Թորոս աղբար

ԲԱՂԷՇ
       Ի ՎԱՆՍ ԽՆԴՐԱԿԱՏԱՐ Ս. ԱՍՏՈՒԱԾԱԾՆԻ
       1 Աւետարան.
       «Փա՜ռք…։ Սրբասէր եւ իմաստուն քահանայ Խաչատուր… ստացաւ զսա անջնջելի արձան ի մխիթարութիւն անձին իւրոյ եւ յոյս փրկութեան անձին իւր եւ ննջեցելոց իւրոց։ Ես յոգնամեղս եւ փցունս ի գրչաց Աբրահամս… յանձն առեալ կատարեցի…գրեցաւ ի կղզիս Լիմն, ընդհովանեաւ Ս. Աստուածածնին եւ Ս. Կարապետին եւ Ս. Գէորգեայ զաւրավարին, յիշեցէք զ…ետն Զաքարիա որ զհաւատս Հայոց նոր գնեաց ի յանաւրէն առաջնորդաց եւ զեկեղեցիքս ազատեաց Աստուծոյ տեսչութեամբն եւ ձեռաւք իւրովք։ Ընդ նմին եւ զառաջնորդս տեղւոյս յիշ. Տէր Յօհաննէս, ի թուիս Ջ. Ծ. Ե. երրորդի Հայկազեան սեռի, ի դառն եւ ի վշտաբեր ժամանակիս, յորում ամի եւ ըստ մեղաց մերոց այս ամենայն հարկապահանջութիւնս եկն ի վերայ մեր։ Յիշեցէք…»։
       Այլ գրով «Փառք…։ Զվերջին ստացաւղ Ս. Աւետարանիս զՍարգիս քահանայն եւ …։ Թվին ՊՂ. Գ. »։
       1 Մաշտոց եւս.
       «…Գրեալ… ի մեծ թվականիս Հայոց ի Ռ. Հ. Ե. ամի ի քաղաքս որ կոչի Խիզան, ընդ հովանեաւ Ս. տաճարացս Ս. Յարութեան եւ Ս. Աստուածածնիս, Ս. Սարգսի զօրավարին եւ որդոյ նորա Մարտիրոսին եւ սրբոյն Գէորգայ որ է սակաւ մի հեռի, եւ աւարտեցաւ ընդ հովանեաւ Ս. տաճարիս որ յանուն Ս. Գամաղիէլ առաքելոյն կառուցեալ կայ։ Ի Կաթողիկոսութեան Տէր Գրիգորիսի, ի թագաւորութեան աշխարհակալ արքային Սուլթան Սուլիման խոնդքարին, եւ ի մերոյ Քուրդ պարոնին Սօլթան Ահմատ բէկի։ Ի յայսմ ամի գրեցաւ Ս. գիրքս, ի դառն եւ ի չար ժամանակիս, զի յամէն դիմաց դառնութիւն եւ վիշտն պատեր է Հայոց տառապեալ ազգս, զի յամէն դիմաց դառնութիւն, պատուհաս կուգա ի վերայ Հայոց ազգիս, սով, սուր, գերութիւն, մահ, շարժ եւ տապալումն, ժանկ, մարախ, թրթուր, ջորեակ, դալուկ, հեղեղ անթիւ եւ անհաշիւ, որ ոչ կարեմ ընդ գրով արկանել։ Այս ամենայն եկն ի վերայ մեր վասն մեղաց մերոց, բայց գոհանամք զԱստուծոյ թէ զայս կեանքս չունիմք, զՔրիստոս ունիմք յոյս եւ ապաւէն։ Բարեխօսութեամբ Ս. Աստուածածնին եւ ամենայն ընտրելոց բարձցէ Տէր Աստուած զամենայն պատիժ պատուհասի յարարածոցս, մանաւանդ ի Հայոց տառապեալ ազգէս եւ հաշտեսցի ամենագութն Աստուած ամէն։ Աստուած լուսաւորէ զՅովհաննէս վարդապետի հոգին, որ զմեզ կերակրէ ի գրել սորա… յիշման արժանի առնէք… զքահանայն Պետրոս Մխիթար զստացող սորա եւ զծնողսն իւր զԵատշէն եւ զԹիլիփաշէն … եւ զիս … գծողս, Սարգիս սուտանուն եւ զծնողսն իմ զԿարապետ քահանայն եւ զՔնարն եւ զուսուցիչն իմ զշնորհազարդ եւ զբանիբուն Յովսէփ վարդապետ Աղթամարցին, եւ զհոգեւոր հայրն իմ զՎարդան քահանայն, եւ զիս, եւ զկողակիցն իմ որ աշխատեցաւ ի կոկել թղթին, եւ զմերձաւորսն իմ եւ զերախտաւորսն…։ Եւ արդ կացցէ սա ի դուռն Խնդրակատար Ս. Աստուածածնին. եւ ատենի սաղմոսարանս եւ ղատիֆա շուրջառն վակասովն եւ կլապիտոն խաչովն, եւ զխաչակալն կազմել ետ, եւ զեկեղեցւոյ սալերն նորոգեաց Տէր Մխիթարն։ Եւ արդ գրեցաւ սա յառաջնորդութեան Ս. Ուխտիս Խնդրակատար Ս. Աստուածածնիս Ներսէս մեծ րաբունապետին, եւ աշակերտաց իւրոց Ներսէս վարդապետին, Հերապետ վարդապետին եւ Դաւիթ վարդապետին եւ Յովհաննէս վարդապետին, եւ Գրիգոր աշակերտին, Մարտիրոս կրօնաւորին, եւ Ստեփանոսին, Ղազարին եւ Աբրահամին» … (Անմեղադիր եւ անէծք)։
       Ի լուսանցս ուրեք ուրեք «Վա՛յ եւ եղուկ Ռ. Ռ. » եւ զուարճալիք կային։ Ահա մէկ քանին. «Աստուած լուսաւորէ զտէր Վարդանի հոգին, զի մեզ խաղող եւ խնծոր կու բերէ»։ «Ոտնալուայն աւարտեցաւ, իմ տէր տէր»։ - «Եղուկ ու վայէ ահագին, մեղօք մեռեալ խեւ Սարգսին, որ աղտոտեց ըզիւր հոգին, զոր չէ պատեհ կարգաւորին»։
       «Աստուած լուսաւորէ զՅովհ. վարդապետի հոգին, զի զմեզ մեղրով ու Ռ. բարով կու պատուէ»։ «Աստուած լուսաւորէ զՎարդան կրօնաւոր քահանայի հոգին, զի մեզ մեղր ու խնձոր կու բերէ»։ (Թաղման գանձին էջը գրուած) «Ոտանաւոր է, զինչ կ’ասես կուգայ»։
       Այս մաշտոցիս մէջը քահանայի ձեռնադրութեան կարգին մէջը նզովքները յանուանէ չեն յիշուած, ինչպէս նաեւ «հետեւիս»ները։ Այլ միայն ի կարգի աստիճանացն այսպէս. «Ունի՞ն զդաւանութիւն ուղղափառ խոստովանութեան հաւատոյ ի սուրբ երրորդութիւնն եւ ի մարդեղութիւն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ ըստ երից Ս. ժողովոցն. եւ հրաժարի՞ն յամենայն հերձուածողացն թէ ոչ։ - Այո հայր սուրբ… եւ նզովեմք զամենայն հերձուածողաց դասքն զԱրիոս, զՄակեդոն, զՆեստոր, եւ զամենայն երկաբնակաց դասքն»…
       1 Գանձարան.
       «Փա՜ռք… Արդ ես յետինս ի կարգաւորաց եւ անարժանս ի քահանայից… Վարդան սուտանուն, խաբեբայ եւ ոչ քահանայ, շնորհիւ Տեառն սկսայ եւ աւարտեցի զսուրբ տառս… ի թվ. Հայոց Ռ. եւ ԺԶ. ի Բաղէշ քաղաքի եզերն, ի գեօղս Մարգորգ, ընդ հովանեաւ Ս. Գէորգեայ զաւրավարին, … թագաւորեաց … որդեսէր սօլթան Սէլիմն ի կաթողիկոսութեան մերոյ Տէր Բարսեղին, որ յայսմ ամի փոխեցաւ ի Քրիստոս. եւ Տէր Միքայէլէն, եւ ի մերոյ սուրբ ուխտի առաջնորդութեան, Խնդրակատար Ս. Աստուածածնին Ներսէս բանիբուն եւ երջանիկ րաբունապետին, որ զգանձարանս ետ գրել յշտկ… Շնորհաւորին, եղբօրն Մուրատշէն եւ քուերն Քնքուշին… դարձեալ յիշեցէք զՐաբունապետն մեր զՏէր Ներսէս Բաղիշեցին, եւ զհոգեւոր զաւակսն, որ են աշակերտք իւր զՆերսէս բանիբուն եւ քաջ րաբունապետ Ամկեցին, զՀէրապետ վարդապետ զԴաւիթ վարդապետ, զՅովհաննէս վարդապետ եւ զԳրիգոր աշակերտն, եւս առաւել զմիաբանքն իւր զՂազար աբեղայն, որ յայսմ ամի հէրպետ էր, եւ զՅակոբ կրօնաւորն եւ զԱբրահամն եւ զայլսն ամենայն զօտար եւ զբնակսն, զտնտես եւ զսարկաւագունս, զմշակս, եւ զայնոսիկ որ երախտիք եւ աշխատանք ունին ի վերայ Ս. Վանուցս։ Դարձեալ յիշեցէք… զտէր Ներսէս, որ ետ գրել զայս գանձարանս եւ զաւետարանն, եւ զերկու ձեռք ժամու հանդերձն, զպղնձագործ Մախսուտի արտերն, զմահտեսի Մուրատի արտն, եւ արծաթի սկիհ մի ետ շինել եւ եդ ի դուռն Խնդրակատար Ս. Աստուածածնին ոխֆ եւ յիշատակ…։
       Դարձեալ յիշեցէք զգրիչս… եւ զԱնղալատն (մայր է), եւ զկողակիցն իմ որ աշխատեցաւ ի կոկել թղթին, եւ զեղբ, զբուսիկ, զքուերքն զԳուլստան, զՍալչուկն, զՆունուֆարն եւ զԷթարփաշէն…»։
       Լուսանցներէն քաղուած քանի մը կտորները։
       «Նոր կիրակէին ասա (գանձս), ու կարմիր հաւկիթ կեր, ու գառին միս, ու գինին մի խնայեր, եթէ ի ձեռդ ընկնի»։ «Գանձ Ղազարու աստ գրեցայ, յառաջ մատիր Գօզալ բաբայ, թէ ձայն ունիս ար’ եկ ասա, որ ժողովուրդն զուարճանայ, ապա թէ ձայնդ չէ սըրա, ի զատ կացիր դու եւ հազա՛»։ - «Վեց կիրակին է, Գօզալ բաբա… ուսթա ի մըսրի»։ «Գանձս գրեցաւ Լուսաւորչին, Հայաստանեայց հայրապետին, էր նա զաւակ պիղծ Անակին, զոր շընացաւ ի սուրբ շիրմին, շունըն ծնաւ զգառն ի շեղջին, զլուսատու այր հրաշալին, որ ի շնորհացն Թադէին ծնաւ Գրիգոր սքանչելին»։ «Յօհաննու եւ Եպիփանու, անոյշ ասա որպէս մեղու, չըլնի զըռաս նըման իշոյ, կատակ լինիս ծաղր ամենու»։ «Աստուած լուսաւորէ զՔնքուշ մամու հոգին, որ զմեզ հազար բարով կու պատուէ»։ «Երրորդ կիրակէին ասա պահոց, ’ւ ի սրտէդ հան զմեղաց բոցն, զքո ընկերոջ սիրտն մ’էներ խոց. եւ ոչ լսես գէջ պառաւոց. զինահա՜ր ի զատ կացիր անկողնոց, զի արժանանաս անմահ ջրոց»։ «Եղբայր ընտիր դու զգանձդ ասա, որ չլինի տեղըն մնայ, ես գրելով չի ձանձրացայ, ասելով փորդ յի՛նչ կու ցաւայ, աչքդ ի յերդիքըն կու մնայ, կ’աղաղակես թէ կը լուսնայ. կ’ասես ասա, զբաներդ ասա, թէ չէ զարկի, Աստուած վըկայ»։ «Թէ ձայն ունիս անոյշ եւ լաւ, բաներդ քեզ է քան զփլաւ, ապա թէ չես ի բանդ իրաւ, վեր կալ ասա թէ լուսացաւ »։ - Գօզալ բաբայ, Գօզալ քաշիշ…։»
       1 Յայսմաւուրք
       «Աւրհնութիւն … Աստուծոյ, որ ետ կարողութիւն … մատնադեդեւ գրչիս Վարդանի հասանել յաւարտ այսմ Աստուածաշունչ կտակիս, յամի Ռ. ԻԴ. թվականիս Հայոց, ի խնդրոյ Ս. րաբունապետին Ներսիսի…։ Պայծառ ջահքն եւ անաղօտ լապտերքն եկեղեցւոյ տէր Գրիգորիս վկայասէրն եւ տէր Ներսէս շատաշնորհն եւ Կիրակոս անուն ոմն բանիբուն վարդապետին հոգ տարան եւ ամենայն ազգաց ժողովեցին զպատմութիւն նահատակութեան սրբոցն… եւ ստուգիւ որոնեալ քննեցին թէ յորո՞ւմ ժամանակի եւ յորո՞ւմ ամսեանն եւ կամ ի քանիս ամսոյն է դիպեալ նահատակութիւն նոցին, նաեւ զտէրունական տաւնից պատահմունսն ի քանի՞ս ամսոյն, եւ զԱստուածածնին եւ զխաչին եւ զեկեղեցւոյ, զամենայն ի մի տուփ հաւաքեցին եւ գրեցին Հայի եւ Հռովմայեցի ամսով, եւ անուանեցին զսա Յայսմաւուրք։ Իսկ ի վերջին ժամանակիս, որ էր թուականն Հայոց Պ. եւ Ծ. վարդապետ ոմն շնորհալի Գրիգոր անուն ի մայրաքաղաքէն Խլաթայ՝ Ծերենց կոչեցեալ, յոյժ կորովամիտ, հանճարեղ եւ բանիբուն, եւ անհամեմատ քարտուղար, որ է գրագիր, ոչինչ նուազ գոլով սա յառաջին Ս. վարդապետացս զորս յիշեցաք յանուանէ, եւ այնչափ փոյթէր եւ թէզ ի գրելէ, մինչ զի անթիւ են եւ անհամար գրեալքն ի նմանէ, եւ զամենայն զոր ինչ եւ առնոյր ի գին գրելոյն՝ աղքատաց եւ կարօտելոց բաշխէր. սա գրեալ եւ ընթերցեալ բազում անգամ զառաջին կարգեալ Սրբոց գիրքս, եւ զի էր կարճառօտ բանք նոցա, եւ ինքն ըստ իւրում իմաստութեան յաւել ի գիրքս այս բազում շահաւէտ եւ աւգտակար բանս ի Հարանց վարուց եւ ի պատմագրոց, եւ տէրունական տօնից եւ զգլխաւորաց սրբոց ճառս եւ գովասանութիւնս, է որ յինքենէ եւ է որ ի Տօնապատճառէ ի յառաջին Ս. վարդապետացն ասացեալ, եդ ի գիրքս եւ հարստացոյց զսա։ Այլ եւ գանձս բազումս ասաց յինքենէ՝ ի վերայ անուան իւրոյ, եւ տաղ եւ մեղեդիս, եւ եթող գրովք յիշատակ իւր ի պայծառութիւն Ս. եկեղեցւոյ եւ ի զուարճութիւն մանկանց Սիոնի։ Եւ զկնի սահմանեալ կենաց ժամանակի իւրոյ մարտիրոսական մահուամբ ել յաշխարհէս նահատակեալ սրով յանիծեալ զօրացն Ըռօշկանից, ի վանքն Ցիպնայ ի Պ. եւ յՀԴ. թվականի Հայոցս. եւ անդ է թաղեալ Ս. նշխարք ոսկերաց նորա ի վանքն Ցիպնայ (Սիփանայ վանք)։ Արդ այսպիսում լուսազարդ տառիս ցանկացող եղեւ Տէր Ներսէս մեծ րաբունապետն… բայց վա՛յ է ինձ… որ ոչ ետես կատարեալ զգիրքս, այլ փոխեցաւ առ Աստուած…։ Եւ ես յաւարտ հանի զսա ի յԱստուածապահ մայրաքաղաքս Բաղէշ, զի սկիզբն գրոցս ի գեօղն Հօրմըզ եդի ընդ հովանեաւ Ս. Քրիստափոր զօրավարին, եւ զաւարտ գրին ի գեօղն իմ ի Մարգորգ, ընդ հովանեաւ Ս. Սարգիս զօրավարին, զոր ի նեղել Բայիկցուն (ցեղ քրդաց) ելայ եւ եկի ի քաղաքս Բաղէշ. եւ աստ աւարտեցի զգիրքս ծաղկելով եւ կազմելով, ընդ հովանեաւ Ս. Սարգիս զօրավարին եւ Ս. Աստուածածնին եւ Ս. Ստեփանոսին եւ Գէորգեայ զօրավարին, ի հայրապետութեան տէր Գրիգոր կաթողիկոսին եւ մերոյ Առաջնորդի Խնդրակատարի Ներսէս րաբունապետի Ամկեցւոյն… ի փաթշահութեան աշխարհիս ինքնակալ խոնդքարին Սուլթան Մուրատին, որ յայսմ ամի… եղեւ նոր փաթշահ։ Ի թուականին Հայկազնեան տոմարիս յինն հարիւր եւ ի ԿԶ. ամին, յիշատակ…»։
       1 Մեկնութիւն Սաղմոսաց.
       «Փառք…։ Գրեցաւ մեկնութիւնս հոգէնուագ սաղմոսի Դաւթի Աստուածահօրն, ի մեծ թուականին Հայկազնեան տոմարի Ռ. Ճ. Ի. ի մայրաքաղաքս Բաղէշ, ընդ հովանեաւ Ս. Սարգսի զօրավարին եւ այլ սուրբ եւ Աստուածաբնակ տաճարացն, որք կան հաստատ ի միասին։ Ի հայրապետութեան Ս. Էջմիածնի Տ. Յակոբայ։ Եւ զստացող լուսազարդ տառիս եւ զփափագող Աստուածաբան մատենիս զԴաւիթ երիցս երանեալ հռետորն եւ զանյաղթ փիլիսոփայն… որ զամենայն Աստուածաշունչ գիրսն առ ինքն հաւաքեաց, որպէս մեղուն զնիւթս ծաղկանց, զորս ինքն գրեաց ձեռամբն իւրով եւ զորս ետ գրել այլոց, եւ զպէտս գրչացն լիապէս հոգայր, եւ միշտ հանապազ կայ յընթերցումն Աստուածաբան մատենից, եւ անձանձիր ի խրատել եւ յուսուցանել… հանգուսցէ (տէր) զհոգի… զհարազատ եղբօրորդւոյն իւրոյ (Դաւթի) զԻսահակ դպրին, որ մինչդեռ ի վարժս ուսման կայր, յանկարծ եհաս մրրիկ դառնութեան սուրն Աստուածառաք, եւ եբարձ զնա տարաժամ մահուամբ յաշխարհէս, որպէս զծաղիկս նռնենեաց հարեալ ի կարկտէ, եւ եթող դառն կսկիծ վարդապետին, զի սնուցեալ էր զնա իբրեւ զվարդ ի մէջ կոկոնի… Դարձեալ զայս եւս ծանիք, սիրելի հայրք եւ եղբարք մեր ըստ հոգոյ, որ Բ. գիրք է ի միում տփի, առաջին գիրքն որ է Մեկնութիւն Սաղմոսին Դաւթի՝ այն Թումայի է գրեալ, եւ միւսն որ է Մեկնութիւն Կաթողիկէիցն՝ այն ի քաղաքն Վան է գրեալ ձեռամբ Գրիգորի երիցու»…։
       Կրկին էր յիշատակարանս նոյնիմաստ այլ տարբեր ոճով։
       Սաղմոսի մեկնութիւն ունէր սոյն խորագիր.
       «Աշխարհալուր եւ տիեզերալոյս վարդապետին Վարդա(նայ) պարզ եւ լուսաւոր խորին խորհրդով եւ դժուարագիւտ լուծմամբ եւ բանիւ, մեկնութիւն արարեալ սաղմոսիս, շարժեալ ի Հոգւոյն սրբոյ եւ յարհիականէն Հաղբատոյ եւ յաշ(ակերտաց) իւրոց, յոյժ աշխատեալ մտաւոր բանիւք զոր ցուցանէ առաջիկայ ամբարեալս ի վարժումն մանկանց Սիոնի, նաեւ զսրբոցն ամենայն ի մի հաւաքեալ ձեռնհաս սիրողացն…» Իսկ ի սկիզբն Մեկնութեան Կաթողիկեայց թղթոցն ի ստորին էջն գրեալ էր. «Տեառն Ներսիսի Հայոց կաթողիկոսի, արարեալ մեկնութիւն Առաքելական բանին»։ Ի վերջն Մեկնութեան Կաթողիկեայց գրեալ. «Առաջին գլուխ ընդդէմ նոցա՝ որք ասեն ոչ գոլ Աստուած։ Երկրորդ ճառ՝ թէ մի է Աստուած։ (Երրորդը չկար)։ Չորրորդ գլուխ՝ ընդդէմ կռապաշտիցն։ Գլուխ ե. ընդդէմ Մանեայ»։
       Ս. ԱՄՐՏՈԼՈՒ ՎԱՆԻՑ ՄԱՏԵՆԱԴԱՐԱՆ
       1 Աստուածաշունչ. Պատկերազարդ, ոսկէնկար, չքնաղարուեստ։
       «Փառք…։ Ս. կտակարանիս… Աստուածաշունչ տառս, եղեւ լրումն սուրբ գիրն եւ ծաղիկն ի մեծ թուականին Հայոց ի Ռ. եւ ի ԽԳ. ամին, ձեռամբ Մարտիրոս քահանայի եւ եղբարբք եւ որդւով իմով Սարգիս եւ Գրիգորիս քահանայիւքն, ի քաղաքիս Խիզան, ընդ հովանեաւ հրաշազարդ սուրբ տաճարացս սուրբ Յարութեան եւ սուրբ Աստուածածնին եւ սուրբ Յովհաննիսին եւ սուրբ Ստեփանոսին եւ սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչին, Ս. Սարգսի զօրավարին եւ որդոյ նորա Մարտիրոսին, ի հայրապետութեան գերահրաշ եւ սուրբ Աթոռոյն Էջմիածնայ տեառն Դաւթի, եւ ի կաթողիկոսութեանն Աղթամարայ Տէր Գրիգորիսի։ … ի դառն եւ ի նեղ ժամանակիս, յորում նեղիմք ի հարկապահանջութենէ… եւ յայլ ազգի ազգի պատերազմաց, միթէ եւ խաղաղարարն Աստուած աշխարհիս խաղաղութիւն պարգեւեսցէ։
       Արդ այսմ լուսազարդ գրոյս ցանկացող եղեւ սրբասէր եւ հեզահոգի բանիբուն եւ Աստուածաբան երիցս երանեալ քաջ րաբունապետն Տէր Բարսեղ եւ ետ գրել զսուրբ գիրքս յիշատակ…։ Կրկին աղաչեմ յիշել զՏէր Բարսեղ եւ … զհոգեւոր որդիքն զՅօհաննէս եւ զՀայրապետ աշակերտքն, այլ եւ զհոգեւոր ծնօղն իւր զարի եւ զերջանիկ զԲրգաթենց Յովհաննէս րաբունապետն…։ »
       Նախ քան զյիշատակարանս կար ութոտնեայ ոտանաւոր 67 տունէ քառատող ի վերայ իմաստից Ս. Գրոց եւ վասն յիշատակարանի։ Ահա քանի մը տող.
       1. «…Մարտիրոս հողըս Հիզանցի,
       Յօժարութեամբ ի յանձն առի,
       Սիրով սրտի կատարեցի…
       զՀուրն ի սրտէ իմ անցուցի։
       2. Եւ յետ գրոյն որ ծաղկեցի։
       Բազում ջանիւ ես հոգացի.
       Մինչ զամենայն ժողովեցի,
       Ի մի տեղի ամբարեցի։
       3. Երանգ երանգ ծաղկով լըցի,
       Եւ զանազան զարդարեցի.
       Ոսկի յաճախ ոչ խնայեցի,
       Այլ բաւական լիացուցի։
       4. Որպէս լուսին որ լըրասցի,
       Եւ արեգակն մէջաւրէի.
       Ծառն որ ծաղկի պտղով ի լի,
       Գարնանային յեղանակի։
       5. Այսպէս եւ սա է նազելի,
       Աստուածաշունչս հիանալի.
       Ի տեսանել ըզսա յերկրի,
       Ստեղծողն երկնից փառաւորի»։
       Նոր կտակարանի դասակարգութիւն յայսմ ձեռագրի է այսպէս։ Յետ Յովհաննու Աւետարանի՝ Յայտնութիւն Յովհաննու։ Ապա՝ Գործ Առաքելոց։ Ապա՝ Կաթողիկեայց։ Ապա՝ Թուղթք Պաւղոսի, հանդերձ ընդարձակ կանխաբանութեամբ. ցանկօք համառօտութեամբ, տնովք եւ համարովք, վկայութեամբք. մանրախոյզ։ Ի վախճան Թղթոցն Պօղոսի ի կարգին՝ «Գրեցի եւ կարգեցի ըստ կարի Ստիքերոն, զգիրսս Պօղոսի առաքելոյ, յաւրինեալ եւ դիւրահաս ընթերցուածովք եղբարց մերոց, յորոց ամենեցունց չմեղադրութիւն յանդգնութեանս իմում հայցեմ, զի աղաւթիւք որ վասն մեր լինիցին, զզիջանելդ Ձեր ընդ իս ընդունիցիմ։ Արդ օրինակեցան գիրքս այս ըստ Կեսարացւոց օրինակաց՝ որ կան յարկեղս գրոց սրբոյն Պամբիլեայ, իւրովք ձեռաւք գրեալ»։
       Յետ այսորիկ գրուած կայ՝ «Թելադրութիւն, «Գլխաւոր եմ եւ Աստուածեղէն կրաւնիցն վարդապետ, եթէ ումեք զիս յանաւթ տայցես՝ ազնիւ օրինակ փոխանակ ընդ իմ առնուցուս. զի հատուցանողքն չարք են»։
       Պատասխանի. «Գանձ ունիմ զքեզ հոգեւոր բարութեանց եւ ամենայն մարդկան ցանկալի յօրինուածովք եւ պէսպէս զարդուք զարդարեալ։ Այս ասեմ ճշմարտութեամբ, ոչ տաց զքեզ վայրապար յանաւթ, եւ ոչ դարձեալ նախանձեցայց ընդ աւգուտ ուրուք, այլ յորժամ տաց զքեզ յանաւթ սիրելեաց իմոց՝ ազնիւ աւրինակ քո փոխանակ առից »։
       Աստ գրուած է՝ նաւարկութիւն Պաւղոսի Առաքելոյն ի Հռովմ։ «… Հարիւրապետն՝ որ տանէր զՊաւղոսն ի Հռովմ՝ Յուլիոս անուն էր, ի գնդէն որ կոչի Սեբաստեան, եւ ելին ընդ նմա Ղուկաս եւ Արիստարքոս, եւ նաւն էր Ադրամինտացի. մտին ի նաւն ի Կեսարէ մինչեւ ցԶմիւռն Լիկէացւոց, եւ անտի առին Աղէքսանդրացի նաւ մինչեւ ի Մելիտէս կղզի, եւ դարձեալ այլ Աղէքսանդրացի նաւ գտին, որ ունէր զԴիոսկուրացւոց նշանն, յոր մտին եւ ելին ի Հռովմ»։
       Ասկէ զկնի են՝ Թուղթք Կորնթացւոց առ Ս. Առաքեալն Պաւղոս, եւ Ս. Պօղոսի պատասխանի թղթոյն։
       ԿԱՐՄՐԱԿ ԵԿԵՂԵՑԻ
       1 Աւետարան.
       «Փառք…։ Որ ետուր կարողութիւն Վարդանի… բանի խնդրողի, հասանիլ յաւարտ… շարագրեցաւ ի խնդրոյ… Սիոն միայնակեցի… ոչ ունելով մանկունս ըստ մարմնոյ՝ ստացաւ զսա որդի ըստ հոգւոյ, զաւակ ի Սիոն. եւ յիշատակ բարի յԵրուսաղէմ… Վարդան աբեղայս… յանգ հանեալ կատարեցի ըստ իմում կարի զխնդիր սորա. ի թուականին Հայոց ի Ջ. Ժ. ամի, յամսեանս մեհեկի…։ Սկիզբն սորա ի վանս որ կոչի Կողուց, ընդ հովանեաւ Ս. Լուսաւորչի եւ Կարմիր ակն Ս. Նշանի… ի ժամանակս որ զԱջն ի Սսոյ բերին ի յԷջմիածինն. ի հայրապետութեան Տ. Գրիգորի… ի թագաւորութեան Ջհանշի, որ ազգս Քրիստոնէից ի հալածական կայր…։» - Վերջին յիշատակարան մի եւս կար, «Ռ. Ղ. թուին, եդեալ ի դուռն Ս. Կիրակոսին»։
       1 Աւետարան. «Զմրուտ» անուանեալ, ոսկեզօծ, չքնաղերանգ պատկերօք եւ մաքուր տառիւք։
       Սոյն Աւետարանի գիրն եւ պատկերքն համանման են Արմտօլու Աստուածաշունչին. ի սկիզբն յիշատակարանին կայ ոտանաւոր «ի Մարտիրոսէ», որոյ եղբայրն է տէր Սարգիս՝ նօտար Աւետարանիս։
       …«Շնորհիւ տեառն սկսայ… եւ կատարեցի… զլուսազարդ Աւետարանս ի լաւ եւ յընտիր աւրինակէ, ի մեծ թուականին Հայոց ի Ռ. եւ ԾԳ. ամին, ի քաղաքիս որ կոչի Հիզան, ընդ հովանեաւ Ս. Տաճարացս, Ս. Յարութեան, Ս. Աստուածածնին, Ս. Յովհաննէս Մկրտչին, Ս. Ստեփանոսին եւ Ս. Գրիգորին, Ս. Սարգսի զաւրավարին եւ որդւոյ նորա Մարտիրոսին։ Ի Հայրապետութեան Հայկազեան սեռի Էջմիածնին Տ. Մելքիսեդի, եւ մերոյս կաթողիկոսութեան Աղթամարայ Տ. Գրիգորիսի։ Ի թագաւորութեան սուլթան Մահմուտ Խոնդքարին, որ ի յայսմ ամի մեռաւ, եւ արեւելեան թագաւորին Էդիլ փաթշահ Շահաբասին… յիշեցէք… զանարժան սուտանուն Սարգիս Հիզանցիս, եւ զպատուական հայրն իմ զՏէր Սարգիս վարպետն եւ զԽանումն, եւ զհոգեւոր հայրն իմ եւ զմարմնաւոր եղբայրն իմ զՏէր Մարտիրոս վարդապետն, որ բազում աշխատանք ունի ի վերայ մեղաւորիս թէ ի սաղմոս եւ կամ շարական, կամ ձայնաւորք պաշտեցնել, եւ կամ գիր եւ ծաղիկ ուսուցանել։ … Նաեւ զմեծ պապքն իմ զԿարապետ քահանայն եւ զՎարդան քահանայն, եւ զմեծ մարքն իմ զՔնարն եւ զՄանիշակն, եւ զաներն իմ զՄահտասի Էդլշէն։ … Դարձեալ յիշե. զստացող Ս. Աւետարանիս զբարեմիտ եւ զԱստուածասէր տանուտէրն զՄ. Խօջայ Ատոմն եւ զծնողքն իւր զՄխիթարն եւ զԽանաղէն, եւ զեղբարքն զխօջայ Աստուածատուրն եւ զԽօջայ Ախիջանն, եւ զկողակիցն զԽանաղէն, եւ զորդիքն զԱմիրաղին, զԶիրաքն, զՇիրաքն եւ զՄիրաքն եւ զԱլէքսիանոսն, եւ դստերաց զՂարիպխաթուն եւ զՄարգարիտն, եւ զքուերքն զՍօլթանաղէն, զՋանաղէն եւ զԳուլաղէն… եւն։ Կացցէ սա անջինջ յիշատակ… ի դուռն Ս. տաճարացս Պետրոսի Ս. Առաքելոյն»։
       Երկրորդ յիշատակարանէն. «Յիշեցէք … զվերջին ստացող … Աւետարանիս, եւ ողորմի ասացէք մեծահաւատ եւ կուսակրօն մղտեսի Զմրութին եւ … ետին անջինջ յիշելիք … ի դուռն Կարմրակայ … Ս. Նշանին եւ Ս. Աստուածածնին եւ Ս. Կիրակոսին եւ Ս. Յուղիտային …։ Ես Մ. Զմրուխտ որ գրեցի զՍուրբ զԱւետարանս զայս վկայութեամբ Աստուծոյ ամենակալի, եդի յիշատակ հոգւոյ իմոյ ի Ս. Կարմրակ եկեղեցին… յիշեցէք… զՏէր Իգնատիոս քահանայս զվաճառող Ս. Աւետարանիս անգին եւ անհամեմատ Ճ. ղրուշ. որ է ձրի տուրք։ Ռ. Ճ. ԿԻ. թվին»։
       ԿԱՐՄՐԱԿ ԵԿԵՂԵՑԻ
       1 Աւետարան
       Յիշատակարանը թափած։ Ի վերջն Մարկոսի գրեալ։
       «Տարտամս յիմաստս սուրբ գրոց, որովք սնա յարբունս տիոց.
       Ահա կարաւտ սոցին համոց, գտայ գերեալ յաւտար հոգւոց։
       Ուստի հարեալ սրտիս ի խոց, եւ տոչորմանս որ կայ յիս բոց.
       Զայս սրսկեմ կաթս անձրեւոց, զձեռահիւսըս սուրբ գրոց։
       Միթէ գնացիւք այսու գետոց, իմ զովասցի ծարաւ հոգւոց,
       Եւ սփոփեսցի յիւրոց ցաւոց, սրբեալ տաճար տեառն աւթանոց։
       Այսու յուսով յերկս վաստակոց, կամ ի հոգունց մէջ ի հոգոց.
       Զի արծարծեալ ճրագիս իմ բոց, մի խրթնասցի յաւտար հողմոց…»։
       ՇՈՂԻԿԵԱՆՑ ՏՈՒՆ
       1 Աւետարան
       «Փառք…։ Շնորհիւ տեառն սկսայ եւ ողորմութեամբ նորին կատարեցի զՍ. Աւետարանս ի մեծ թուականին Հայոց Ռ. եւ ի ԻԷ ամին. ի քաղաքիս որ կոչի Բաղէշ եւ ի վանքս Պոռայ, ի դուռն Ս. Յօհաննիսին, եւ հէրպետին Տէր Թումա մղտեսի կրօնաւորի։ Ի Հայրապետութեան Տեառն Ս. Էջմիածնին Տէր Թադէոսին։ Ի թագաւորութեան Սուլթան Մուրատ Խոնդքարին, որ յայսմ ամի… Սուլթան Մուրատն, զաւրագլուխն իւր զԼալափաշէն դճ. ռ. ոգւով առաքեաց ի յԱռզռում զի շինեսցէ զՂարս։ Եւ առեալ զաւրսն եւ եմուտ ի Վրաց տունն, դիմեաց ի Տփխիս քաղաքն, եւ … միաբանեալ ընդ Վրացւոցն դիմեաց յարեւելս, անցեալ զԿուր գետն եւ էառ զՇրուան եւ զՇամախի… եւ ինքն դարձաւ եւ եկն եւ բնակեցաւ ի յԱռզրում…։ Եւ կրկին զաւրաժողով արարեալ ի յԱռզրում անթիւ անհամար, եւ Խոսրով փաշէն ի Վան Քուրքուտանաւքն (Քուրդաստանաւքն) միահամուռ, եւ Շարաւխանն՝ Շարաւ բէկի թոռն ապստամբեալ ի Շահէն փախուցեալ եկն ի Վան առ Խոսրով փաշէն, եւ նա բանիւ խոնդքարին գերագոյն փառաւք մեծարեաց եւ զպապու տեղն զԲաղէշն իւր թումանովն պարգեւեաց նմա եւ կացոյց զաւրագլուխ զաւրաց իւրոց։ …Բայց յայսմ հետէ զլինելոցն Աստուած գիտէ…»։
       Այլ «Յիշատակ Տէր Մելքիսեթ կրօնաւորին… ի դուռն Ս. Սարգսի եւ Ս. Գէորգայ զօրավարացն… գծող Եղիա վարդապետ… ծաղկեալ եւ կազմեալ ի Բաղէշ ի վանքս Գոմոց ի դուռն ամենօրհնեալ Ս. Աստուածածնին եւ Ս. Գէորգեայ, յառաջնորդութեան տեղւոյս Տ. Սարգիս արհի եպիսկոպոսի։ … Աստուած ողորմի ասացէք Միրաքի որդւոյն Կարապետին որ բեմի ծածկոց մի երետ Ս. Գէորգ զօրավարի դրան… յիշեցէք զՎանգայ Մուքայելէնց Մուրատն որ արտ մի ովխ ետ Ս. Կարապետայ… զԲաւղու Թումէն որ արտ մի երետ Ս. Կարապետի… Աստուած ողորմի Բաւղայու Մխիթարին, որ մականուն դդում կոչի, որ զարտ ետուր Ս. Կարապետայ…։ Աստուած ողորմի Վանգայ Դիլաքին… որ զՄամայի կտորն վերեւ ջաղցին ներքեւ Գ. ծառ էին ոհվ արար ի դուռ Ս. Գէորգայ, յիշեցէք զԴիլանն, որ ետուր զԿէծկըդար գետով դէն արեգդէմի տակ, Ս. Գէորգայ… եւ Ս. Աւետարանիս ոխֆ… յիշեցէք զԱւետիս եպիսկոպոսն, որ սաբիբ եղաւ… Աստուած ողորմի Վանգայ Տէր Սարգսին, որ առաւ երկու արտ ի Մրբայի Բէզիկանց մէկ Տէր Սախակից, մէկ Վարդոյից եւ արար ոխֆ Ս. Գէորգայ… Աստուած ողորմի Յովանիսի հաւրն Մարտիրոսին… որ զԿարմընճի արտ ճոթով ոհֆ արար Ս. Գէորգայ զաւրավարին…։