Թորոս աղբար

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Ուղեգրութիւններ եւ ուխտագնացութիւններ Ազգագրութիւն

ԵՐԶՆԿԱՅ
       Ս. ՍԱՐԳԻՍ ԵԿԵՂԵՑԻՆ
       Ս. Մասունք եւ Յիշատակարանք.
       1 Ս. Նշան Կենաց Փայտ։ Խաչին վրայ գրուած է. «Եդաւ ի սմա փայտն Կենաց, որ զՔրիստոս պտղաբերեաց վասն կենաց աշխարհի. դարձեալ եւ յայտնի է ի Սոկրատ գրոց պատմութենէ որ Ս. Լուսաւորիչ տարաւ ի Տարօն զսուրբ նշխարք մեծի Մկրտչին… եւ եդ անդ… եւ մասն ինչ ընկալաւ ի վայելումն անձին իւրոյ եւ եբեր ի գաւառն Եկեղեաց ի Գիւղն Խախ, շինեաց զեկեղեցի եւ եդ անդ։ Ի թվ. Չ. Ի. Ա. … ի ժամանակն արքեպիսկոպոսին տեառն Սարգսի նախնոյն իմոյ յայտնեցաւ ի ձեռն միայնակեցի միոյ, եւ եդեալ էր ի տուփ ոսկի, եւ այն ի յարծաթի, եւ եդեալ ի մարմար, եւ էր գրեալ անուն սրբոյն, եւ բազում փրկութիւն եղեւ ի յայտնել. նաեւ ես մեղուցեալ արքեպիսկոպոս Տ. Ներսէս շինեցի զսա, եւ զլուսատու նշխարքս եդի ի սմա, բարեխօս առ Քրիստոս Աստուած ի թողութիւն յանցանաց իմոց եւ ի զարդ Ս. ուխտին Տիրաշինին Առաքելական աթոռոյն։ ԹՎ. Չ. Խ. ։
       1 Խաչ եւս։ «Ս. Նշանս մասն է Նախավկային ճկութն է ու Թումա առաքելոյն մասն է։ Որ է ձեռագործ Իգնատիոսի»։
       1 Տապանակ կամ գմբէթաւոր տուփ, բիւրեղեայ, արծաթապատ. յորում է «Արիւն Զաքարեայ»։
       1 Ճկոյթ մատն՝ արծաթապատ. «Ի Տէր Ներսիսի Նշխարացն է»։
       1 Բազուկ եւ աջ Ս. Ներսիսի Պարթեւի, արծաթապատ. «Զարդարեցաւ շնորհաբաշխ բազուկ աջոյ սրբոյն Ներսիսի, հրամանաւ արքեպիսկոպոսին տեառն Սարգսի եւ Պր. Յոհաննիսի, մնալ միշտ ի փառազարդ տաճարին Աստուծոյ, Ս. Փրկիչն, ի վայելումն Աստուածապարգեւ զաւակացն իւրեանց Ներսիսի եւ Գրիգորիսի։ Կատարեցաւ ի թվականին Չ. Ի. Բ. »։
       1 Խաչ եւս, շղթայով, կուրծքէ կախելու, ոսկիէ, ականակուռ։ «Օրհնեալ է փայտ սուրբ. Յիսուս յորժամ խաչիւ ծագիս լոյս փառաց քոց, ողորմութիւն քո տեսցէ զծառայ քո ՅՈՀ, զորդի տեառն Սասիկայ։ Թվ. Չ. Ժ. Թ. »։
       1 Խաչ եւս։ «Յիշատակ է Ս. Խաչս Թադէոս Աբեղին, որ է մասն Ս. Առաքելոյն Բարթուղիմէոսի»։
       1 Խաչ եւս։ «Ի Խաչափայտէն է, ու ի տապանակէն, Ս. Թորոսի մասն է, Ս. Ստեփանոս նախավկայի ակռան է, Ս. Գրիգոր Լուսաւորչին մասն է, Ս. Կոզմայի ու Դամիանոսի բժշկապետաց մասն է »։
       1 Խաչ եւս. բիւրեղեայ, երկու թիզ երկայն եւ մէկ թիզ ու չորս մատն լայն, քառաթեւ։ Աւանդաբար կ’ըսուէր, թէ «Տրդատայ դրօշակն էր, կամ դրօշակին հետ հանդիսաւորութեանց օրերը կը բարձրացնէին զայն»։
       Կային բազում անծանօթ մասունք եւ խաչք եւս եւ ձեռագիրք ի Ս. Սարգիս եկեղեցին, ինչպէս եւ ի միւս եկեղեցիս, այլ ես չժամանեցի տեսնալու եւ գրելու, բացի հետեւեալներէն։
       1 Աւետարան. Գօլօշ անուանեալ.
       «…Եղեւ զրաւ գրութեան սորա ի թուաբերութեան Աբէթեան գրոհի, Չ. Հ. Դ. եւ ի գալստեան կենարարին մերոյ ՌՅԺԶ (1316)։ Իսկ յելանելոյն նախնի մարդոյն յանուշակ վայրէն Ց. Չ. Լ. Ը…»։
       «…Գրեցաւ տառս Աստուածային… աւետարանս… ի վանս կոչեցեալ Ս. Կիրակոսի եւ մաւր նորին Յուղիդայ։ Ի Հայրապետութեան տեառն Լեւովնի… Աղաչեմ խնամով եւ զգուշութեամբ պահել, եւ զստացողք սորա զՄխիթար քահանայ եւ զորդի սորին ԶՍիմէոն քահանայ, եւ զհարազատ եղբարքս զՅովհաննէս եւ զԳրիգորիս եւ զՏաւնիկն, այլ եւ զդեռաբողբոջ մանկունս սոցա զԱհարոն դպիր եւ զՄովսէս, եւ զազգայինսն մեր զամենայնսն որ այժմս կան, եւ զգնացեալսն առ Քրիստոս՝ յիշել… եւ զերջանիկ վարդապետն մեր զԲարսեղ, որ զյիշատակարանս շինեաց… նաեւ զեղկելի ոգիս զհետնեալս զՆերս՝ գրագիրս, որ բազում աշխատանաւք եւ ջանիւք գրեցի զսա ի ստոյգ եւ յընտիր աւրինակէ որ ի Կիլիկիա յերկիրն, Արքայեղբայր անուն կոչեցեալ Յոհաննէս եպիսկոպոս, որ իւրովք ձեռաւքն էր գրեալ լաւ եւ ընտիր աւրինակէ…»։
       1 Աստուածաշունչ. Երեքիջեան, բոլորագիր, պատկերազարդ, ոսկէնկար, մագաղաթ։
       «Արքայ երկնաւոր, պատրաստեա ստացողի Ս. գրոցս Պր. Սմբատայ որդւոյ Պր. Լեւոն Գունդուստապլի Հայոց զքո երկնից զարքայութիւնդ, եւ ծնողաց իւրոց եւ ամենայն զարմից նորա, ընդ նոսին… եւ Յուսէփ սուտ գրչիս… Անմեղադիր լերուք խոշորութեանս, զի ապակի աչաւք գրէի։
       …Զվերջին ստացող Աստուածաշնչիս զԿարապետ վարդապետն, եւ զհայրն զՄկրտիչ քահանայն եւ զմայրն զԵղիսաբեթ, եւ զքոյրն զՄարթա, եւ զամենայն ազգատոհմսն, եւ զՅակոբ վարդապետն իւր… եւ զաշակերտսն զՅովանէս եւ զՅակոբ եւ զՍիմէւոն եւ զՄարտիրոս, եւ զՍիմէւոն հայրապետն, եւ զամենայն միաբանք Ս. ուխտիս Ապահունիք կոչեցեալ։ ԶՍարգիս եւ զԹորոս, զՍողոմոն, զՅովհաննէս, զՊետրոս եւ զմիւս Յովհաննէս սուրբ քահանայն, եւ զԳրիգոր տնտեսն յիշեսջիք ի Քրիստոս…։ Եղեւ զրաւ բանիս ի թվ. Հայոց Պ. Ղ. Ը…»։
       Ս. ԿԻՐԱԿՈՍ ՎԱՆՔ
       1 Յայսմաւուրք.
       «…Յիշեցէք զՆերսէս կրաւնաւորն… եւ զերջանիկ վարդապետն զքաղցրաձայն փիլիսոփայն զՅոհ. խարազնազգեաց ճգնաւորն զառաջնորդն վանուցս Ս. Կիրակոսին, որ կամակից եւ պատճառ եղեւ գրոցս գրելոյ, եւ զՅովհ. աբեղայն զեղբաւրորդին իւր, եւ զայլ ամենայն աբեղայքն եւ զմիաբանքն վանուցս։ Գրեցաւ սա ի Պ. Ղ. Ե. ամի թուականութեան Աբեթականի. ի դառն եւ յանբարի ժամանակիս»…։
       «Իսկ եկեղեցպան եւ աբեղայքդ Ս. Կիրակոսի վանուցդ, խնամ տարէք գրոցս. ի ժամանակի փախստեան կամ խռովութեան զգիրք ի քաղաքն տարէք եւ պահեցէք. եւ ի ժամանակի խաղաղութեան վանքն տարէք եւ ընթերցիք, եւ մի՛ աղխեալ եւ փակեալ պահէք, զի ԳԻՐՔ ՓԱԿԵԱԼ՝ ԿՈՒՌՔ ԵՆ…»։
       Ի լուսանցն գրեալ. «Ո՛վ եղբարք, անմեղադիր լերուք խոշոր եւ սղալանաց գրոյս. մի՝ անարհեստ էի ի գործ իրիս. եւ մին՝ զի ի խաւարի էաք եւ ի տրտմութեան. զի զամենայն գեղորայս Երզնկայ եւ զվանորայսն եւ զմիաբանքն այրեցին հրով, այլ եւ զվաստակ եւ զայգիքն եւ զամենայն ինչ՝ զոր կերան եւ առին, եւ զոր առ ոտն կոխեցին եւ մեք տարակուսեալ էաք…»։
       Բաւական մանրամասնութեամբ կը պատմէ յիշատակարանս Շեխ Հասան քուրդի մը վնասակար խորհուրդներ, արարքներ ընդդէմ քրիստոնէից Երզնկայու եւ Կամախու եւ թէ ի՛նչպէս հրաման ըրած է, որ համայն քրիստոնեայք կապոյտ կտաւ կապեն իրենց գլուխները։ Կը պատմէ Շեխ Հասանի որդւոյն՝ իր հօր տեղը պարոն կարգուիլ ի կենդանութեան հօրն, բնակիչ քրիստոնեայք կը փախչին երկրէն, եւ վանորայք կ’ամայանան։ Ապա, թէ Մահմուտ բէկն՝ եղբայր Շեխ Հասանին, կը տիրէ գաւառին եւ կ’սպանանէ զեղբայրն։ «Գայլն, - կ’ըսէ, - վրէժխնդիր եղեւ գառանց»։
       Ո՛րքան տարբերութիւն ժամանակի եւ վիճակի, երբ հայաբնակ գաւառները Օսմ. բարեխնամ կայսրութեան հովանաւորութեանը ներքեւ անցան Աստուածային տնօրէնութեամբ. եւ ազգն ու իր եկեղեցին օրէ օր սկսան ոգի առնուլ եւ պայծառանալ։
       1 Աւետարան.
       «…Եղեւ աւարտումն Ս. Աւետարանիս ի թվա. Հայկազն տումարիս Չ. Լ. Ը. յԱստուածազարդ հայրապետութեան տեառն Կոստանդեայ Հայոց կաթուղիկոսի, եւ ի Քրիստոսապսակ թագաւորութեանն Հեթմոյ, եւ յարժանապատիւ եպիսկոպոսութեան սրբասէր եւ Աստուածամեծար արք եպիսկոպոսիս մերոյ Տէր Ներսէսի. բայց գրեցաւ Աւետարանս ի գաւառիս Եկեղեաց ի մայրաքաղաքին Երզնկայ, ձեռամբ … գրչի Պետրոսի … քահանայի. նաեւ տեղի հանգստեան մերոյ՝ յորում գրեցաք, է դուռն Սեւաստու, ընդ հովանեաւ Ս. Աստուածածնի, մաւր բանին Աստուծոյ. եւ ստացայ զսա ինձ ի մխիթարութիւն կենաց եւ ելիցն յաշխարհէ յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոց…»։
       Այլ յիշատակարան. «…Ի թվա. Հայկազ. տումարիս Չ. Խ. Է. Ես նուաստ ծառայս Աստուծոյ Հադիա ստացայ զՍուրբ Աւետարանս յիմ հալալ ընչից եւ եդի ոխւ ի Ս. Կիրակոս. որ կենայ ի վանքն ինձ յիշատակ եւ ծնողաց իմոց հաւր իմոյ Հայրապետին, եւ մաւրն իմոյ Թամազիզին…։ Ես առաջնորդ Ս. ուխտիս Ստեփաննոս կրաւնաւորս սահմանեցի որ ամէն տարի Համբարձման աւրն պատարագ մի Հադիային լինի անպատճառ, ու գիրքս ոխվ կենայ ի վանքս. եւ մի՛ (ոք) իշխեսցէ զսա ծախել, գրաւ դնել, կամ աւժտել, այլ կացցէ սա ի Ս. ուխտս յիշատակ աստուածասէր տիկնոջն Հադիային եւ ծնողաց իւրոց… աղաչեմ… յիշել զգծողս Վարդան, որ յետին յիշատակն գրեցի»։
       Ս. ՅԱԿՈԲ ՎԱՆՔ ԿԱՅԻՓՈՍԻ
       1 Մաշտոց.
       «Աւարտեցաւ Ս. տառս, որ այժմ Մաշտոց կոչի Բոլոր. ի յամի Ռ. Ժ. Է. ընդ հովանեաւ Ս. Աստուածածնի տաճարին եւ Ս. Սարգսին եւ Ս. Փրկչին. ի գաւառն ի Մէլտինի. ի գիւղն ի Համուսի, ի յերիցութեան Գրիգորի Տէր Թորոսեան, եւ ի կաթողիկոսութեան Տէր Խաչատուրին, եւ յեպիսկոպոսութեան Տէր Գրիգորին, եւ ի թագաւորութեան Սէլումին…։ Ո՞վ եղբարք, որ սիրով կարդայք եւ կարդալ տայք, նա զվարձս ի Քրիստոսէ առնուք, եւ զգրոցս շնորհն եւ օրհնութիւն. եւ որ հակառակի եւ ոչ կամենայ որ կարդան. նա մասն եւ շնորհս ոչ առնու ի յայս … գրոցս … յիշեցէք զԳրիգոր գծողս եւ հայրն մղդսի Փալատն. եւ որդիք զԹորոս երէցն եւ Մարտիրոս սարկաւագն. եւ Յովհաննէս սարկաւագն. եւ երիցակին զԵրանուհին…»։ Յիշատակ է բոլոր Հայր Մաշտոցս Թամուրին, եւ հաւրն Ադէմին, եւ մաւրն Մղդարին, եւ եղբաւրն Կիրակոսին, Պետրոսին, Մարտիրոսին, Ալթունին, Այդամուրին, Յակոբին, եւ Ջոջ պապուն Պողոսին եւ քրոջն Մարթային, եւ կնոջն Պաղդադին, հարսին Շահաստանին. (որք) գնեցին իւրեանց հալալ վաստակոց յիշատակ ի գիւղն ի Աղջախալան ի դուռն Աստուածածնին եւ ի Ս. Սարգսին. թվ. Ռ. Ի. Ա. »։