Թորոս աղբար

Ս. ՍԱՐԳԻՍ ԵԿԵՂԵՑԻ ԱՐՂՆԻ ԲԵՐԴԻ ԿԱՄ ԱՒԱՆԻ
       1 Յայսմաւուրք.
       «Գրեցաւ ի թագաւորութեան Եգիպտացւոց եւ յիշխանութեան Սուլէյման պակին, որ է ազգաւ Դուլղատարցի, այս Գ. տարի է որ ի ձեռն Դուլղարացուն է բերդս եւ քաղաքս. եւ է հնազանդ Եգիպտոսի սուլդանաց եւ հարկատու. եւ աւգնական միմեանց ի չարն եւ ի բարին։ Արդ յայսմ ամի առաւ Ստամբուլ քաղաքն ի Հոռոմոց. գնացեալ ի վերայ թագաւորն որ կոչի Խոնդքար (հիւնքար), Ե. Ճ. Ռ. ձիաւորաւք եւ հետեւակաւք. նաւաւք. եւ Գ. տարի բոլոր պատերազմեցաւ ընդ Ըսդամբուլայ, քանզի Ֆռանկաց առաջնորդն որ ասի Պապ թագաւոր, կոչեաց զՊատրիարքարան Հոռոմոց որ ի Ստամբուլ էր, եւ զթագաւորն Հոռոմոց որ անդ, վասն հաւատոյ հաստատութեան ի Հռովմ քաղաքի, եւ կեցեալ նոցա անդ տարի մի բոլոր առ թագաւորն Պապ՝ պատրիարքն եւ թագաւորն։ Իսկ յորժամ դարձեալ եկին նոքա ի Ստամբաւլ. իշխանացն Հոռոմոց կարծեալ էր թէ Պատրիարքն եւ Թագաւորն ի ֆռանգութիւն դարձան։ Իսկ նոքա բազում անգամ երդուեալ՝ եւ իշխանքն Հոռոմոց ոչ հաւատային. եւ ոխս պահեալ իշխանացն Հոռոմոց ընդ թագաւորին եւ Պատրիարքին իւրեանց, եւ այլ ոչ միաբանեցան ընդ նոսա. որոյ ի ձեռն պատգամաբերաց եւ միջնորդաց իշխան մի Հոռոմ Կիւռլիկէ անուն, յղեաց առ թագաւորն Խոնդքարն ծածկաբար, թէ Ես տամ զքաղաքս Ստամբաւլ, մի՛ գնար այտի. եւ յաւուր միում մինչդեռ պատերազմ խմբեալ կայր. եւ մեռան ի տաճկաց ՃՌ (էն) ԵՌ անձն ի կռիւ, իսկ ի Հոռոմոց մեռան ԺՌ անձինք։ Եւ իշխանն այն Կիւռլիկէ բացեալ զմի դուռն քաղաքին … եւ մտեալ ազգն տաճկաց հանդերձ թագաւորաւն ի ներքս ի քաղաքն։ Իսկ Պատրիարքն եւ Թագաւորն … մտեալ ի նաւ մի մեծ, եւ բազում ժողովրդեամբ իբրեւ ԻՌ. արամբ փախստական գնացին ի Հռովմ, եւ տարեալ զամենայն սրբութիւնս ի հետ իւրեանց, քանզի յառաջագոյն ամսով մի պատրաստեցան փախչիլ. զի գիտէին … զի յայտնեաց նոցա Աստուած … զի որպէս յաւուրս Սրբոց Վարդանանց չար իշխանն Սիւնեաց ուրացեալն Վասակ եղեւ պատճառ եւ կորուստ աւերման աշխարհիս Հայոց, եւ ի կողմն ուրացելոյն դարձաւ. նոյնպէս եւ պիղծն Կիւռլիկէ … հոռոմն, խոռն ի հաւատոց եւ անիծեալն յԱստուծոյ…»։
       Յաւելեալ. «Աստանաւր ասացից պատմագրաբար զանցս աղէտից ազգիս քրիստոնէից։ Ի թուականութեան Հայոց Պ. Ղ. Թ. ելեալ Սուլթանն Թաւրիզու Ջիհանշահ անուն, բազում եւ անթիւ զաւրաւք Կ. Ռ. աւ. եկեալ էառ զԵզնկայն յազգէն Թուրքմանաց, որ էր ազգաւ Պայընտուր, եւ կալեալ զիշխանն Եզնկա քաղաքին. եւ Խ. անուանի ամիրայ զհետ նորա, եւ տարեալ յարեւելս կորուսին։ Եւ զԿամխայ աստուածաշէն երկիրն եւս հասարակ գերեաց իբրեւ անձինս ԺՌ. ընդ այր եւ ընդ կին, թող զայն որ մաշեցան։ Եւ զներքին Դերջանն եւ զվերին Դերջանն, զԲաբերդ, զԿեղի. զԿոճակն, եւ զԳայլ գետն, զՇիռեան, զՍատաղ առ հասարակ գերեաց … եւ այլն։ Եւ գնացեալ նստան ի վերայ Ամթայ եւ ի վերայ Արղնու եւ ի վերայ Մէրտընու, Ե. տարի բոլոր, եւ յամենայն աւուր մարտնչէին եւ կռուէին ընդ նոսա։ Եւ իջեալ բնակիչքն բերդորէից կոտորէին զթշնամիս … եւ ինքեանք դարձեալ ի բերդն ամրանային։ Եւ հասեալ ի Բարեկենդանեաց յետին շաբաթ աւրն՝ ի տաւնի Ս. Հայրապետացն. ելեալ գաղտագողի ի հեծելէն՝ որ յԱմթայ վրայ էր նստեալ, եւ շուրջ պատեցին զերկիրն Արղնու, մինչդեռ այգն զառաւաւտն չէր մերկացեալ, եւ Դ. գեղ ի ծառայութիւն վարեցին իբրեւ ԵՃ. հոգիս, եւ սպանին անձինս Խ. եւ դարձան ի բնակարանս իւրեանց։ Եւ դարձեալ ի Ծառզարդարն հաշտեցան, եւ արարին խաղաղութիւն ընդ միմեանս, եւ ազատեցան գերեալքն Արղնու՝ Քրիստոսի շնորհաւք եւ ողորմութեամբ, եւ ոչինչ կարաց առնել կամ զԱրղնի կամ զԱմիթ կամ զՄէրտին, այլ դարձաւ յաշխարհ իւր…։ Արդ ես Դաւիթ եպիսկոպոս աղաչեմ … յիշեսջիք … զիս, ի թվին Ջ. Բ. գրեալ ի Խարբերդ»։
       Ս. ՍԱՐԳԻՍ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ՎԱՐԻ ԹԱՂԻՆ ԱՐՂՆՈՅ
       1 Աւետարան.
       «Գրեալ ի թվ. Ջ. Ղ. Է»։
       1 Աւետարան եւս.
       «Գրեալ ի Մէրտին. ի թվ. Հայոց Պ. Թ. ի թագաւորութեան Կոստնդիանոսի, ի հայրապետութեան Տեառն Մեսրոբի եւ յեպիսկոպոսութեան Տէր Յոհաննիսի…»։
       1 Աւետարան եւս.
       «Գրեալ Պ. Լ. Ը. »։ Նոր յիշատակարան «Մինաս վարդապետի. Ռ. Ճ. Ժ. որ կացեալ է վանահայր Արղնու բարձրահայեաց վանից ի խիստ սով ժամանակի, յորում մէկ չարեկ ցորենն 19 չուրուկ ղուրուշ էր. բազումք ի ծնողաց զզաւակունս ուտէին…»։ Իսկ ինքն Մինաս վարդապետն «Զվանքն յամայութենէ պահէ. զմիաբանս եւ զաղքատս կերակրէ. եւ զԱւետարանս նորոգէ յիշատակ իւր եւ ծնողաց…»։ ՌՌ 11 ՌՌ բաժժռռ։
       1 Աւետարան. Ս. Յոհաննու.
       Մեծադիր, մագաղաթ, երկաթագիր. ի տուն հանգուցեալ տէր Մկրտչի (Արղնի), որոյ յետին թղթերը ինկած, եւ ուրիշ երեսի մը վրայ բոլոր գրով գրեալ. «Նորոգեցաւ Աւետարանս ի թվին Ռ. Խ. Ը. ձեռամբ Ներսիսի Արծկեցւոյ, Ալաշկերտ, ի գիւղս Շաւրաւրան, յիշատակ ներկարար Խաւճայ Կիրակոսին Արծկեցւոյ. Աւետարանս գրեալ կայր ի ձեռաց Թարգմանչաց. եւ հնացեալ էր ի վաղուց ժամանակաց ի տուն Տէր Գալուստ երիցուն, եւ տեսեալ աստուածասէր Կիրակոս մանուկն եւ եղբայրն Ամիրխանն զհրաշս եւ զսքանչելիս Ս. Աւետարանիս ի ցաւոտս եւ ի յայսահարս, զոր դիւահարքն ձայնէին թէ զՍուրբ Յոհաննու անուն Աւետարանս որ հնացեալ է զնա բերէք ի վերայ մեզ. զոր բերեալ թաւալեցան դիւահարքն եւ կախեցան արիւնաթաւալ եւ բժշկեցան…»։
       1 Աւետարան եւս. փոքրադիր.
       «…Եղեւ զրաւ Աստուածախաւս մատենիս այս ի մայրաքաղաքս Սիս, ընդ հովանեաւ Ս. Յակոբայ, ի թուականութեան Հայոց ի եաւթն հարիւրերորդի, տասներորդի, իններորդի, ի հայրապետութեան Հայոց Տեառն Յակոբայ, եւ ի պարոնութեան Լեւոնի բարեպաշտի։ Արդ ի յայսմ ամի ի հոկտեմբեր ամսոյ. որ աւր էր Ի. եւ Ե. հանգեաւ ի Քրիստոս բարեպաշտ արքայն Հայոց Հեթում. որում ողորմեսցի նմա տէր Յիսուս. եւ յիշատակ աւրհնութեան նորա մնասցէ յաւիտեան։ Եւ Տէր Յիսուս ետ շնորհս ցանկալի եւ աստուածասէր պարոնին Հայոց Լեւոնի որդւոյ իւրոյ, եւ նա թագաւորեաց փոխան հաւր իւրոյ եւ նստաւ յաթոռն իւր կարողութեամբն Աստուծոյ։ Եւ աւր հանդիսի աւրհնութեան նորա եղեւ ի սուրբ յայտնումն Քրիստոսի, ի մայրաքաղաքն Տարսոն Կիլիկիոյ. ի մեծ եկեղեցին Ս. Սոփի, եւ եղեւ ժողով մեծ յամենայն ազգաց՝ վերադիտողաւն Հայոց Տեառն Յակոբայ եւ բազում եպիսկոպոսաւք եւ վարդապետաւք. եւ բազումք ի Յունաց Պատրիարքաց եւ յԱսորւոց եւ Ֆռանգաց, եւ յիշխանաց մեծամեծաց ի Հայոց, ի Ֆռանկաց եւ ի Հոռոմոց. յորս եղեւ մեծ հանդէս եւ ուրախութիւն ազգիս Հայոց։ Վասն որոյ աղաչեմ զամենեսեան աղաւթս առնել նմա եւ խնդրել յԱստուծոյ շնորհս եւ իմաստութիւն եւ զաւրութիւն … խաչին Քրիստոսի»։
       1 Աւետարան եւս. առանց յիշատակարանի եւ թուականի։
       ՁԵՌԱԳԻՐ ՄԱՏԵԱՆՔ ԲԱՐՁՐԱՀԱՅԵԱՑ Ս. ԱՍՏՈՒԱԾԱԾՆԻ ՎԱՆԻՑ ԱՐՂՆՈՅ
       1. Դատաստանագիրք։ Երկրորդ մասն՝ քարոզք։ «Գրեալ ի Պոնդոս. Ռ. Կ. Ը. »։
       2. Մաշտոց. «Գրեալ ձեռամբ Կարապետի. Ռ. Ղ. Ը. թվին Հայոց, ի յամուր եւ յանառիկ գիղաքաղաքն յԱկըլ, որ մերձ Ամթայ, ի դուռն տիրամաւր Աստուածածնին եւ աստուածընկալ Ս. Նշանին որ է դիւահալած եւ բժիշկ ամենայն ցաւոց. ի կաթողիկոսութեան տեառն Փիլիպպոսին Ս. Էջմիածնի»։
       3. Մաշտոց. «Գրեալ ի թվին Ո. Կ. Թ. ի Կիլիկիա…»։
       4. Շարական. «Գրեալ Շէնգուժ (Չնքուշ) գիւղաքաղաք, ի թվին Ռ. Ի. Թ. ի դառն եւ ի նեղ ժամանակի … տիրեալ էր աշխարհիս Հայոց սով, սուր եւ գերութիւն … յիշեցէք Գասպար դպիրս … ժամանակս (գրելոյ) ամառնային էր եւ ճանճին չարիքն եւ խայթուածքն յոլով էր. ո՛հ այս ճանճերու չարիքն»։
       5. Ճառընտիր. «Նորոգեալ ի թվին Ռ. Հ. Ե. ձեռամբ Ստեփաննոսի, որ մականուամբ Կարմիր ասի, ի դուռն Ս. Կիրակոսի եւ մաւրն նորա Յուղիտայի, ի դառն եւ նեղ ժամանակի որ եմք նեղած ամէն դիմաց…»։ «Յայնմ ամի մեծ եւ երեւելի վազիր ել ի Ստամբուլայ բազում զաւրաւք կու գնայր ի վերայ Պարսից թագաւորին՝ Բաղդադ, եւ հասեալ ի Թաւխատ՝ մեռաւ. զմաւհրն բերին յԱմթայ փաշին. Է. ամիս զաւրք ժողվեցաւ Ամիթ, այնչափ զաւրք ժողվեցան որ թիւ ու համար չի գայր. կերակուրն եւ ջուրն այլ հատաւ. առեալ զզաւրքն գնացեալ ի Բաղդադ. եւ զբանի վերջքն Աստուծոյ է գիտելի…»։
       6. Համառօտ ժամագրգունք. մագաղաթ։
       7. Գանձ գիրք։
       8. Մեկնութիւն Սաղմոսի՝ Վարդանայ. եւ լուծմունք։
       9. Մայր մաշտոց։
       10. Խրատք Վարդան վարդապետի։
       11. Մեծ մաշտոց. հին։
       12. Կանոնգիրք. «Գրեալ ի խնդրոյ Թումայի վարդապետի Մեծովբայ վանից սուրբ ուխտի, ի Յակոբայ վարդապետէ Ղրիմեցւոյ»։
       13. Մեկնութիւն սաղմոսաց՝ Վարդանայ. «Գրեալ ի թվին Ռ. Ժ. Թ. ի հայրապետութեան Ս. Էջմիածնի Տէր Մելքիսեդի, ի աշխարհս ի Լախաց (Լեհաց), ի քաղաքս Կամէնից, Ֆռանկաց ազգի թագաւորութեան երրորդ Սեկմունդին»։
       14. Քննութիւն հաւատոյ. «Ահարոն թագաւորի եւ Տիմոթէոս հայրապետին»։ Հարց Պատասխանի։
       15. Սահման իմաստասիրութեան. Արիստոտէլի Ժ. ստորոգելիք։
       16. Ընդհանրական. եւ ոտանաւորք եւ այլ թուղթք սրբոյն Ներսէսի Շնորհալւոյ. «թվ. Ո. Ղ. Գ. ի կաթողիկոսութեան Տեառն Կոստանդեայ»։
       17. Տումար։
       18. Գաւազանագիրք (թերի)։
       19. Դատաստանագիրք եւ Յաճախապատում։
       20. Մեկնութիւն քերականութեան. Յոհաննու Եզնկացւոյ։
       21. Ճառընտիր. փոքրադիր. (թերի)։
       22. Բանք եւ թուղթ Արիստոտէլի։
       23. Շարական. փոքր։
       24. Կանոնք սրբոյն Բարսղի։
       25. Շարական. փոքրիկ։ «Գրեալ ի թվ. Ջ. Խ. Գ. ի վանս Սիրունքարի»։
       26-27. Երկու շարական եւս. փոքրիկ։
       28. Նարեկ. «Գրեալ ի Լոռու գաւառի ի գերահռչակ սուրբ ուխտն Սանահին, ի դրան Ս. Աստուածածնի եւ Ս. Կաթողիկէի. ի թուաբերութեան ամանակիս Աբեթական մեծ տումարիս Պ. Խ. Զ. յանիշխանութեան աշխարհիս, …»։
       29. Մաշտոց. (թերի). «Գրեալ ի թվ. Ջ. Լ. »։
       30. Կանոնգիրք. մանր գրով։
       31. Աւետարան. «Գրեալ Ջ. Լ. Զ. »։
       32. Փիլովն իմաստասէր. յորում կցեալ կայ եւ «Բնազննութիւն բոլորի մարդկային մարմնոյ, ի գրոց Լատինացւոց թարգմանեալ ի Վարդանայ Յոնանեանց. ի թուա. Ռ. Ճ. Լ. Դ. »։
       33. Մայր մաշտոց. «Գրեալ ի Ս. Անապատն Կայիփոսի, ընդ հովանեաւ Ս. Յակոբայ Մծբնայ հայրապետին, ի թվին Հայոց Ջ. Լ. Բ. »։
       34. Մայր մաշտոց։
       35. Քարոզգիրք։
       36. Տաւնացոյց եւ Ժամագիրք ձեռաց։
       37. Խորհրդատետր. «Գրեալ ի թվ. Ռ. Ճ. Ի. Զ. »։
       38. Սաղմոս։
       39. Շարական. մագաղաթ, փոքրիկ. «գրեալ ի թվ. Ռ. Խ. Ը. ի քաղաքն Համիթ»։
       40. Գանձք. «Գրեալ ի թվ. Ռ. Ծ. Բ. ի քաղաքն Երզիկան, ի դուռն Ս. Երրորդութեան»։
       41-42. Խորհրդատետր երկու. ոսկեզօծ շրջանակներով. եւ մինն՝ պատկերազարդ։
       43. Կարգ տոհմից ազգակցութեանց, պատմութեան հին եւ նոր կտակարանաց. մագաղաթ, ընտիր գրով. նկարէն եւ ի ճիւղս ճիւղս բաժանեալ. «Գրեալ ի թվ. Ռ. Ճ. Խ. Բ. ի յԱմիթ»։
       44. Վարք Եւագրի ճգնաւորի եւ Նեղոսի. «Գրեալ ի թվ. Չ. Կ. Ը. ի գաւառս Հայոց ձորոյ, ի վանս Գլոյձոր»։
       45. Խրատագիր. ։ փոքրիկ։
       46. Ժամանակագրութիւն Սամուէլ քահանայի . եւ Ընդհանրականք Շնորհալւոյն։
       47. Ներսէս Շնորհալւոյ Ընդհանրական . եւ Մեծքարցի Յակոբ Ա. կաթողիկոսի նամակ . եւ Քարոզք Բարդողիմէոսի եպիսկոպոսի թարգմանեալ։
       48. Մեկնութիւն Եսայի մարգարէին։
       49. Սաղմոս։
       50. Համառօտ ճարտասանութիւն Մխիթար Աբբայի Սեբաստացւոյ։
       51. Մեկնութիւն Երգոց երգոյն Սողոմոնի . եւ Եփեսացւոց թղթոյն Պաւղոսի։
       52. Մաշտոց փոքր։
       53. Սաղմոս։
       54. Կանոնգիրք մեծադիր։
       55. Կանոնք Բարսղի։
       56. Սահմանք իմաստասիրութեան։
       57. Վեցօրէից Արարչութեան Տեառն. Առաքելէ Սիւնեաց։
       58. Մաշտոց ձեռնադրութեան. որ կոչի Երիցատետր. «Գրեալ ի Չմշկածագ. ի վանքն Կարմիր. յամի Պ. Ղ. Է. »։
       59-60-61. Տօնացոյց. երեք հատ։
       62. Քերականութիւն Սիմէոնի Ջուղայեցւոյ։
       63. Ճառք զանազանք։
       64. Ժամագիրք. մագաղաթ, (թերատ)։
       65. Հարանց վարք. փոքր։
       66. Աւետարան պատկերազարդ. «Գրեալ ընդ հովանեաւ Ս. Աստուածածնի եւ նորաշէն Ս. Էջմիածնին, որ անուամբ Բազէնից վանք յորջորջի, ի հայրապետութեան Տեառն Գրիգորի ընդհանուր Հայոց կաթողիկոսի, եւ յաթոռակալութեան մերոյս վիճակին պարծանք պարծանաց կաթողիկէ եկեղեցւոյ Ս. Խաչին Աղթամարայ, Տէր Զաքարիայի Հայոց կաթողիկոսի. ի թագաւորութեան Ջհանշահի որդւոյ Ղարա Եուսուֆի. ի թուականիս մերում Ջ. Դ. յորում ժամանակի յոյժ ճշդիւ հարկապահանջութեան տառապի ազգս Հայոց»։
       67. Աւետարան. «Գրեալ ի թվ. Հայոց Պ. ի գալստենէ կենարարին մերոյ Ռ. Յ. Խ. իսկ յելանելոյն նախնի մարդոյն յանուշակ վայրէն Ց. Չ. Կ. Բ. ի Հռոմկլայ»։
       68. Աւետարան. մագաղաթ. «Գրեալ ի լեառն Կարմիր. ի մենաստանն ուխտիս որ է անուն Աստուածամաւր. ի կաթողիկոսութեան Տեառն Կոստանդեայ. եւ ի ժամանակս մեծի արքային Փիլիպպոսի, ի թուա. Ո. Հ. Բ. …»։
       69. Շարական. փոքր. «Գրեալ ի թվ. Հայոց Ռ. Զ. ի յերկիրն Ղլաթայ, ի գիւղն որ կոչի Սաւղաց, (Սողած. ) ընդ հովանեաւ Ս. Ստեփաննոսի նախավկային եւ Ս. Ատովմայ զաւրավարին, եւ Ս. Թադէոսի աւծեալ խաչին, որ մականուամբ Խաչաձոր կոչի. գրեալ եղեւ ի ստոյգ աւրինակէ Խլիկ կոչեցեալ, որ եւ աւրինակս Խլըկայ ձեռաց գիրն է»։
       70. Գրիգորի եպիսկոպոսի Աղաղացւոյ առ Եւնոմիացիսն։
       71. Նարեկացւոյ աղօթագիրք. «Գրեալ ի թվ. Ռ. Ճ. Խ. Թ. »։
       72. Գանձք Գրիգոր վարդապետին Ծերենց. «Գրեալ ի գաւառն Ռապայ, ի թվին Ռ. Զ. »։
       73. Հարանց վարք։
       74. Հարց եւ պատասխանիք Աթանասի եւ Կիւրղի։
       75. Գրիգորի Նիւսացւոյ՝ Մարդակազմութիւն. եւ Մեկնութիւն Երանութեանց. «Գրեալ ի թվ. Հայոց Ջ. Լ. Ը. »։
       76. Յիսուս որդի Ն. Շնորհ. «Գրեալ ի թվ. Հայոց Չ. Ի. Է. ի հայրապետութեան Տեառն Յակոբայ հեզի եւ սրբասիրի. եւ ի թագաւորութեան քրիստոսապսակ արքային Հայոց Լեւոնի»։
       77. Մեկնութիւն Յոհաննու յայտնութեան. եւ Բանք պիտանիք՝ Գրիգորի կաթողիկոսի. ի խնդրոյ Հեթմոյ Սեւաստի։
       78-79. Շարական. փոքրադիր. երկու հատ։
       80. Ներածութիւն Պորփիւրոսի. եւ Սահմանք Դաւթի . եւ Մեկնութիւն քերականութեան։
       81. Քարոզք. Կանոնք. Ժամանակագրութիւն. Գանձք. Քրոնիկոն. Լոյս ան՛՛ Գրիգորիսի։
       82-83. Ճառք. եւ Քարոզք . եւ Մեկնութիւնք։
       84. Առակք Սողոմոնի եւ Գիրք Յոբայ. Գրիգորի Նիւսացւոյն Քարոզք եւ Մեկնութիւն Ժողովողի. «Գրեալ ի հռչակաւոր Անապատին որ կոչի Ակներ, ի բազմավրդով ժամանակիս, ի հայրապետութեան Կոստանդեայ, եւ ի թագաւորութեան Լեւոնի պատանեկի, զոր նշկահեալ … եւ ասպատակ արարեալ ընդ ամենայն երկիրս, եւ պանծալի քաղաքն աւարի առեալ զծովահայեացն զԵգեայն, որ է Այան. եւ զքրիստոնեայսն զամենեսեան … թիւ Չ. Հ. Ա. ձեռամբ եռաթշուառ գրողիս Մինասայ, որոյ խորտակեալ է հոգւոյ ոսկերքս»։
       85. Քարոզգիրք . կամ Պատկեր տաւնից. «Վերստին նորոգումն եղեալ ի համեղաշէն եւ աստուածախնամ, հոյակապ, յականաւոր եւ հռչակաւոր թագաւորանիստ մեծ մայրաքաղաքն Սուրտաւ. որ վեց անուամբ պատուի. Ա. Որէթ. Բ. Իաւ. Գ. Սուրտաւ. Դ. Ասորւոց Մակեդոնիա. Ե. Եդեսիա, Զ. Ուրհուայ. ի դուռն Ս. Աստուածածնին, որ է առաջին եւ մայր ամենայն եկեղեցեաց, շինեալ յԱբգար թագաւորէն եւ աւծեալ ի Թադէոսէ Առաքելոյն. եւ Ս. Դաստառակին, եւ Ս. Սարգսի զաւրավարին»։
       86. Բառգիրք յատուկ. Աստուածաշունչ գրոց. արարեալ յԵրեմիա վարդապետէ. «Գրեալ ի դուռն Բալուայ վանուցն Աստուածածնայ»։
       87. Սահմանք Դաւթի Անյաղթի եւ Ստորոգութիւնք Արիստոտէլի եւ նորին Վերլուծականք . եւ Ոտանաւորք Գրիգորի Մագիստրոսի։
       88. Քարոզգիրք։
       89. Շարական. փոքր։
       90. Ճառք եւ պատմութիւնք. (թերատ)։
       91. Գանձ Գիրք։
       92. Ֆիզիքայ. այսինքն բնաբանութիւն Արիստոտէլի։
       93. Յաղագս Կիւրիլիւսոնի։
       94. Քարոզք. Ճառք. Կանոնք։
       95. Մաշտոց . եւ Գանձք։
       96. Դիոնէսիոս։
       97. Գիրք Գրիգորի Աստուածաբանի։
       98-99. Մաշտոց. երկու հատ։
       100. Պորփիւրի եւ Դաւթի սահմանք եւ իմաստասիրութիւնք։
       101. Կանոնագիրք։
       102. Դատաստանագիրք։
       103. Գրիգորի Աստուածաբանի՝ Առորս. Գրիգորի Նիւսացւոյն՝ Ընդդէմ Եւնոմիոսեանց. եւ Գիրք բնութեան. եւ Սիւնեաց Տեառն Ստեփաննոսի՝ Պատասխանիք ընդդէմ ազգին Ֆռանգաց կամ Հռոմայ։
       104. Քարոզգիրք կիւրակէից. մեծադիր։
       105. Ճաշոց. պատկերազարդ. «Գրեալ Ռ. Ղ. ի Տիգրանակերտ»։
       106. Ճաշոց. հին։
       107. Յայսմաւուրք. «Գրեալ ի Չ. Լ. Գ. թվին, ի հայրապետութեան Յակոբայ, եւ ի թագաւորութեան Լեւոնի, ի մայրաքաղաքն Սեբաստիա, ի ձեռն Ռուբինեայ, ի վանս Անապատ կոչեցելոյ»։
       108. Յայսմաւուրք. նկարէն. մեծադիր. «Գրեալ ի թվին Հայոց Պ. Ծ. Դ. յանապատիս յԱնձնապատ. ի հայրապետութեան Տեառն Դաւթայ, եւ ի թագաւորութեանն ազգին Մարաց Եզտինշէրի։ Յայսմ ամի մեռաւ Թամուր Ղան. որ ի մի ամ իբրեւ զբաժակ բարկութեան առեալ էր զնա Աստուած ի ձեռն, եւ ում կամէր արբուցանէր. զի յարեւելից մինչեւ ի մուտս արեւու զամենեսին հասարակ գերեաց, զհաւատացեալսն եւ զանհաւատսն զամենեսեան սրախողխող արար. եւ զԴըմխշ՝ այնպէս արար որպէս Ներսէս հայրապետն էր ասացեալ ի յողբն Ուռհայոյ։ Յայսմ ամի շարժն Ժ. գիւղ ի Հէշատայ երկիր յիրար խառնեաց։ Յայսմ ամի ջուրքն յէնց պակասեցան որ բազում գետաղաց ջաղացք խափանեցան»։
       109. Յայսմաւուրք. առանց յիշատակարանի եւ թուականի։
       110. Աստուածաշունչ. «Գրեալ ի թվ. Չ. Ղ. Թ. ի հայրապետութեան Տէր Մխիթարայ ուղղափառ հայրապետի, ի թագաւորութեան Կոստանդիանոսի, յեպիսկոպոսութեան այսմ նահանգի հիւսիսական կողմանցս հեզահոգի եւ գեղեցկատիպ եւ յոյժ ողորմածի Տէր Ստեփաննոսի, եւ երկրորդի նորին Յոհաննէս աբեղայի Սեբաստացւոյ ուղղափառ հռետորի եւ իմաստասիրի, եւ յաշխարհակալութեան Ջանիպէկ ղանի, եւ իշխանի քաղաքի Ռամատնայ իմաստուն դատաւորի»։
       111. Մովսէս Խորենացի. Ստեփաննոս Տարօնեցի. Արիստա կէս Լաստիվերտցի. Եւսեբի՝ Պատմութիւն եկեղեցական՝ տասն դպրութիւնք. «Գրեալ ի Գոմոց վանք, ի թվին Մ. Ծ. Է. »։
       112. Ագաթանգեղոս. Պատմութիւն Մեծին Ներսիսի եւ Տեսիլ նորա. Պատմութիւն Ազգին Մամիկոնէից ցՍուրբն Վարդան. Պատմութիւն Տարօնոյ՝ Զենոբ Ասորի եւ Յոհաննէս եպիսկոպոս Մամիկոնեան։ Բիւզանդարան պատմութիւն. Յիշատակարան եւ Պատմութիւն Ս. Վարդանայ քաջի եւ Հայոց սպարապետի՝ Եղիշէ. Պատմութիւն նախարարութեան Ուռբէլեանց Սիւնեաց. Անխորագիր Պատմութիւն՝ Արշաւանաց Հագարացւոց եւ Թաթարաց. եւ Ռուբինեանց։
       113. Աւետարան. «Գրեալ ի թվին Պ. Ժ. ի քաղաքն Համիթ»։
       114. Ներսիսի Լամբրոնացւոյ Ատենախօսութիւն. Վիճաբանութիւն՝ բացատրութեամբ զանազան խնդրոց՝ Գրիգորի եւ Յօհաննու. Մեկնութիւն պատարագի. եւ Ճառք՝ յաղագս ժառանգաւորաց։
       115. Նարեկացւոյ աղօթագիրք։
       116. Աւետարան. պատկերազարդ, «Գրեալ ի թվին Ռ. Ժ. Թ. յԵրուսաղէմ. ի Ս. Յակոբ։ Ի հայրապետութեան Հայոց Տէր Միքայէլ կաթողիկոսի. եւ ի հայրապետութեան Կիլիկեցւոց Տէր Խաչատուր կաթողիկոսի. ի թագաւորութեան Սուլթան Սէլիմին։ Յայսմ ամի Կիպրոս ի Ֆռանկաց առաւ. անթիւ քրիստոնեայք վնասեցան, եւ անթիւ եւ անհամար գերի առան. որ ոչ թիւել կուգէր եւ ոչ ճառել։ Վա՛յ մեզ. եղուկն էր խաչապաշտին տարել. ի յերկիրն թագաւորութեան Շահաստանայ որ այժմ ասի Դաւրէժ, որ Շահ Թահմազ կոչեն. եւ ի Առաջնորդութեան սուրբ քաղաքին Երուսաղէմայ Տէր Անդրէաս արհի եպիսկոպոսին։ Յիշատակարանս գրեցաւ ի ամուրն Բալու. ի պարոնութեան որդւոյ պարոն Ճիմշիտ պէկին, որ Հիւսէին Ջանպէկ ասեն. Աստուած զինքն հաստատ պահէ ի պարոնութեան վերայ՝ Հայոց ազգիս համար, որ խիստ կու սիրէ, կու ընդունէ, Աստուած զիւր աւրն Ճ. Ռ. անէ. զիւր բարութիւն աւրհնէ եւ հաստատ պահէ մինչեւ ի խոր ծերութիւնն։ Գրեցաւ ձեռամբ Մխիթար եպիսկոպոսի»։
       117. Աւետարան. «Գրեալ ի թվին Ռ. Կ. Գ. ի Կոստանդնուպոլիս»։
       118. Հարանց վարք. «Գրեալ Ռ. Ճ. Ձ»։
       119. Աւետարան. «Գրեալ յԱղթամար. ի թվին Պ. Ժ. Բ»։
       120. Մեկնութիւն գործոց Առաքելոց՝ ի Գէորգայ Լամբրոնացւոյ, ի համառօտող վարդապետէ՝ ի քուերորդւոյ Մեծին Գրիգորի Սկեւռացւոյ, ի խնդրոյ Տէր Յոհաննէս Արքայ եղբօրէ եւ յեպիսկոպէ նահանգաց աստուածապահ դղեկին Մոլեւոնի եւ մասն ինչ Բարձրբերդոյ, եւ նոյն տեսուչ հռչակեալ սուրբ ուխտին Գռներոյ։ Ի թվականին Հայոց Չ. Ծ. Թ. ։ Եւ Բանք աղօթից խօսք ընդ Աստուծոյ ՝ գրեալ ձեռամբ Կիրակոսի։ Եւ Բանք Բարսղի եւ Կիւրղի. եւ ինչ ինչ Կանոնք . եւ Պատասխանիք Ներսիսի Շնորհալւոյ առ վարդապետն Ասորւոց Յակոբ ի Մելիտինէ. եւ Յաջորդութիւնք Պատրիարքաց եւ եպիսկոպոսաց։
       121. Քարոզգիրք։
       122. Մաշտոց։
       123. Մեկնութիւն Կաթուղիկեայց. (թերատ)։
       124. Մեկնութիւն (բանիցն) Երեմիայ եւ Յոբայ։ Ի վերջն մեկնութեան Երեմիայի գրեալ է. «Արարեալ կրկին աշխատութեամբ Գոշ վարդապետի Մխիթարայ. եւ զթերի եւ զանյայտ բանս ի գիւտ եւ ի յայտ ածեալ սուղ եւ սատար մեկնութեամբ առ ի պէտս ուսումնաւիրաց»։ Իսկ մեկնութիւն Յոբայ «Հաւաքեալ ի Վանական վարդապետէ»։
       125. Գրիգորի Մագիստրոսի՝ Քերթուածք եւ Թուղթք։
       126. Վարք եւ խրատք Եւագրի։
       127. Ճառք սրբոց վարդապետաց. Ընդհանրական Ներսիսի Շնորհալւոյ. Վկայաբանութիւն սրբոյն Ատովմայ եւ որդւոյն իւրոյ. եւ Վարսակայ, եւ Ներսեհի, եւ Վարձաւորին, եւ նոցունց ընկերաց։ Բան ուրումն յաղագս Աստուածածնին ի նաւասարդի ԺԵ. զոր կատարեն Հայք եւ ոչ այլազգք. եւ Վկայաբանութիւնք զանազան սրբոց. եւ Ճառք։
       128. Մեկնութիւն սաղմոսաց. Ներսիսի Լամբրոնացւոյ։
       129. Պատմութիւն վարուց սրբոյն Ներսիսի Շնորհալւոյ. եւ Թուղթ դաւանութեանց եւ յաղագս միաբանութեան եկեղեցւոյ Յունաց եւ Հռովմայեցւոց. Պօղոս Տարոնեցի. Հարցումն Յոբնաղի եւ Պատասխան Մովսէսի քերթողին. Թուղթ Ստեփաննոսի Սիւնեաց եպիսկոպոսին առ Գերմանոս Պատրիարք Կ. Պօլսի. Մովսէս վարդապետի Երզնկացւոյ Պատասխանի ի Տրապիզոն՝ առ հատուածեալ երէցն Գրիգոր. Բանք երանելւոյն Խոսրովայ. Անանիայի Շիրակունւոյ համարողի՝ թիւք, կշիռք։ Դարձեալ՝ Ներսէս Շնորհալի, եւ Գրիգոր տղայ կաթողիկոս. Թուղթ Մեծին Եսայեայ վարդապետին եւ Պատասխանի ընդդէմ պարոն Հեթումի Կիւռիկոսցւոյն՝ վասն կարգաց եւ կրօնից Հայ. եկեղեցւոյն եւ վասն դաւանութեան հաւատոյ. Եսայեայ վարդապետին՝ Վասն մոլորման Զատկին եւ Եփեսոսի երկրորդ ժողովոյն, եւ վասն Քաղկեդոնի ժողովոյն, եւ վասն բաժակին ջրոյ. Պատճառ Ս. Աստուածին՝ որ Հայք եւ Ասորիք, Հապաշք եւ Ղպտիք՝ «որ խաչեցարիւ» ասեն միայն։ Ճառ Խաչի. Ճառ Արարչութեան. Պատասխանի թղթոյն Ֆռանկաց՝ որ գրեալ էին առ Հայք վասն նախատանաց եւ ոչ միաբանութեան. դաւանութիւն հաւատոյ Վարդանայ վարդապետի ի խնդրոյ Կոստանդեայ կաթողիկոսի Հայոց. Կարգ եւ կանոն աղօթից։
       130. Աւետարան. առանց յիշատակարանի եւ թուականի։
       131. Մեկնութիւն Թղթոց Պողոսի. (թերհատ)։
       132. Լուծմունք Պրոկղի . եւ Մեկնութիւն բանից Դաւթի փիլիսոփայի։
       133. Վեցօրէից. (մաշուած)։
       134. Ճառք։
       135. Ճաշոց գիրք. (կէս մաշուած)։
       136. Հարցումն Պիւռոսի Կ. պ. լի Հայրապետի եւ Կոմիտասու Հայոց կաթողիկոսի. եւ այլ Հարցմունք. եւ այլ բազում բանք հաւատոյ ընդդէմ երկաբնակաց։
       137. Մեկնութիւն Առակաց. Ներսիսի Տարսոնի։
       138. Սաղմոս. մագաղաթ։
       139. Աղօթք Եփրեմի. եւ Աղօթք Մեսրովբայ վարդապետի. Աղօթք Գառնեցւոյ. Աղօթք Լուսաւորչի. Աղօթք Սարկաւագ վարդապետի. Անանիայ. Անաստասայ. Յոհաննու Ոսկեբերանի. Յօհաննու Երզնկացւոյ. Մխիթարայ Գոշի. Գէորգայ Մեղրիկի. Գրիգորի Սկեւռացւոյ։
       140. Սաղմոս. «Գրեալ Ռ. Կ. ի Տիգրանակերտ»։
       141. Առակք Սողոմոնի. եւ Գիրք Մարգարէութեանց։
       142. Մեկնութիւն Յայտնութեան Յոհ. ։
       143. Յայսմաւուրք. փոքր. «Գրեալ ի Բաղէշ, ի դուռն սուրբ Հինգխորանին. ի թվին Ջ. Լ. Ե. ի Հայրապետութեան տէր Սարգսին. եւ ի Ղանութեան Աղուպ պէկին»։
       144. 145. 146. Երեք Աստուածաշունչ. մագաղաթ. ընտիր. պատկերազարդ. ոսկեզօծ. երկուքն պահեալ. միոյն յիշատակարանէն քաղուածքն է. «…Գրեցաւ սուրբ Աստուածաշունչ տառս ի մայրաքաղաք Տիգրանակերտ, որ այժմ ասի Յամիթ, ի դուռն սուրբ Կիրակոս եկեղեցւոյն, ի Հայ թվա. Ռ. Ձ. Բ. ի թագաւորութեան Տաճկաց սուլթան Մուրատին. եւ ի հայրապետութեան սուրբ Էջմիածնայ Տէր Մովսէս սրբասնեալ, առաքինի, խարազնազգեստ ճգնաւոր կաթողիկոսին. ի յառաջնորդութեան մայրաքաղաքիս տէր Բարսեղ աստուածաբան վարդապետին. յաւուրս սորա հաստատեցաք դպրոց յարհեստ գրչութեան, պատճառ ինքն լինելով, ետուր գրել մագաղաթ Աստուածաշունչ մի յոսկենկար յանկուածով. եւ տարեալ յԵրուսաղէմ եդ յիշատակ ի դուռն սրբոյն Յակոբայ. եւ այն եղեւ նպաստ որ գրեալ եղեւ Դ. Աստուածաշունչ մինչեւ ցայժմ, որ մինն այս է, զոր ստացաւ յԱրղնու Ղուկաս եպիսկոպոսն յիշատակ հոգւոյ իւրոյ եւ ծնողացն։ Այլ եւ յայսմ ամի էր քաղաքիս Համթայ իշխան եւ տեղապահ՝ սիրելին թագաւորին՝ Մուրթուզայ փաշայն, սիրող Քրիստոնէից, որ յաւուրս սորա շինեցան եւ նորոգեցան եկեղեցիք Քրիստոնէից, եւ յայսմ ամի նորոգեցին զսուրբ Կիրակոսի եկեղեցին եւ մեծացուցին, եւ սրահ կամարակապ շինեցին գաւիթ եկեղեցւոյն, եւ պատճառ նորոգման խոճա Երեմիան, եւ երեսփոխան մղտեսի Գասպարն, որ մեզ դպրոցի խուց շինեաց. զվարձն եւ զփոխարէնն յԱստուծոյ ընկալցին։
       …Աղաչեմ զդասս ընթերցողաց սուրբ Աստուածաշնչիս որ լաւ խնամք տանիք, ի հրոյ եւ ի ջրոյ պահէք եւ ի տգէտ ընթերցողաց… մնասցէ սուրբ Աստուածաշունչս անջրելի յիշատակ տէր Ղուկաս արհի եւ պանծալի հայրապետին ի յաւրհնեալ վիճակն իւր յԱրղնի, ի դուռն Բարձրահայեաց սուրբ Աստուածածնի, զոր էր շինեալ եւ հիմնարկեալ Նաղաշ սրբասնեալ Մկրտիչ եպիսկոպոսին ի պարծանս Հայաստանեայց. եւ մի իշխեսցէ ոք հանել զսա ի դրանէ վանից սուրբ Աստուածածնիս, թէ ծախելով կամ գրաւելով՝ իւր ազգականաց կամ յաւտարաց, կամ յոյլ եւ ծոյլ Առաջնորդաց. ով ոք որ իցէ թէ կարդացող թէ աշխարհական նենգութեամբ պատճառանաւք ինչ հանէ զսուրբ Աստուածաշունչս ի դրանէ սուրբ Աստուածածնին, ի յԱստուածաշունչ տառս որչափ վատ եւ նզովք եւ անէծք կայ՝ ի վերայ նմին եղիցի. եւ որ սիրով եւ հաւատով ընթեռնու եւ լաւ խնամք տանէ, եւ ի գէճ տեղէ եւ ի հրոյ եւ ի ջրոյ պատրաստ պահէ, որչափ ի յԱստուածաշունչս շնորհք եւ աւրհնութիւն (կայ) եւ նախախնամութիւն ի վերայ նորին եղիցի… եւ ընդ նահապետաց, եւ մարգարէից եւ առաքելոց սրբոց մասին դասեսցի, ամէն»։
       147. Յայսմաւուրք. մեծ, մագաղաթ, որոյ յիշատակարանի պատմագրական մասէն օրինակեալ է. «…Արդ այսպիսի սխրամեծար անաւթոյս գտաւ ցանկացող այսր այս մահդասի Ամբակումս, որ եւ զպատճառն եւս համառաւտեցից ի լսելիս քաջարանց Քրիստոսասիրացդ. քանզի զաղէտ եւ չուառութիւն ազգիս մեր զկարճիլն արժան վարկայ, եւ զսոսկ լուրն անգամ անխայեալ՝ ի զրաւ բանիս արագեցից. եւ սոսկամ զի մի Քամաւրէն՝ զառականս, այսինքն է, զպարսաւ հարց յաճախեալ, ըստ Քանանու ընկալայց. բայց ոչ գոյ հնար զանց առնել, զի թէ զմերս (գերան) թագուցեալ՝ զշեղս աւտարաց զննեցից, նա եւս կարի յիմարութիւն է։ Այլ ի դէպ իսկ եկն բան Մարգարէին ի վերայ մեր. թէ Հատեալ եւ սպառեալ է ուրախութիւն յԻսրայէլէ, եւ բարձեալ ցնծութիւն Յակոբայ. զի զաւրացեալ է խարդախութիւն սկզբնաչարին, եւ տեղի տուեալ ճշմարտութեան բան։ Եւ պատճառ կականիս հառաչանացս այժմեան ժամանակիս մարմնասէր եւ փառամոլ Առաջնորդ անուանեալքն, որ ոչ խնայելով ի գառինս, այլ գուն գործեալ միշտ ի փողոտել արագեն։ Եւ եւս այսմ արքայանիստ մայրաքաղաքիս պատրիչ պատրիարգունք անուանեալքն, յաճախեալ ի չարիս, թողլով զփառս զառի միոյն Աստուծոյ, եւ … ուսան զգործս … կաշառաւք եւ տոկոսիւք խլել յիրերաց (զպաշտօն). եւ աւր ըստ աւրէ յաւելուլ զդիմոսական հարկն, այնչափ եղեւ որ եկեղեցիք սուրբ մայրաքաղաքիս յետին չուառութիւն հասեալ, ի տանց եւ յիշատակաց ի զարդուց եւ յայլ զգեստուց կողոպտեալ, եւ պարտք պատրիարքարանին մինչ ՁՌ. ղուրուշն հասեալ. այնչափ ատելի եւ գարշ գտան ի տեսիլ ռամկին, որ մինչ առ կայսրն բողոք կալեալ, եւ զմիտս թագաւորին հաճեցեալ՝ Խէթթի շէրիֆ ընկալան, թէ ամենեւին … անուն ոչ պատրիկ լիցի եւ ոչ ի քաղաքս անգամ մտցէ. եւ յաւելաւ վէր ի վերայ վիրի, եւ դառնութիւն ի վերայ դառնութեանց. զի աշխարհ ամենայն ի լիութեան եւ ի ճեմ Աստուծոյ բանին լրութեան (էր), եւ քաղաքս այս միայն որպէս ի հնումն Սամարիա՝ խալամի իշոյ եւ ծրտից աղաւնեաց կարաւտացաք … ոչ սով հացի կամ ծարաւ ջրոյ, այլ սով ոչ լսելոյ զբանն Աստուծոյ։ Ամենայն ազգաց ծաղր եւ կատակ գտաք մինչ ի գալուստ սուրբ Երուսաղէմայ հայրապետին, վարդապետին Աստուածատրոյ, որ է յաշակերտաց տեառն Պետրոսի Կառկառեցւոյ կաթողիկոսի Կիլիկիոյ. եւ էր այսր այս սուրբ եւ առաքինի, ընտիր եւ պահեցող, ամենեւին յար եւ նման սուրբ հայրապետին Գրիգորի փոխեցելոյն ի Քրիստոս. որ եւ բազմաց ընտրութեամբ եղեւ զկնի յաջորդ, եւ արժանահաւատ սուրբ աթոռոյ եւ փառաց նորին։ Եւ ի գալ վարդապետիս բացաւ դուռն քարոզութեան սուրբ Աւետարանին. եւ ըստ աւանդութեան նախնեաց, որ է Քրիստոսական սուրբ հրաման. երագեցին վարդապետք յարեւելից եւ յարեւմտից առ ի ոռոգել զերաշտացեալ եւ զպասքեալ զանդաստան մերս բանականութեան։
       Ի սոյն ժամու եղեւ գալուստ Եղիազար վարդապետին ի քաղաքս Ստամբուլ, եւ էր վարդապետս այս ի բնիկ գաւառէն Արաբիոյ՝ Հռովմկլայ. եւ ի մանկութենէ թողեալ զհայրենիս եւ զծնողս, եւ յարեալ ի ծառայութիւն վարդապետաց, եւ սիրող գտեալ բանի սուրբ գրոց ի յուսմանց, եւ վարժեալ առ ոտս Յոհաննէս վարդապետի Շնքշեցւոյ, որ եւ նա եւս էր յաշակերտաց տէր Պետրոսի Կաթողիկոսի Կառկառեցւոյ, եւ վարժապետ Աստուածատուր վարդապետին Երուսաղեմացւոյ։ Եւ վարդապետս այս Եղիազար ի թվին Ռ. եւ Ղ. երրորդի ընկալեալ զպատիւ վարդապետին ի վարժապետէն Յովաննիսէ եւ շրջեալ ի բազում քաղաքս եւ ի տեղիս, մինչ զի համբաւեցաւ լուր վարդապետիս ընդ ամենայն երկիր եւ մեծ անուն եւ փառք ստացեալ եղեւ. եւ ի Ռ. Ղ. Զ. թվին կոչեցեալ եղեւ յառաջնորդութիւն սուրբ ուխտին Արղնոյ բարձրահայեաց Ս. Աստուածածնին եւ առեալ զաստիճան եպիսկոպոսութեան, ի Ս. Էջմիածնայ կաթողիկոս Տէր Փիլիպպոսէ սքանչելագործոյ, եւ դարձեալ յաթոռն իւր արար բազում քաջութիւն ի շինութիւն պարագայցն եւ մենաստան ի սուրբ ուխտին, որ ի բազում ժամանակաց, եւ տեղւոյն սառնապատութեան սակի բոլոր եւ հասարակ շինութեան եւ նորոգման էր կարաւտացեալ. նաեւ ի ներքուստ եւ արտաքուստ՝ թէ կարգաւորաւք եւ թէ անդադար պաշտաւն եւ սաղմոսերգութեամբ, եւ թէ ընթերցմամբ, եւ թէ մատենից ճոխութեամբ մինչ կրկին Աստուածաշունչիւ եւ Ճ. եւ աւելի գրքիւ պերճացոյց զաթոռ իւր սրբութեամբ։ Նաեւ Ռ. եւ Ճ. թուականիս մեր ի գալ վարդապետին ի քաղաքս այս Ստամբուլ, յոյժ հռչակեալ գովեցաւ քաղցրաբան վարդապետութիւն եւ անձանձիր քարոզութիւն եւ գեղեցիկ ըստ Աստուծոյ քաղաքավարութիւն վարդապետիս. մինչ զի հարկեալ, յիշխանացեւ ի ռամկաց նաեւ յայլազգի երեւելեաց քաղաքիս բռնութենէ՝ տարի եւ կէս ի պատիւ Պատրիարքութեան հոգեւոր առաջնորդ եկաց ի քաղաքս, եւ զբազում պէսպէս եղծեալ եւ ապականեալ զկարգ եկեղեցւոյն վերստին պայծառացոյց. ընդ նմին եւ զպարտք Պատրիարքարանին. եւ այլ նորագիւտ չարիք որ ի վերայ ժողովրդեան եւ եկեղեցւոյն ի բաց բարձան յաւուրս առաջնորդութեան վարդապետիս, եւ համոզեալ զամենեսեան պահեաց խաղաղութեամբ ոչ կարաւտացեալ այլազգեաց հրամանի կամ իշխանութեան, այլ իւրովի կարողութեամբ եւ հանճարովն վարէր զամենայն, այսքան սիրեցեալ եղեւ ի բազմաց։ Եւ մեք Ս. Սարգիս եկեղեցւոյս Տէր Մարտիրոս եւ Տէր Ովանէս քահանայքս, որ միջնորդ եւ սպասաւոր եղաք սուրբ Յայսմաւուրք գրոցս, հարեալ էաք ի սէր վարդապետիս, եւ միշտ ընդ նմա շրջէաք զցայգ եւ զցերեկ անանջատ կալով յեկեղեցական եւ յայլ ծառայական գործս։
       Դարձցուք ի յոճ գրոյս։ Մինչ վարդապետս ի գործ քաղաքիս պարապեալ կայր, եկն գիր ի դրանէ Բարձրահայեաց Ս. Աստուածածնին, յորում գրեալ իսկ էր պատճէնս այս. «Ի լուսապաճոյճ եւ ի գերահռչակ Տալիթայէդ հովանասցի շնորհք, սէր, եւ հանապազեայ խնամ անխիզ միացելոյդ, իսկապէս խոստովանող եւ ջատագով ճշմարտութեան եւ կարկիչ ներհակաց, եւ առաքելաշնորհ եւ մեծանուն վերատեսուչ բոլոր Միջագետացս, յոլովագութ եւ բազմերախտ, հոգեպէս եւ մարմնաւորապէս այցելու տեառնդ մերոյ, Եղիազար, պետաց պետ։ Ընդ որոյ եւ լուր սակս նորահրաշ սքանչելեացս, որ ի խնամոցն Աստուծոյ գործեցաւ ի սուրբ քաւարանս, զոր ոչ քան զերեկն եւ զեռանդն, կամ հերուն պատմութեանցն լուաք, լոյսն զարմանազան, որ ոչ բաւեն բերանք մեր ճառել զիսկն, իբրեւ զվրան քաւղեալ էր զբոլոր պարսպաւն, նաեւ սփռեալ ընդ յատակս եւ փարէր զանձամբ անարժանիցն, եւ գլուխք մեր դիզացեալ էին լի լուսով. նաեւ ծորէր ի մէնջ իբրեւ ի ղամբարէ հատեալ. կարծելով զմեզ ի վառարանի ըստ մորենւոյն՝ եւ էաք անկէզ։ Եւ ոչ թէ շեշտ էանց տեսիլն, այլ յառաջին նուագին սովորութեան ժամուն (ժամերգութեան) որ ազդ եղեւ մեզ ի ձեռն լուսարարին, մինչեւ ի ծագել արփւոյն. զի կարգ արարաք մեզ մերթ ի տեսիլն եւ մերթ ի ժամ։ Պատկերն աւուրն երեքշաբթի. Ապրիլ Ժ. Ե. »։
       (Զայս հրաշս) ի լուր աւետաւորեաց (Եղիազար վարդապետն ի մայրաքաղաքիս). եւ հասարակ քաղաքացւոցս եղեւ ուրախութիւն ոչ սակաւ. եւ բազումք պէս պէս ուխտ եդին եւ սէր ընկալան յանձինս. ընդ բազմաց եւ այրս այս մահտասի Ամբակումս եռափափագ տենչմամբ եւ յուսով, ի հեռաստանէ իբր առընթեր երկիրեպագ զգետնի. եւ խոստացաւ ի հալալ վաստակոցն ստանալ զՍ. Յայսմաւուրքս եւ տալ ի դուռն Ս. Բարձրահայեաց Աստուածածնին. զոր ինքն Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս ի հաճոյս իւր ընկալցի. ընդ յիշատակս սրբոց եւ զյիշատակագիր մահտեսի Ամբակումիս ի գիրս կենաց գրեսցէ հանդերձ սխրալի հոգեւոր որդւովն իւրով եւ ժառանգիւ մահտեսի Երեմիա դպրիւս։ Քանզի մահտասի Ամբակումս բարեմիտ եւ հաւատարիմ այրս էր ի բնիկ յԱկնայ ձորակէն ի գեղջէն որում Նավրէր կոչիւր, ի մանկութենէ որբացեալ ի ծնողաց, որոց Տէր Քրիստոս ողորմեսցի, եւ յաղագս անճարակութեան եւ աղքատութեան եկեալ ի քաղաքս Ստամբաւլ, եւ բազում վշտաց եւ տառապանաց տարեալ, ի գործս հացեփեցութեան աւտարաց ծառայելով, մինչ յարբունս ի կարգ աշխարհիս ամուսնացեալ. եւ այլ իմիք ոչ կարաւտացաւ՝ բայց յանզաւակութենէ. զի հաւատամ որ Աստուած էր վերակացու տան սորա ըստ Աբրահամու, զի ձրի ընկալեալ եւ ձրի շնորհէր եկեղեցեաց, վանաւրէից, աղքատաց եւ կարաւտելոց, զոր եւ տէրն ամենայնի ընկալցի. եւ զհարազատ քեռն իւրոյ զդուստրն ետ ինձ Մարտիրոս Երէցիս հրամանաւն Աստուծոյ ի կնութիւն. եւ մեր անարժանութիւն քահանայութեան՝ ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ, ձեռամբ Գրիգորի սուրբ հայրապետին փոխեցելոյն առ Քրիստոս, մահտասի հայրս ինքն եղեւ (պատճառ). որոյ մասն շնորհաց հոգեպէս յինքն կրեսցէ, ամէն։ Նաեւ զանդրանիկ որդեակն իմ, մերս յաւժարութեամբ, զԵրեմիա դպիրս, շնորհեալ եմք ինքեան որդեկութեան. կելով կեցցեն եւ խաղաղութեամբ եւ աւրհնութեամբ ուրախասցին ի վերայ իրերաց։ Ամէն։
       Արդ գրեցաւ սուրբ եւ սրբոց ճեմարան Յայսմաւուրս ի մեծապանծ եւ ի բարձրափառ, ի ծովապատ եւ յարքայագահ քաղաքն Կոստանդնուպաւլիս, ի դուռն սրբոյն Սարգսի զաւրավարին եւ որդւոյ նորա Մարտիրոսին, ի թվին Ռ. Ճ. … ի սոյն ամի լրացելոյ. ձեռամբ սուտանուն եւ մեղսամած Յովաննէս գրչի, ի հայրապետութեան Տեառն Փիլիպպոսի արժանապէս բազմեցելոյն ի յաթոռ ամենայն Հայոց կաթողիկոսի, եւ ի թագաւորութեան տաճկաց Իսմայէլացւոց ի քաղաքիս Սուլթան Մէհմէտին…։ Ահա յայսպիսի դառն եւ դժնեայ եւ յոյժ անբարի ժամանակիս եղեւ աւարտ սուրբ գրոյս մեծաւ ջանիւ եւ բազում աշխատութեամբ, վասն որոյ կրկին թախանձանաւք եւ սեռն սիրով եւ հաւատով յերեսս անկեալ աղաչեմ զմանկունսդ Ս. Սիոնի զվայելողքսդ սմին. զի պահեսջիք զսա խնամով եւ բարւոք պատրաստութեամբ, թէ իմոմէ՝ եւ թէ գիջութենէ, եւ յայլ ինչ ներհակաց։
       Դարձեալ ի թվին Հայոց Ռ. Ճ. եւ Բ. այս Եղիազար վարդապետս ելեալ ի Կոստանդնուպաւլսէ եկն ի վիճակեալ աթոռն իւր, այսինքն յԱրղնու Բարձրահայեաց Ս. Աստուածածինն, թագաւորական հրամանաւ եւ նոմոսիւ, որ յաղագս այնմ իրի էր գնացեալ անդ. եւ սկսաւ նոր նորոգել զսուրբ մենաստանս, այս է զեկեղեցւոյն որմեր՝ ներքոյ եւ արտաքոյ սպիտակացուցեալ պայծառացոյց. եւ ի վերայ դրան սորին գաւիթ շինել ետ. որ յառաջն բնաւ իսկ ոչ գոյր. այլ եւ արտաքոյ շուրջ զեկեղեցեաւն սրահք պատշաճաւոր եւ զանազան խցեր. ի պէտս միաբանակեցաց եւ գալողաց եւ գնացողաց մեծաւ ծախիւք։ Եւ գիտելի է զի յաւրէ յորմէ հետէ շինեալ էր զսա Տէր Մկրտիչ արք եպիսկոպոս Նաղաշն կոչեցեալ. մինչեւ ցայժմ ի յահէ անաւրինաց քար ի քարի վերայ աստ ոչ ոք էր եդեալ. բայց սա յԱստուած ապաւինեալ, բարեխաւս ունելով զտիրածին կոյսն, անկասկած լեալ յահէ անաւրինացն արիաբար դիմեալ ի գործ հոգեւոր մշակութեանս եւ լիով կատարեաց ըստ փափաքանաց սրտի իւրոյ, զոր Տէր Աստուած պահեսցէ հաստատուն յուսով եւ երկար ամաւք. եւս զաւրացուսցէ եւ արիացուսցէ ընդդէմ ներհակաց եւ չարափառաց ի պայծառութիւն սուրբ եկեղեցւոյ եւ ի պարծանս հաւատացելոց, ամէն։
       Այլ եւ ես տրուպ Եղիազար մեղսամած գրիչս հրամանաւ սոյն Եղիազար վարդապետի ըստ կարեաց իմոց սակաւ ինչ զսուրբ գիրքս սրբագրեցի, որ ի տեղիս տեղիս գտանէին սղալմունք, որպէս սովորութիւն է գրչաց, զաւելին բարձաք եւ զպակասն լցուցաք ըստ աւրինակի իմաստուն գրչաց»։
       «Արդ՝ յայտ լիցի վերծանողացդ հարց եւ եղբարցդ մերոց, զի որպէս ի վեր անդր… ասացեալ է վասն տեառն Եղիազարու հոգեւոր դիտի, մեք եւս համառաւտաբար աւարտ արասցուք. քանզի ի թուականի մերում Ռ. երրորդի, Ճ. երրորդի գոլով նա տեսուչ սուրբ ուխտին Բարձրահայեաց Աստուածածնի. երեւելի այրն եւ շքեղազարդն ի մէջ համայն ազանց քրիստոնէից մանաւանդ հռչակեալն ի դրունս այլասեռից, գնացեալ էր ի յարքայանիստ քաղաքն Կ. Պաւլիս յաղագս վանուցն նորակերտութեան, զի հրաման առցէ յարքայէն եւ եկեալ նորոգեսցէ ըստ պատշաճին զեղծեալ եւ զխախտեալ տեղիսն, եւ աւժանդակութեամբն Աստուծոյ եւ միջնորդութեամբ սրբոյ երանուհւոյ կուսին հասանէ ըղձիցն. եւ աճապարելով անդուստ փութայ եւ կատարէ զշինուածն խցներով, ժամատընով, սրահովն եւ այլովք հանդերձ ի Ռ. Ճ. Բ. ամին. եւ դարձեալ չուէ անդր խոյս տալով ի տեղւոյս յահէ բռնաւորացն եկելոցն. եւ ազգի ազգի նոմոսս վերստին առեալ ի կայսերէ առաքէ այսր. որով ոչ սակաւ լինի դիւրութիւն։ Եւ ինքն կացեալ անդ քարոզէ նոցին յոլով աշխատութեամբ, եւ բազում արդիւնս գործէ, որպէս եւ գրեալ է. եւ մանաւանդ ի քաղաքէն յայնմանէ յոգնակի ընդունելութիւն եւ սէրն գրկէ, եւ յիշատակաց փոյթ տանի զարդարելով զսուրբ մենաստանս ազնիւ շուրջառովք. աւետարանաւք, եւ եպիսկոպոսական բոլոր զգեստիւք եւ այլ պատուական սպասիւք, եւ մէկ մագաղաթ Աստուածաշունչ ոսկենկար եւ յոգներանգ ծաղկաւք. բայց յառաջ քան զայս, ի Ռ. Ղ. Ը. թուականին յորժամ էր ի յԱմիթ, զՅովհաննէս վարդապետի Եդեսացւոյ զգրեանսն բովանդակ՝ որ ի վաղուց հետէ աւելի քան զԷ. ամ կայր պատանդ առ ոմն այլազգի յազդմանէ փորձութեան չարին, զոր ոչ երկարեմ, որպէս յայտ է գիտողաց. հաճեցուցեալ զմիտս այլազգւոյն տալով արծաթ ցորքան եւ կամէր պարտատեարն, եւ թափէ ի նմանէ զԱստուածային մատեանսն. եւ գրէ յիւր անուն զյիշատակարանս ինքեան եւ իւրոցն. եւ ամրափակեալ դնէ ի պահեստի, սակայն ի թուլամորթ գործակալաց ոմանց զբազումս գաղտագողի ի գրենեացն տարեալ են. որպէս յաւուրս մեր տեսաք. այնպիսի ագահողքն եւ գրոց աւազակքն տալոց են զհամարն։ Իսկ զՅայսմաւուրս զայս ի յորդորմանէ դիտապետիս եւ այլոց բարեմիտ քահանայից եւ հոգեսէր արանց՝ ընծայեալ լինի ի յումեմնէ հեզահոգի մահտեսի Ամբակումէ ի դուռն սուրբ քաւարանիս ընդ այլոց յիշատակաց, որոց ամենից հոգւոց տէր ողորմեսցի նուիրողացն եւ կամեցողացն։
       Բայց վերոյգրեալ վարդապետն (Եղիազար) մնայ անդ (Կ. Պօլիս) եւ հարկիւ լինի Պատրիարք մեծի քաղաքին. եւ ոչ յետ բազում ինչ անցելոց աւուրց ի թախանձմանէ ժողովրդեանն մտանէ ի սպասաւորութիւն սրբոյ աթոռոյն Երուսաղէմի. եւ բազում չարչարանս կրէ սակս Ս. Յակոբայ հռչակաւոր վանուց թէ ի Յունաց ազգէն եւ թէ յայլոց ազգաց … ի վերայ յարուցելոց բռնաւորաց. բանդս, տուգանս, հալածանս, ի բազում աւուրս, մինչեւ այց արար Աստուած եւ վերստին շնորհեցաւ յարքայէ սուրբ Յակոբայ աթոռն ազգիս Հայոց։ Բայց սա ի մէջ այսքանեաց ժխորմանց գոլով եւ խուռն փորձութեանց, առնու զաստիճան եւ զկարգ կաթողիկոսութեան ի Ռ. Ճ. Ժ. Ե. ամին. ի Բերիա քաղաքի, եւ այնուհետեւ աճէ ատելութիւն եւ աղմուկն ի մէջ երկուց աթոռոցն, այսինքն Երուսաղէմի եւ Էջմիածնի. եւ անթիւ գանձ սպառի մինչեւ ցվախճան տեառն Յակոբայ սրբազան կաթողիկոսի, եւ ապա բերեալ նստուցանեն զԵղիազար հոգեւոր տէրն ի սուրբ Էջմիածին՝ կաթողիկոս ամենայն Հայոց, ընտրութեամբ եւ հաւանութեամբ արեւելեան վաճառականաց եւ համաւրէն եպիսկոպոսաց, վարդապետաց եւ բազմահոյլ վանականաց. եւ ապա խաղաղանայ խազմն եւ դադարի կռիւն. եւ կացեալ Թ. ամ յաթոռ սուրբ Լուսաւորչին՝ փոխի յաստեացս առ Տէր. բայց ոչ սակաւ արդիւնս փայլեցուցեալ՝ նորոգելով զխախտեալ եւ զխանգարեալ եկեղեցիս. եւ ի յԵրեւան քաղաքի նորակերտեալ ի Ձորագեղ մենարան ամենապայծառ յանուն սուրբ … եւ այլ բազում գործս ցուցեալ, զորս ոչ երկարեմ, այսքան շա՛տ լիցի»։
       Դարձեալ ի Ռ. Ճ. ԽԱ. թուականին յաջորդէ սուրբ զաթոռն տէր Նահապետ Եդեսացին աշակերտ նորին, եւ սա եւս յոլով շինութիւնս արար. քանզի կանգնեաց ի հիմանէ զՇողակաթ եկեղեցին, որ ի վաղուց ժամանակաց կործանեալ էր եւ տապալեալ, եւ այլ բազում շինուածս յաւել. իսկ ի յազդմանէ ամենաչարին յարեան ոմանք յեկեղեցականաց սատան նմին եւ ոչ կամեցան զիշխել եւ զտիրել նորին, այլ գրեցին ի շահանիստ քաղաքն Ասպահան բազում աւելորդաբանութեան բարուրս եւ բաղբաղայս յաւդելով. իբրու մարմնասէր գոլ եւ արծաթասէր, եւ յոլով անճահ զրոյցս. ոչ թէ միանգամ եւ երկիցս եւ երիցս. այլ բազմիցս եղեւ երթեւեկութիւն թղթոց. մինչ ցերիս ամս ոչ դադարեցան ի խռովութենէ. եւ հասեալ ի Ռ. Ճ. ԽԵ. թուին առնու ռաղամ ի Պարսից թագաւորէն Ստեփաննոս Ջուղայեցի վարդապետն սակս կաթողիկոսութեան. եւ եւս հրաման, զի եկեալ հալածեսցեն եւ վտարեսցեն զՆահապետ հոգեւոր տէրն ի Տաթեւու Անապատն, զոր եւ արարին իսկ։ Բայց նա ապաւինելով յԱստուած՝ փախստական լինի եւ անկանի ի քաղաքն Դաւրէժ, եւ անտի հնարէ մահսար եւ արզա ձեռամբ մեծամեծաց, եւ առաքեն առ արքայ եւ ծանուցանեն զիրն ստուգութեամբ։ Յայնժամ քաղցրանայ սիրտ արքայի եւ վերստին շնորհէ զկաթողիկոսութիւն Նահապետին հոգեւոր տէրին, (ասելով թէ) Թէպէտ Ստեփաննոս վարդապետն հաւանութեամբ վարդապետացն որք յԷջմիածին՝ ձեռնադրեալ եւ աւծեալ էր կաթողիկոս Նահապետ խալիֆայն, բայց Ստեփաննոս որ զիս խաբեաց եւ յայս չարիս յորդորեաց, մերժեսցի յաթոռոյն հանդերձ համախոհ բարեկամաւք իւրովք, եւ պատուէր արարեալ Երեւանայ խանին զի առցէ տուգանս արքայականս (ի Ստեփաննոսէն) Ռ. թուման որ է Ի. Ռ. ղուրուշ, եւ ըստ արժանեացն դատեսցեն կրկին դատաստանաւ թագաւորականաւ եւ եկեղեցականաւ։
       Ահա մինչեւ ցայս վայր զկայ առցէ (բանս). Աստուած զվերջն ի բարին կատարեսցէ։ Ի յայսմ դառն եւ անբարի ժամանակիս, որ է թուական Հայոց Ռ. Ճ. ԽԶ. յորում նեղիմք. եւ ոչ իշխեմ զմի բանի ապացոյցս տալ. զի մի յաճախեսցին խաւսքն եւ լիցի տաղտկութիւն լսելեաց, եւս եւ … զկեղեքումն եւ զսոյն ամի սովն, որ եղեւ մէկ չարեկ ցորեն Ղ. ղուրուշ, եւ մարդիկ երկրիս կարի անճարակ եւ դառն աղքատ։ Ի սոյն ամի տառապանաց եւ անհանգստութեան միջի լինելով նուաստ եւ տրուպս Սահակ անուամբ եւ եթ սպասաւոր եւ աւելածու վերոյգրեալ սուրբ ուխտիս, ետու զՅայսմաւուրաց գիրքս վերստին կազմել, եւ գրեցի զսակաւիկ իրս կարճ ի կարճոյ…։ Աղաչեմ յիշել յաղաւթս ձեր սուրբ զվերոյգրեալ սրբազան հայրապետն զտէր Եղիազարն, որ ունի բազում աշխատութիւնս ի վերայ վանուցս. նաեւ զվարժապետն իմ զԱրղնցի Յոհան վարդապետն աստուածաբան, որ յետ հոգեւոր տիրին ի Ռ. Ճ. Դ. թվականէն մինչեւ ցՌ. Ճ. ԼԳ. տեսուչ եւ հոգաբարձող կոչեցաւ մեզ ցվախճանն, եւ յոլով նեղութիւնս կրեաց ի սուտակասպասաց արանց, եւ ունի աշխատանս ի մենաստանս. նաեւ յիշատակք՝ զգեստ ազնիւ, ոսկետուփ աւետարանք, խաչք, սուրբ նշան եւ վարդապետական գրեանք, զորս յայլում տեղւոջ գրեցից…։
       Դարձեալ որպէս գրեցաք զկիրս Ստեփաննոս կաթողիկոսին որ ի Ռ. Ճ. ԽԶ. թուին ի փետրուարին եդին ի բանտի հրամանաւ Շահին. եւ մնացեալ անդ ի մէջ դառն նեղութեանց մինչեւ ի մուտս Ռ. Ճ. ԽԷ. ամին, յունուար Դ. վախճանի ի նոյնում բանդի, եւ եթող զնա անթաղ Երեւանայ Խանն, մինչեւ ըստ հաճոյից իւրոց արար Նահապետ հոգեւոր տէրն (կաշառեալ), եւ ապա տայ հրաման յունուար Է. տանել թաղել, զի մինչեւ ցայն աւր անթաղ կայր, եւ տարեալ ամփոփեցին ի վանքն հռչակաւոր, Վիրապ կոչեցեալ։ Կատարածն Աստուծոյ է գիտելի»։