասելով
թէ`
դու
ինքդ
եկեսցես
եւ
քոյ
աշխատանքնդ`
ինքնին
մատուսցես
մեզ,
եւ
մեր
քայքայեալ
սկսուածքն,
քեւ
նորոգեսցուք
եւ
ի
յաշխատանացդ
զմերս
պարտք
տացուք:
Այլ
դու
այսու
ոչ
շատացեալ,
մեզ
գրէիր
թէ`
Տէր
Դաւիթն
Տէր
Փիլիպպոսեան
գալոց
է
եւ
մեր
որպիսութիւնն
պատմելոց
քեզ.
եւ
այլ
ինչ
ոչ
գրէիր
վասն
նորա:
Եւ
նա
ի
Բաղդատու
եւ
ի
յայլ
տեղեաց
քանի
գիր
է
գրեալ
մեզ`
ի
1796
յամին
եւ
ի
յօգոստոսին,
ոչ
ինչ
է
յիշեալ
զթաքուն
եւ
զապօրինաւոր
բարաթուցն
իւրոց`
իսկ
ի
սոյն
դեկտեմբերիս,
յանկարծ
եկեալ
ի
Հաշտարխան,
երկու
բարաթ
է
հանեալ
ի
քէն
ի
վերայ
մեր`
երկու
հազար
ոսկւոյ,
որ
վերադրօքն
լինի,
երկու
հազար
եօթն
հարիւր
ոսկի,
եւ
լրբաբար
գրեալ
է
մեզ
թէ`
հրամայեսցես
շուտով
հատուցանել
մեզ
եւ
այլ
Ճառատանք.
ահա
անկարծ
եւ
անակնունելի
հանդիպմունք
եւ
գարշելի
յառաջադրութիւն
եւ
համարձակութիւն
քոյ
եւ
լրբին,
վասն
զի
ըստ
վերոյ
յիշեցելոյս,
դու
կամ
վստահանալ
պարտ
էիր
ի
յառաքեցեալ
արդիւնս
քո
եւ
կամ
գիտել
պարտ
էիր
զկարողութիւն
իմ
ապա
համարձակիլ
ի
վերայ
իմ
բարաթ
տալ.
եւ
նա
լիրբն`
պարտ
էր
գիտել
եւ
ոչ
տալ
քեզ,
որ
դու
իմ
վէքիլ
ես
եւ
ոչ
աղայ.
ո՞
իցես
եւ
ո՞
լուաւ
որ
վէքիլն
ի
վերայ
աղային
այսքան
մեծամեծ
բարաթ
առնէ,
մինչ
աղայի
բոլոր
ինչքն
է
ի
ձեռին
իւրում,
որ
մինչ
ոչ
մայէն
է
հասուցեալ
առ
նա
եւ
ոչ
շահն.
ուստի
գրեցի
ի
Հաշտարխան
արտաքսել
զնա,
որպէս
զմի
ի
խելագար
յանդուգն
լրբաց:
Վենետիկու
ոսկի`
յերեսս
երկրին
Ռուստաց
ոչ
գտանի,
այլ
ո~ւր
թողեալ
է
գնացեալ
անտի
ժողովեսցէ:
Եւ
եթէ
ոչ
էր
խաբեբայ
եւ
կեղծաւոր,
վասն
է՞ր
ի
Բաղդատու
ոչ
գրեաց
մեզ,
որ
իմ
պատասխանն
անդ
ստանայր,
որ
մերձ
էր
քեզ,
որ
գոնեա
գրով
ընդ
քեզ
խօսէր
եւ
եթէ
տուեալ
էր
քեզ
ինչ.
ի
քէն
ստանայր:
Ապա
յայտ
է
թէ
խաբեբայ
է:
Եւ
եւս
զարմանք,
որպէս
լսեմ
այլոց
թղթոց
յամենայն
քաղաքաց
եւ
եւս
ի
թղթոց
քոց,
որ
ի
զուր
դաւի
մտեալ
ընդ
պարոն
Սարգիս
տէր
Յովհաննիսեանին,
զոր
յառաջ
յոյժ
գովէիր
եւ
մեզ
վէքիլ
կարգել
խոստանայիր
եւ
պարգեւօք
փառաւորել.
այժմ
զայնպիսի
արժանաւոր
այր`
ի
դատաստան
եւս
մատնեալ
յաղագս
խոստմանց
ի
Չին
հանգուցեալ
Մատթէոսին.
ահա
տես
որդի`
այդ
մեր
չէ
գործ`
զժողովուրդսն
մատնել
օտար
ազգաց`
ըստ
խրատու
առաքելոյն
եղբայր
եղբօր
դատի
եւ
զայն
ի
մէջ
անհաւատից,
զարմանայ
առաքեալն.
դատաւորքն
թէպէտ
քրիստոնեայք
են,
այլ
այլասեռ
են
եւ
անտեղեակ
մերս
ազգի
կացութեան.
վասն
որոյ
ոչ
պարտիմք
տալ
նոցա
պատՃառ
Ճանաչել
զմեզ
կռուասէրս
վասն
զօշաքաղութեան
որ
չէ
արժան,
այլ
զրկիլ
եւ
պատիւ
ազգին
պահպանել,
զի
ես
փողով
ոչ
առաքեցի
զքեզ
ի
յերկիրդ`
այլ
մերկ
զոր
ինչ
նոքա
հաւատով
եւ
սիրով
տան,
դու
պարտիս
իբրեւ
զնուէր
եկեղեցւոյ
ընկալնուլ,
որպէս
զպտուղ
հաւատոյ:
Իսկ
յորոց
կարծիս
ունիս
ագահելոյ`
որպէս
զպարոն
Սարգսին
վասն
Մատթէոսին,
ոչ
եթէ
յաշխարհական
դատաստան
մատնել,
այլ
ազգային
յիրաւանց
եւ
բարի
խղՃմտանաւոր
անձանց
տալ
քննել,
որպէս
ուսուցանէ
քեզ
Պօղոս:
Իսկ
նոքա
ստուգութեան
բանին
վերահասու
լինելով
տային
քեզ
բաւականութիւն
որպէս
քրիստոնեայ
դատաւորք
ի
մէջ
եղբայրութեան
եւ
ազգակցութեան
ձերոյ:
Իսկ
եթէ
նոքա
երեսպաշտութիւն
առնէին
ի
մէջ
յիրաւանց
եւ
անիրաւութեամբ
զկողմն
նորա
պահէին
եւ
զարդարութիւն
խղՃի
կորուսանէին,
յայնժամ
եւ
դու`
ոչ
ունէիր
զյիրաւունս`
կրկին
ի
դատ
մտանելոյ`
զի
նոքա
մինչ
զբարի
խիղՃն
կորուսին
վասն
զքեզ
զրկելոյ
եւ
զնա
արդարացուցանելոյ,
դու
եւս
քոյ
դրամն
պարտէիր
կորուսանել.
զի
նոցա
հոգին
անմահ
է
եւ
անկորուստ,
իսկ
քոյդ
դրամ
կորստական
եւ
ապականելի
եւ
անցաւոր:
Այլ
եթէ
դու
բարի
մտօք`
որպէս
Ճշմարիտ
աշակերտ
Տեառն
խոյս
տուեալ
ի
խռովութենէ
ի
շփոթմանէ
եւ
ի
գայթակղութենէ,
կարծեմ
զի
եւ
նոքա
ոչ
կորուսանէին
զհոգիս
իւրեանց
եւ
ոչ
պակսեցուցանէին
զխղՃմտանս
իւրեանց`
ի
վերայ
արդար
դատողութեան:
Բայց
այժմ
քոյդ
ըսկսու
ածովքն
երեւի`
ոչ
քեզ
է
մնացեալ
պարկեշտութիւնն
կարգի
եւ
ոչ
նոցա
մնայ`
հակառակն
նորին:
Բայց
ես
քեզ
գրեմ.
ոչ
են
կամք
իմ
ի
դոսա.
այլ
եթէ
ի
Քրիստոս
հանգուցեալ
Մատթէոսն
մեզ
խոստացեալ
է
ինչ
ի
վաստակոցն
իւրոց`
այն
սակս
է,
զի
յիշատակ
նորա
անմահ
մնասցէ
ի
տպարանի
մերում
եւ
ի
դպրոցի
եւ
ի
մէջ
ազգին,
ուրեմն
որք
զրկանօք
կամիցին
հատանել
զանդարձս
նորին,
նոքա
մնան
պարտական
նորին
աշխատանացն
եւ
ընդհանուր
ազգի
պայծառութեանցն
որոյ
վասն
են
խոստմունք
բարեպաշտին:
Ուրեմն`
զոր
մեզ
վէքիլ
կարգէիր,
պարտէիր
նմա
յանձնել
ընդ
երեւելի
իշխանաց
քաղաքիդ
եւ
համոզմամբ
խնդրել
ի
պարոն
Սարգսէն
չզրկել
զհոգի
նորա
եւ
զմեզ
ի
մեր
մասնէն.
ես
ոչ
կարծեմ,
որ
Պարոն
Սարգիսն,
ագահէր
ինչ
ի
կայից
հանգուցելոյն
եւ
ի
մեր
մասէն,
որ
է
մասն
ամենայն
ազգին
Հայոց:
Եւ
եթէ
նա
ընդդէմ
այսմ
առնէր,
մեզ
ոչ
ինչ
էր
փոյթ.
հանգուցեալն
իւր
վարձն
յամենատես
աչացն
Աստուծոյ
ընկալնուլ
ըստ
քրիստօնէական
հաւատոյն
մերոյ.
եւ
մեք
ընդ
նմա`
վասն
համբերութեան
մերոյ
եւ
տանելոյ
զրկանացն:
Ուստի
ըստ
այսմ
մասին
լաւ
է
ինձ
պատառ
մի
հաշտութեամբ,
քան
զբազումս
անիրաւութեամբ
եւ
լի
երկուանօք:
Եւ
եթէ
տակաւին
կաս
ի
խռովութեան,
ոչ
է
հաՃոյ
ինձ.
այլ
ըստ
վերոյ
գրեցելոյս
յանձնեա
յԱստուած
եւ
ի
բարի
հաւատացեալս
նորին
եւ
զքեզ
թօթափեալ
ի
խռովութեանց
եւ
ի
գայթակղութեանց,
փութա
գալ
առ
մեզ:
Նոյնպէս
եւ
Աբդլմասեհի
տունն,
եթէ
յօժարութեամբ
ընծայեալ
է
եւ
կամ
ընծայէ,
բարի
է,
եւ
եթէ
աստի
գրութեան
կարօտի,
ես
ոչ
կարեմ
եւ
ոչ
է
իմ
գործ
ի
դրունս
տէրութեան
դեգերիլ
յաղագս
անձնական
օգտի,
ուստի
եւ
առ
նա
գրեցի
զօրհութիւն
եւ
զշնորհակալութիւն,
եւ
ոչ
եթէ
զքոյդ
գրութեանն,
զի՞
է
խաբէութեամբ
կողոպտել
զնոսա.
մինչ
նոքա
հաւատով
մատուցանեն
մեզ`
իբրեւ
ընծայ
Աստուծոյ:
Տեսի
զթուղթն`
որ
է
իմ
ձեռնարկութեանն,
այլ
քոյ
գիրն
եւ
իմ
անուամբ
հնարեալ
կնիքն
ի
վերայ
նորա
զոր
գրեալ
ես
առ
Մովսէսն
Առաքելեան
իբր
առաքեալ
եմք
առ
նա
զպատկեր
մեր
եւ
զնշանն
սուրբ:
Երբ
գրեցեր
եւ
ետուր
զգիր
ապա
զիա՞րդ
ոչ
ետուր
ի
նմա
զխոստացեալ
ընծայսն,
միթէ
խաբե՞լ
կամեցար.
եւ
կամ
մինչ
ես
առաքեցի,
զիա՞րդ
կարես
դու
արգելուլ,
միթէ
նոքա
չե՞ն
իմացեալ,
որ
դու
կամեցեալ
ես
այնու
զխաբէութիւն
քո
ցուցանել,
որպէս
տեսանեմք
զգիրս
նոցա,
որք
գրեալ
են
առ
ազնիւ
պարոն
Փիլիպպոսն,
եւ
այժմ
ի
ձեռս
իմ
է:
Եթէ
միւս
թուղթքն
իմ
եւս
յայսպիսիս
ես
պիտոյացուցեալ,
վատ
ես
արարեալ
խղՃի
քոյ
եւ
պատուոյ
իմոյ:
Գրեցեր
թէ`
այս
ոմն
այսքան
ինչ
էր
եւ
այլ
ոմն
այսքան,
եւ
այսքան
եւս
խոստմունք
գոյ,
որպէս
Նիկողոսինն
որոյ
յանուն
գրքուկն
եւս
տպեցաք,
Մարտիրոսինն
եւ
Ծատուրեան
Կարապետինն`
որ
այժմ
հինգ
գրով
մեզ
ծանուցանես
թէ`
ես
տեսանելով
զանյարմար
գործս
Տէր
Ստեփանին,
յորմէ
բռնեցեալ
ութ
հազար
ռուպի
գրեալ
էի
եւ
վեց
հարիւր
տուեալ.
յայսմհետէ
տալոյ
չեմ:
Եթէ
միւս
կտակողքն
եւս
սմա
հետեւին
տե'ս
դու`
ոչ
միայն
զկորուստ
աշխատանացդ`
այլեւ
ամօթն
մեր:
Եւ
այս
յառաջացաւ
վասն
երից
պատՃառաց.
նախ
երկար
մնալովդ
ի
վիՃակի
յայդր`
որ
երեք
անգամ
նուիրակ
Աթոռոյ
փոխեցան:
Երկրորդ`
զկնի
բազմաց
նկատելով,
զսակաւսն
եւս
կորուսանես,
եւ
երրորդ`
ի
դատ
մտանելովդ`
զհոգիս
ամենեցուն
վիրաւորես:
Ահա
գտեալ
տեսանէիր
զպարոն
Սարգսի
ԴՌ
(4000)
ռուբին
պարոն
Գրիգորի
հինգհազարն,
պարոն
Կարապետի
ութհազարն
եթէ`
դու
ի
դատ
չմտանէիր
եւ
շուտով
առ
մեզ
գայիր,
նախ
ձեռնտու
լինէիր
մեզ`
ի
յամենայն
սկսուածս
մեր
եւ
ես
այսպէս
ողորմելի
ոչ
լինէի
եւ
պարտատէր.
երկրորդ`
տեսանելով
զմեծ
վաստակս
քոյ
եւ
զբարի
սերմունսդ`
ի
բարի
ագարակս
Լուսաւորչական,
համարձակէի
եւ
զայլ
ոք
առաքել
ի
տեղի
քոյ`
որ
զբարի
սերմանեալս
ի
քէն,
նա
հնձէր
միթէ
մեք
յաւիտենակա՞ն
եմք,
որ
դու
կամիս
այնքան
մնալ,
որ
զամենայն
կտակեալսն
ընկալնուս.
թերեւս
դու
մեռանիս,
ում
համարես
պատՃառ
մահու
քոյ,
այլ
քոյ
յանդուգն
ձգտումն:
Երկու
իր`
պարտ
էին
զքեզ
փութացուցանել
առ
մեզ.
նախ
մեր
յոյսն`
որով
սկսեալ
էաք
զբազում
ինչ
առնել,
որպէս
ի
Նախիջեւան
զվանքն
որ
շինեցի
բազում
ծախիւք`
քոյ
յուսովն,
կառուցի
ի
նմա
զյոլով
խուցս,
սեղանատունս,
տպագրատունս,
դպրոցս,
գրքատունս,
կազմարարութեան
տունս
եւ
զայլս
եւ
լիցի
զնա
միաբանիւք
մինչեւ
վեշտասան
անձանց,
սպասելով
թէ`
ըստ
գրութեան
քոյ`
շուտով
գալոց
ես
եւ
ամենայն
ինչ
ըստ
կարգի
հաստատութիւն
առնելոց
է,
այլ
տեսի
մինչ
երկարես
եւ
նոր
ի
դատ
ես
մտեալ,
թուլացայ
ի
զօրութենէ
եւ
թուլացան
ամենայն
սկսելս.
զի
իմս
վիՃակի
արդիւնք,
ոչ
էր
բաւական
կառավարել
զայս
մեծագոյն
մարմին,
մինչեւ
զտպարանն
ի
Հաշտարխան
խաղացուցանել
եւ
անդ
թագաւորական
երկու
հազար
թուման
պարտք
ընկալնուլ
եւ
զսուրբ
Աստուածածնայ
շուրջ
եղեալ
տունսն
առնուլ
մինչեւ
ի
բերթն
եւ
անդ
զմեծամեծս
շինուածս
առնել,
յաղագս
օգնութեան
տպարանին.
բայց
այս
եւս
կիսատ.
զի
բոլոր
շինուածքն
մինչեւ
հինգ
հազար
թուման
լինի,
իսկ
այսքանս
պարտք
ընկալնուլն
չէր
կարելի,
վասնորոյ
կարօտի
քոյդ
գալստեան
եւ
օգնութեան:
Եւ
մինչ
ի
մետասան
ամս`
յաւուրս
իմոյ
կենդանութեան
ո'չ
եկիր
եւ
ոչ
յօգնութիւն
առաքեցեր
մեզ
ի
տրոցն
օրհնեալ
ժողովրդեան
զոր
յանուն
մեր
ցուցեալ
են.
այլ
ինչ
օգուտ
ինձ
յետ
մահուս
գալն
քոյ`
որ
ոչ
զիս
յարուցանել
կարէ
քոյդ
բերեալ
գանձն
եւ
ոչ
իմոյ
յառաջադրութեանս
օգնել:
Այլ
մնայ
վասն
քոյ`
յաւիտենական
խիղՃ.
ամօթ
եւ
դատապարտութիւն
եւ
ժողովրդեան
գայթակղութիւն
եւ
փոշիմանութիւն
ողորմութեանն
իւրեանց:
Երկրորդ`
պարտ
էիր
մտածել,
գոնեա
զընտանիս
քոյ
եւ
մանաւանդ
մինչ
լուար
զաւերիլն
մերոյ
աշխարհին
եւ
զգերութիւն
բնակչաց
նորին.
զամենայն
հարկաւորութիւնս
քոյ
եւ
զկնի
նոցա
փութալ.
փրկութիւնն
նոցա
եւ
կենդանութիւնն
լաւ
համարեալ
քեզ,
քան
զամենայն
գանձ
Հնդկաց
աշխարհին:
Այսու
եւս
զանց
արարեր`
որպէս
անգութ.
ես
չգիտեմ
յի՞նչ
միտս
ես,
որ
ոչ
վասն
իմ
եղեր
եւ
ոչ
վասն
ընտանեացդ
խղՃալեաց.
որք
ոչ
են
եւ
նոքա
դեդեւութիւն
ինձ,
այլ
մեծ
ծանրութիւն
եւ
մեծ
ծախս
արարեալ
եմ
ի
վերայ
նոցա
թէ
յառաջ
քան
զաւերութիւն
աշխարհին
մերոյ
եւ
թէ
զկնի
ազատելով
զկինդ
ի
գերութենէ
եւ
բերելով
ի
Մօզդօկ,
ուր
այժմ
բնակի
ի
տուն
Տէր
Առաքել
գործակալին
մերոյ:
Եւ
յաղագս
որդւոյդ`
առաքեցի
ընդ
մեր
պարոն
Եսայի
Սուլբաշեանին,
ԵՃ
(500)
ալթմիշլուղ
պատիւք,
տակաւին
ոչ
է
դարձեալ
առ
մեզ
եւ
որդիդ`
ի
Թարվիզ
առ
Համադանցի
մահտեսի
Յովհաննէսն
է.
նա
եւս
ոչ
կամի
տալ
մինչ
քոյ
գալուստն
թերեւս
աւելի
ընկալցի.
իսկ
ողորմելի
մայրն`
զրկեալ
յերկուց
զաւակաց
իւրոց`
մղկտեալ
տոչորի,
որքան
դու
անգթութեամբ
փողի
հետեւելով
եւ
ոչ
փրկութեան
նոցա:
Իսկ
դուստրն
քոյ`
ի
Ֆառաբադէ,
խնդրեալ
եմ
ի
պարոն
Մկրտում
Գալստեանէն,
հրամայել
Քոքպիկացն
իւրոց
հետեւել
եւ
առնուլ.
վասն
նորա
եւս
վաթսուն
թուման
խնդրեն:
Ահա
զայսոսիկ
ամենայն
կերպարանէ
առաջի
աչաց
քոց`
զքոյդ
արարք,
զմերս
կացութիւն
եւ
ընտանեացդ
թշուառութիւն
եւ
մտիր
ի
ներքս
խղՃի
քոյ
թէ`
արդեօք
քոյդ
արարեցեալքն
են
առն
բարւոյ
եւ
կատարելւո՞յ
գործ.
եւ
անդէն
հնազանդիլ
իմոյ
հրամանի
եւ
գրութեան,
զամենայն
թերի
մնացեալ
գործս
քոյ
յանձնեա
վէքիլացն
մերոց
յամենայն
ուրեք,
ի
բաց
թողլով
եւ
զամենայն
դաւիսդ
զզուականս
եւ
զգայթակղեցուցիչս
եւ
ե'կ
առ
մեզ
եւ
առ
ընտանիսն
քոյ`
զի
որքան
ինչ
ժողովեալ
ես,
մեք
նովաւ
բաւական
եմք.
եթէ
զսիրտս
ժողովրդեանն
բերցես
ընդ
քեզ:
Մինչեւ
չեմ
վերջացեալ
ի
կենցաղոյս,
որ
մեք
մեր
յառաջադրութեանն
տամք
կատարումն
բարի
վախՃանաւ,
եւ
դու
տեսանելով
զյաջողութիւն
վաստակոցն
քոց,
ուրախ
արասցես
զխիղՃ
քոյ
եւ
վարձատրեսցիս
այնու
յԱստուծոյ
եւ
ի
հօրէս
քումմէ
եւ
փառաւորեսցիս
ի
ժողովրդենէ,
որպէս
բազմաշխատ
մշակ:
Եւ
թէպէտ
արք
բարիք,
խնդրեն
յինէն
զոք
առաքել
ի
տեղի
քոյ`
սակայն
մեք
երկայնամտութեամբ
սպասեմք
քոյոյ
գալստեան.
զի
զպտուղ
նոցա
ընկալեալ
եւ
զամենայն
ինչ
ստուգապէս
գիտացեալ.
եւ
ապա
եթէ
իցէ
արժան
առաքել
ոք,
յայնժամ
քոյդ
գիտութեամբ
առաքեսցուք
եւ
ոչ
անկատար
բանին:
Եւս
զոր
ինչ
առ
քեզ
ի
պատրաստի
ունիցիս,
պարտիս
ուր
եւ
իցես`
անդ
տալ
ի
կանթօռ
կամպանեաց
հասուցանել
աստ
ի
Պետրպօլք
առ
մեր
հարազատ
վէքիլ
ազնիւ
պարոն
Փիլիպպոսն
Մանուչարեան
եւ
կամ
ի
Մօսկով
առ
պարոն
Աւետիքն
Գալստեան.
եւ
դու
ի
վերայ
Բասրայու
փութացիս
առ
մեզ
եւ
առ
ընտանիսն
քոյ:
Մովսէս
Խաչիկին
եւ
Սարգիս
Տէր-Յովհաննէսին
եւս
գրեցի`
որպէս
պատշաՃն
էր:
Կոնդակաւ
եւս
գրելոց
եմ
յամենայն
ուրեք,
որ
եթէ
յանուն
մեր
գոյ
ինչ
ի
կտակս
ուրուք
եւ
կամ
կամաւոր
խոստմունս
վասն
տպարանին
եւ
այլոց`
ուր
եւ
կարգեալ
իցես
գործակալ,
նոցա
յանձնեսցեն,
եւ
նոքա
գիտութեամբ
երեւելեացն
իւրեանց`
ուղեւորեսցեն
առ
մեզ
ի
վերայ
Բասրայու
եւ
կամ
Պետրպօլքու
ի
ձեռն
գործակալացն
մերոց:
Դու
եւս
այսմ
հետեւելով
ըստ
այսմ
արասցես`
գրով
եւ
բանիւ:
Այս
գիր
ի
Բասրայ
առաքեցի
ի
ձեռն
պարոն
Վարդան
Քալանթարեանին,
երես
սորին`
ի
մարտին
ի
վերայ
Եւրոպիու
ունիս
ստանալ:
Գրեցի
Կարապետ
Ծատուրին
զպատասխանիս
թղթոցն
իւրոց`
եւ
ի
կամս
իւր
թողի,
տալն
եւ
չտալն.
զի
մեք
յիրաւունս
ոչ
ունիմք
ի
վերայ
կամաւոր
տրոց
նորա.
մինչ
առ
ինքն
է`
իւրով
իշխանութեամբ
է:
Մահտեսի
Գալստեանն
յանցեալ
յօգոստոսին
վախՃանեալ
է
եւ
ի
տեղի
նորա
իւրն
բանակատար,
իւր
աներ
որդի
պարոն
Անդրէաս
Մինասեանն
է.
է
այր
պատուական
եւ
բարի
եւ
նորին
բանիցն
կատարող,
այլ
եթէ
Կորպնակայ
բանն
աւարտ
եղիցի
եւ
ապրանքն
մեզ
հասանելի
լինի,
առաքեցից
ի
Ստամպօլ
առ
Շնորհք
Մկրտիչ
ամիրայն
Ամիրջանեան:
Ի
Լօնտօն
Դաւիթ
Շկօլ
եւ
Կամպանում
պարտիմք
մեք
գիր
ստանալ:
Աւաղ
աշխատանաց
քոց,
որ
զքեզ,
զմեզ
եւ
զժողովուրդսն
ձգեցեր
ի
խորին
մտածութիւնս.
եւ
փոխանակ
քաղցր
բանին,
զմեզ
զինուորեցուցեր
ընդդէմ
միմեանց,
վասն
մամոնայի:
Եթէ
այս
գիր
եւս
ոչ
ազդեաց
քեզ,
թողում
յայնժամ
դատել
քեզ
ի
քրիստոնէական
խղՃէ
քումմէ:
Համառօտ
լուր
վասն
որպիսութեան
երկրի
մերոյ
զամենայն
անցս
գալստեանն
Կռտածին
ի
յաշխարհն
մեր
ի
1796
եւ
ի
յունիսի
20
տպեալ
առաքեցի
ի
կողմունսդ.
եւս
զմեր
գնալն
ընդ
զօրացն`
վասն
օգնութեան
քրիստոնէից,
մինչ
ամենայն
ինչ
յաջողութեամբ
յառաջ
ընթանայր.
ի
նոյեմբերի
5,
վախՃանեցաւ
մեծ
մայրն
մեր
եւ
զլուր
մահուն`
ի
Գանիա
լուաք,
եւ
անդ
ազատեալ
զբազում
գերիս
եւ
զդուստր
Թաղոյին
մերոյ,
եւ
զթագն
Ղազար
կաթողիկոսի
ընդ
մասնաւոր
զգեստուց
սրբոյ
Աթոռոյն.
գնացի
ի
Թիֆլիզ
եւ
տեսի
զաւերութիւն
նորա
եւ
լացի:
Գնացի
եւ
ի
Սանահին
եւ
ի
Հախբատ
եւ
տեսեալ
մորմոքեցայ,
գտի
զբազում
գրեանս
ի
Յաջառանց
այրն
մեր
եւ
զայլ
գրեանս
ի
գերութեանց
թափեցի:
Նորապսակն
մեծ
հրամայեց
զօրացն
յետ
դառնալ,
զի
չկամեցաւ
պատերազմ
ունել
ընդ
ումեք.
մեք
ընդ
զօրացն
դարձաք
եւ
Վիրքն
մնացին
ի
յողորմելութեան:
Կռտածն
պատրաստուեցաւ
վերստին
գալ
ի
Շուշի
իւրոց
ծառայիցն
խողխողեցաւ
ի
յունիսի
6:
Վիրքն
եւ
աշխարհ
ամենայն
թէպէտ
զերծան
ի
նմանէ,
այլ
մասնաւոր
բռնաւորքն
զօրացեալ
յամենայն
ուրեք
զնեղութիւնս
հասուցանեն,
իսկ
սրբոյ
Աթոռոյն
եւս
առաւել:
Ազգն
մեր
որք
ի
Ղարաբաղ
եւ
ի
Գանջայ
էին
ի
սովու
եւ
ի
գերութեան
վերջացան
եւ
տեղիք
նոցա,
ամայի
եղեն:
Մելիք
Ջիմշիդն
եկն
ի
Ռուսս,
Մելիք
Ապովն
երեք
հարիւր
տամբ
ի
Շամքօր:
Արքայն
ի
մահիՃս
մահու
Աթոռն
նորա
Դաւիթ
աստ
եէներալ.
մեք
ի
տեսութիւն
եկեալ
թագաւորին
ընկալաւ
զմեզ
ողորմութեամբ:
Մերքն
ամենեքեան
զքեզ
ողջունեն
եւ
ես
զօրհնութիւն
իմ
առաքելով
առ
քեզ:
Մնամ
վասն
քո
աղօթարար`
Յովսէփ
Արքեպիսկոպոս
1798
յունվարի
ի
Սանթբեդրպուղ.
Խնայեա
մեզ
եւ
քո
ընտանեացն
Տէր
Ստեփան,
եւ
փութացիր
առ
մեզ
եւ
զերծո
զիս
ի
յայս
տառապանաց
ի
ներքոյ
որոց
անկեալ
կամ
քոյդ
յուսով,
թերեւս
ի
կատար
հասուսցուք
ի
կենդանութեան
մերում:
