Դաւթար (1778-1800)

Ի Հաշտարխանու նուիրակ եւ առաջնորդ Յովսէփ վարդապետէն թուղթք ժամանեցին առ սրբազան Վեհն, յորս գրեալ էր զզանազան որպիսութիւնս: Յորոց մի եւ գլխաւոր այս. զի վասն Վարդան վարդապետին որ գրեալ էր յԱռաջնորդ` թէ Մոսկովցիք խնդրեն, այժմ գրէր թէ ահա հարկեալ են զիս գրել առ քեզ` զի շնորհեսցես զնա ինքեանց` առ ի մնալ անդ միշտ: Որոց զգիրն եւս առ ինքն էին գրեալ` յղեալ էր առ սրբազան Վեհն ի տեսանել: Որք գրէին թէ` մեք յառաջ եւս եմք խնդրեալ ի սրբազան Վեհէն շնորհել մեզ ի ս. Աթոռոյս զգիտուն Աբեղայ մի, եւ նա խոստացեալ է մեզ զգիտուն սարկաւագ կամ զքահանայ ոմն առ մեզ յղել ի մնալ աստ: Արդ` վարդապետս մեզ յոյժ ընդունելի է, թող զսա մեզ շնորհեսցէ սրբազան Վեհն. զի չունիմք զգիտուն ոք, որ զմանկունս մեր վարժեսցէ որպէս զի տեղեկասցին գիտութեան, եւ զի քահանայացու եւս ի նոցանէ լիցի. զի ոչ զքահանայ ունիմք, եւ ո'չ ուսուցիչ, զմեծ ամօթ կրեմք ի յազգացս ռուսաց, յորժամ հարցաքննութիւն ինչ լինի ընդ մեզ վասն հարկաւոր իրաց իրակութեանց կանօնականաց, մանաւանդ` յորժամ ի սինօթն նոցա մեզ եւս հարկ ինչ պատահի խօսիլ, կամ յորժամ հարցափորձ ոք լինի մեզ վասն գիտութեան գրոց: Զմանկունս մեր չգո'յ ոք ուսուցանող, զի նախ զմե'ր գիրն եւ զուսումն ուսսանիցին, եւ ապա զայլոց ազգաց: Եւ այլ սոյնպիսի պատՃառ առադրէին: Որք եւ հարկեալ էին զՅովսէփ վարդապետն` գրել սրբազան Վեհին, զի հաՃեսցի մնալ անդ Վարդան վարդապետին: Ուստի եւ սրբազան Վեհն զթուղթ գրեաց առ ժողովուրդսն Մօսկովու վասն այսր խնդրոյ իւրեանց, խօսելով ընդ նոսա առարկութեամբ, թէ սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչն մեր` եւ որդիք եւ թոռունք իւր ի հաստատելն զպէսպէս բարեկարգութիւնս յազգս մեր, հաստատեցին եւ զայս, զի կարգաւորքն Բ տեսակ լինիցին. մին տեսակն կանամբիք, որք ի մէջ աշխարհականաց մնալով` զնոսա հովուեսցեն եւ կառավարեսցեն, եւ մին տեսակն վանականք` կուսակրօնք եւ վեղարաւորք, որք ի վանս եւ յանապատս բնակիցին` հեռացեալք եւ հրաժարեալք յաշխահէ եւ յաշխարհականաց: Եւ այս կանօն մինչեւ ցայսօր տեւեաց` եւ տեւելոց է, զի հարկ է իւրաքանչիւրոց նոցին, զի յո'ր կոչումն կոչեցեալ են, ի նմին կայցեն: Զի անպատեհ իսկ է` կանամբեացն ի վանս լինել, եւ կուսակրօնիցն ի մէջ յաշխարհականաց. զոր եւ փակեալ են կանոնիւք: Որպէս ս. Գրիգոր Լուսաւորիչն ասէ թէ` ո'չ հրամայեն կանոնք անապատականաց եւ վանականաց մկրտութիւն առնել, կամ օրէնս տալ ժողովրդեան, եւ կամ պսակ դնել, ի Ի գլխոջ կանօնաց իւրոց: Նոյնպէս եւ սուրբն Կիւրեղ Աղէքսանդրացին ասէ ի մէկ գլխոջ կանօնին իւրոյ թէ` քահանայ որ կոյս իցէ եւ կամ այրի, եւ աշխարհի քահանայութիւն արասցէ, ընդ նզովիւք է ինքն եւ ընդունօղքն եւ այլք շատք ասէ, որք ոչ տան հրաման վանականաց ընդ աշխարհականս բնակիլ` եւ նոցա քահանայութիւն առնել: Ուրեմն մտածեցէք լաւապէս ասէ` եւ զիրաւունս արարէք, նախ զայս թէ` զայս ո'չ եթէ ես գրեմ, այլ նախնի սուրբքն: Երկրորդ եւ զա'յս մտածեցէ'ք զի մեք` որք գլուխ եմք գտանեցեալ` օրհնեցելոյ ազգիս, եւ հետեւօղ հարցն սրբոց, պարտիմք կանօնաց նախնի սրբոցն ջատագով` հաստատիչ եւ պահօղ լինիլ, եւ ոչ աղարտիչ եւ խանգարիչ: Իսկ դուք ստիպէք մեզ թէ` զմէկ աբեղա'յ տուր մեզ, որ ի մէջ մեր նստի, եւ մեզ քահանայութիւն առնէ: Ուրեմն դուք ձեզէ'ն արարէք զիրաւունս վասն այսր: Դարձեալ` վեղարաւոր եւ վանական կարգաւորքն եւս Բ տեսակ են ասէ, զի ոմանք ո'չ ախորժեն բնաւ ելանել ի մէջ ժողովրդոց ի գործ ինչ` նուիրակութեան, կամ Առաջնորդութեան, եւ յայլ սոյնպիսիս, այլ ի խցի նստիլ, աղօթից պարապիլ, եւ զոգիս շահել, որք եւ մեծագունի աստիՃանի եւս ո'չ ցանկան: Իսկ միւս տեսակն ցանկա'ն այսպիսեաց, որպէս զի' յօրէյօր ի մեծագոյն աստիՃանս բարձրասցին, Նուիրակ կամ Առաջնորդ լիցին, եւ երեւելիք լիցին: Եւ այս Բ տեսակք եւս գոն ի ս. Աթոռոջս: Արդ` դուք զո՞րն ի սոցունց խնդրէք ի մէնջ: Թէ զա'յնս` որք ի խցի նստիլ սիրեն, նոքա որպէս ախորժեն ի մէջ աշխարհականաց բնակիլ: Կամ որք մեծամեծ գործոց եւ փառաց ո'չ ցանկանալով` ոչ ելանեն յաշխարհ, մասնաւոր գործոյ քահանայութեան եւ ընդ աշխարհականս բնակելոյ որպէս ցանկան: Իսկ թէ յայնցանէ խնդրէք, որք ցանկան ի մեծագոյն գործս եւ ի բարձր աստիՃանս ելանել յօրէ յօր, նոքա եւս որպէս թողուն զմեծագոյնն, եւ մասնաւոր գործոյ քահանայութեան ցանկան, եւ ի մէջ ձեր միշտ բնակին. զի վասն այնորիկ են եղեալ վարդապետ կամ աբեղայ, զի նուիրակ լիցին, առաջնորդ լիցին, զանուն ստասցին, ի մեծագոյն աստիՃանս ելցեն, եւ փարթամասցին եւս ըստ մարմնոյ: Ապա` ո՞վ ի սոցունց գալ յօժարի յայդր միայն վասն քահանայութեան: Մտածեցէ'ք եւ դուք ուրեմն ասէ, եւ զմեզ մի ընդ վայր մեղադրէք թէ` զԱբեղայ մի չունի որ մեզ տացէ: Ահա շնորհօքն Աստուծոյ ունիմ ասէ. բայց այս Բ տեսակքն են` զորս ասացի, իսկ զոր դուք խնդրէք, չունիմ յիրաւի. որ լաւ գիտուն եւ հանՃարեղ եւ պարկեշտ իցէ յամենայնի, եւ ցանկանայցէ յաշխարհի քահանայութիւն առնել: Զի այնպիսին վասն այսորիկ է հրաժարեալ յաշխարհէ, զի ի վանք մտեալ պարկեշտ մնասցէ, իսկ եթէ յաշխարհի եւ ընդ կանայս մնալ յօժարէ'ր, ընդէ՞ր եւ ինքն ոչ առնոյր կին: Դարձեալ կանամբի կարգաւորք վասն այն սահմանեցան աշխարհականաց քահանայութիւն առնել, զի ըստ Պօղոսի, որ փորձն առեալ է, կարօղ է փորձանաւորին օգնական լինիլ: Զի նոքա կնատէր գոլով` գիտեն զորպիսութիւնս կնատեարց` անձամբ առնել զփորձն, ուստի եւ ցաւակցաբար զնոսա հոգալ` եւ ըստ ցաւոյն զդեղս հնարել նոքա' են կարօղք: Իսկ աբեղայն որ անփորձ եւ անտեղեակ է նոցին որպիսութեանց, զիա՞րդ ցաւակցիլ եւ զդեղն հնարել կարէ: Զի խոստովանաորդին որպէս համարձակի կուսակրօն աբեղային զմեղս իւր զամենայն խոստովանիլ, եւ նա ո՞րպէս լսել կարէ, եւ կամ հարցանել եւ ասել տալ: Եթէ մտածիցէք զայսոսիկ ասէ` զմեզ ոչ մեղադրէք: Տեսէք ասէ թէ` մինչեւ ցարդ ո՞վ է արարեալ զայդ, զի ի կաթուղիկոսէն խնդրիցեն, թէ մէկ աբեղա'յ առաքեա, որ մեզ քահանայութիւն առնէ: Որպէս ահա դուք արարեալ էք, գրելով առ մեր Յովսէփ վարդապետն` եւ մեզ գրեցուցանելով նմա: Եթէ այլք արարեալ են ասէ, դուք եւս արարէք, եւ եթէ ո'չ ի զանց առնելն մեր` զմեզ մի' մեղադրէք: Գո'նէ ասէ եւ զայս մտածեսցուք: Դիցուք թէ զայդ աբեղայդ ձեզ ետու ըստ խնդրոց ձերոց. դորա վերջն զի՞նչ է լինելոց: Զի որպէս ասացաք, յայնօրն յորում եդ դա ի մտի վանական եւ սեւագլուխ լինել, զմի յերկուցս եդ ի մտի, այսինքն կամ ի խցի նստիլ` եւ զհոգին կեցուցանել. եւ կամ յօրէյօր ի բարձր աստիՃանս ելանել եւ զանուն եւ զպատիւ ստանալ: Արդ յայդր մնալով` յերկուցն եւս զրկի, զի ո'չ զհոգին կարէ կեցուցանել, եւ ո'չ զանուն ստանալ եւ զպատիւ: Այլ քան զքահանայս եւս ողորմելի լինի եւ զուրկ, որպէս զցռուկն կապեալ եզն ի կալս: Ուրեմն` թէպէտ դուք միամտօրէ'ն խնդրէք ասէ, սակայն եւ ինքն եթէ յօժարի, անկարծիք զմին յայսցանէ ունի ի մտի այսինքն կամ զցռուկն լուծանել, եւ կամ ըստ ժամանակին ստիպել զյայդրաբնակսն, թէ զիս եպիսկոպոս առնել տուք զի մնացից աստ: Զի վասն այն է եղեալ ասէ աբեղայ` որ եպիսկոպոս լիցի: Զի որպէս դուք այժմ միայն յայդր մնալն խնդրէք, յայնժամ եւս ոյք եւ իցեն, զեպիսկոպոսանալն խնդրեն: Մտածելի է թէ ո՞րքան խռովութիւնք գլխացաւութիւնք են ծնանելոց յայնմանէ: Զի եպիսկոպոս մի յայդր, եպիսկոպոս մի ի Հաշտարխան, եւ եպիսկոպոս մի եւս ի Պետրբօռք թէրեւս նստուցեն, եւ սեւագլխաց բարքն յայտնի, եւ թշնամին խաղաղութեան արթու եւ ի պատրաստի: Աչքն լոյս ժամանակին կաթուղիկոսին, եւ ականջք ժողովրդեան ժամանակին ի բարին: Քանզի քահանայ մի որ այնքան լրբացաւ, մինչ զի թարց պատՃառաց զմեզ` (որք միշտ ի յարգի ունէաք զնա) այնքան անարգեաց անՃոռնի վայրաբանութեամբ, զորս տէրն ծառային ոչ առնէ, որպէս եւ դուք գիտէք, մեք չկարացաք խօսիլ` զի դուք մի' լինիցիք խաթրամնացն (զայս վասն Պետրբօռքու Տէր Յովհաննէսի լրբութեանցն ասէր, որ յիշեցեալ է յանցեալ ամին ի հոկտ. Լ ի թղթոջ սորին). ապա թէ սեւագլուխ եւ եպիսկոպոս բնակալեալ նստցի յայդր, յետ ժամանակաց ինչ` արդեօք զինչ իցէ առնելոց, կամ ի միտս իւր անցուցանէ՞ արդեօք, թէ կաթուղիկոս գո՞յ թէ ո'չ: Եւ ո՞վ գիտէ ասէ թէ բացի յանհնազանդութենէն զո՞րպիսի հաւատ եւ զկրօնս իմն բուսուցանէ` անահ յումեքէ: Այսք ամենեքեան ասէ հաւաստի երեւին քննողաց, եւ ոչ են կարծեօք, որոց բնաւից պատՃառն դուք էք լինելոց: Եւ ի վերայ այսր եւ զայս թէ ժամանակին մի որ այդ երկրիդ ոստուցեալ էր յԱթոռոյս, գիտէք թէ յինչ կացութեան էր` առաջնորդով եւ ժողովրդովք, յայն ժամանակն ո'չ գոյր այդպիսի առաջադրութիւն: Մեք թէ զո'րքան ցաւս կրեցաք, զի ձերով օժանդակութեամբ յԱթոռս դարձուցաք, յուսալով` զի թէրեւս ապահով մնասցուք: Այժմ տեսանեմք զայնպիսի դրունս բացեալ, որ քան զառաջինն վատթար է լինելոց եւ ի չլսելն մեր` դուք նեղասրտիք: Իսկ թէ ասէք` ապա քահանայ չունիմք, ընդէ՞ր է, զի առքատ գիւղ մի ունի ըստ բաւականին քահանայս, եւ դուք ոչ ունիք: Կամ ի Հաշտարխանու ընդէ՞ր ո'չ տանիք: Եթէ ասէք տգէտ են, վասն մեղաց մերոց, յայս ժամանակիս ամենեքեան են տգէտք: Բայց դուք զայդ յառաջ եւս մինչ գրեցիք մեզ ասէ, մեք ձեզ գրեցաք թէ` զտղայս յղեցէք առ Մինաս վարդապետն ի Հաշտարխան, զի նա վասն ձեր զքահանայս վարժեսցէ: Ընդէ՞ր ո'չ յղեցիք: Զի ես այնո'ւ մտօք զՄինաս եւ զՅովհաննէս վարդապետսն յայդկոյս յղեցի` զի դուք զտղա'յս յղիցէք առ նոսա, եւ նոքա վարժեսցեն զնոսա վասն ձեր, յայս Ժ տարիս ընդէ՞ր ոչ յղեցիք ասէ: Գրեաց եւ զայս, թէ յայս երկրոջ ոչ գոյ բազմութիւն մերայնոց, եւ եղեալքն եւս տաՃկաց ծառայեն, թէ կամաւ, զի լաւապէս կեցցեն, եւ թէ ակամայ, եւ զոր ինչ մեք ի դպրատունս մեր ունիմք, Խ կամ Ծ, շատ դրամով եմք գնեալ, յորոց եւս ի քսանէն մէկն չմնայ յԱթոռոջս, զի ծնողքն տանին ի ցաւակցութիւն իւրեանց: Բազմութիւն մերայնոցն յՕսմանցւոց երկրոջն է` եւ յայդր, դուք պարտիք զտղայս ձեր յուսումն տալ, զի վասն ձեր քահանայացուք լիցին, ապա թէ ո'չ, ուստի է լինելոց: Զի թէպէտ ուսուցանօղքն մե'ք եմք, այլ ուսանօղն ի ձէ'նջ պարտի լինիլ: Իսկ աստ` ոչ քահանայացուաց միայն, այլեւ մերազնեա'ց մարդկանց կրեմք զսով, եւ եղեալքն եւս կան ի ծառայութեան, եւ ի մէջ անել վշտաց: Դուք ընդ իշխանութեամբ քրիստոնէից` եւ յապահովութեան, զմեր ցաւն ո'վ գիտէ, եւ փոխանակ մխիթարելոյ, մեղադրէք եւս, իբր ի վերայ վիրաց աղ ցանելով: Ապա վերջապէս զա'յս թէ` եթէ ինձ լսէք, զսեւագլուխ միշտ պահելն յամենայնի անօգուտ է եւ վտանգաւոր: Հարկաւորն` եւ առաջին օրինաւոր պատասխանին իմ ա'յս է: Իսկ թէ ասիցէք, ահա ի ներկայումս ոչ քահանայ ունիմք, եւ ոչ վարժիչ քահանայացուաց, զի՞նչ արասցուք, ապա եւ ես իբրու անՃարացեալ եւ ի հարկէ բռնադատեցեալ, եւ մանաւանդ` վասն պատուոյ եւ խաթեր ձերոյ, իջանեմ ի յերկրորդն եւ իբրու ի կարելին, այսինքն` այսքան, զի զվարդապետն ձեզ բաշխեմ մնալ յայդր, ոչ միշտ, այլ ժամանակ ինչ` պայմանաւ, զի ի քանի ամս առ ձեզ պահեսջիք, զի զմանկունս ձեր ուսուսցէ, եւ զքահանայացուս վարժեսցէ, եւ ապա վերադարձցի ի ս. Աթոռս: Զոր ահա Յովսէփ վարդապետին եւս գրեցի ասէ, եւ ձեզ ծանուցանելոց է, թէ ո՞րքան պարտի մնալ դա յայդր, եւ որպիսի պայմանաւ ձեռագիր պարտի տալ ձերով կնքով եւ գիտութեամբն` Բ հատ, զի մին յայդր մնասցէ վասն ապագայից տեսանելոյ եւ մին աստ: Արդ` եթէ առաջին գրեալն ասէ խոչ թուիցի ձեզ, ապա զերկրորդն արարէք, եւ այդպէս վարեցարուք ժամանակ մի, թերեւս յետոյ բարւոք իմն հնար ցուցցէ Աստուած, որ քան զմեր եւ քան զձեր գիտացեալն լաւ լինիցի: Ահա ես այսքան կարացի ընտրել ասէ զմիջին շաւիղն, առ ի շահել զձեզ: Իսկ դուք եթէ սմին ոչ հաւանիցիք, ապա` զոր ինչ հաՃելի է ձեզ` զա'յն արասջիք, եւ զմեզ անմեղադիր արասջիք: Սակայն` ես ասէ զայսքանս հարկ իմացեալ գրեցի ձեզ նախապէս, զի այս թուղթս առ ձեզ մնասցէ, եւ զսորին օրինակն եւս ի ս. Աթոռս պահեցաք, որպէս զի յետագայք մեր որք աստ` կամ յայդր, տեսեալ զայս, զմեզ մի մեղադրիցեն: Ապա գրեաց եւ զօրինակ ձեռագրի, զի Վարդան վարդապետն եւ Մոսկովցիքն գրեալ կնքեսցեն ըստ այսմ օրինակի Բ հատ` զի մին աստ մնասցէ, եւ մինն անդ: Յորում յիշելով, թէ որպէս խնդրեցին իւրեանք ի սրբազան Վեհէն, եւ սրբազան Վեհըն եւս ետ նոցա կանոնեալ ժամանակաւ: Եւ պայման այսք, նախ` զի եօ'թն ամ մնասցէ անդ, եւ ոչ աւելի: Երկրորդ, զի ի ս. Աթոռոջս յի՞նչ կացութեան, յոր կրօնի, եւ յոր աստիՃանի մնացեալ է, անդ եւս այնպէս մնասցէ: Երրորդ` զի ի ս. Աթոռոջս որպէս ունեցեալ է զերկիւղ` զպատկառանս եւ զհնազանդութիւն առ սրբազան Վեհն, եւ անդ եւս առ իւր մեծաւոր Յովսէփ վարդապետն, զնոյն զերկիւղն, եւ զպատկառանսն` եւ հնազանդութիւնս միշտ ունիցի անդ եւս` առ ի ս. Աթոռս նստօղ Հայրապետսն, եւ առ ի Հաշտարխան նստօղ ի սրբոյ Աթոռոյս կարգեցեալ առաջնորդն եւ նուիրակն: Նոյնպէս եւ զորդիական հարազատութիւն առ ս. Աթոռս եւ զհնազանդութիւնն եւ զօգտասիրութիւնն անփոփոխ մտօք պահեսցէ, որպէս ցարդ պահեալ է: Եւ թէ շեղիցի յայսցանէ, եւ ոչ արասցէ լուծցի ի կարգէն, եւ ընդունօղքն եւս լիցին յանցաւորք, եւ անկարգութեանց նորին կցորդք: Զայս յղեաց առ Յովսէփ վարդապետն, եւ զթուղթ գրեաց առ նա վասն սոյն բանիս յատուկ, այնպէս, զի թէ դէպ լիցի, Մօսկովցիքն եւս տեսցեն, համառօտելով նախ, թէ զի՞նչ գրեաց նոցա վասն իւրեանց խնդրոյն: Եւ ապա պատուէր, զի թէ զպահելն զնա առ ինքեանս` չյօժարիցին, ապա վերոյգրեալ օրինակաւն ձեռագիր առցէ ի նոցունց Բ հատ, զի մին աստ յղեսցէ, եւ մին անդ մնասցէ, եւ այնու պայմանաւն թողցէ զՎարդան վարդապետն: Եւ զորպէս առնելն գրեսցէ ինքեան: Իսկ եւ զերիս օրհնութեան թուղթ առ Պօլկովնիցայ Դարեջան խանումն, որոյ միակ դուստր Մարիամջանն վախՃանեալ էր: Ուստի` վասն հոգւոյ նորին տուեալ էր զմէկ դեղին զառ շտօֆ շուրջառ: Օրհնութիւն եւ մխիթարութիւն, եւ յորդորումն եւս, զի զյատուկ յիշատակի մի շինեցուցեալ տացէ ս. Աթոռոյս, ի յիշատակ ինքեան, եւ առն իւրոյ հանգուցելոյ պօլկովնիկ Թաղիբէկին, եւ հանգուցեալ դստերն իւրոյ Մարիամջանին:

Թուղթ առ Գասպար տղայ ոմն, (որ դեռ չէր պսակեցեալ), որոյ մայր Շուշանն վախՃանեալ էր, եւ սա տուեալ էր վասն հոգւոյ նորին` Ա եաղուտ մատանի, եւ զնորին դիազարդն եւս, որ էր Ա սեւ զառ շտօֆ շուրջառ: Սոյնպէս գրեաց եւ զթուղթ առ Եագունտի կինն, որոյ որդի Մովսէսն մեռեալ էր, եւ սա տուեալ էր զդիազարդն նորին, որ է'ր Ա կարմիր խարայի ծածկոց սեղանոյ: Գրեաց դարձեալ զթուղթ` առ նոյն Հաշտարխանու նուիրակ եւ առաջնորդ Յովսէփ վարդապետն: Ի պատասխանի չորից թղթոց նորին, որք ի յունիսի Ի եւ ԻԷ, եւ ի յուլիսի ԻԵ գրեալք էին: Առ որ յղեաց զվերոգրեալ թուղթսն, զՄոսկովցւոց թուղթն բաց, զի ինքն ընթերցեալ կնքեսցէ` եւ յղեսցէ առ նոսա: Բայց թէ վասն եօթն ամացն տրտունջ արասցեն ասէ` թէ սակաւ է, դու Ժ ամ շինեա, եւ զձեռագիրն եւս ա'յնպէս գրել տուր: Եւ վասն վերոյիշեալ Պօլկովնիցայ Դարեջանին ինքն էր խնդրեալ զյորդորմունս գրել` զի յանուն նոր շինութեանցն ս. Աթոռոյս զբան ինչ առնուցու: Իսկ մեք զի գրեցաք նմա յիշատակի տալ, ո'ւստի, սմա եւս գրեաց, զի թէ նա զյիշատակին չտայցէ, ապա` յանուն նոր շինութեանցն զբան ինչ յորդորեալ առնուցու: Այլ եւ գրէր կսկծանօք զմահ եղբօրն իւրոյ Մովսէսին` (որ յայսմ ամի վախՃանեցաւ ի Թիֆլիզ): Ուստի` գրեաց զմխիթարութիւն: Եւ թուղթք սրբազան Վեհին` որք ի մարտի Զ եւ ի մայիսի ԺԴ գրեցան, հասեալ էին առ սա: Եւ որպէս գրեալ էր յառաջ` զքսուրսն յղեալ էր ի վերայ Թիֆլիզու, որք եւ հասեալ էին անդ, զոր գրէին անտի, որ էր Ե թայ: Յորս եւ Եսայուն գոյին ապրանք: Եւ սա` զայն որ մերն էր` յուրոյն դաւթար էր արկեալ, եւ որք Եսայուն, ուրոյն: Զորս եւ յղեալ էր առ սրբազան Վեհն: Եւ գրէր թէ` զինչ եւ պիտոյ լիցի ձեզ, ի յԵսայու ընչիցն վեր առէք, եւ ի տեղի տալեացն հաշուեցէք, եւ թէ իցէ ինչ` որ չիցէ ձեզ հաւանելի յայնցանէ` զորս վասն ձեր եմք առեալ, զայնս ի վերայ Եսայուն արկէք: Եւ վասն Եսայուն գրէր թէ` ծովով է գալոց, եւ զզանկակսն եւս ընդ ինքեան բերելոց: Գրեաց թէ` դեռ քսուրն ի Թիֆլիզ է, եւ այդ գրեալքդ ի գալն Եսայուն լինին հոգացեալք: Եւ մահտեսի Յակոբջան ոմն թիֆլիզեցի, Ֆրանկստանու ելեալ, ուխտեալ էր առաջի սորա` գալ յայսկոյս, եւ յԱնապատ մտանել: Եւ զամենայն կայսն իւր սորա ձեռօքն կտակեալ էր` եւ բաժին արարեալ ս. Աթոռոյս, եւ այլ վանօրէից: Եւ սա առաջադրեալ էր նմա ի ս. Աթոռոջս մնալ, իսկ նա յամբոխէ փախչելով, զԱնապատն էր խնդրեալ, եւ զՍեւա'ն էր նմա առաջադրեալ գալ եւ մտանել անդ: Եւ նա հաւանեալ` գալոց էր ընդ Եսայուն: Ուստի զյանձնագրութիւն գրէր: Գրեաց թէ` երբ եկեսցէ` տեսցուք: Եւ շնորհակալութիւն վասն զյիշատակիսն բազմացուցանելոյ օրըստօրէ: Որպէս եւ այժմ եւս, որ ասացաւ ի վերն: Այլ եւ Ակուլեցի եւ Նուխի բնակեալ Ստեփան ոմն անդ վախՃանեալ էր: Յորոյ կողմանէն, թէ վասն ս. Աթոռոյս, (Է) եւ թէ վասն առաջնորդի (Ա) առեալ էր զբաժին հոգւոյ: Ուստի` խնդրէր գրել զթուղթ օրհնութեան եւ մխիթարութեան առ նորին եղբայր մահտեսի Առաքելն ի Նուխի: Եւ սրբազան Վեհն խոստացաւ գրել յետոյ: Այլ յետոյ գնացօղ դիպեցաւ գրեաց: (տես յետոյ յամսոյս ԻԱ): Զոր ծանոյց սմա թէ յղեցաք ի Գանձասար անդ հասուցանել: Եւ որպէս յառաջ գրեալ էր սա բանս վասն Քեաբուլու ժողովրդեանն եւ սրբազան Վեհն հրամայեաց սմա զքահանայս Ճարել եւ առ նոսա յղել, այժմ սա զերկուս քահանայս էր յղեալ անդ: Մին կանամբի, եւ մինն այրի: Որոց եւ Լ թուման փող էր տուեալ` ժողովեալ ի քաղաքէն պայմանեալ, զի երիս անդ մնասցեն, եւ որքան անդ իցեն, ի Հաշտարխան եւս զիւրեանց քահանայական իրաւանց բաժինն տացեն ի տուն իւրեանց: Եւ անդ զտիրացու մի ունէին նոքա անպսակ, պատուիրեալ էր զնա պսակել, եւ տղայս եւս ուսուցանել: Եւ յետ Գ ամացն կանամբի քահանայն առ նա բերցէ զնա ի Հաշտարխան` զի անդ քահանայ ձեռնադրեցեալ` յետս դարձցի անդ առ նոսա ի Քեաբուլ, եւ քահանայութիւն արասցէ, ապա այրի էրէցն եւս դարձցի: Բայց թէ հաՃեսցի ընդ տեղին այն եւ ժողովուրդն` մնալ առ նոսա, ապա` զթուղթ վկայական ի նոցանէ առեալ, ընդ Պարսից երկիրն ի ս. Աթոռս եկեսցէ, եւ եպիսկոպոս ձեռնադրեցեալ` դարձցի առ նոսա եւ հովուեսցէ: Զայս շտապով այսպէս հոգացեալ եւ յղեալ էր զքահանայսն, քանզի, բողոքէին նոքա միշտ վասն քահանայի գովոք որ տեսանէին ի մերազնէից ի կողմունսն Բուշարու, եւ նոքա եկեալ աստ եւ անդ պատմէին մանաւանդ ի Հաշտարխան: Ուստի` ֆռանկ պատրիքն որք անդ գրեալ էին յերկիրն հնդկաց ի Շահջհանապատ, զի պատրիք երթիցեն անդ: Վասնորոյ շուտով յղեալ էր զքահանայսն անդ` ծովու: Պատուիրեալ էր եւս նոցա զի ի Շահջհանապատ եւս երթեալ` հաղորդեսցեն զանդ եղեալ հայսն, որք էին զինուորք թագաւորին որ անդ: Եւ սրբազան Վեհն գրեաց այսց ամենից զհաւանութիւն եւ պատուիրեաց, զի որքան անդ է, զգիրն ի նոցունց մի պակասեցուսցէ, եւ զորպէսն նոցին իմացեալ` գրեսցէ ինքեան, եւ յորդորեսցէ զնոսա կալ արի եւ ժիր ի յառաջադրեալ պաշտօնն իւրեանց: Իսկ եւ` վասն զինքն ի Պետրբօռք տանելոյն տեղականացն, գրէր թէ կամին, զի իմ ծախիւքն գնացից, բայց յուսադրեն թէ մեք զքեզ կրկնապատիկ եմք շահելոց: Զայս Եղիազար Աղայի որդի Յովակիմն եւ Մինասն էին գրեալ նմա, զորոյ զթղթոց օրինակսն յղեալ էր աստ առ սրբազան Վեհն: Եւ գրէր թէ` եթէ Եղիազար աղայն եւ Աղայ Յովհաննէսն եւս գրեսցեն, ապա երթալոց եմ, եւ թէ ոչ, չեմ երթալոց: Գրէր եւ զօգուտսն, թէ արդեամբք եւ թէ պատուով եւ փառօք, որք լինելոց էին ի Պետրբօռք եւ ի Մոսկով, զի Պետրբօռք զեկեղեցի էր օծանելոց, եւ ի Մոսկով, զնոր եկեղեցի հիմնարկելոց: Գրեաց թէ` որպէս գրես` ա'յդպէս արա: Իսկ վասն նուիրակի եւ առաջնորդի ստիպէր փութով յղել, գրեաց թէ` դեռ դու չես հաստատեալ զմիտսդ, թէ գալո՞ց ես, թէ ո'չ, երբ բանդ ի մի կողմն անկցի, զի կամ ի վերն գնասցես եւ կամ գալոյ լինիս աստ, յայնժամ ծանո' մեզ, եւ որպէս պատշաՃ իցէ, այնպէս արասցուք: Այլ եւ` վասն Չիբուխլուեցի գերւոյ բանին` որ գրեցաք առ սա ի մայիսի ԺԴ, կամ զգերին յղել աստ, զի ի տէր Դաւթէն մեք զփողն առնուցումք աստ (Զ) եւ կամ թէ գերին չգայցէ` ինքն անդ ի Յուսիկ Յարութիւնի փեսայ Սարգսէն առնուցու, սա այժմ զկարՃ բան իմն գրէր, եւ չցուցանէր թէ` զի՞նչ է հոգացեալ վասն այսր: Վասն որոյ հարկեաց սմա, զի կամ զգիրն յղեսցէ, եւ կամ զդրամն առնուցու ի Սարգսէն: Զհնոտի քեաթանասէր ժողովեալ Գ բեռնաչափ զոր Եսայուն յղել խոստանայր թղթատանն, գրեաց զշնորհակալութիւնս: Գիլանու Դաւիթ Աղայի որդին ի Պետրբօռք մեռեալ էր, որոյ անունն էր Մովսէս, գրէր մխիթարութիւն գրել առ հայրն: Խոստացաւ գրել: Եպիսկոպոսն տեղւոյն` (առ որ գրեցեալ է թուղթ յանցեալ ամին ի հոկ. Լ) ընդ սմա ո'չ բարւոք վարիւր, բայց գրեալ էր զպատասխանի թղթոյ սրբազան Վեհին շողոքորդական իմն ոՃիւ: Ուստի` սա գրէր պատասխանեալ նմա ըստ արժանւոյն, առ այս սրբազան Վեհն գրեաց թէ` այժմ չգրեցաք, զի չունէաք հարկաւոր գրելի նմա, եւ ի նորին թղթոջն եւս չգոյր ինչ հարկաւոր: Այլեւ` Ջուղայեցի Փիլիպպոս էրէցն` որ յառաջ ի Մօսկով լինէր վասն վիՃոյ եւ դատապարտութեան իրիք ի դատաստանի, գնացեալ էր առ սոյն ասացեալ Անտօնիէ եպիսկոպոս Ռուսաց եւ ռուսացեալ: Յորոյ կողմանէ գրէր սա թէ` ջուղայեցի Տէր Յովհաննէսի որդի Ստեփանին վրայ դրամ ունի, (Մ) գրեա' զի թէ նա խնդրեսցէ, մի' տայցէ` մինչեւ եկից, զի մե'զ հասանի իրաւամբ: Խոստացաւ այնպէս առնել: Խնդրեալ էր յղել զՊարսից եւ Օսմանցւոց թագաւորաց ռաղամսն եւ զֆարմանսն, զորս վասն գիւմրուկի` եւ Ճանապարհի երթեւեկեաց տուեալ են, զի ցուցցէ ի դրան թագաւորին ի գնալն անդ, եւ ի նմանէ եւս առնուցու, գրեաց թէ` զիսկսն ոչ կարեմք յղել, իսկ զօրինակսն թէ յղեմք, թերեւս չհաւատայցեն: Դու զոր ինչ հարկաւորն է, գիտես, ասա', եթէ գիտես լսեն եւ հոգան: Եւ թէ ոչ, աստ թուղթ յղելն եւս չառնէ ինչ շահ: Այլ եւ Գանձասարու անդ եղեալ գանձանակին, գրէր թէ` Ժ թումանի շալ եւ այլ ինչ առեալ եւ յղեալ եմ, իսկ մնացեալսն չկարացի առնուլ, զի կոտր անկան գանձապետքն, որք են որդիք Ղեւոնդ Աղային: Այլ այժմ Յովհաննէս կաթուղիկոսն զաղաչանս էր գրեալ առ սրբազան Վեհն գրել Յովսէփ վարդապետին եւ Ղեւոնդի որդի Միխայէլ Աղային, զի տացէ զդրամն գանձանակի, եւ Յովսէփ վարդապետն առ ինքն յղեսցէ: Եւ սրբազան Վեհն առ Միխայէլ թուղթ ոչ գրեալ` Յովսէփ վարդապետին միայն գրեաց, հոգ տանիլ վասն այն դրամոցն, եւ առնուլ, եւ յղել առ Յովհաննէս կաթուղիկոսին ի Գանձասար: Նոյնպէս եւ այլ արդիւնք Գանձասարու զոր ինչ եւ գտցի, առնուլ եւ յղել առ նա ի Գանձասար: Զայս ամենայն մի պահարան շինեալ գրեցաք ի ձեռն Յովսէփ վարդապետին, զոր եւ յղեցաք առ ս. Աթոռոյս նոր վէքիլ Տէր Ղազարն ի Թիֆլիզ: Եւ գրեաց զթուղթ առ նոյն Տէր Ղազարն ի Թիֆլիզ, ի պատասխանի ի հոկտ. ԻԹ գրեալ թղթոյն, զոր ընդ իւր եղբայր Աղալօյին էր յղեալ: Պատուէր նա` զի զթուղթսն Հաշտարխանու նուիրակ եւ առաջնորդ Յովսէփ վարդապետին` շուտով եւ հաւատարմաւ յղեսցէ առ նա Հաշտարխան: Այլ եւ բեռինքն որք ի Հաշտարխանու եկեալ էին, (որք ի վերն ի թղթոջ Յովսէփ վարդապետին յիշեցան), սա եւս էր գրեալ զորպիսութեանց նոցին: Քանզի Յովսէփ վարդապետն սմա եւս էր գրեալ, եւ սա մեզ գրէր: Գրեաց թէ` մեզ յոյժ հարկաւորք եւ պիտանիք էին այդ իրքդ, վասն այն եմք խնդրեալ, դուք ընդ վա'յր էք պահեալ յայդր մինչեւ ցարդ: Եւ հա'րկ` զի յղեսցեն յԵրեւանու իւրեանց անուամբ առ Ջաղարտենց Ստեփանն, ընդ հաւատարիմ եկողաց զի եւ նա մեզ հասուսցէ: Այլ եւ խնդրեալ էր սա բերանով եղբօրն վերոյիշելոյ զի զկոնդակ իմն տացէ վասն ժողով առնելոյ զի զՎանքի եկեղեցւոյ պարիսպն լայնացուսցեն: Իսկ սրբազան Վեհն բացասեաց, թէ մեզ անյարմար եւ անպատշաՃ համարեցաք, դուք զոր ինչ կամիք, արարէք: Զոր եւ եղբօրն բերանով ասաց նմա ասել. եւ աստ այսքան անորոշակի, թէ ընդ եղբօրդ ապսպարեալն մեզ անյարմար էր` եւ անպատշաՃ, վասն այն բաց ասացաք: Այլ եւ Ինկլիզ Վարլիզ վարպետքն որք ի յուլիսի ԻԴ ի Թիֆլիզ գնացին, անդ յոյժ սիրեցեալ էին Արքային. զի զբազում անծանօթ բանս եւ զարհեստս անդ յառաջացուցեալ էին: Եւ զի աստ ի մէջ խօսից ասացեալ եղեւ նոցա, որ Գրիգոր աղայն ի Հնդկաց զԻԸ հատ գիրս էր յղեալ, որ զամենայն ազատական եւ ծառայական արհեստից զկերպն եւ զորպէսն ուսուցանէր, գրեալ էին այժմ նոքա, եւ Տէր Ղազարին եւս գրեցուցանել զի զայն հատորն, յորում է արհեստն թղթաշինութեան, յղեսցուք անդ առ ինքեանս, զի թարգմանեսցեն: Իսկ մեք զայլեւ այլս կարծեալ` թէ գուցէ Վրացւոց դրդմամբն իցէ, եւ զմիւս հատորսն եւս խնդրեսցեն, վասնորոյ զայն ոչ յղեցաք: Այլ Գրիգոր Աղայն որիշ թուղթս եւս էր յղեալ յառաջագոյն որք միայն զթղթատան արհեստն ուսուցանէին, այժմ զայնս յղեաց կնքով առ սոյն Տէր Ղազարս, գրելով թէ` հատորն անձեռնհաս տեղւոջ գոլով, չյղեցաք այժմ, այլ զայդոսիկ եւս ի Ֆռանկստանու էաք բերել տուեալ: Զորս ահա յղեցաք, զորս ի պէտս մեր թղթատան եւ տպագրատանն էաք բերեալ տուեալ, որք են ԻԴ թուղթ եւ ԽԸ երես, յոր գոն ԺԴ պատկերք, որք ցուցանեն զկերպս թղթաշինութեան եւ այլոց: Դու զայդ ասէ տուր իւրեանց, եւ մուղայէթ լեր լաւապէս թարգմանել տալ, եւ յորժամ զերծցին, թէ ինքեանք շուտով եկեսցեն աստ, ընդ իւրեանս բերցեն, եւ թէ ոչ, դու զհեղինակն, եւ թէ զթարգմանեալն, ա'ռ ի նոցանէ, եւ աստ յղեա'. զգոյշ լեր` զհեղինակն առ նոսա մի' թողուցուս յետ աւարտմանն: Եւ Տէր Պետրոսին եւս ասէ ողջոյն տուր զմէնջ, եւ ասա, զի լաւ հետեւելով թարգմանեսցէ անսխալ: Ինկլիզացն եւս գիր գրեալ վասն այսր սմա ծանոյց: