ԲԱՐԲԱՌՆԵՐ
Արցախի,
Գարդմանի
եւ
Գանձակի
ժողովուրդն
պահպանած
է
իւր
հայերէն
պապենական
լեզուն,
զոր
համեմատելով
Մեծ-Սիւնեաց
բարբառի
հետ,
որից
ծնած
է,
չունի
նշանաւոր
տարբերութիւն:
Բոլորովին
անհետացած
են
Կասպից,
Մասքթաց
եւ
Ծովդէացւոց
բարբառները:
Եռանկիւնու
մէջ
բնակող
ցեղերն
այժմ
գրեթէ
մեծ
մասամբ
խօսում
են
լեկզիների
բարբառով:
Ճղբաց
գաւառներում
առհասարակ
խօում
են
որպէս
թէ
լփնաց
բարբառով,
որ
կոչւում
է
լահիճերէն:
Բայց
մեզ
յայտնի
չէ,
թէ
տեղափոխուա՞ծ
է
ուրիշ
տեղ
ճղբաց
ցեղն,
թէ
՚ի
մի
ձուլուած
է
լփնաց
ցեղի
հետ
ինչպէս
մահմետական
կրօնքով,
նոյնպէս
եւ
լեզուով:
Լփնաց-լահճաց
եւ
ուտիացւոց
ցեղերն
պահած
են
ցարդ
իւրեանց
սեպհական
բարբառները:
Հետաքրքիր
բանասիրաց
եւ
հնդեւրոպական
բարբառները
իմաստասիրողաց
մի
ճաշակ
տալու
նպատակաւ
մէջ
ենք
բերում
լահճաց,
լփնաց
եւ
ուտիացւոց
բարբառներից
հետեւեալը.
Հայերէն |
Լահճերէն. |
Տարի |
Սալ |
ամիս |
մահ |
շաբաթ |
հէւթա |
օր |
ռուզ |
երկուշաբթի |
դիւշաբթի |
երեքշաբթի |
սաշամբի |
չորեքշաբթի |
չարշամբի |
մարդ |
ադամին |
կին |
զէն
կամ
զէան |
տղայ |
քուք |
աղջիկ |
քիլա |
հարսն |
արուս |
փեսայ |
եզնէ |
գլուխ |
սէար |
մազ |
մու |
ճակատ |
փիշնի |
յօնք |
բիւրգ |
ականջ |
գուշ |
իւրեանք |
խիշդանիւն |
խեղճ |
խեղճ |
իւրեանք |
խիշդանիւն |
խեղճ |
խեղճ |
գնալ |
ռաւթան |
գալ |
իմարան |
խաղալ |
վազիսդէն |
սրբել |
բուրուֆ |
սպանել
քիւշդէն |
|
հինգշաբթի |
ֆէնջշամբի |
ուրբաթ |
առնա |
շաբաթ |
շամբի |
կիւրակէ |
քրաքի |
հաց |
նուն |
ջուր |
օ
կամ
ով |
կրակ |
աթաշ |
ինձ
համար |
բէրը
մէն |
քեզ
համար |
բէրը
թըն |
նորա
համար |
ուրա
բէրի |
մօտ |
նէզիկ |
հեռի |
բուդրուր |
ինչպէս |
չը
թարզ |
այսպէս |
իւթովրիւն |
այդպէս |
հէաչիքը |
այսօր |
իմրուզ |
վաղն |
սաբահ |
ամեն
օր |
յարուզ |
շուտ |
զու |
ուշ |
դիր |
անցեալ
տարի |
կիւրիւշտէլ
սալ |
ես |
մէն |
դու |
թիւ |
նա |
ու |
մենք |
իմուն |
դուք |
իշմուն |
նոքա |
ուհա |
ափսո՜ս |
հայի՜ֆ |
վա'յ |
վա'յ
[1] |
Հայերէն |
Ուտիերէն. |
Աստուած |
Բիխաջուխ |
հրեշտակ |
ֆարշտա |
արքայութիւն |
ջաննադ |
երկինք |
գեօգ |
արեգակն |
բէղ |
լուսին |
խաշ |
աստեղք |
խաբուն |
ամպ |
բուլութ |
անձրեւ |
աղալա |
եղեամն |
ղռով |
ձիւն |
իժ |
կարկուտ |
թէագար |
որոտումն |
գիւռուփսուն |
հողմ |
մուշ |
եղանակ |
հաւա |
ամառն |
ղառիժողիլ |
ձմեռն |
|
աշուն |
դայի
մողիլ |
գարուն |
|
դար |
բաճուսէն
(100տարի) |
տարի |
ուսէն |
ամիս |
խաշ |
օր |
ղի |
երկուշաբթի |
բաշամաթ |
երեքշաբթի |
խիբշամաթ |
չորեքշաբթի |
բիբշամաթ |
հինգշաբթի |
խօշամաթ |
ուրբաթ |
փարասքի |
շաբաթ |
շամաթ |
կիւրակէ |
բէինղ |
հայր |
բաբա |
մայր |
նանա |
եղբայր |
վիչի |
քոյր |
խունչի |
հօրեղբայր |
բաբավիչի |
մօրեղբայր |
դայի |
հօրեղբօրորդի |
միրաս,
ամիկունղար |
մօրեղբորորդի |
դայունղար |
եղբօրորդի |
վիչէղար |
քեռորդի |
խունչէղար |
պապ |
քալբաբա |
տատ |
քալնանա |
հարսն |
բին |
եղբայրակին |
իչէբին |
ազգական |
ղովում |
մարդ |
ադամար |
կին |
չբուխ,
ճուխ |
տղայ |
ղար |
աղջիկ |
խինար |
մանուկ |
այյել |
երիտասարդ |
ջայիլ |
ծերունի |
ահիլ |
պառաւ |
ղօջա |
ծով |
դարիա |
գետ |
էուխ |
առու |
արխ |
աղբիւր |
օրէյին |
ջուր |
խէ |
լիճ |
գեօլ |
կեռասի |
խայնախոդ |
սալորի |
ղօշնախոդ |
հոնի |
զոկղալախոդ |
թզենի |
թոխաննախոդ |
որթենի |
ճապ |
գզիր |
գիզիր |
փոքրիկ |
կիծի
[2] |
վրան |
չադիր |
հովիւ |
չօբան |
գոմէշ |
քեալ |
գոմշակով |
գեամիւշ |
կէսօր |
բիլազար |
մոզի |
գեատակ |
կով |
չուր |
եզն |
ուս |
որթ |
մոզի |
ոչխար |
էղէլ |
խոյ |
ղոչ |
բուրդ |
խա |
կաթն |
մուճանաղ |
մածուն |
նակղէլ |
սեր |
մուճանաղնաղօ |
պանիր |
ղուսմէ |
իւղ |
ային |
խնոցի |
խնոցի |
կաթսայ |
լէվէտ |
արօր |
խիշ |
լուծ |
բօյնդրուղ |
սամի |
սամի |
սամէտ |
սամէտ |
կորի |
կորի |
սերմն |
ցիլ |
ցորեան |
արում |
կորեակ |
տայինա |
բրինձ |
բրինձ |
կալ |
էճ |
աշան |
հաշան |
եղոլի |
եաբա |
հոսելի |
չալանգեօզ |
ցախաւել |
մուգուլ |
շատարար |
շատարա |
ամբար |
համբար |
ալիւր |
խարի |
հաց |
շում |
գաթայ |
բիշի |
տանձի |
արրախոդ |
խնձորի |
էշնախոդ |
շագանակի |
ծաբուլլախոդ |
սերկեւլի |
փուշիննախոդ |
նռնենի |
ալամնախոդ |
արքայակաղնի |
ուղնախոդ |
դամոնի |
դամբուլ |
1 |
սա |
2 |
պա |
3 |
խիբ |
4 |
բիպ |
5 |
խօ |
6 |
իւղ |
7 |
վուղ |
8 |
մուղ |
9 |
վույ |
10 |
վիծ |
11 |
սածէ |
14 |
բիպէծէ |
15 |
խօծէ |
16 |
ուղէծէ |
17 |
վուղէծէ |
18 |
մուղեծէ |
19 |
վույէծէ |
20 |
ղա |
30 |
սաղովիծ |
40 |
պաղօ |
50 |
պաղօվիծ |
60 |
խիբխօ |
70 |
խիբխօվիծ |
80 |
|
90 |
բիբխօ |
100 |
բաճ |
1,
000 |
հազար |
10,
000 |
վիծ
հազար |
100,
000 |
բաճ
հազար |
1000000 |
միլիօն |
ոմանք |
սաէմօտ |
ամենեքեան |
բիւթիւն |
ես |
զու |
դու |
ուն |
նա |
շէնօ |
մենք |
եան |
դուք |
էֆան |
նոքա |
շէնօր |
իմ |
բէզի |
քո |
վի |
նորա |
շէտա |
մեր |
բէշի |
ձեր |
էֆի |
նոցա |
շէտղո |
ինքն |
իզէն |
իւր |
իզ |
այս |
մէնօ |
այդ |
շէնօ |
այն |
քանօ |
ամարանոց |
էյլաղ |
շմերանոց |
ղշլաղ |
լեռ |
բուրուխ |
փարախ |
աղլ |
մակաղատեղ |
մէագեալ |
փայտ |
ուշ |
խոտ |
օ |
գլուխ |
բուլ |
բերան |
ժոմոխ |
աչք |
փուլ |
ականջ |
իմուխ |
երես |
չո |
բեղ,
բեղեր |
բիղուր |
մէջք |
ճապան |
ոտք |
թուռ,
թուր |
արածել |
ուքեստեսուն |
կթել |
չախտեսուն |
տաքացնել |
գամդեսուն |
գնալ |
թաղին |
գալ |
էղին |
նստել |
արցին,
արցեսուն |
խօսիլ |
այդփեսուն |
ասել |
փեցուն |
խմել |
ուղէն |
վերեւ |
ալա |
ներքեւ |
օղա |
կամաւ |
քեֆէն |
բռնի |
զօրին |
բայց |
ամմա |
եթէ |
ագեար |
եւ,
ու |
ղա |
կամ |
եա |
իբր
թէ |
սաքի |
մօտ |
իշա |
հեռի |
ախիլ |
այստեղ |
հա
միա |
այնտեղ |
դի
ա |
շատ |
կէօլէօ |
սակաւ |
կիշի |
լաւ |
շէլ |
վատ |
փիս |
հոգի |
էլմուխ |
մարմին |
լաշակ |
միտք |
հալղ |
սիրտ |
ուկ |
աւազակ |
աբազակ |
յունվար |
յունվար |
փետր. |
փետր. |
մարտ |
մարտ |
ապրիլ |
ապրիլ(միեւնոյն
են) |
շուտ |
ուսին |
ուշ |
ճայի |
այս
կողմն |
մաղա-մէչօ |
այդ
կողմն |
քա
չօ |
ե՛կ
այստեղ |
մի
էքի՛ |
կերակուր
բե'ր |
ու
քալաշէ
էչա |
Տան
տէրն
տեղեկութիւն
չունի:
Կօժին
կոնջողօ
էգալ
թէ
դու
ապա
[3]:
[1]
Այս
բարբառով
են
խօսում
լփնիներից
հայադաւան
մնացած
Քիլվար
գիւղի
ժողովուրդն,
որ
Ղուբայի
գաւառումն,
եւ
այն
գաղթական
լփնացի
հայերն,
որք
Զուբովի
ժամանակ
Ղուբայի
գաւառիցս
տեղափոխուած
են
Ռուսաստան
եւ
բնակում
են
այժմ
Մոզդոկի
Ղուրա
եւ
Մաջառ
եւ
Ղզլարի
Սարաֆան
գիւղերում:
Էա
փափուկ
եւ
միավանկ
հնչելու
է
ընթերցանութեան
ժամանակ:
[2]
Արցախեցիք
հնչում
են
պիծի:
[3]
Թէեւ
մեծ
նեղութեամբ
հաւաքեցինք
այդ
բառերը,
այսու
ամենայնիւ
այն
ձայների
իսկականն
չէ,
ինչպէս
արտասանում
են
նոքա,
այլ
մերձաւորը:
Որպէս
գրած
է
Խորենացին
(Գ.
գիրք.
ԾԴ.
գլ.
)
«կոկորդախօս,
աղխազուր,
խժական,
խեցբեկագոյն»
է
այս
բարբառն,
հետեւապէս
եւ
դժուարագրելի:
Որքան
հնար
եղաւ,
որքան
կարողացանք,
զգուշութեամբ
աշխատեցինք
նոյնութեամբ
պատկերացնել
այստեղ
սոյն
լեզուին
յատուկ
եղած
ձայները,
սակայն
խոստովանում
ենք,
որ
անհնարին
է
իսկութեամբ
պատկերացնել: