Աղուանից երկիր եւ դրացիք (Միջին-Դաղստան)

ՈՍՏԱՆԻ ԳԱՒԱՌ

 

Գաւառս, որ Շամախի քաղաքի անուամբ կոչուած էր Ոստանի, Ոստան, Հաշու, Շամախի, ընկած է Լփնաց եւ Բագաւան գաւառների սահմանների, այս էլ Աղ-Սու գետակի եւ Սուղայիդ գետի եւ դաշտաբերանի մէջ: Բայց այժմ տիրող կառավարութիւնն երկու մասի բաժանած է գաւառս: Շամախու գաւառ անուանուած է Փիր-Սհաթ եւ Աղ-Սու գետակների եւ Կովկասեան մեծ եւ փոքր (Բոզ-դաղի ստորոտով) լեռնաշղթաների մէջ ընկած տարածութիւնը: Կապրիստանի գաւառ անուանուած է Փիր-Սհաթ գետակի եւ Ալի-Աղաճի միջի եղած տարածութիւնը. -կէս մասը Լփնաց եւ միւս կէս մասը Շամախու գաւառներից միացրած է. Սուղայիդ գետի վերնամասն հոսում է միացեալ գաւառիս միջով: Վերջին գաւառումս Շամախի գաւառի հիւսիսային կողմում չկայ հայ բնակիչ, այլ բնակում են աղանդաւոր մալականներ [1] եւ մահմետականներ: Մալականներս, որ գրեթէ աքսորուած են Ռուսաստանից, բնակում են Ալթի-Աղաճում, Ղոզլու-Չայ, Մարազա, Ղըզ-մէյտան, Ջաբանի, Չուխուր-եուրդ եւ Մարեւկա գիւղերում:

Ղոզլու-Չայ գիւղի մօտ կայ մի խոր, լայն եւ երկար գետնափոր ական, որ միացած է շատ հնուց: Այցելուն դժուարանում է հասնել ականիս վերջի ծայրն: Նախ, զի գետնի շունչն անցուցանում է լապտերները. երկրորդ` զի վտանգաւոր գազաններ կան որջացած ներսում, որք ցերեկներն միշտ ներկայ են լինում, ըստ ասութեան մալականներին, երրորդ` քայլափոխների արձագանքներն բարձրացնում են սոսկալի աղմուկներ: Դժուարին է պատկերացնել այն երկիւղը, որով պաշարւում են այցելուք լապտերներն անցնելուց յետոյ: Համանման ականներ կան եւ Անի քաղաքի տակ:

Մի քանի տարի առաջ մալական ոմն Մարազի գիւղից վերեւ քանդում է գետինը` շինութիւն շինելու: Փորածքից ելնում է մի ահագին խեցեղէն կարաս, որի մէջ լինում է մի հսկայ կմախք, իւր ահագին թուրն եւ մեծ աղեղն: Կմախքի բարձրութիւնն, գլխի արտաքոյ կարգի մեծութիւնն, բազուկների, ազդրների եւ սրունքների ոսկերաց անկանոն երկարութիւնն ապացոյց են խիստ հեռաւոր հնութեան: Երեւի թէ այսպէս կարասներում էին ամփոփում ննջեցեալները կռապաշտ դարերում: Բայց մենք չկարողացանք տեսնել թուրը, մեզ հաւատացրին թէ յանձնած են ռուսաց տեղական կառավարութեան:

Այսպիսի մի հին թուր տեսանք մեր աչօք Ղասմ-Քեանդի գաւառապետի օգնական Օհանջան բէկի մօտ, բայց հողն լափած էր թրի կէսը-ստորին մասը: Համանմանը տեսանք եւ ճղբաց երկրի Խաչ-մասում` հանգուցեալ Պետրոս բէկի տան մէջ:

1858-ին Խաչենի Խնածախ գիւղում` հեղինակիս ծննդավայրում, Ղարիբ Անդրիասեանցն նոր մարագ շինելիս գտաւ մի համանման կարասում կմախք եւ մի թուր եւ մի քանի խիստ հին դրամներ: Բայց որովհետեւ շատ բամբակների եւ զանազան բաղադրդութեանց մէջ ամրացրած էր թուրը, վասն որոյ մնացած էր բոլորովին անվնաս: Ղարիբն, լինելով անհասկացող գիւղացի, ծախեց թուրը Շուշեցի Ռահիմ-բէկին`  100 րուբլու: Իսկ վերջինս ծախում է Պետերբուրգում 1000 րուբլու: Այժմ նոյն թուրը գտնվում է Պետերբուրգի կայսերական հնադարանում:

Կապրիստանի գաւառի տեղական գլխաւոր բերքերն են ցորեն, գարի, խոտ, կով, եզն, ձի, գոմէշ եւ ծծումբ:

 

ՇԱՄԱԽԻ ՔԱՂԱՔ

 

Խոր ձորեր են Շամախու արեւելեան եւ արեւմտեան կողմերն: Արեւմտեան ձորով հոսում է Մէյսարու վտակն եւ արեւելեան ձորով մի փոքրիկ առու: Երկու ջրերս միանում են պարսից թաղի ստորոտում եւ խառնւում Փիր-Սհաթ գետակին: Քաղաքիս վերնամասն հարթ է, միջամասն` լանջ, ստորին մասն` հովտահարթ:

Քաղաքս, ըստ Կիրակոս պատմագրի, շինուած է Շաթ-Խազրից, իսկ ըստ Վարդան աշխարհագրի` պարսից Ատլ-Շրուանից, որի անուամբ կոչուեցաւ Շրուան եւ Շամախի: 1585-ին Օսմանցւոց Օսման փաշան պատերազմաւ գրաւում է Շամախին (Առ. պատ. եր. 491): 1607-ին Ա. Շահ-Աբաս Շամախին յետ է առնում օսմանցիներից (Առ. պատ. եր. 491): 1721-ին լեկզիներն գալիս են, գրաւում Շամախին, կոտորում պարսիկ ժողովուրդը (Ես. կաթ. եր. 31): 1723-ին կրկին անգամ օսմանցիք տիրում են Շամախի քաղաքին:

Բայց 1734-ին Նադր-Շահն յաղթում է օսմանցւոց, պատերազմաւ յետ առնում Շամախին, Շաքին, Գանձակը եւ Թիֆլիզը, իսպառ կործանում Շամախի քաղաքը եւ 700, 000 գերի տանում Պարսկաստան Աղուանից երկրի հայերից եւ վրացիներից [2]: Սակաւաթիւ մնացեալ շամախեցի հայոց համար շինել է տալիս Շահն դաշտաբերանում Գարդման գետակի աջ ափի վերայ հողէ բերդ, որի մէջ բնակեցնում հայերը: 1735-ին հայոց ԱԲՐԱՀԱՄ կաթողիկոսի թախանձանաց զիջանելով Շահն գրաւոր իրաւունք է տալիս մնացեալ շամախեցւոց ելնել հողէ բերդիցն եւ բնակիլ այժմեան Աղ-Սու կոչուած տեղում, վասն զի լեռնասուն օդին ընտելացած հայերն` չկարողանալով տանել դաշտային խորշակահար եւ տօթակէզ օդը, տալիս էին մահուան զոհեր [3]:

Նադր-շահի մահից յետոյ հայերն կրկին տեղափոխւում են Շամախի: Ներկայ դարիս Ա. քառորդում Մուստաֆա-խանն Շամախու բնակիչները փոխադրում է Փիթ-դաղի [4] գլուխն, որ 12 ժամաւ հեռի է Շամախուց դէպի քաղաքիս արեւմտեան հիւսիս եւ կցուած Գարդման բերդին: Բայց ռուսաց ահեղագոչ թնդանօթներն իջեցնում են ժողովուրդը վերստին Շամախի եւ խանը փախցնում Պարսկաստան:

ա. 1669-ին մեծ երկրաշարժ տեղի ունեցած է Շամախում, ուր փլատակներում սպանուած են մօտ 8000 մարդիկ:

բ. 1806-ին եղած երկրաշարժով կործանուած է Շամախու բերդն, որ է Աղուանից Ը. բերդն:

գ. 1828-ին յուլիս 9-ին եւ 28-ին եղած է մեծ երկրաշարժ, որով փլած են Շամախում 247 տուն 30 խանութ, թող վնասուած շէնքերը: Իսկ շրջակայ գիւղօրայքում փլած են 300 տուն եւ մի եկեղեցի: Միեւնոյն ժամանակ Սաղիան գիւղի մօտ երկու եւ կէս վերստ երկարութեամբ եւ կէս սաժէն լայնութեամբ պատառուած է գետինն, որից ցոլացած է գիշերներն կրակ եւ բոց: Քանդուած է նաեւ Սաղիանի եկեղեցին:

դ. 1859 մայիս 30-ին, կէս օրից յետոյ ժամի 4-ին վերստին լինում է սաստիկ երկրաշարժ, որով պատառւում է Սաղիանի մօտ միեւնոյն տեղն եւ անյայտանում Շաղլանց կոչուած աղբիւրը, որն կրկին բղխում է 1883-ին:

ե. Երկրաշարժ եղած է եւ 1872 յունվ. 12-ին առաւօտեան ժամի 9-ին, քանդուած է Շամախու հայոց նորակառոյց եկեղեցին, փլչում է լուտերականաց ժողովարանն եւ սպանում 25 մարդ [5], կործանւում են շատ տներ եւ խանութներ, փլատակների ներքեւ մեռնում են բազմաթիւ մարդիկ եւ երեխայք: Կործանւում է Սաղիանի վանքն: Մատրասայ աւանի մօտ 5 վերստ տարածութեամբ տեղ ճեղքւում գետինն եւ մի քանի օրեր շարունակ բուրում ծծմբի գարշահոտութիւն:

զ. Թեթեւ եւ անվնաս շարժեր տեղի ունեցած են 1875 յուլիս 26-ին, 1886 յունիս 30-ին, 1888 մայիս 14-ին եւ յունիս 14-ին:

Մի քանի ռուս բնագէտներ կարծիք յայտնած են, թէ նաւթի ամէնամեծ ամբարն գտնւում է իսկապէս Շամախու տակում, որից պատճառւում է յաճախակի երկրաշարժ:

Տեղական բերքերն են խաղող եւ պատուական գինի: Ժողովուրդն զբաղուած է վաճառականութեամբ եւ ամէն տեսակ արուեստներով: Ծաղկած է մանաւանդ մետաքսագործութեան արուեստն. ոստաններով գործում են մետաքսեայ ընտիր կերպաս, վերմակների երեսներ, կանացի հագուստեղէն, զանազան գունով եւ մեծութեամբ թաշկինակներ, զարդեր, եւն, եւն:

Շամախաբնակ ժողովրդեան գրեթէ կէս մասն գաղթած է Արցախի գաւառներից:

Ամրան ծանր են քաղաքիս հովտահարթի (մահմետականաց թաղերի) օդն եւ կլիման, ջերմագին` լանժջերինն (մահմետականաբնակ), բարեխառն եւ ախորժելի` վերնամասի (հայոց թաղի) օդն եւ կլիման. վատ չէ եւ ջուրն:

Քաղաքումս կայ 375 հայոց [6] տուն, 1846 արական, 1727 իգական եւ 3 քահանայ: Տարեկան լինում է 85 ար. 69 իգ. ծնունդ. 25 պսակ (5 այրի ընդ այրւոյ). 31 ար. եւ 27 իգ. ննջեցեալ: Ամէնաերկար ապրողի կեանքն չէ աւելանում 90 տարուց:

Ունին երկու եկեղեցի, որոց հինն քայքայուած է շարժից, հետեւապէս` անգործածելի, բայց ունի արձանագրութիւն:

Արեւմտեան դրան հիւսիսային կողմում

«Հաւատարիմ տնտես բանին,

տէր Գրիգոր հայր ծերունին.

Պատճառ եղեւ եւ շինութեան

Եւ յորդորիչ ժողովրդեան:

Կազմեալ տաճար մեծ արքային

Բազում աշխատանք եւ չարչարանք,

Հազիւ կարաց եւ կատարած,

Աստուած տացէ իւր եօթարփեան

Երանաւէտ ձայնին արժան:

Եւ յետ աստեացս ելանելոյն

Արժան առցէ արքայութեան

Հազարորդի հարիւրորդին

եւ վեցտասան եօթներորդի:

               ՌՃԿԷ»

Նոյն դրան ճակատին

«Ի ՌՃԾ թուին հայոց ի ժամանակս Շահ-Սուլթան Հիւսէին ինքնակալ արքային Պարսից, որ եւ ըստ խնդրոյ Թիֆիզեցի Մատինի որդի Էլչի Թաղին հոքմ էր տուեալ վասն շինութեան սուրբ եկեղեցւոյս. Տէր Աստուած իւր թագաւորութիւնն հաստատուն պահեսցէ եւ Էլչի Թաղին հին եւ նոր ննջեցելոցն հանգիստ արքայութիւն պարգեւեսցէ: Եւ արդ` մեք Թիֆլիզեցիքս... »

Աւազանի  ներքեւ

«Սուրբ աւազանս յիշատակ է հանգուցեալ Սանաթին. Բարեխօսեցէ'ք վասն իմ անուան Տէր ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՒ ԻՒՐ կողակցին ՚ի Քրիստոս. Սուլթան Կուլեանց թվին ՌԼԶ-ին»:

Նոր եկեղեցին, որ բաւական ընդարձակ է եւ վերնամասն փայտաշէն, անուանւում է Աստուածածին: Ունի երեք դուռն, հիւսիսային դրան վերայ է հետեւեալ արձանագրութիւնն:

«Ընդէ՞ր կոթողք, հի՞մ եւ արձանք` վէմք քարակոփ յարդարին,

Գիրք քանդակին` գովեստք տողին` բանք ՚ի նոսին յերիւրին.

Զի՞ զմեռելոյն, զի՞ զանցելոյն միշտ առ յապայն կենաց ճառ,

Փոխան գործոց գիր խօսեսցի` գոգ վէպ անանց կայցէ քար:

Իսկ քեզ առ ի՞նչ արձան վիմարդ կամ ոսկեզօծ ներբողեան,

Եթէ դու ինքն քեզ կառուցեր զամրակառոյց մահարձան

Եկեղեցիս այս Տիրամօր քո պերճ անուան միշտ քարոզ,

Քեզ օրհնութիւն աւուր աւուր սա երգեսցէ յաւիտեան:

Ե'րթ վաճառեա', ասաց Յիսո'ւս, զինչս քո տո'ւր աղքատաց

Ահա' գանձք իմ, Տէ'ր բարեխնամ, կարօտելոց ահա հաց,

Զայս ասացեր, տուն շինեցեր դու աստուծոյ հոյակապ,

Եւ զկայսերն ետուր կայսեր, որ զքեզ խաչիւ պսակեաց:

Աղէ' քո գանձք անդ են յերկինս` անապական, կենդանի,

Հաւատք եւ գործք անդ ձեռն ՚ի ձեռն քեզ զուգընթաց յատենի,

Ահա անուանդ ազնիւ տոհմիդ գործոց բարեաց յիշատակ,

Քոյինաստեղծ դարուց ՚ի դար կացցէ տաճարս աստ յերկրի»:

Նոյն դրան արեւելեան հանդէպ ամփոփուած է եկեղեցիս իւր ծախքով շինել տուողի մարմինն: Գերեզմանի վերայ բարձրացած է թանկագին քարից առանձնապէս շինուած մի մահարձան, որ կրում է սոյն արձանագրութիւնը.

«Աղայ Պետրոս Յակովբեան Ներսիսեանց յազնուական տոհմէ Մելիքեանց Հայաստանի պատուանուն քաղաքացի եւ ասպէտ Սրբոյն Աննայի երրորդ աստիճանի. հանգեալ ի Տէր ՚ի 20 ապրիլի 1856 ամի ՚ի հասակի ծերութեան»:

Միեւնոյն դրան արեւմտեան կողմում.

«Ընդ վիմաւս հանգչի մարմին Կարապետի Յովհաննիսեան Քալանթարեանց, ծնելոյ ՚ի 29 փետրվարի 1833 ամի, վախճանելոյ ՚ի Մոսկուա ՚ի 15 նոյեմբերի 1879 ամի»: Շամախին ունի երկդասեան երկսեռ եկեղեցական -ծխական ուսումնարան եւ մի աղքատ մատենադարան:

  Տղայոց ուսումնարանում կայ 80 աշակերտ, որից թոշակատու են 47-ն, իսկ ձրիավարժ` 33ն:

Ս. Սանդխտեան օրիորդաց երկդասեան ուսումնարանում կայ 49 աշակերտուհի, որից 46-ն թոշակատու, իսկ 3-ն ձրիավարժ:

Երկսեռ ուսումնարաններն միասին ունին 1 աւագ ուսուցիչ, 4 ուսուցիչ, 1 վարժուհի, որք տարեկան ստանում են 2350 րուբ. ռոճիկ:

Ռոճիկներն վճարւում են թոշակադրամներիցն եւ եկեղեցու արդիւնքիցն եւ ձեռագործերի վիճակահանութիւնից:

Աղուանից կաթուղիկոսութեան մահից յետոյ 3 թեմի բաժանուած է երկիրն: Բ. թեմն է Շամախու վիճակն, որի առաջնորդանիստն է Շամախին:

 

ՇԱՄԱԽՈՒ ԳԱՒԱՌ

 

Ինչպէս կանխաւ գրած ենք, գաւառս ընկած է Փիր-Սհաթ եւ Սպիտակ-գետ (Աղ-Սու) գետակների դաշտաբերանի եւ Կովկաս սարի մէջ: Գաւառումս կան հետեւեալ շէներն ու գիւղերն.

ա. ԱՐՓԱՒՈՒՏ շէն, որ գտնւում է Շամախու հարաւային կողմում 3 ժամ հեռի, շինուած դաշտաբերանի վերայ մի խոր ձորում: Բնակիչք ամբողջապէս հայ են, որ գաղթած են 1798-ին Արցախի Հատրութ, Թաղլար, Դահրազ, Խաչմաչ, Ճարտար, Թաղասեռ գիւղերից եւ պահպանած իւրեանց նախկին լեզուն:

Բէկական է Արփաւտի հողն, բայց բերրի եւ արդիւնաւոր, ժողովուրդն` ժիր եւ աշխատասէր եւ առողջանձն, օդն` բարեխառն, ջուրն` պատուական:

Տեղական բերքերն են ընտիր ցորեն, գարի, հաճար, ոսպ, գինի, խաղող, եւն. եւ ժողովրդեան զբաղմունքն է երկրագործութիւն:

Գիւղումս կայ 46 ծուխ, 183 ար. 155 իգ.: Տարեկան լինում է 8 ար. ծնունդ, 6 իգ., 3 պսակ եւ 4 ննջեցեալ: Ամէնաերկար կեանքն է 100-115 տարի:

Ունին մի նորաշէն եկեղեցի Ս. Մեսրոպ անուն, ձեղունն` փայտաշէն, որի մէջ 7 ամսից վեր պատարագ եղած չէ...:

բ. ԴԱՐԱ-ՔԱՐՔԱՆՋ շէն, որ հեռի է Արփաւտից 2 ժամ դէպի արեւմուտք եւ ունի միեւնոյն դիրքը եւ բերքերը եւ բէկական հողը, բայց ամրան տօթագին է օդն եւ վատ ջուրն, վասնորոյ երկար ապրողի կեանքն է 85-90 տարի:

Ամբողջ հայ են բնակիչներն եւ միեւնոյն թուին միեւնոյն պատճառաւ գաղթած Արցախի Ցօր, Ծամձոր, Թաղլար եւ Ճարտար գիւղերից:

Շինումս կայ 38 ծուխ, 115 ար. 94 իգ.: Տարեկան լինում է 5 ար. ծնունդ, 4 իգ., 2 պսակ, 2 ար. եւ 2 իգ. ննջեցեալ:

գ. ԽԱՆԻ ՇԷՆ, որ շինուած է Բօզ-դաղից դէպի Աղուանից դաշտն թեքուած մի լեռնաբազկի սեռի վերայ եւ խիստ մօտ Դարա-Քարքանջին: Խոր ձորեր են շինիս արեւելեան եւ արեւմտեան կողմերն, բայց զուարճալի է հարաւահայեաց դիրքն, քանզի մօտուստ երեւում են Աղուանից դաշտն եւ Կուր գետի անտառներն, իսկ հեռուստ` Արցախի եւ Փայտակարանի լեռներն եւ Երասխ գետն, մանաւանդ օդի պարզ եղած ժամանակ:

Թէեւ վատ չէ տեղիս ջուրն, բայց հողմուտ, խիստ եւ վնասակար է օդն եւ կլիման, վասնորոյ երկար ապրողն չէ անցնում 70 տարուց:

Արքունի են հողերն եւ նոյն բերքերն, միայն սակաւ է վարելահողն, որ է 180 դեսեատին (օրավար), այնպէս որ անձգլուխ չէ հասնում մի օրավար: 180 օրավար վարելահողով ապրում է 206 անձն, վասնորոյ աւելի աղքատ է շինիս ժողմովուրդն, որ գաղթած է Արցախի Ծամձոր, Ատիլ եւ Ցօր գիւղերից նոյն թուականաւ եւ պատճառաւ:

  Ժողովուրդս բաղկացած է 40 ծխից, 110 ար. եւ 96 իգ. անհատից: Տարեկան լինում է 7 ար. եւ 6 իգ. մկրտութիւն, 3 պսակ., 4 ար. եւ 3 իգ. ննջեցեալ:

Ունին Ս. Յարութիւն անուամբ մի եկեղեցի, որ միեւնոյն ժամանակ Դարա-Քարքանջի եկեղեցին է եւ մի քահանայ` հովիւ երկու շէների համար:

դ. ՔԱՐՔԱՆՋ ԳԻՒՂ, որ գտնւում է Խանի շինի արեւելեան կողմում, մի բարձրաւանդակ եւ օդաւէտ տեղում:

Քարքանջի բնակիչք ամբողջապէս հայ են եւ բնիկ տեղացի: Սքանչելի են տեսարանն, օդն, կլիման եւ ջուրն (Զարնջի աղբիւրինն):

Նոյն են տեղական բերքերն, միայն թէ այստեղի գլխաւոր բերքն է խաղող եւ գինի: Ամբողջ գիւղն ծածկուած է խնամքով մշակուած այգիներով:

Արքունի է հողն եւ բարեբեր: Գիւղումս կայ 231 ծուխ, 705 ար., 603 իգ.: Միամեայ շրջանում ծնւում են 41 ար., 31 իգ. մանուկներ, լինում է 20 պսակ, 13 ար. եւ 12 իգ. ննջեցեալ: Ամէնաերկար կեանքն է 90-100 տարի:

Հոյակապ եւ գմբէթաւոր է եկեղեցին, որ կրում է Ս. Աստուածածին անունը, ունի միայն մի քահանայ: Մաքուր դիրքի մէջ գտայ խորանը, սեղանը, աւազանը եւ զգեստներն ու անօթները: Եկեղեցիս ունի սոյն արձանագրութիւնը. «Կառուցաւ սուրբ տաճարս յանուն Սրբուհւոյ Աստուածածնի, հիմնադրութեամբ ՚ի սէր Ազգի Շամախաբնակ Յարութիւն Ղազարեանի եւ կատարեցաւ ՚ի ձեռն ժառանգի նորին Մարգարէի Լազարովի ՚ի նոյեմբերի 4 1848 ամի»: Եկեղեցին ունի 253 րուբլի 58 կոպ.:

Եկեղեցուս հիմքը փորած ժամանակ (հին տաճարի տեղում) գտնում են հետեւեալ արոյրէ հնութիւնները. -6 հատ հասարակ աշտանակի պատուանդան, 2 քշոց, 1 հատ ժամարարի կոնք իւր ջրամանով, 1 հատ մեծ խնկաման եւ 2 փոքրիկ զանգակ: Պատուանդաններից միայն մին ունի այս արձանագիրը, քանդակուած հին եւ տձեւ տառերով. «Կուլին ՚ի յիշատակ ետուր սորա Հ. ին (Փրկչ. 621 թուին)»: «Այս է յիշատակս Բարիզու եւ ուր (իւր) կողակից Ս. »: Յետոյ գեղեցկաձեւ տառերով «Գալուստի որդի Սահակին»: Քշոցներից միոյն մէջտեղում. «Յիշատակ է Սարտարին եւ Եաղուպին այս քշոցս», իսկ եզերքներով հրեշտակաց պատկերների շուրջն. «Ահեղ բանակք Տեառն շուրջ են զերկիւղածովք: Բարեկամք ազգի մարդկան, միջնորդ մահու եւ յարութեան Միքայէլ եւ Գաբրիէլ մեծք, որ կայք միշտ (առաջի) ամէնասուրբ երրորդութեան, աղաչեմք զձեզ»:

Ջրափարչի փորի վերայ. «Յիշատակ է Թումանի որդի Օվասափին, ետուր Քարքանջու եկեղեցուն»: Խնկամանի վերայ. «Յիշատակ է Թուխիկին, ետու ՌԹ. Քարքանջի եկեղեցուն»: Զանգակներից միոյն վերայ. «Յիշատակ է Սիմէունի որդի Մկրին Քարքանջի եկեղեցուն թվ. ՌՃՁԳ. »:

 

Ուխտատեղի

Գիւղիս արեւելեան կողմում հանգստարանի մէջ կայ մի քարուկիր մատուռ, որ իւր ճակատին կրում է սոյն արձանագիրը.

«Այս նահատակս յայլազգաց է ՚ի ծնէ բուն,

Յետոյ եկեալ ՚ի հաւատս Լուսաւորչուն [7]

Ձեռնադրեցաւ սուրբ վարդապետ Սահակ անուն,

Որոյ վասն հուրբ փոխեցաւ այրեցեալ իսկոյն.

՚Ի սէր սորա կառուցեալ է զայս փոքրիկ մատուր

Շամախեցի Եղիազարեան այրն Խաչատուր.

Հայցէ ՚ի ձէնջ հանդիպողաց` սրտիւ տխուր`

Մաղթել ՚ի Տեառնէ վասն ինքեան կենդանի ջուր.

1817 թվին մայիսի 1-ին»:

ե. ՔԱԼԱԽԱՆԻ գիւղ, Քարքանջի արեւելեան կողմում . հողն` բեկական եւ բերրի. բնակիչք` հայ եւ բնիկ տեղացի, այգեգործ եւ երկրագործ: Ըստ ամէնայնի նոյն են տեղական բերքերն:

Գիւղումս կայ 86 ծուխ. 215 ար. 186 իգ.: Տարեկան լինում է 13 ար., 10 իգ. ծնունդ. 4 պսակ, 6 ար. եւ 6 իգ. ննջեցեալ: Ամէնաերկար կեանքն է 80 տարի. ամրան վնասակար է օդն, զի գիւղն շրջապատուած է լեռներով, օտարական է քահանան, անմաքուր` եկեղեցին, սեղանն, խորանն, աւազանն եւ անօթներն, քահանաս է հովուում եւ Արփաւուտը:

Փայտաշէն է եկեղեցու վերնամասն, որ ունի 235 րուբ. եւ կոչւում է ս. Աստուածածին:

զ. ՄԱՏՐԱՍԱ աւան, որ գտնւում է Քալախանու հիւսիս արեւմտակողմում 3 քառորդ ժամ հեռի եւ շինուած է մի տեսարանաւոր սարահարթի վերայ: Բարեխառն է օդն եւ կլիման, առողջարար` ջուրն եւ հռչակաւոր գինին. բեկական է հողն, բայց բեկից ժողովուրդն գնած է հողը, որ այժմ սեպհականութիւն է բնակչաց: 350 օրավար (դեսեատին) է այգիների տարածութիւնն:

Բնակիչներն, որ գաղթած են Ասպահանի կողմից, խօսում են պարսկերէն բարբառով, որ մերձաւորութիւն ունի Լփնաց կամ Լահճաց բարբառին: Սակայն ամէնքը գիտեն հայերէն:

Մատրասա աւանն բաղկացած է 483 ծխից, 1477 ար. եւ 1303 իգ. անհատներից: Տեղի են ունենում տարեկան 88 ար., 77 իգ. ծնունդ, 30 պսակ, 22 ար. եւ 20 իգ. ննջեցեալ: Երկար կեանքն հասնում է 100-115 տարի:

Ունին մի ընդարձակ եւ հոյակապ եկեղեցի ս. Աստուածածին անուն, կանգնած 6 սեան վերայ. ունի 4 քահանայ եւ 1143 րուբլի եւ 71 կոպ:

Ահա տաճարիս արձանագրութիւնն

«Հասարակութիւններիս (թիւնս) շինեցինք Աստուածածնայ եկեղեցիս Մատրասայ 1860 ամի 30-ին մայիսի»: Եկեղեցուն կից է բարձրաշէն զանգակատունն:

Եկեղեցումս կայ մի գրչագիր աւետարան` գրուած բամբակեայ հաստ թղթի վերայ: Գեղեցիկ են գրերն, բայց այնքան գեղեցիկ չեն պատկերները, թռչնագրերը, ծաղիկներն ու նկարները: Սկզբում կան աւետման, պայծառակերպութեան, Ղազարոսի յարութեան, Յուդայի մատնութեան, Քրիստոսի խաչելեութեան, թաղման, դժոխքի աւերման, Քրիստոսի յարութեան, համբարձման, հոգեգալստեան, անգութ մեծատան, որ տանջւում է դժոխքում, աղքատ Ղազարոսի, որ նստած է Աբրահամի գոգում, Քրիստոսի քարոզութեան, Աստուածածնայ եւ չորս աւետարանչաց պատկերներն: Կարեւոր համարեցինք յիշատակարանիցն ընդօրինակել հետեւեալը.

«Եւ արդ` գրեցաւ սուրբ աւետարանս ՚ի գաւառս Մոկաց ձեռամբ Յովհաննէս քահանային եւ ծաղկեցաւ ՚ի քաղաքս Խիզան ձեռամբ Խաչատուրի տգէտ քահանայիս: Շնորհիւ Տեառն սկսաք եւ ողորմութեամբ նորին կատարեցաք ՚ի մեծ թուականիս Հայոց ՌԾԴ (1605) ՚ի հայրապետութեան էջմիածնայ Տեառն Տէր Գրիգորիսի Ուրֆայեցւոյ եւ ՚ի մերոյս Աղթամարայ Տեառն Տէր Գրիգորիսի, թագաւորութեան այլազգեաց Սուլթան Մահմատ Խոնդքարին... ՚ի դառն եւ ՚ի նեղ ժամանակիս, յորում նեղիմք ՚ի հարկապահանջութենէ անօրինաց եւ ՚ի սղութենէ հացի, զի լիտր խոնդքարին ալիւրն եղեւ Ժ շահի եւ չամիչն` ԺԲ եւ բրինձն Լ շահի, չափ ցորեն ԺԸ շահի եւ կորեկն` ԺԳ շահի: Վա՜յ ինձ, որ ի Սեւաստու երկիրն շատք զտղայք կերան: Եւ ՚ի մեր երկրիս եւ ՚ի ծովուս բոլորն Ժ օր խոտով եւ բանջարով անցուցանէին եւ բազումք սովամահ եղեն եւ սաստկացեալ է պատուհասն ՚ի վերայ ամէնայն երկրիս մեր: Զի երեկ (եկն) Կարմիր գլուխն [8] բազում զաւրաւք եւ էառ զԹաւրէզ, զՋուղա, զՆախջըվան, զԷրեւան, եւ զամէնայն թեմս նոցա եւ նստաւ յԷրեւան տարի մի: Մինչեւ եկեալ ՚ի Ստամբոլայ ոմն սարտար Ջղալ անուն անթիւ զաւրաւք եւ արար փախստական զազգն Պարսից: Եւ գոռոզ պարսիկքն արարին մեծ վնաս. զի զամէնայն ազգս հայոց, որ էին յԷրեւան, մինչ . ի Թաւրէզ զամէնեսեան գերի տարաւ զայր եւ զկին, ծերս եւ զտղայս: Եւ այնչափ քանդեաց եւ աւերեաց, որ զշուն եւ զկատուն այլ սատակեցոյց եւ զմարդն առաքեաց ՚ի Խուժաստան աշխարհն իւրեանց եւ եղեն այն ամէնայն քրիստոնեայքն ցիր եւ ցան մինչեւ ՚ի Քաշան եւ յԱսպահան: Եւ այս ամէնայն եկն ՚ի վերայ մեր վասն մեղաց մերոց, բայց գոհանամք զԱստուծոյ` որ ՚ի վիճակն Քրիստոսի եմք:

Եւ ինքն Կարմիր գլուխն նստաւ ձմեռն ՚ի Թաւրէզ եւ զաւրքն թուրքաց դարձաւ բազում նեղութեամբ ՚ի Վան: Եւ ՚ի սոյն գարնան դարձեալ եկն Կարմիր գլուխն ՚ի վերայ Վանայ մեծաւ քաջութեամբ, մինչ որ արար փախստական զՋղալն ՚ի յԱրզրում եւ քուրդ Միրշաֆն եւ ամէնայն ամիրայքն գնացին փախստեամբ ՚ի Ջիզիրայն եւ Կարմիր գլուխն դարձաւ ՚ի Սալմաստ: Բայց առաջիկայն Աստուծոյ է յայտնի»:

Նկարները ծաղկազարդող Խաչատուր քահանան մի ըստ միոջէ յիշած է յիշատակարանում աւետարանը գրել տուող Խոջա-Դարմանի եւ սորա բոլոր կենդանի եւ ննջեցեալ ազգականաց անունները: Ապա գրած է վերջում. «Եւ արդ` կացցէ սուրբ աւետարանս ՚ի քաղաքս Շաւշ, որ է Ասպահան` ՚ի դուռն սուրբ եկեղեցւոյս Ամէնափրկչի, որ է վանքն Ջուղայու»:

Եկեղեցին ունի միդասեան ծխական ուսումնարան, ուր վարժւում են 80 երեխայք, 68 թոշակատու եւ 12 ձրիավարժ: Երկու ուսուցչաց վճարում են տարեկան 800 րուբ. ռոճիկ, որ գոյանում է թոշակատուներից, եկեղեցուց եւ տեղական ընկերութիւնից:

է. ՄԻՐԻ-ՇԷՆ, որ շատ հեռի չէ Մատրասից: Բէկական է հողն. բնակիչք գաղթած են Արցախի Միրի-Շէնից, Կղարծի, Հատրութ եւ Շօշու գիւղերից: Գեղեցիկ է շինիս դիրքն, պատուական ջուրն, բարեխառն օդն եւ արգաւանդ երկիրն: Միեւնոյն են տեղական բերքերն: Հայք ունին 13 տուն, 38 ար. 37 իգ.: Լինում է 2 ար. 2 իգ. ծնունդ. 1 պսակ եւ 1 ննջեցեալ: Հոգեւոր պէտքերն կատարւում են Մատրասու եկեղեցում:

ը. ՄԷՅՍԱՐԻ [9] գիւղ, որ կէս ժամ հեռի է Միրի-Շէնից դէպի հիւսիս, ունի նշանաւոր օդ եւ կլիմա, տեսարան եւ ջուր: Բնակիչք հայ են ամբողջապէս:

Հողն արքունի, 25 ծուխն բնիկ տեղացի, իսկ ամէնամեծ մասն գաղթած է Արցախի Շօշու, Աւետարանոց, Հատրութ, Ցօր եւ Դող գիւղերից, նոյն են տեղական բերքերն եւ զբաղմունքներն:

Գիւղումս կայ 88 ծուխ, 266 ար. 232 իգ.: Լինում է տարեկան 15 մկրտութիւն ար. եւ 10 իգ. 10 պսակ, 5 ար. ննջեցեալ եւ 4 իգ., երկար կեանքն աւելի է 100 տարուց:

Եկեղեցին ս. Աստուածածին, ձեղունն փայտաշէն, ունի միայն 3 րուբ. 24 կոպ.: Երբ մտայ եկեղեցին, չկարողացայ զսպել արտասուքներս, զի ամբողջ խորանը, սեղանը, խորհրդանոցները, պատկերները, աւազանը, զգեստները, գրքերը եւ միանգամայն յատակը գտայ ապականուած  թռչնոց ապականութեամբ: Լալով մաքրել տուի անձամբ ամէն տեղերը եւ դուրս թափել տուի չուալներով: Ինչպէս ստուգեցի, 15 տարուց աւելի է, որ պատարագ եղած չէ գիւղումս, որ մի ժամ միայն հեռի է Շամախուց... Ցաւալին այն է, որ մի օտարական քահանայի յանձնուած է Քալախանին, Արփաւուտը եւ Մէյսարին, որոց մէջ կայ 220 ծուխ եւ հեռի են իրարից 2 ժամ հեռաւորութեամբ: Իսկ ամէնացաւալին այն է, որ տեղի են ունենում անհաղորդ վախճանուողներ, քանզի 3 գիւղի հովիւ քահանան երբեմն ղրկւում է Բագու, երբեմն Սալեան եւ երբեմն` այլուր, վասն որոյ գէթ ժամերգութեան եւ աղօթքի կարօտ է մնում 3 գիւղի ժողովուրդն եւ փակուած` եկեղեցիների դըռներն...

 

ՍՈՒՐԲ  ՆՇԱՆ

Գիւղիս հիւսիս-արեւմտեան կողմում մի բարձրաւանդակի վերայ, տաշած քարերով շինուած է մի մեծ մատուռ ս. Նշան անուն: Բեմի ժողովրդահայեաց ճակատին գրուած է. «՚ի թվին ՌՃ եկի, վեցից տասանց եօթնեկի [10], ՚ի ժամանակս հայրապետի Էջմիածնայ սուրբ Աթոռոյ Աստուածատուր կաթողիկոսի, Լուսաւորչի փոխանորդի, Գանձասարայ սուրբ Աթոռի տեառն Եսայեայ (կաթուղիկոսի), յայսմ երկրի առաջնորդ Պօղոս անուն վարդապետի, յորդորանօք բարերարի Անտօն անուն քահանայի, պատճառ եղեւ եկեղեցւոյն աստուածընկալ սուրբ Նշանի Դաւիթ որդի Կարապետի, իւր կողակից Գիւլինարի, իւրեանց որդի Աստուածատրի, նորաբողբոջ Պօղոսի, այլ յիշատակ Թադէոսին, իւրեանց Նուին, դստերն Աննմանին, ծաղկեալ որդւոցն Գօզջանին, Կարապետին եւ Սարգսին, զի այս է իղձ մերոց սրտին, եւ կատարումն հասուցինք»:

 

Արձանագրութիւն մատրանս

«Թվին ՌՃԿԸ. շինեցաւ Սուրբ Նշան եկեղեցիս յիշատակ ամէնայն քրիստոնէից ննջեցելոց եկաց եւ բնակաց, արանց եւ կանանց, ծերոց եւ տղայոց, մանաւանդ Ջուղայեցի Գէորգի որդի պարոն Պետրոսին եւ Շամախեցի Յակոբի որդի Թամուրին եւ Օհանին եւ ծնողացն Եղիսաբեթին եւ հանգուցեալ որդւոյն Մատթէոսին: Ո'վ ընթերցողք յորժամ ընթեռնուք, յիշեցէ'ք յաղօթս ձեր Անտօն անարժան քահանայն. յիշեալ լիջիք առաջի անմահ Գառինն Աստուծոյ»:

Մատրանս մօտ շինուած են ուխտաւորաց համար գեղեցիկ սենեակներ: Երեւի թէ հին ժամանակներում բազմաթիւ ուխտաւոր ունեցած է մատուռս, որ շինուած են այսչափ սենեակներ:

 

Մէյսարու վանք

Ս. Նշանիցս փոքր-ինչ հեռի` դէպի հիւսիս-արեւմուտք, շինուած է Մէյսարու Ս. Աստուած-ածին վանքն` ամբողջապէս տաշած քարով: Խորանդունդ ձոր են վանուցս հիւսիսային եւ արեւմըտեան կողմերն, բարձր լեռ` արեւելեան կողմն, իսկ արձակ եւ զառիվայր` հարաւայինն: Վանքս կառուցեալ է յանուն Ս. Աստուածածնայ, իսկ խորանն օծուած է յանուն Հրեշտակապետացն Գաբրիէլի եւ Միքայէլի եւ ամէնայն երկնային զօրաց: Վանքս ունի ընդարձակ մեծութիւն, վեց սիւն եւ գեղեցիկ ու սրածայր կաթուղիկէ: Բայց նորոգուած է Անտօն եւ Վլաս վարդապետների ջանքով ՌՃԼԷ -ին: Բայց այժմ փլած է ձեղունի մի մասն, իսկ հաստատուն են ամբողջ սիւներն եւ ամրակուռ` կամարներն եւ միւս բոլոր մասերն:

Հիւսիսային եւ արեւմտեան կողմով շինուած են միաբանից համար երկյարկ եւ բազմաթիւ սենեակներ եւ վանահօր բնակարան, նմանապէս տաշած քարով, իսկ ամուր պարսպուած են մնացեալ կողմերն: Վանքի եւ սենեակների միջավայրում շինուած է մի գեղեցիկ շատրուան, որի ջուրն բերուած է վերեւի լեռնից: Չէ գալիս այժմ ջուրն եւ անմարդաբնակ է վանքս:

Որքան փառաւոր եղած է վանուցս անցեալն, այնքան տխուր եւ սրտաճմլիկ է այժմեան երեւոյթն: Որքան կենդանի եղած է Աղուանից կաթուղիկոսութիւնն, նոյնքան պայծառ եղած են եւ Աղուանից վանքերն: Բայց այս կաթուղիկոսութեան մահից յետոյ` օրէցօր յափշտակուած են վանօրէից կալուածներն, ցրուած են միաբանութիւններն եւ քայքայուած վանքերն:

Այժմ բոլորովին քայքայման վիճակի մէջ է եւ վանքս, ե'ւ սենեակներն, ե'ւ պարիսպն: Վանքս ունի հողեր եւ այգի: Հողերի արդիւնքը Շամախու հոգաբարձութիւնն գործադրում է Շամախու երկսեռ ուսումնարանաց համար. իսկ այգու անունն մնացած է եւ գետինն...:

 

Հին հանգստարան

Վանուցս արեւելեան հանդէպ բարձր սարի վերայ կայ հին հանգստարան, որ ունի ընդարձակ ծաւալ: Գողացած եւ տարած են տապանաքարերից ամէնամեծ մասը, փշրած եւ ջարդած` մի մասը: Թէեւ աներեւութացած են շիրմաքարերն, բայց շատ բան կարելի է հասկանալ մնացած քարերի արտաքին նշաններից: Տակաւին կան շատ տապանաքարեր, որոց երկարութիւնն աւելի է սաժէնից, իսկ հաստութիւնն` արշինից, որոց վերայ կան միայն խաչանիշ քանդակներ: Մենք կարծում ենք, որ տապանաքարերս հին են նախ քան հայոց գրերի ծնունդն:

Հանգստարանից վերեւ մի մեծ քարի ճակատին քանդակուած են շատ հին ձեւով խաչեր, որը «նահատակ» են անուանում տեղացիք: Բայց թէ ո՞վ է նահատակուածն-անյայտ է մեզ:

թ. ԶԱՐԽՈՒ ՇԷՆ, որ հիմնուած է Սաղեան գիւղի հիւսիսային կողմում, ձորի հարաւահայեաց լանջի վերայ: Արքունի է հողն եւ բարեբեր եւ նոյն բերքերն. բնակիչք գաղթած են 1830-ին Նոր-Ջուղայի Ղարուն, Ֆերեայ եւ Ղարաղան գիւղերից:

Շէնս բաղկացած է 22 ծխից, 73 ար. եւ 70 իգ. անհատներից: Տարեկան լինում է 4 ար. եւ 3 իգ. ծնունդ, 2 պսակ, 1 ար. եւ 1 իգ. ննջեցեալ: Հոգեւոր ծիսակատարութիւններն եւ աղօթքներն կատարւում են Սաղիանի վանքում, քանզի չունին եկեղեցի:

Շինումս կայ մի հնատիպ մեկնութիւն սաղմոսաց, որի պարապ երեսների վերայ եւ լուսանցքներում գրուած են գրչով: Մեկնութիւնս բերուած են Պարսկաստանից:

«Յիշատակ Ուստա Խաչիկին, որ էր ուսեալ Ուստա Աւետէն, որ կոչի Փոքր Աւէտ. Աստուած իւր մեղացն թողութիւն շնորհէ, որ ստացաւ սուրբ մեկնիչս (մեկնութիւնս) հալալ վաստակոց իւրոց` յիշատակ իւր եւ ծնողաց իւրոց, հօրն Տէր Կարապետին եւ մօրն Գնդկի, կողակից Գուլին, թվին ՌՃԾԸ ումն»:

«Ես սարգայվաք (սարկաւագ) Կարապետս ծառայ եմ այս գրիս կարթացողին եւ ուսուցանողին, ամէն թվին ՌՃՀ ումն» (եր. 745):

«Թվին ՌՃՁԶ ես Խուդա Ղովիսօցի: Այս է թվին (այս թուին) Տէր Մաղաքին, որ է որդի սա Խաչիկին, եւ քահանայ քառասուն ամին եւ է հասեալ ԺԸ ամին եւ վաղճանեալ կին սորին եւ մնացեալ այրի այս եղկելին, մինչեւ եղեւ քառասուն ամին [11]: Սա վաղճանեալ հազար հարուր ութսուն եւ երեք ամին եւ օգոստոս ամսի տասն եւ վեցին... որ է քաղաք Նոր Ջուղային եւ Շահվելոց եկեղեցին: Եւ ով ոք կամեսցի... վարք սորին, էր եւ պարկեշտ, սաղմոսասաց, աղօթասէր եւ քարոզող, գիտակ բանին Աստուածային, հին եւ նոր կտակարանին. ձեռն վեր առեալ իւր հայրենեացն, դուստր եւ որդի իւր ընտանեացն... եւ հեռացեալ իւր սիրելեացն... մտեալ ծառայութիւն եկեղեցեացն մինչեւ օր մահուան իւրոյ: Բարիոք ծերութեամբն հանդիպեալ Քրիստոսի» (եր. 291): 

«Թվին ՌՄՀԶ ումն, անցած է, չէ մտաց, դեկտեմբերի վերջի՞ն եւ (թէ) յունվարի աւալին (1-ին) կիրակի գիշերին, ա. ժամ գիշեր կար մինչ ի լոյս, անանց (այնպէս) սաստիկ շարժում (երկրաշարժ) եղեւ երկիր, շատ քաղաքներ քանդուեցաւ. Աստուած հեռի' անէ այնպէս բարկութենէն. ամէն. » (եր. 264):

ժ. ՍԱՂԻԱՆ գիւղ, շինուած է գիւղս այն խոր ձորի արեւելահայեաց լանջի վերայ, որ ընկած է Մատրասայի եւ գիւղիս մէջ. Սաղիան նշանաւոր է իւր այգիներով եւ գինու բերքով: Այգիներն գրաւած են 75 օրավար (դեսեատին) հողի տարածութիւն: Արքունի է հողն, պատուական` ջուրն, անվնաս` օդն եւ կլիման: Բնիկ տեղացի է ժողովրդեան կէս մասն, իսկ Հին-Նախիջեւանից, Պարսկաստանից եւ Արցախից գաղթած` միւս կէս մասն:

Գիւղումս կայ 160 ծուխ, 481 ար., 455 իգ. անհատ: Միամեայ ժամանակում լինում է 20 ար. 18 իգ. ծնունդ, 12 պսակ, 6 ար. եւ 6 իգ. ննջեցեալ: Մի քահանայ է հոգեւոր հովիւն, որ նոր վախճանուած է: Երկար կեանքն 90 տարի:

 

Ս. ՍՏԵՓԱՆՆՈՍԻ ՎԱՆՔ

Հին արձանագրութիւնից երեւում է, որ վանքս սկզբում շինել տուած է Կիրակոս վարդապետն հայոց ՌՃԶ թուին Աղուանից Պետրոս կաթողիկոսի օրով: Բայց որովհետեւ 1872-ի մեծ շարժով փլած է հին շինութիւնն, վասն որոյ ՚ի հիմանէ նորոգ շինուած է 4 սեան վերայ համակ սրբատաշ քարով, որ վերջացած է 1886-ին, բացի կաթուղիկէից, որ շինուած չէ տակաւին: Նորոգ կառուցեալս շինուած է հանգանակութեամբ, որին օժանդակած են մասնաւորապէս Սաղիան գիւղի հասարակութիւնն, պ. Գէորգ Քալանթարեանցն, Բուդաղեան եղբարք եւ Թադէոս քահանան:

Վանքումս են Ս. Ստեփաննոս Նախավկայի եւ Գօշ Մխիթարի արծաթեայ, բայց ոսկեզօծեալ աջերն: Ունի մի քանի միաբանական խարխլուած հին սենեակներ` շինուած Օհան եպիսկոպոսից: Հին կռատան գլխին շինուած են մի քանի նոր սենեակներր: Բայց անյարմարութիւնն այն է, որ միայն մի տեղով է մուտքն, նեղ, երկար եւ տձեւ են երկու սենեակներն եւ բոլորովին մութ` միւս երկուսն:

Վանուցս հիւսիսային կողմումն է Բուդաղեան երկդասեան տղայոց ուսումնարանն, ուր ուսանում են 36 աշակերտներ, 27-ն թոշակատու եւ 9-ն ձրիավարժ: 2 ուսուցիչներն ստանում են 800 րուբլի, որից 600-ը վճարում են Բուդաղեան եղբարք, 157-ը թօշակատուներն, իսկ 43-ը` վանքն:

Վանքումս չկայ միաբան. կայ միայն Հին-Նախիջեւանի Աստապատ գիւղացի մի այրի քահանայ Ստեփան անուն, որ վարում է վանահայրութեան պաշտօն...

Վանուցս մուտքն

Իւր սեպհական այգու խաղողից                          1200 ր.

3 բեռն գինի (չափ է)                                       90 ր.

25 ման (չափ է տեղական) օղի.                  50 ր.

5 թաղար ցորեն կապալաւ տուած հողերից     100 ր.

Ուխտաւորներից (միջին հաշուով)                      100 ր.

Կիւրճվան մօտ գիւղի եղած 18 օրավար հողից    14 ր.

Ընդամէնն մուտք [12]                             1554 րուբ.

Անյայտ է վանուցս ելքն, վասն զի 4 տարի է, որ հաշիւ տուած չէ վանքն...:

Վանքս է միեւնոյն ժամանակ Սաղիան գիւղի եւ Զարխու շինի միակ եկեղեցին:

Վանքումս կայ մի քանի գրչագիր մատեան:

1) Մի գեղեցկագիր աւետարան, որ գրուած է մագաղաթանման բամբակեայ հաստ թղթի վերայ եւ բաղկացած 612 երեսներից: Յիշատակարանիցն ընդօրինակում ենք հետեւեալը.

«Արդ գրեցաւ եւ ծաղկեցաւ սուրբ աւետարանս յայլ եւ այլ գրչաց եւ ծաղկողաց յերկիրն Թֆլիսոյ ձեռամբ Տէր Բարսեղ քահանային: Եւ դարձեալ Յովհան գլուխ պակասն եւ ծաղկանց պակասն եւ զհամարներն եւ զցանկերն եւ զցրուացանկերն եւ զԺ. խորանաց կարմիր գրերն եւ զլաճվարտով գրերն եւ զոսկի վարաղով խորաններն եւ զյինանց աւետարանաց ընթերցմանց փոխերաց գրերն եւ զամէնայն պակասութիւնս աւետարանիս` թերի եւ անթերի հանդերձ սրբագրելով եւ ստուգաբանելով եղեւ եւ կատարեցաւ այս ամէնայն ձեռամբ ումեմն բանասիրի Սարգիս վարդապետի... ՚ի թուականութեանս... ՌՃԺԵ. ամի ՚ի կաթողիկոսութեանս տանս Աղուանից սրբասնեալ Տեառն Պետրոսի եւ յառաջնորդութեան տէր Բարսեղ եպիսկոպոսի»:

2) Մի ատենի ժամագիրք, գրուած հայոց ՌՃԾԷ-ին, գրողն է Եփրեմ անուն ոմն` խնդրանօք Յոհան քահանային Ջուղայեցւոյ:

3) Մի աւետարան Ղուկասու, գրուած ՌՃԽԷ-ին:

4) 4 հատ շարական:

5) 2 մեկնութիւն Պրոկղի, որոց միոյն թարգմանիչն է Միքայէլ վարդապետ ոմն ՌՃՀԵ թըւին, իսկ միւսինն` գանձակեցի Սիմէոն, որ գրած է ՌՄԾԲ-ին:

Սաղեանցի պ. Նիկալայ Քալաշեանցի մօտ կայ մի գրչագիր մաշտոց, որ բաղկացած է 344 երեսներից, եւ գրուած բամբակեայ հաստ եւ յղկուած թղթի վերայ: Թէեւ գեղեցիկ չեն գրերն, սակայն կարդացւում են հեշտութեամբ: Յիշատակարանից մէջ ենք բերում հետեւեալ հատուածը. «Արդ գրեցաւ տառս, որ կոչի մաշտոց, ձեռամբ անարուեստ եւ փծուն գրչի Յովհաննէս աբեղայիս` անուամբս միայն եւ գործովս ո'չ. ՚ի դուռն սուրբ աթոռոյս Յակոբայ վանիցս եւ ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնին ՚ի յերկիրս Խաչեն, ՚ի գիւղս, որ կոչի Խանձք, ՚ի հայրապետութեան (Աղուանից) Տեառն Գրիգորիսի եւ արհ(ի) եպիսկոպոսին Առըստակէսին, եւ իշխանաւոր տեղոյս Մեհրապ պէկին, եւ աշխարհակալ Շահ Դամանին... ՚ի թվիս հայոց ՌԹ»:

Վանուցս հարաւային դրան առաջ ամփոփուած են Օհան եւ Դանիէլ եպիսկոպոսների մարմիններն, որք վարած են Շամախու թեմիս առաջնորդութեան պաշտօնը գովելի գործունէութեամբ եւ ընտիր վարուք` ըստ վկայութեան ծերունեաց եւ ըստ տապանաքարի արձանագրութեանց:

ժա. ՓԱԽՐԱՔԻԻՇ շէն, որ գտնւում է Աղ-Սու գետակի ձախ կողմի բարձրաւանդակի վերայ: Բնակիչք գաղթած են Արցախի Դող եւ Ծամձոր գիւղերից: Նոյն են տեղական բերքերն, արքունի` հողն, վնասակար` օդն եւ ջուրն, եւ 65 տարի երկար կեանքն, զի շինիս տեղն գտնւում է հակառակ հողմերի հոսանքի կենտրոնում:

17 ծուխ, 40 ար., 35 իգ. 3 ար. ծնունդ, 2 իգ. 1 պսակ, 2 ար. ննջեցեալ եւ 1 իգ.: Հոգեւոր պէտքերն կատարւում են Սաղեանի վանում:

ժբ. ՂԱՋԱՐ շէն, արքունի` հողն, Արցախի Վարանդա գաւառից գաղթած բնակիչներն, օդն` անվնաս, ջուրն` պատուական, շինի տեղն` լեռնալանջ եւ ապառաժուտ եւ վարելահողն պակաս: Ծուխ 37, ար. 126, իգ. 99, ար. ծնունդ 5, իգ. 4, պսակ 4, ննջեցեալ երկու սեռից 3:

ժգ. ԹԱԼԻՇ շէն, հողն` բէկական, բնակիչներն` գաղթած Դիզակ եւ Վարանդա գաւառներից, օդն եւ ջուրն` լաւ, վարելահողն` պակաս, տեղն` լեռնային եւ մացառուտ, ծուխ 18, ար. 36, իգ. 29, տասն տարուան ընթացքում ար. ծնունդ 13, իգ. 10, պսակ 8, ար. ննջեցեալ 6, իգ. 4, երկար     կեանքն ութսուն տարի:

ժդ. ԴՈՒԱՐԻ շէն, որ գտնւում է դաշտաբերանի մօտ, հողն բէկական, բնակիչք գաղթեալ յիշեալ գաւառներից. օդն եւ ջուրն սննդարար, ծուխ 17, ար. 56, իգ. 40, միամեայ ար. ծնունդ 3, իգ. 2, պսակ 2, ննջեցեալ 1, երկար կեանք 85-90:

ՇԷնքերումս չկայ եկեղեցի, վասնորոյ հոգեւոր պէտքերն կատարւում են Սաղեանի վանքում: Երկու ոտքերից վնասուած մի քահանայ կառավարում է Զարխուի, Փախրաքիւշի, Ղաջարի, Թալշի եւ Դուարի շինի ծուխերը, այս է 110 ծուխ:

Ահա այսքան է' միայն Ոստանի կամ Շամախի գաւառում այժմեան եղած գիւղօրէից, շինից, վանօրէից, եկեղեցեաց եւ հայ բնակչաց որքանութիւնն: Գաւառս նշանաւոր է իւր հանրահռչակ գինու բերքով, որ գովուած է Ռուսաստանում եւ մրցում է Կախեթի գինու հետ: Գինիներն ծախւում են թէ' գաւառումս եւ Բագւում եւ թէ' Ռուսաստանում: Ընդհանրապէս անջրդի են թէ' այգիներն եւ թէ' ցանքսերն, բայց համեմատաբար աւելի են պիտանի հողերն քան անպէտք տեղերն, մանաւանդ շատ տեղերում կան սեւ նաւթի հանքեր, որք կարող են ապագայում ունենալ մեծ արժէք:

Գաւառս ունեցած է միայն 2 բերդ: Արդէն յայտնեցինք, որ շարժից կործանուած է Շամախու բերդն: Իսկ միւսն, որ է Աղուանից թ. բերդն, գտնւում է Խնուս թրքաբնակ գիւղից վերեւ, Շամախուց ոչ այնքան հեռի եւ այժմ կոչւում է Ղզղալա` Աղջկա-բերդ: Բերդս շինուած է Կովկաս մեծ սարից անջատուած եւ նոյն դիրքով դէպի արեւելք երկարած մի բարձր սարի գլխին: Եռապարիսպ եւ բրգաշատ է բերդս, շինուած սարի ձեւով, այնպէս` ստորին, միջին եւ վերին բերդ: Երեք շրջապարիսպների դռներն եւս եղած են արեւմտեան կողմից:

Վերին պարսպում դեռ նշմարւում են եկեղեցու աւերակ եւ կոփածոյ քարով շինուած կիսաւեր ապարան` բերդի արեւելան կողմում: Համարեա' թէ մեծ մասամբ դեռ կանգուն է ապարանիս գետնայարկն, որ բաղկացած է շատ կամարակապ սենեակներից: Բերդերս ունին անմատչելի ամրութիւն, պատերազմական երկիւղներից ազատ ապահովութիւն, սքանչելի տեսարան, հիա-նալի օդ եւ ամէն յարմարութիւններ: Միայն թէ բերդս զուրկ է մի ամէնագլխաւոր պէտքից` այս է ջուր չկայ բերդերիս մէջ: Այս պատճառաւ տեղ-տեղ շինուած են յատուկ ջրամբարներ եւ վերնաբերդից մինչեւ արեւելեան խորագոյն ձորի յատակն մի ականափոր ներքնուղի, որով ջուր փոխադրած են ձորի միջով հոսող առուից բերդերի ջրամբարներն: Յայտնի երեւում է, որ դարերի ընթացքում վերանորոգուած են պարիսպներս, բուրգերս եւ ապարաններս: Այժմ թունաւոր օձերով լի է ականն, հետեւապէս եւ վտանգաւոր ամրան եղանակում ել եւ էջ անելն ականիս մէջ: Արդէն առուն հետզհետէ փորած եւ ցածացրած է հեղեղների օժանդակութեամբ` յատակը, վասն որոյ այժմ ականի բերանն մօտ երկու սաժէն բարձր մնացած է ջրից: Անյայտ է մեզ եւ բերդիս անցեալն եւ իսկական անունն:

ԳԱՐԴՄԱՆ ԳԱՒԱՌ ՇԱՄԱԽՈՒ

 

Մտահան արած չէ ուշիմ ընթերցողն, որ գաւառս կոչուած է զանազան ժամանակներում Մարզպանեան, Մարձպանեան, Գարդման, Դասան, Գիրդիման եւ Լահիճ: Գաւառումս կան հայոց հետեւեալ գիւղերն, Աղուանից բերդերն եւ մի վանք:

ա. ՔԵՕՎԼՈՒՋ գիւղ, որ հիմնուած է Աղ-սու գետակի աջ կողմի բարձրութեան վերայ, Թալիշ շինի հանդէպ: Նշանաւոր է գիւղիս տեսարանն, օդն եւ կլիման, բայց սակաւ` ջուրն: Բնակիչք գաղթած են Վարանդա գաւառի Աւետարանոց, Ծովատեղ, Մսմնա, Ղավախան եւ Հարար գիւղերից եւ զբաղւում են երկրագործութեամբ եւ այգեգործութեամբ: Նշանաւոր բերքերն են գինի, ցորեն, գարի, գարնանի, սիսեռ, ոսպ եւ խաշխաշ: 18 օրավար է այգիների տեղն:

Հողն` արքունի, ծուխ 52, ար. 222, իգ. 189: Տարեկան լինում է 10 ար. ծնունդ [13], 8 իգ., 6 պսակ, 2 ար. եւ 2 իգ. ննջեցեալ. երկարագոյն կեանքն 90-100 տարի: Եկեղեցին ս. Աստուածածին, ձեղունն` փայտաշէն, որ ունի 500 րուբ. դրամ եւ 40 օրավար հող: Հոգեւոր հովիւն գալիս է Կուրջիվան գիւղից:

բ. ԿՈՒՐՋԻՎԱՆ գիւղ, որ կէս ժամ հեռի է Քեօվլջից: Բնակչաց մի մասն նախ Արցախի Խաչեն եւ Ջրաբերդ գաւառներից գաղթած է Կախեթի կողմերն եւ ապա Կախեթից գիւղս, վասն որոյ անուանուած է Կուրջիվան: Եւ միւս մասն գաղթած է Դիզակ գաւառի Հատրութ եւ Դող գիւղերից եւ Վարանդա գաւառի Յիրհեր, Ղուզի-Ճարտար եւ Կիւնի-Ճարտար գիւղերից: Իսկ ամէնափոքր մասն եղած է բնիկ տեղացի: Ժողովուրդն զբաղւում է այգեգործութեամբ, երկրագործութեամբ եւ բրտութեամբ: Բրտութեան արուեստն այնքան ծաղկած է, որ կարասներ [14] եւ խեցեղէն անօթներ է մատակարարում ամբողջ Բագուայ նահանգին:

Բէկապատկան է հողն, գինեւէտ եւ բարեբեր. 175 օրավար (դես. ) է այգիների ծաւալն:

Եկեղեցին ս. Գրիգորիս անուն, հոյակապ, շինուած 4 կամարակապ սեանց վերայ, բայց վտանգուած վերջին մեծ շարժից: Հարաւային դրան ճակատին քանդակուած է.

«՚Ի թվին Հայոց ՌՄՁԵ (1836) ամի շինեցաւ ի Կուրջվանու սուրբ Գրիգորիսի եկեղեցին ՚ի համագումար ժողովրդոց: Գրողս եմ Տէր Սարգիս Տէր Օհանեան»:

Եկեղեցուս հարաւային աւանդատան դրան ճակատին պահուած է հին եկեղեցու արձանագրութիւնն. «Շինեցաւ սուրբ եկեղեցիս ... հրամանաւ Թոմա վարդապետի եւ Հայոց Մովսէս կաթուղիկոսին ՚ի թվին ՌՁԲ (1633)»: Տաճարս ունի 628 րուբ. դրամ եւ 25 օրավար հող եւ մի քահանայ:

Նոյն են տեղական բերքերն, միայն գիւղիս անդում Դօնղարա-չայ կոչուած տեղում բուսնում են թզաչափ բարձրութեամբ եւ կիտրոնաչափ մեծութեամբ սպիտակ եւ հոտաւէտ ծաղիկներ, զորս չորացնելով գործ են ածում իբր թէյ:

Գիւղումս կայ 240 ծուխ, 655 ար. 565 իգ.: Տարեկան լինում է 32 ար., 23 իգ. ծնունդ, 23 պսակ, 6 ար. եւ 7 իգ. ննջեցեալ:

գ. ՀՆՂԱՐ գիւղ, որ կէս ժամ հեռի է Կուրջվանից եւ բաժանուած է 3 թաղի` ստորին, միջին եւ վերին: Գերազանց է տեսարանն, օդն, կլիման եւ ջուրն, վասն որոյ ամէնաերկար կեանքն տեւում է 115-125 տարի: Բնիկ են ստորին եւ միջին թաղերի բնակիչներն, իսկ Լփնաց կողմից գաղթած է վերին թաղի ժողովուրդն, որ բացի հայերէնից պահած է ցարդ եւ իւր նախնի բարբառը: Բայց այժմեան 4 գերդաստանների նախահայր Աւշառեանցն գաղթած է Արցախի Վարանդայ գաւառից:

Բնակչաց զբաղմունքն է այգեգործութիւն եւ երկրագործութիւն: Արքունի է հողն եւ գինեւէտ, նշանաւոր բերքն է գինի, որ համբաւաւոր է Կովկասում:

Եկեղեցին շինուած է միջին թաղում, ս. Աստուածածին անուամբ: Բայց ափսո՜ս, որ վտանգաւոր կերպիւ շարժից վնասուած է հոյակապ տաճարս, որ կրում է սոյն արձանագիրը. «Կիւրկին բէկ Աւշառեանց 1844 ամի յունիսի 7-ին»: «Կառուցաւ սուրբ տաճարս այս յանուն Սրբուհւոյ Աստուածածնայ ի յիշատակ սոյն Հնղար գեղջ հայոց հասարակութեան` աշխատութեամբ նոցին, մանաւանդ մեծաւ ջանիւք եւ արդեամբք գլխաւորացն»: Եկեղեցիս ունի միայն մի քահանայ եւ 62 րուբլի..., որի մէջ կայ մի գրչագիր աւետարան, գրուած բամբակեայ    թղթի վերայ: Աւետարանիս գրողն է Արիստակէս վարդապետ ոմն, որ գրած է Սանահնի վանքումն` Բարսեղ եպիսկոպոսի առաջնորդութեան օրով «՚ի թուականս հայոց ՋԼԹ (1490) ՚ի դառն եւ ՚ի չար ժամանակիս, որով նեղիմք յանօրինաց»: Իսկ ստացողն (գնողն) եղած է Ուստա-Մեսրոպ Բաբաեան: Բաւական թղթեր անյայտացած են թէ' աւետարանի սկիզբն եւ թէ' վերջից: Չունի պատկերներ, բայց գեղեցիկ են գրերն:

Երեք թաղերում միասին կայ 131 ծուխ, 398 ար. 333 իգ., 2 կոյր, 2 կաղ, 1 խուլ եւ 1 անդամալոյծ: Տարեկան լինում է 20 ար. 18 իգ. ծնունդ, 12 պսակ, 7 ար. եւ 6 իգ. ննջեցեալ [15]:

դ. ԳԻՒՐԴԱ շէն. Հնղարի օդից եւ ջրից ստոր է տեղիս օդն եւ ջուրն: Հողն բեկապատկան, ժողովուրդն բնիկ, բերքերն նոյն, ծուխ 30, ար. 75, իգ. 76, ար. ծնունդ 6, իգ. 6, պսակ 1, ար. ննջեցեալ 3, իգ. 3:

30 տարի առաջ սկսած են շինել եկեղեցի, որմերը բարձրացրած են գետնից մօտ 3 կանգուն եւ ցարդ թողած նոյն դրութեան մէջ: Գիւրդայի հասարակութեան թուլահաւատութեան եւ ծուլութեան ջերմաչափն է կիսատ եկեղեցիս եւ պատւոյ զգացման վերջին աստիճանն:

ե. ՆՈՐ-ՇԷՆ. դիրքն` հարաւահայեաց, օդն եւ ջուրն` անվնաս, հողն` բէկական, երկար       կեանքն` 70-80, բնակնչք` գաղթած Վարանդայ գաւառից: Ծուխ 16, ար. 40, իգ. 36, կաղ 1, ար. ծնունդ 2, իգ. 2, պսակ 1, երկու սեռից ննջեցեալ 2: Գիւրդայի եւ շինիս հոգեւոր պէտքերն կատարւում է Հնղարի եկեղեցում:

զ. ԶԱՐԿԵԱՐԱՆ գիւղ, հիմնուած է Կովկաս մեծ լեռնաշղթայի հարաւահայեաց լանջի վերայ: Սքանչելի է օդն եւ ջուրն, կլիման եւ տեսարանն: Տեղական բերքերն են ցորեն, գարի, կորեկ, հաճար, բակլայ, լուբիա, խաշխաշ: Նշանաւոր բերքերն են տանձ եւ խնձոր, զորս չիր կտրելով վաճառում են չիրահաւաքների վերայ եւ երբեմն տանում են Բագու: Պտղի ժամանակ տանձենեաց եւ խնձորենեաց պարտէզներիցն անպակաս են ոհմակներով արջեր, մանաւանդ գիշերներն:

Թէպէտ, ըստ ասութեան ոմանց բնիկ է ժողովուրդն, սակայն բարբառը բնիկ չէ երբէք. վասն զի խօսում են իսկապէս Արցախի Խաչեն գաւառի բարբառով: Արքունի է հողն, բայց ոչ այնքան բարեբեր:

Եկեղեցին ս. Աստուածածին, վերնամասն փայտաշէն, որ ունի 84 րուբլի, մի ծերունազարդ քահանայ եւ այս համառօտ արձանագրութիւնը. «Յիշատակ է այս եկեղեցիս սվաղն... որդի [16] ՌՄՂԷ (1848)»:

Ծուխ 103, ար. 613, իգ. 411, ար. ծնունդ 22, իգ. 16, պսակ 12, ար. ննջեցեալ 7, իգ. 4, երկար կեանքն 110:

է. ՔԵՒԱՆԴԻ գիւղ, գտնւում է Գարդման գետի ձախ ափի բարձրութեան վերայ: Բարեխառն են օդն ու կլիման, դուրալի դիրքն եւ տեսարանն, լաւ չէ ջուրն: Բարեբեր է հողն եւ արդիւնաէտ, որի 2 մասն բէկական է եւ մի մասն արքունի: Տանձենաց եւ խնձորենեաց պարտէզներով եւ այգիներով շրջապատուած է ամբողջ գիւղն, որի բնակիչք գաղթած են Արցախի Կիւլստան եւ Ջրաբերդ գաւառներից, բացի մի քանի ընտանիքներից:

Եկեղեցին ս. Գէորգ, շինուած հասարակութեան ձախքով: Վերնամասն` փայտաշէն, դրամագլուխն 28 րուբլի, եւ քահանան մի արժանաւոր անձնաւորութիւն:

Ծուխ 84, ար. 308, իգ. 258, երկորեակ 1 զոյգ, անդամալոյծ 1, ար. ծնունդ 22, իգ. 16, պսակ 11, ար. ննջեցեալ 7, իգ. 4, երկար կեանք 90-100:

ը. ԲԱՀԼԻԱՆ շէն, շինուած մի տափարակ հովտում, շրջապատուած` ոչ այնքան բարձր սարակներով. խեղդուած տեսարանն, օդն եւ կլիման, վասնորոյ եւ տենդաբեր ամրան եւ աշնան եղանակներում: Բնակիչք ամբողջապէս գաղթած են Դիզակ եւ Վարանդա գաւառներից: Եկեղեցին    ս. Մինաս, շինուած հասարակութեան ծախքով 1850-ին, չունի դրամ:

Ծուխ 36, ար. 127, իգ. 105, ծնունդ ար. 7, իգ. 6, կոյր 1, պսակ 4, ար. ննջեցեալ 3, իգ. 2, երկար կեանք 60:

Շինիս հարաւային կողմում կայ մի լեռնակ, որ ծածկուած է վաղեմի հաստ ծառերով եւ զարդարուած հին մահարձաններով: Շատերի վերայ քանդակուած են միայն խիստ հին ձեւով խաչեր: Լեռնակիս գագաթի վերայ կայ մի վաղեմի խաչարձան քար առանց արձանագրութեան: Խաչի ձեւն նման է Է դարի քանդակներին: Ժողովուրդն անուանում է նահատակ, որ յարգուած է շրջաբնակ հայերից եւ մահմետականներից անգամ:

թ. ԲԻԼԻՍՏԱՆ շէն, բարձր եւ հիւսիսահայեաց է դիրքն, սննդարար օդ եւ կլիման եւ պատուական տեսարանն եւ ջուրն: Բնակիչք ամբողջապէս գաղթած են Վարանդա գաւառից: Հողն բէկապատկան եւ արդիւնաւէտ, տեղական բերքերն նոյն, ինչպէս Բահլիանցիք, նոյնպէս եւ Բիլստանցիք նոր սկսած են տնկել այգիներ:

Եկեղեցին ս. Աստուածածին. ձեղունն փայտաշէն, երեք եկեղեցիներիս քահանան միեւնոյն անձն:

Ծուխ 31, ար. 85, իգ. 70, կոյր 1, ար. ծնունդ 6, իգ. 5, պսակ 4, ար. ննջեցեալ 1, իգ. 1, երկար կեանք 80-90: