Թորոս աղբար

ՍԻՐԱՀԱՅԵԱՑ Ս. ԱՍՏՈՒԱԾԱԾԻՆ ՎԱՆՔ ՉՆՔՈՒՇԱՅ
       1. Գանձարան. «Գրեալ ի վանս Ս. Գրիգորի Մելիտինոյ Հայոց. ի թվ. Հայ. Պ. Ձ. Է. … յիշեցէք զիս զԴաւիթ աբեղայս, եւ զհայրն իմ զԻսահակ քահանայն … զԿոստանդին աւագերէցն եւ զաստուածատուր զաւակսն իւր զԹորոս քահանայն եւ զՍտեփաննոս հայրապետն, որ այժմ խնամատար եւ վերակացու են սուրբ ուխտիս …»։
       2. Տաթեւացւոյ Գրիգորի քարոզից՝ երկրորդ գիրք. անյիշատակ եւ անթուական։
       3. Խրատք եւ բանք օգտակարք. սկիզբէն եւ վերջէն թուղթ թափած։
       4. Աւետարան. գրեալ «ձեռամբ Կասբար գրչի, ի լաւ եւ յընտիր աւրինակէ, ի գիւղաքաղաքն Շէնքուշ, ընդ հով. Ս. Կարապետին եւ Ս. Աստուածածնին … յիշատակ Միհրէ տիկնոջ…»։
       5. Տետրակ. քարոզք. թերատ։
       6. Իբր տեսութիւն Աստուածաշնչի՝ քարոզի ոճով. սկիզբն եւ վերջն թերի։
       7. Մաշտոց մկրտութեան. անյիշատակ եւ անթուական։
       8. Քարոզք. թերատ։
       9. Շարակնոց. փոքր. ընտիր. մագաղաթ։ Սկիզբն այլ գրով գրեալ. «Յիշատակ է Շարակնոցս Լիմ Անապատին, ի դուռն Ս. Գէորգայ զաւրավարին, յիշատակ Ամասիացի Սարգսի որդի Ովանէսին. թվին Հայոց Ռ. Ճ. Հ. Թ. ին…»։
       10. Սաղմոս. հին։
       11. Բացատրութիւն աղաւթից եւ խնդրոց եկեղեցւոյ՝ եւ պատարագի. ի Ներսիսէ Լամբրոնացւոյ։ Եւ՝ Դաւանութիւն Հայաստանեայց եկեղեցւոյ՝ Ներսիսի Շնորհալւոյ։ Եւ՝ Մեկնութիւն ժամագրքի՝ Խոսրովու Անձեւացւոյ։
       12. Ժամագիրք ատենի. ընտիր։ Անյիշատակ եւ անթուական։
       13. Խորհդատետր. Գրեալ «յԵրուսաղէմ. ի Ս. Յարութեան վերնատունն. թվ. Ռ. Ճ. Ի. Զ. ի վայելումն Ամասիացի … Սահակ Պարուն-Տէրին. ձեռամբ Թումայ լերկ եւ լրիկ … աբեղայի, յիշեցէք Վարդ … Նարբէկի … Մանանայ … Լուսխաթուն … Շիրին … Հերիքէ…»։
       14. Աւետարան. «Յիշատակ ի գիւղն Վերին Ադիշ. ի դուռն Ս. Մարուֆին … յիշեցէք զՍողովմէ բարի կինն … եւ զայժմու վայելողն … զառաջնորդն մեր զՏէր Մարկոս վարդապետն եւ զարհի եպիսկոպոսն զՏէր Յովաննէս …»։
       15. Գանձարան. անթուական եւ անյիշատակ։
       16. Ժամագիրք. փոքր. ծոցի։
       17. Բիւզանդ Փոստոս պատմագիր . փոքր դիրքով, մաքուր գրով։ Թերի։
       18. Գանձարան. խազերով. մեծադիր։ Անյիշատակ եւ անթուական։
       19. Գիրք սահմանաց. եւ Բառարան. գրեալ «թվ. Հայոց Ռ. Խ. Գ. … յիշեցէք զուսուցիչ զՏէր Պետրոս վարդապետն. որ ի վերջին դառն ժամանակիս իբր զնոր արուսեակ առաւաւտի երեւեալ փայլմամբ յազգիս Հայոց, որ զաւուր ասացեալ դասն աւրինակէաք ամէն աշակերտ իւրեան, զի աւրինակն մէկ էր, եւ աշակերտացն կարդալու չէր ժամաներ. զոր մեք Զ. աշակերտք. եւ այլ աւելի, աւրինակէաք զսա ի վանքն Կարկառոյ ի դառն ժամանակիս. որ մէկ մարդոյն Զ. ֆլորի խարաճ առնէին…»։
       20. Յայսմաւուրք. Որոյ վերջն գրուած էր. «Յիշատակ հակառակութեան վասն լուսոյն Զատկին, որ եղեւ ի թվ. Հայոց Թ. Ճ. եւ Ձ. Թ. որք ընդդիմացան Հայոց ազգիս՝ ազգն Հոռոմոց եւ Վրաց, Ղփտաց եւ Հապաշից, եւ փոխեցին Զատիկս իւրեանց կաշառաւք … եւ զսուրբ Պասեքն թիւրեցին, դնելով ի տաւնս Ողոգոմեան Ծաղկազարդին։ Ոմանք ի Հայոց ասեն այս վզացեալ Փլափիոս չՊատրիարքին թէ՝ զմեր եպիսկոպոսք այլ մուծէք ընդ ձեզ որ իմանամք զճշմարտութիւն բանին, մինչ զի Շ. ոսկի այլ խոստացան. եւ ոչ թողին։ Իսկ նոքա զաստուածային ցանկն պատառեցին։ ԸզՇ. ոսկին Ռ. արարին, եւ նոքա ոչ հաւանեցան։ Դեռ աւրն չէր հասեալ ի յետին, մտաւ երկրորդ Մարկիանոսն եւ պիղծ ժողովն ի սուրբ պարտէզին, տարաւ ընդ իւր չախմախ եւ քիպրիթ պահեալ ի ղութին, մին պահ եւ ըստ երկուս անցին, մեծաձայն բարբառով աղաղակեցին թէ՝ Լոյսն ելաւ Հոռոմայ ազգին։ Բայց չէր ճշմարիտ բանք նոցին. այլ ի նոյն ժամուն Եէնիչարիք եւ այլազգիք որ ի դուռն էին, զամէն զլոյսն նոցա խաւար անուանեցին. եւ զնոսա հայհոյեցին եւ անարգեցին։ Եւ յորժամ մերձեցաւ տաւնն սուրբ Պասեքին, ի յերեկոյին շաբաթին, եկաւ առ մեզ Նղաշ Էմինն, Ղատին եւ Եազիչին, եւ շատ Եէնիչարիք ի հետ նոցին. ամէնքս միահամուռ մտաք առաջի լուսաբուխ սուրբ գերեզմանին, աղաղակելով, աղաչելով, տարածմամբ ձեռին առաջի Փրկչին, ի յերկու կան գալ (թափօր) բոլոր սուրբ գերեզմանին, անտես չ’ի արար զտառապեալ ազգ Լուսաւորչին. լոյսն թռաւ ի կանթեղին։ Ձայնեաց Էմինն եւ Եազիչին մեր եպիսկոպոսին, թէ եկ եւ բեր զլոյսն յայտնին, որ ծագեցաւ Հայոց ազգին. Քրիստոսի արեամբ գնեալ ժողովին։ Եւ մեք տեսաք զմեր մխիթարելին. եւ միմեանց զսուրբ աւետիսն մատուցանէին, ի մէջ պարտէզին։ Նոյն ինքն Քրիստոս փրկէ եւ ազատէ, եւ իւր անճառ լուսոյն արժան առնէ»։
       Ի յիշատակարանէ նոյն Յայսմաւուրքին … «Գրեցաւ գիրքս ձեռամբ … Եղիայի … աբեղայի, ի քաղաքս Ջերմուկ, ի յաստուածապահ գիւղն ի Հապլռման, ի դուռն Ս. Սարգսի զաւրավարին եւ որդւոյ նորա Մարտիրոսին, եւ Ս. Նիկողայոսի հայրապետին. ի թվ. Հայոց Ջ. Ձ. Թ. յամիրայութեան Շահ Ալի բէկին. եւ ի կաթողիկոսութեան Տէր Գրիգորի եղեւ աւարտումն սուրբ գրոյս եւ աստուածային բուրաստանիս…»։
       Ի կողն նոյն Յայսմաւուրքին գրեալ. «Ես Շէնքոչացի մեղապարտ եւ անարժան Յովանէս էրէցս եկի ի Հապրման վասն Ս. Աստուածածնայ շարակնուն համար, Սեւերէկցիք հարսնառում են էկած. գեղացիքն ամէն խաղալ են գնացած. Գ. աւր կեցայ, մէկ մի չէկաւ մաւտս, փետր. Ե. աւրն շաբաթ։ Սահակայ հայրապետի տասնին. Ռ. Ճ. Ծ. Է. թուին»։
       «Ի թուակ. Հայոց Ռ. Ճ. Ի. Թ. Յուլիս ամսոյ Ը. դարձեալ վերստին նորոգեցաւ սուրբ Յայսմաւուրքս, որ ըստ աւուրց աւուրց ունի յինքեան բովանդակ զպատմութիւն սրբոց վկայից, որք մարմնով եւ արեամբ զինեցան ընդդէմ մահու։ Կազմեալ ձեռամբ Մինաս վարդապետի, արդեամբ եւ տրովք Հապռմանցի Գասպարի ծերունւոյ քրիստոնէի, յիշատակ իւր, եւ…։ Դարձեալ յիշեցէք ի Քրիստոս զՄարկոս վարդապետն իմ, որ ի թվ. Ռ. Ճ. Ի. Ը. հոկ. ամսոյն վախճանեցաւ …։ Այլ եւ՝ Աստուած ողորմի ասացէք առաջին ստացողի սուրբ գրոյս Խաւճայ Խալիֆային, որ ի հալալ ընչից իւրոց ստացեալ զսուրբ գիրքս եւ եդեալ էր յիշատակ ի գիւղն Հապռման…»։ Ես Աւիաւսցի Եղիազար … սուտ անուն աբեղայ եկի Հապռման վասն Ս. Աստուածածնայ պտղոյն համար. Ե. աւր կեցայ, երեսս չի հայեցան, մարդ չեկաւ ի մաւտս. Ռ. Ճ. Ծ. Է»։
       Ի կողն նոյն Յայսմաւուրքի գրեալ անվարժ գրչով. «Զաւրութիւն գրոյս յայտ առնէ ընթերցասէր հարցդ եւ եղբարցդ մերոց հաւատացելոցդ ի Քրիստոս, վասն Ս. Աստուածածնի վանիցս, որ է հանդէպ գիւղաքաղաքին Շէնքշայ, էկող եւ գնացող առաջնորդաց եւ աստուածաբան վարդապետաց. թէպէտ քաջ սերմանողքն հոգեւոր ննջեցին, բայց սերմանիքն առ մեզ են, եւ պարտիմք միշտ յիշատակ նոցին անջնջելի պահել, զորս եւ խնդրեմք ի Փրկչէն մերմէ Յիսուսէ Քրիստոսէ, ընդ սրբոց Առաքելոցն դասեսցէ։ Ամէն։
       Արդ ի թվ. ամի տեառն 1561. եւ ի Հայոց թվին Ռ. Ժ. …։ Յայսմ դառն եւ դժուար ժամանակի, որ էր թվական Ռ. Ժ. ին. նախ եւ յառաջ Պաւղոս վարդապետ այր հոգեշնորհ, որ էր յերկրէն Հասառանայ, որ է նահանգէն Ջերմուկայ, եւ այժմ ասի Հասառանայ գալայ, ուր էր վանք երկրին մեր, զոր քակեալ աւերէին ազգն քրդաց. եւ այս լուսահոգի Պաւղոս վարդապետն փախստեայ դիմելով ի մատուռս այս, որ է յանուն Ս. Աստուածածնի, զոր ի վաղուց ժամանակաց կառուցեալ էր նախնեաց սրբոց. եկեալ աստ երջանիկ վարդապետն Պաւղոս ուխտ եւ աթոռ կարգեալ եւ հաստատեալ ի նոյն ժամանակի, ոչ գոյ եղեալ պարիսպ եւ շինութիւն, բայց միայն խուց եւ տնտեստուն, այնպէս կառավարելով մինչ ի թվ. Ռ. Խ. Բ. ին. լինի զրաւ կենաց նորին։ Եւ յետ նորին յաջորդէ զաթոռն Մարտիրոս վարդապետն Շէնքուշցի, որ է այր փիլիսոփայ եւ քաջ քարտուղար. որոյ գոն ծրեալ մատանց նորին յոլով գրեանք ի սուրբ վանքս եւ յեկեղեցին որ ի Շէնքուշ. որոյ յիշատակն աւրհնութեամբ եղիցի … Եւ ի մտանելն Ձ. Ա. թուին լինի վախճան Մարտիրոս վարդապետին, եւ նստի յաթոռն Յովանէս վարդապետն Շէնքուշցի Ռ. Ձ. Ա. ամին. որ է ձեռնասուն աշակերտ Մարտիրոս վարդապետին. եւ խաֆայ ուսումնակից Եղիազար կաթողիկոսին Ս. Էջմիածնի, որ եւ աւգնականութեամբ Աստուծոյ. եւ ձեռնտուութեամբ սրբազան կաթողիկոսին եւ յառաջնորդութեան Յովաննէս վարդապետին շինի նորինորոյ պարիսպ սրբոյ վանքիս, զոր Տէր Աստուած ընդ սրբոց վարդապետացն դասեսցէ։ «Թվ. Ռ. Ղ. Բ. ամին, եղեւ ննջումն Յովաննէս վարդապետին, եւ յաւելաւ առ հարսն իւր թողեալ յիշատակ մեզ զբարի վարս իւր յայսմ աշխարհի։ Եւ յետ նորին ի նոյն թվին Ռ. Ղ. Բ. ամին յաջորդէ զաթոռն նորին աշակերտ Մարկոս վարդապետ Հացուտցի, որ ունի բազում յիշատակ ի սուրբ վանքս եւ ի Շէնքուշ. եւ Գանձտետր մի գրեալ ձեռամբ իւրով. Տէր Աստուած իւր հոգին լուսաւորեսցէ. ամէն։
       Ի թվ. Ռ. Ճ. Ի. Ը. եղեւ զրաւ կենաց Մարկոս վարդապետին. եւ ի սոյն թվին յաջորդեաց զԱթոռն ձեռնասուն աշակերտն իւր Մինաս վարդապետն Յամթեցի, զոր ի տղայութեան բերեալ եւ որդեգիր էր տուեալ ումեմն Շէնքուշցի Խաչատուրի, որ եւ նա ըստ համեստ բնութեան իւրոյ սնուցեալ եւ վարժեալ առընթեր ուսուցչին իւրոյ Մարկոս քաջ եպիսկոպոսին, որ յետոյ ժառանգեալ զաթոռն հաւր իւրոյ, եւ յետոյ գնացեալ ի Ս. Էջմիածինն. ԻԴ. ամ նուիրակութեան շրջագայեալ. եւ յետոյ ժառանգեալ զաթոռն Կոստանդինու եւ Ս. Երուսաղէմի պատրիարքութեան. ի յայնմ ժամանակի տարեալ ի Ս. Սաղիմ զեղբաւրորդին իւր Յովանէսն Շէնքուշցի, եւ տայ նմա գաւազան ծայրագոյն վարդապետութեան, եւ առաքէ փոխան իւր ի վանքն Շէնքշու. Յովանէս վարդապետն եկեալ կառավարէ զաթոռն, եւ ինքն վախճանի ի Ս. Երուսաղէմ. եւ թաղի ի Ս. Փրկիչ, ի կարգս պատրիարքաց, որ ունի բազում ջան եւ երախտիք ի վերայ սուրբ վանքիս. եւ յիշատակ՝ զգեստս եւ գրեանս եւ պղնձեղէնս, զոր Տէր Աստուած ընդ սրբոց Առաքելոցն դասեսցէ, ամէն։
       Յովաննէս վարդապետն, որ ունի յիշատակ՝ թագ եւ զգեստ եպիսկոպոսութեան, զոր ինքն վայելեալ է եւ թողեալ մեզ, եւ բազում արդիւնս սուրբ վանքիս. եւ փայլեալ ուղղափառութեամբ եւ հանգեալ ի Քրիստոս. Ռ. Ճ. Հ. Բ. ամին. զոր խնդրեմք յԱստուծոյ ընդ սրբոց հայրապետացն դասեսցէ, եւ իւր յիշատակ անջնջելի պահեսցէ, ամէն։
       Եւ յետ նորին Եղիազար վարդապետն Աւիսաւցի (Աւեսորցի) Բ. ամս նստի եւ ոչ կարէ կառավարել զաթոռն։ Ռ. Ճ. Հ. Դ. նստուցանեն Կիւրինցի Ստեփաննոս վարդապետն մինչ ԺԲ. ամ. եւ նա փախստական լինի ի վանիցս, ոչինչ օգուտ արարեալ սուրբ վանքին»։
       Եւ յետ նորին. Ռ. Ճ. Ձ. Զ. ամին Շէնքուշցի Նիկողայոս վարդապետն Բաղդադաւղլոնց տանէն՝ յաջորդէ զաթոռն Ս. Աստուածածնի մինչ ԺԸ. ամ այր ճգնազգեաց, սնեալ յանապատի, որ ունի յիշատակ սուրբ վանքիս մեծ աւտան առաջնորդարանն եւ դուռքն երկաթի, որ վախճանի Ռ. Մ. Ե. ամին, զոր խնդրեմք ի Քրիստոսէ ընդ սրբոց ճգնաւորացն դասեսցէ»։
       «Եւ յետ նորին, նոյն թվին նստի յաթոռն՝ նորին աշակերտ Գասպար վարդապետն Շէնքուշցի, որպէս ջահ փայլեալ վարուք, որ ունի բազում երախտիք սրբոյ տանս, որ եբեր զաղբիւրն դէմ վանքին եւ շինեաց ջրաղացն քիրաճով. եւ նորոգեաց յարեւելից կուսէ զպարիսպն վանքին. եւ բազում տուգանս տուեալ բռնաւորաց, այգիս եւ արտորայս բազումս արար, յորոյ ժամանակս յոյժ առաւելեալ եղեն արդիւնք սուրբ վանքիս. եւ վախճանեալ Ռ. Մ. Լ. Է. ամին. եւ Պետրոս վարդապետն գործակից նմին վախճանի ի նոյն ամին. որոց վասն՝ երեսանկեալ աղաչեմ զընթերցողսդ, միով Հոգոցիւ եւ Հայր-մերիւ մաղթել մեղաց թողութիւն համայն վարդապետացն, մանաւանդ Գասպար արք եպիսկոպոսին, որ է հոգեւոր ծնող մեր»։
       «Եւ յետ նորին յաջորդէ զԱթոռն Շէնքուշցի Յոհաննէս վարդապետն, զոր յետ վախճանի Գասպար վարդապետին, ի նոյն աւուր առեալ իշխանացն Շէնքուշայ եւ Ադիշոյ՝ առեալ տանին յԱթոռն Բարձրահայեաց (Ս. Աստուածածնի վանք Արղնոյ), եւ անդ կալնու գաւազան ծայրագոյն վարդապետական ի Կարապետ վարդապետէն, որ կայ եւ վայելէ յայժմուս. զոր տէր Յիսուս մշակ առանց ամաւթոյ արասցէ, եւ յետ աստեացս ելանելոյ՝ իւր երկնից արքայութեանն արժանացուսցէ. ամէն»։
       Ի սոյն թվ. Ճ. Մ. Լ. Է. նորոգեաց բազում աւտայիւք զսուրբ վանքն ուխտաւորաց։
       Անպիտան եւ մեղսաներկ պաշտաւնեայ ծառայ տեառն. բիւր քանքարաց պարտապան Տէր Մովսէս գրեցի մատեանս վարդապետաց ի հին աւրինակաց տեսեալ ծրեցի ըստ կարեացս։ Ձեռքս փտի եւ հող դառնայ. գիրս ձեզ յիշատակ մնայ։ Խնդրեմ միով հայր մերիւ յիշել»։
       Այլուր գրեալ. «…Յետնեալ Տէր Մովսէսս գրեցի, թվ. Ռ. Մ. Լ. Թ. ամին. յառաջնորդութեան Յովաննէս վարդապետին բերաւ աղբիւրն ի մէջ վանքին եւ եղեւ շինումն աւտային. եւ էառ ջրաղացն յիշատակ սուրբ վանքին. անջնջելի յիշատակն աւրհնութեամբ եղիցի։ Թվ. Ռ. Մ. Խ. ամին. գնացաք ի Ս. Էջմիածին ի հայրապետութեան տեառն Ղուկասու, որ յոյժ մխիթարեալ. պատուով ընկալեալ եւ աւրհնեաց եպիսկոպոս. ուղեւորեալ ի ճանապարհ տասն եւ մէկ աւրն հասաք ի Շէնքուշ յաջողութեամբ Աստուծոյ։ Ի սորա ժամանակին յոյժ պայծառացաւ սուրբ վանքս շինութեամբ եւ զարդիւք սուրբ եկեղեցւոյ. եւ էառ վերոյգրեալ ջաղցին երկրորդ բաժինն որ եղեւ բովանդակ ընդ պաղչայիւն՝ որ է հետ ջաղցին, չորս հարիւր ղրշ. յիշատակ Ս. Աստուածածնին։ Եթէ ոք ծախէ կամ խորէ, ընդ խաչահանսն եղիցի, բազում աշխատանաւք առաք. զիրայ յոյժ պիտանի է միւս ջաղցին՝ վասն ջրին. որ եւ տեսողաց յայտ է։ Ի թվ. Ռ. Մ. Խ. Ա. ամին եղեւ վախճան Յովհաննէս վարդապետին, Սեպ. Ը. ին եւ թաղեցաւ ի Շէնքուշ, ընդ հովանեաւ Ս. Կարապետ եկեղեցւոյ…։ Ի սոյն թվին Ռ. Մ. Խ. Ա. ին յաջորդեց զտեղի նորա Տէր Կարապետ ճգկնազգեաց վարդապետն, որ է սնեալ զաւասուրբ վանիցս. որ կայ ու վարէ զիշխանութիւնն. զոր … տէր մշակ առանց ամաւթոյ արասցէ. ամէն»։
       «Թվին Ռ. Մ. Ձ. Է. ամին. ես տիրացու Մարտիրոսս կեցայ Ս. Աստուածածնի վանքս երկու տարի, Պաղտասար վարդապետին փոքրաւոր … ասացէք Աստուած ողորմի հոգւոյն. ամէն»։
       21. Թուղթք Պօղոսի։ Թուղթք կաթողիկեայց։ Գործք առաքելոց։ Ի յիշատակարանէն. «…Եղբայրս մեր Ներսէս սարկաւագ … ստացաւ զսա զաւակ ’ի Սիոն … յիշատակ իւր եւ ծնողացն … առ ի բարեխաւս լինել յաւուր որոտընդոստ գալստեան Փրկչին … յիշեցէք զՍարգիս ապիկար գրիչս … ի թվին. Չ. Ձ. Է. »։
       22. Մաշտոց մկրտութեան եւ ձեռնադրութեան. «Ի վայելումն Շընքշոյ տեառն Յոհաննիսի մեծի վարդապետին. ձեռամբ Մարտիրոսի, բանի սպասաւորի. ի թվին Ռ. Ճ. Կ. Գ. …»։
       23. Տօնացոյց. … «Յիշատակ ի դուռն Ս. Աստուածածնի վանից, յերկրին Շնքոշայ. գրեալ ձեռամբ Թոմասու սարկաւագի. ի թվին Հայոց Ռ. Ճ. Ժ. Դ. ամին։ Աստուած ողորմի Տէր Կարապետին…»։
       24. Գիրք սահմանաց, եւ Ներածութիւնք Պորփիւրի…։
       25. Հաւաքածոյք Մեկնութեանց Յոբայ. Սաղմոսի, Նարեկացւոյ, եւն։ Թերի է։
       26. Շարական. փոքր։ մաշեալ։ Ի յիշատակարանէն … «Աւարտեցի դառն եւ ի նեղ ժամանակիս, որ տիրեալ էր աշխարհիս Հայոց՝ ազգն Թուրքման. որ եւ զամենայն աշխարհս ի սուր, ի սով, եւ ի գերի մաշեաց. որ ոչ ուստեք ունէաք մխիթարութիւն…։ Գրեցաւ գիրքս ի գաւառիս Եգեաց. ի վանքս Ցաւղացքար. ընդ հովանեաւ կենսաբեր Ս. Նշանիս. ի լաւ եւ յընտիր աւրինակէ Խլկցի. ձեռամբ Մատթէոս քահանայի, յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոց … ի թվին Հայոց Պ. Ձ. Զ. …»։ Զվերջին ստացող Կարապետ, հայրն Սեւիկ. մայրն Նիկար. եղբայրն Խըտըրշ … յիշեցէք…»։
       27. Աւետարան. մաշեալ. գրեալ «ի թվին մեր Ջ. Ժ. Գ. ի հայրապետութեան Տէր Կարապետին, եւ ի թագաւորութեան … պարոն Չաքամ պակին։ Գրեցաւ Ս. Աւետարանս ի մայրաքաղաքս հռչակաւոր ի Հռովմկլայս, ի գիւղս Խալիֆի յորջորջեալ. ընդ հով. Ս. Գէորգեայ եւ Ս. Թէոդորոսի զինաւորաց … ձեռամբ Անանիա կրաւնաւորի…»։
       28. Աւետարան. ընտիր. մագաղաթ։ Գրեալ ի Կ. Պօլիս «ձեռամբ Քրիստոստուրի ի թվին Հայոց Ռ. Ղ. Ը. յիշեցէք զփոքր Ադիշեցի Կարապետն, որ ի գաւառէն Ամթայ. ի գեղջէն պզտի Ադիշ … զՄ. Միրիջանն եւ զԱլամն … յիշատակ ի մեծ Ատիշ գեղջն. ի դրունս Ս. Մաւրոֆին, Ս. Կարապետին. եւ Ս. Սարգսի խորանացն…։
       29. Գրիգոր Տաթեւացի. Մեկնութիւն հաւաքական՝ Մատթէոսի Աւետարանին։
       30. Աւետարան. Ատենի։ Անթուական եւ անյիշատակ։
       31. Աւետարան. «Երջանիկ եւ երիցս երանեալ րաբունապետն … Տէր Մարտիրոս Շընքուշցին տեսեալ զիմաստաշատ եւ զդիւրագիւտ կարգ տոհմից ազգակցութեանց պատմութեանց հին եւ նոր կտակարանաց Աստուածաշունչ տառից. ետ գրել զսա ոսկենկար զարդուք ի վայելումն սրբասէր անձին իւրոյ ի ներկայն, եւ յապագայն յիշատակ անուանն եւ սրբասէր հոգւոյն իւրոյ եւ ծնողաց իւրոց հոգեւոր տեառն Պետրոսի կաթողիկոսին Սըսայ, որ է համշիրակ Սրապիոն կաթողիկոսին Էջմիածնի, աշակերտք Ղուկասու Կեղեցւոյ։ Արդ գրեցաւ եւ ծաղկեցաւ ոսկենկար մատեանս Աստուածաշունչ համառաւտ տոհմաթիւքս, ի հայկազեան թուականութեանս Ռ. Հ. ամին։ Յիշեսջիք զՄարտիրոս վարդապետն Շընքոշեցի. եւ զնորին աշակերտն զՈվաննէսն վարդապետ Շէնքուշցի, որ է րաբունի երանելեացն Աստուածատրոյ, Խաչատրոյ, Կիրակոսի, Եղիազարու կաթողիկոսի, եւ Մարկոսի վարդապետաց առ տէր գնացելոց. հուսկ յետոյ զՄինաս վարդապետն Համթեցի. զնուաստս ի բեմբականաց, որ եմ աշակերտ վերոյասացեալ Մարկոսի րաբունապետի Շէնքոշեցւոյ, որ ի գնալն իմ յԵւդոկիա հանդիպեցաք աւազակաց, որք զամենայն ինչս եւ զգրեանս իմ կողոպտեցին, եւ միայն մնաց այս համառաւտ Աստուածաշունչս, զոր շնորհեալ էր ինձ վարդապետն իմ Մարկոս, եւ իմ զայս գիրքս անձին իմում խորդ վարկանելով, շնորհեցի ի դուռն Ս. Աստուածածնի վանացն, զոր առաջ եդեալն էր յիշատակ Մարտիրոս Աստուածաբան վարդապետն։ Որ եւ այսու փոքու ընծայիւքս գտայց ի Քրիստոսէ աղաւթիւք ձերովք զթողութիւն անկշռելի սղալանաց պարտուց մեղանաց իմոց. արդ լալով աղաչեմ բազմաբիծս զվայելողքդ այսմ սոփեստիս, զի յաւգտելն ձեր ի կաթանէ ստեանց սորին. խնդրել մեղաց իմոց թողութիւն. նաեւ ստացողի սորին Մարտիրոս վարդապետի Շընքուշցւոյ…»։ «Գրեցաւ յիշատակարանս ի թվին Հայոց Ռ. Ճ. Ժ. Գ. ամին, յորում Եղիազար վարդապետն Երուսաղէմի կաթողիկոս ձեռնադրեցաւ ի քաղաքն Հալապ. ի Խաչատուր կաթողիկոսէն Սըսայ. ի սուրբ Քառասունք եկեղեցին»։
       32. Մաշտոց. «Գրեցաւ յաստուածակոխ սուրբ քաղաքս Երուսաղէմ. ի վանքս որ կոչի Ս. Փրկիչ. ի թվին Հայոց Ջ. Ժ. Է. ի խնդրոյ … Առաքել աբեղային, ձեռամբ Աստուածատուր … աբեղայի Տրապիզոնցի»։
       33. Աւետարան. «Գրեցաւ … ի թվ. Հայոց Ջ. Ղ. յընտիր աւրինակաց սրբոց հարցն գրեալ, ի լուսազարդ եւ ի գեղեցկայեղց … Անապատիս Տէր Յուսկայորդւոյ, ի գաւառիս Տարբերունեաց, որ այժմ կոչի Բերկրի, ընդ հով. սուրբ եկեղեցեացս, սուրբ մաւրս լուսոյ Տիրամաւր Աստուածածնի կուսին. եւ Ս. Կարապետին, եւ Ս. Յարութեան, ձեռամբ … մատնադեդեւ գրչի Եղիա սուտանուն կրաւնաւորի, ի խնդրոյ … բարեբարոյ տանուտըրոջն Խաւջայ Խալիֆին. յիշատակ բարի իւր, եւ ծնողացն…։ (Աստ 32 անուններ կը թուէ մի եւ նոյն գերդաստանէն)։
       34. Անանուն, մաշուած, հին ձեռագրի մը թղթոց էջերը գրուածներէն. «Ես … Յիսուսի Քրիստոսի ծառայ Ամթեցի, որ Տիգրանակերտ կոչի, Ղըռպաջի Մ. Րուհիջանի որդի … տիրացու Սարգիսս … եկի ի Ս. Աստուածածին վանքս Չընքշոյ. ի թվ. Հայ. Ռ. Մ. Ժ. Ե. մայիսի ԻԴ մտի Գասպար աստուածաբան վարդապետի քով միաբան. կացի Բ. տարի, յետոյ գնացի տունս կեցի Բ. տարի չըթչութիւն էրի, յետ Բ. ամաց եկինք հայրիս մայրիս չորս եղբայրիս հետ ուխտ, լուսահոգի Գասպար վարդապետ ինձի ու ախպարիս տուեց կարգ դպրութեան չորս աստիճան. նա աստուծով եղեւ քահանայ, թվ. Ռ. Մ. Ծ. եկի կրկին եղէ միաբան Կարապետ աստուածաբան վարդապետի քով։ Աստուած մշակ առանց ամաւթու արասցէ…»։ «Ես տիրացու Գասպար ծառայ Ս. Աստուածածնայ դուռն էկայ թվ. Ռ. Ճ. Հ. Ե. ամին. ։ Ձեռնադրուեցայ աբեղայ ձեռամբ Նիկողոս վարդապետին. թվ. Ռ. Ճ. Ձ. Զ. ամին։ Գաւազան ընկալայ ձեռամբ Նիկողոս վարդապետին թվական Ռ. Ճ. Ղ. Ե. ամին։ Թվ. Ռ. Ճ. Ղ. Ը. ամին Ս. Երուսաղէմ գնացի։ Թվ. Ռ. Մ. Բ. ամին գուպան (գմբէթ) շինեցի ես Գասպար վարդապետս։ Թվ. Ռ. Մ. Գ. վանքին քավկիրբինայ ջաղացքն շինեցի, յայսմ ամին Ս. Կարապետ գնացի ես Գասպար վարդապետս։ Թվ. Ռ. Մ. Ե. եղեւ զրաւ կենաց Նիկողոս վարդապետին եւ թաղեցաւ վանքն. եւ առաջնորդեաց իւր ձեռնասուն աշակերտն, մարտի Ժ. Անառակի կիրակին, Չնքուշցի Գասպար վարդապետ. տեսանողք ասացէք Աստուած իւրեան կարողութիւն տայ, եւ դուք վարձս յԱստուծոյ առնուք։ Թվ. Ռ. Մ. Թ. մարտ ամսոյ Ժ. Դ. Ղազարու շաբթի երեքշաբթին Խաչատուր վարդապետ առ Աստուած փոխեցաւ։ Թվ. Ռ. Մ. Ժ. Գ. ես Գասպար վարդապետ գնացի Ս. Էջմիածին ձեռնադրեցայ եպիսկոպոս ձեռամբ Սիմէոնի սրբազան կաթողիկոսի։ Թվ. Ռ. Մ. Ի. աղբիւրն շինեցաւ դէմ Ս. Աստուածածնի ձեռամբ Գասպար վարդապետի. խմէք զանոյշ ջրիկն, ասացէք Աստուած ողորմի. ամէն»։
       «Ես Տէր Գրիգորս Խարբերդցի, Ղուլու գիւղէն, որդի Մ. Տաւնապետի եկի Չնքուշոյ վանքն կեցի Խ. աւր. թվ. Ռ. Մ. Լ. Ա. սեպ. Գ. էկայ. հոկ. Ժ. Բ. էլայ գացի…»։
       «Ես Ոսկան … վարդապետս եկի սուրբ ուխտս հրաշալի առ Մեծ. եւ առաքինի սրբազան հայրս մեր Գասպար գերիմաստ եւ զգաւնամիտ րաբունապետն։ Տէր Աստուած զինքն հաստատ եւ անշեղլի պահեսցէ ի վերայ սուրբ գահիս…»։
       «Թվ. Ռ. Մ. Չէնքշայ քիլայ ցորեն Ժ. Դ. ղուրուշ ծախւաւ։ Թվ. Ռ. Մ. Ա. յունվ. ամսոյ ԻԵ. վանքին արտն գարի ցանաւ։ Թվ. Ռ. Մ. Է. կրկին սով եղաւ Ամիթ. քիլայ մի ցորեն Կ. ղշ. լիտր մի չամիչ Ի. ղրուշ. Չէնքուշի քիլայ մի ցորեն ԼԲ. ղրշ. քիլայ մի կորեկ ԻԴ. ղրշ։
       «Թվ. Ռ. Ի. Է. ագեւոր աստղ մի ելաւ, չորս ամիս շարժ եղաւ. Բ. թագաւոր Պարսից մեռաւ. մէկ Շահ Իսմայիլ, մէկ Շահ Թահմազ։ Դարձեալ թվ. Ռ. Ճ. Ժ. Դ. յամսեանն դեկտ. ի մէջ գիշերի ագեւոր աստղ մի այլ էլաւ, Թահմազ Խանն իւր զաւրաւք կորաւ։ Դարձեալ թվ. Ռ. Ճ. Ժ. Դ. յամսեանն յունվ. ի ագեւոր աստղ մի այլ էլաւ, Չէնքուշայ քիլէ ցորեն Ժ. ղրշ. ծախւաւ. նուկի մի չամիչ Ժ. ստակ. Թահմազ Գուլի Խանն էկաւ Քարքուտ, Հասան գալայ աւերեց գերեց…»։
       35. Աստուածաշունչ. որոյ կողն գրուած էր. «Թվ. Ռ. Մ. Է. խիստ կարի սով եղաւ. Չընքշոյ քիլայ ցորեան Ի. Է. ղրշ. եղաւ. կորեկին չարէքն Ի. ղրշ. լիտր մի չամիչ Բ. ղրշ. լիտր մի սոխ Ի. փարայ. լիտր շողգամ Ի. փարայ. յԱմիթ քաղաք՝ չարէք մի ցորեն Ծ. ղրշ. ամեն բան սոցա պէս. միսին հօխան Ը. փարայ. շատ մարդ մեռաւ այս սովոյս։ Թըմի Ռընտուալ՝ Դ. ճռղ ծախուաւ, երկանքն կու աղային հաց կընէին թէ Հայ թէ Տաճիկ. յորժամ մայիս ամիսն մտաք՝ Չընքուշոյ քիլայն ցորեն եղաւ ԼԲ. ղրշ. Ջերմուկ՝ Կ. ղրշ։ Դ. Ճ. մարդ Հայոց ազգէն մեռաւ անօթուն՝ Չնքուշոյ մէջ՝ տաճիկէն մատէ։ Յորժամ յունիս ամիսն մտաք՝ եղաւ քիլայ մի ցորեան Կ. ղրշ. լիտր մի չամիչ Ե. ղրշ. լիտր մի շիրիկ իւղ, Զ. ղրշ։ Ը. ամիս Չընքուշայ եկեղեցին ոչ կանթեղ վառաւ, ոչ ժամկոչ էլաւ իբրեւ ծովու նման կու ծփայր երկիրն վասն մեղաց մերոց։ Յայսմ թվին ներքին Ատիշոյ եկեղեցին այլ այրեցաւ, որ մէկ հատ քար կամ փայտ չի մնաց. Աստուած վերջն բարին կատարէ. ամէն»։
       «Թվ. Ռ. Մ. Ի. աղբիւրն շինել տուի. ջուրն բերի մէջ բաղչային. Ռ. ղրշ. խարջեցի հազիւ կարացի բերել Գասպար վարդապետս. Տէր Աստուած ամենայն յիշատակն ընդունելի առնէ»։
       «Թվ. Ռ. Մ. Ի. Է. բազում չաքուրկայ եւ կարկուտ էկաւ. կարի դժուար սով սաստիկ եղաւ, վանքին ութն լիտր չամիչ եկաւ, ութն լիտր գինու շիրայ»։
       «Թվ. Ռ. Մ. ԺԲ. ես Գասպար վարդապետս արեւելից (կողմի) պարիսպն աւարտեցի, Դ. քէսայ տուգանք տուի Մատան (փաշային). տէր Աստուած շէն պահէ ժողովրդեան…»։
       36. Կանոն գիրք եւ Դատաստանագիր Մխիթար Գոշի, որոյ յիշատակարանէն քաղեալ. «…Ի խնդրոյ Մինաս վարդապետի Ամթեցւոյ աստուածարելոյ անձին եւ յԱստուած խրախուսելոյ, որ ոչ երբէք յայլ ինչ իրս է պարապեալ քան թէ յԱստուած զաւրացեալ եւ նովաւ հանդիսացեալ միշտ ի գերակատարն գլուխ ունելով զակն ոգւոյ ըստ իմաստնոյն խրատու, լուսատու հոգւոյ եւ անսայթաք պողոտայ ոտից զպատուիրանս տեառն ունել առինքն, եւ ըստ ինքեան վարժեալ աւրինաւք, եւ կատարեալ տեսական եւ արդիւնական գերապայծառ եւ տիեզերափայլ վարդապետութեամբ, եւ առաւելեալ ամենայն մաքրութեամբ, եւ գրասիրութեամբ ճոխացեալ։ Եւ ընդ յոլովից գրոց ստացելոց՝ ստացաւ եւ զգիրս Կանոնաց եւ Դատաստանաց՝ եդեալ ի միում տփի. ի վայելումն անձին եւ յիշատակ հոգւոյ իւրոյ, եւ հոգեւոր ուսուցչին իւրոյ Մարկոս վարդապետի Չնքուշցւոյ փոխեցելոյ առ Աստուած. նաեւ ծնողաց իւրոց Մ. Առաքելին եւ Հռիփսիմէին. եւ հանւոյ իւրոյ Մ. Պահրիէին, եւ այլ ամենայն արեան մերձաւորացն»։
       «Եղեւ սկիզբն գրչութեան տառիցս ի Հայոց թուականիս Ռ. Ճ. Լ. Զ. ամին. ի ժամանակիս կաթողիկոսութեան Ս. Էջմիածնայ երիցս երանեալ տեառն Եղիազարու երջանկի, որ աստուածային ընտրութեամբն արժանաւորեալ յառաջնորդութիւն հայրապետութեան Հայկազնեան ազգիս շնորհեցաւ գլուխ պատուական եկեղեցւոյ՝ Քրիստոսի արեամբ գնեալ բանաւոր հաւտիցն հովիւ քաջ եւ բարի։ Որոյ սիրելի սպասաւոր եւ պաշտաւնեայ ծառայեալ մինչ ցարդ ամս ԻԲ. գոլով եւ գործակալ ամենայնի Ս. Էջմիածնայ եւ Ս. Երուսաղէմայ. եւ ամենայն իրագործութեան ամենայն Հայոց՝ Մինաս վարդապետ ստացող մատենիս։ Շնորհիւ տեառն սկսեալ եւ ողորմութեամբ նորին յանգ եղեալ աւարտեցաւ գիրս Կանոնաց Ս. Առաքելոցն եւ Հայրապետացն եւ Վարդապետացն. եւ թագաւորաց բարեպաշտից եւ աստուածասիրաց. ի թուաբերութեանս Հայոց Ճ. Ա. Ռ. Ե. Ա. Լ. 1137. յունվար ամսոյ հնգումն. ի յաւանս Նոր քաղաք կոչեցեալ, ընդ հովանեաւ Ս. Նշանի եկեղեցւոյս. նուաստ ոգի Միքայէլ, Բարղամ գրչի որդի. առ ոտս տեառնս իմոյ Մինաս վարդապետի քաջ դիտապետի ստացողի գրոցս Եւդոկիակերտի արհի եպիսկոպոսի. ի ժամանակս թագաւորութեան տաճկաց Սուլդան Մահմէտի, որոյ զաւրքն ամենայն գնացեալ էին ի պատերազմ յաշխարհն Լեհին. եւ աշխարհ ամենայն խարբալեալ եւ ի տատանման կայր … եւ նստուցին զեղբայր նորա ի տեղի նորա թագաւոր տաճկաց, որոյ անունն էր Սուլթան Սուլէյման … ի նոյեմբերի ամսին»։
       «Թվ. Ռ. Մ. Է. ամին անչափ սով եղաւ, որ Չընքշոյ քիլայ ցորեն Լ. Է. ղրշ եղաւ, կորեկն Ի. Դ. ղրշ. Ամթայ քիլայ ցորենն Կ. ղրշ. վասն մեր մեղաց, լիտր մի չամիչ Է. ղրշ. լիտր մի ըռնտուալ Է. ղրշ. լիտր մի սոխ Է. փարայ. լիտր մի շիրիկ Զ. ղրշ»։
       «Թվ. Ռ. Մ. Ի. Է. եկն աստուածասաստ բարկութիւն ի վերայ աշխարհիս Միջագետաց, զի հնչեաց հողմն հարաւային եւ եբեր զամենայն զմննայն (թռչուն), որ է գըմբըլն, եւ եկեր զմարախն, որ է չաքուրկան, որ ապականեաց զամենայն արտորայս եւ զանդաստանս եւ զայգիս մեր. որ ամենեւին ոչ գտանիւր չամիչ կամ քաղցր վասն հիւանդաց, եւ եղեւ սով սաստիկ. որ Չընքուշայ Ա. թմին ցորեն՝ եղեւ ոսկի մի, վասն ծովացեալ մեղաց մերոց. բարերարն Աստուած քաղցրասցի եւ կրկին տացէ առատութիւն ամենայն աշխարհի»։
       «…Թվ. Ռ. Մ. Խ. Ե. ամին եղեւ մահտարաժամ յոյժ, եւ մեռան Հայոց ազգէն Է. հարիւր մարդ ընդ այր եւ ընդ կին. վասն մեղաց մերոց. եւ եղեւ յետ նորա սով սաստիկ, մինչ քիլայ մի ցորեն ծախուել յԱմիթ չէր գտնուեր…»։ Թվ. Ռ. Մ. Ծ. Բ. յայսմ միջոցս եղեւ խանգարումն գերապայծառ աթոռոյն Ս. Էջմիածնի, քանզի յետ վախճանի երանելի Ղուկաս կաթողիկոսին, անմիաբան եղեալ ազգն Հայոց՝ իշխանք մեծն Պաւլսոյ ընտրեցին Դանիէլ առնել կաթողիկոս. եւ միաբանքն աթոռոյն աւրհնեցին զԴաւիթն կաթողիկոս հաւանութեամբ արեւելեան իշխանաց. եւ եկեալ Դանիէլն Եուչ քիլիսա, նա եւս աւծեցին կաթողիկոս, որ եղեւ խռովութիւն մեծ, եւ յայնմ ժամանակի եկն Ռուսն պատերազմաւ ի Պարսս ի վերայ բերդին Երեւանայ. եւ եմուտ ի Ս. Աթոռն ամենայն զաւրաւք, եւ տարեալ ընդ իւր զամենայն ինչսն. եւ այժմ անբնակ է, կաթողիկոսն եւս տարեալ ընդ իւր, եւ միաբանքն ցրուեալ. սուգ մեծ եղեալ ազգիս Հայոց, Տէր Աստուած խաղաղութիւն շնորհեսցէ. ամէն»։
       «Թվ. Ռ. Մ. Ծ. Ա. ամին, մեր եկեղեցւոյ արեւելեան որմն փլաւ, տաճարն մնաց ամբողջ։
       Ի սոյն ամի՝ վէզիրն, որ գնացեալ էր Մսր բազում զաւրաւք ի վերայ Ֆրանսուզին բազմաւ պատերազմաւ, եւ կրկին ի նոցանէ թափեալ էառ, եւ չուեալ անցանէր Մելտինէ. գնալ ի մեծն Պաւլիս. իշխանքն մեր երթեալ Մալաթիայ վասն ֆարմանի ի սուրբ եկեղեցւոյ Ս. հազար եւ Շ. հարիւր ղրշ. ժողովեալ ի Չընքուշ մերազնէից, ոչ եղեւ հնար շինութեան, եւ է մինչ այսաւր նոյնպէս. որ է թիւն Ռ. Մ. Ծ. Դ. Տէր Աստուած նորոգման արժանի արասցէ ամէն։ «Դարձեալ Ռ. Մ. Ծ. Է. ամին. Նոր կիւրակին, ի ժամ սուրբ պատարագին, որ «Միայն սուրբն» երգէին դպիրք, եղեւ ահագին հնչումն վասն ծովացեալ մեղաց մերոց. զի սուրբ սեղանն կործանեցաւ, խորհուրդն տէրունական ցթուեցաւ, վասն անարժանութեան մերոյ եւ ծուլութեան. որ անփոյթ արարաք վասն նորոգման, եւ եղեւ վայ ի վայի վրայ մեզ. եւ ժամանեալ կրկին ի վերայ մեր բարկութիւն տեառն մինչ Խ. աւր, էանց։ Սրբոյ Հոգւոյ գալստեանն կիւրակէն. միջաւրէի, դուռն բացեալ գաւթի սուրբ եկեղեցւոյն չար բոշայի կանայքն, եւ առեալ սուրբ նշանքն եկեղեցւոյ բազմախուռն մասամբ. Բ. պօղչայն եւս. ոչ մնացեալ մի մասն, շուտափոյթ փախստական գնացեալ մի օրն Խարբերդ, Խանքօյին. ի նոյն աւուր որոնեալ ոչ գտեալ սուրբ նշխարքն. եւ եղեւ կոծ մեծ ի վերայ մեր. եւ ի վերայ բոլոր ազգիս սուգ անմխիթար. մինչ որ իմացեալ եւ ելեալ անձամբ գնացաք մինչ Խանքոյն. եւ բռնութեամբ իշխան տեղւոյն այնորիկ հանեալ ի նոցանէ եւ տուեալ մեզ. որում Մ. ղրշ. տուաք, եւ առեալ զցանկալին մեր եւ բազմաց բաղձալին զգանձն աստուածային, պատուական մասունքն Ս. Նիկողայոսին եւ սրբոյն Գէորգայ, եւ այլքն անպակաս, եւ լցաք երկնային խնդութեամբ եւ բերեալ հանգուցաք ի Ս. եկեղեցին. յիշատակ աւրհնութեամբ եղիցի, եւ պահպանութիւն հաւատացելոց։ Այսուհետեւ ո՛վ մանկունք սուրբ եկեղեցւոյ, մեծաւ զգուշութեամբ պահել եւ արժանապէս պատուել զՍ. Նշանն՝ խնդրեմ ի ձէնջ, եւ խնդրել ի Քրիստոսէ զթողութիւն բազում յանցանաց մերոց եւ այնոցիկ որ ընդ մեզ աշխատեցան մինչ ի Խարբերդ. տէր հատուսցէ զվարձս վաստակոցն։ Նաեւ յայտ լիցի ընթերցողացդ, զի յայսմ ամի երիս փորձութիւնս եկն ի վերայ ազգիս Հայոց. սկիզբն տարւոյս՝ Տեառնընդառաջի աւրն այս գիւղաքաղաքիս աւտարազգիք … ոչ ետուն թոյլ վառել մելեփն զհրավառութիւնն յայտնի, վասն որոյ եղեւ մեծ խռովութիւն. եւ այս ամենայն վասն մեղաց մերոց եւ սուրբ եկեղեցւոյ խանգարման՝ եկն ի վերայ մեր…»։ «Չնչին Տէր Մովսէս աշխատողս»։
       Սոյն գրքէն օրինակուած է նաեւ հետեւեալը. «Յառաջաբանութիւն քաղաքական աւրինադրութեանս Աստուածային եւ մարդկային»։
       «Տէրն եւ արարիչ Աստուած մեր ստեղծ զմարդն ի պատիւ անիշխանութեան. աւրէնս եդ նմա յաւգնականութիւն, ըստ մարգարէին, եւ ըստ որում՝ զամենայն ինչ վասն նորա հաստատեաց. նմանապէս եւ աւրինացն էած զնա ի գիտութիւն, որ ոմանց եղեւ ի փրկութիւն ասպնջական. եւ ապստամբիցն՝ տանջանաց պատճառ, որք ոչ աւրինացն զգուշացան եղեալք ապստամբք յարդարութենէ, որոց վրէժխնդիր լինի Աստուած, որ կանխաւ բացատրեաց ի գիտութիւն նոցին զաւրէնս եւ զանիրաւութիւն, քանզի նորա բանին զաւրութիւն հաստատեալ կայ սահման. եւ իւրաքանչիւրոցն չափէ ըստ գործոց արժանեաց, վասն զի երկինք եւ երկիր անցցեն, եւ բանք նորա ոչ անցանեն. ըստ որում եւ Աւետարանն սուրբ հրամայէ։
       Սոյնպէս սոյն աստուածազաւրութիւն թագաւրացս հաճեցաւ տալ եւ իմաստնացուցանել աւժանդակ իւրոց աւրինաց զհրամանս զայս ահաւորս. եւ մեք նորին սիրոյն հպատակ կամք ըստ գլխաւորի առաքելոյն Պետրոսի, հովուել զհաւտս զոր հաւատաց մեզ։ Եւ ոչ ի մէնջ իրաւունք դատաստանաց եւ ոչ վրէժխնդրութիւնք չարագործաց, այլ ի նմանէ ամենայն անիրաւութիւնք լուծանին, եւ մեզ է ուղղել զիրաւունս նորա, եւ վրէժս եւ տոյժս պահանջել յանհնազանդիցն, ըստ հրամանի (կարգի) սպասաւորութեան. քանզի սուսերաւ՝ որ ընդ մէջ ածաք, սպասաւորեմք Աստուծոյ. եւ զդժուարին կապ անիրաւութեան արձակեմք, եւ զչարագործսն դաստիարակեմք. եւ զայս պահելով, ի վերայ թշնամեացն յաղթութեամբ՝ ամենակարող ձեռն պսակէ զմեզ, եւ զհանդերձեալ պսակն բազմազան եւ պայծառ պատրաստէ, ըստ խոստման հրամանի իւրոյ։ Արդ խաղաղութեամբ եւ բարեպաշտութեամբ եւ քաղաքավարութեամբ խոկալ մեզ արժան է՝ զոր հաճոյն է Աստուծոյ, եւ զմիաբանութեան վերաբերէ զգիւտս, եւ արդարութիւն՝ ամենայն աշխարհաւոր իրացս ունելով կառավար, յերկնային պատրաստեալ աւթեւանացն մտցուք ի հանգիստ։ Որք յառաջագոյն թագաւորեցինն՝ բազում գիրս գտաք զի աւրինադրութիւնս արարին, զորով մածւածեալ բանսն ընդ աղաւտ իմանամք, կամ բնաւ անգիտանամք, մանաւանդ որք արտաքոյ այսմ աստուածապահ թագաւորական քաղաքիս արարին զսահմանադրութիւնս. կոչեցաք զՆիկեփորոս փառաւորեալ Պատրիգն, եւ զՄարինոն, եւ զՄարինոս փառաւորեալ հիւպատոսքն. եւ հրամայեցաք զամենայն գրեանսն ժողովել առ մեզ. եւ զգուշութեամբ տեսանել եւ քննել, եւ ի նոցանէ զուղղութիւն պարզեան մեզ արտաքս հանել գրով, որք եւ զսահման հրամանի մեր երագապէս կատարեցին եւ ընդաւրինակեցին զդատաստանս եւ զիրաւունս թագաւորաց, որով դատեն զքաղաքս։ Եւ այսպէս զորս ծարաւի էին զովացուցաք, եւ զնրբութիւնն լուսաւորեցաք, հայելի արարաք բարեպաշտից զգիրք աւրինացս, եւ որք ի հնոցն ընթերցումն տագնապին՝ աստ ելս գտանեն։ Արդ ի գարշութիւն զընկղմեալսն՝ աւրինաւք վերականգնեցաք. եւ զմարդկան չարչարանսն ի բաց քեցեցաք։ Եւ որք ի ձեռն առնուն զսա՝ զգուշասցին յառաջ ածել ճշմարտութեամբ զիրաւունս եւ զդատաստանս։ Մի՛ զաղքատս արհամարել, եւ մի՛ զհզաւրս անիրաւել, յուզել զեղանակ արդարութեան, եւ սքանչելի առնել զհաւասարութիւն. զգործս մախանաց մի՛ ընդունել միակողմանի, այլ զերկուս դատախազս հաւասար կացուցանել. եւ այսպէս որոշել զնոսա. ընդ որում ճանաչէք՝ ուր գտանէք զթերութիւն իրաւանց՝ մի՛ անտես առնէք իբրեւ զկաշառաւք ապականեալսն. որք վասն շնորհակալութեան տան զշնորհս. այլ զճշմարտութիւն եւ զարդարութիւն պատուեցէք։ Մի՛ թշնամութեամբ ընդդէմ կալ դատեցելոյն, եւ մի՛ բռնութեամբ յաղթել, զի-. Զայս խորհելով ուղիղ դատել ոչ զաւրէք-. ըստ յայտնելոյ սաղմոսերգուին թէ՝ «Ուղղութեամբ զարդարութիւն խաւսէիք եւ իրաւամբ դատէիք, որդիք մարդկան, ոչ եւս ի սրտի ձերում զանիրաւութիւն խորհէիք, եւ ոչ ձեռք ձեր յաշխարհի զանաւրէնութիւն նիւթէին»։ Նմանապէս եւ Սաղոմոն կշռոց առակէ եւ զհոգեւորութիւն հրամայէ ասելով «Կշիռք մեծ եւ փոքր պիղծ է առաջի Աստուծոյ»։ Արդ իմանալ արժան է զիրաւունս, եւ հրամայել զճշմարտութիւն հանդերձ յայտնի վկայութեամբ, ըստ որում եւ սահմանեցաք աստ խոհականութեամբ. զի զորս են յերկմտութեան դրունսն՝ կացուսցէ ի հաստատութեան հաւասարութեամբ, ըստ որում ասէ զսոցանէ Յեսու Սիրաքայ. «Մի՛ ի տեառնէ դատաւորութիւն խնդրէք, եւ մի՛ ի թագաւորէ աթոռ փառաց պահանջէք. մի՛ լինիք դատաւորք եւ յառաջաբանք անիրաւութեամբ, զի ոչ իւիք յափշտակել կարէք՝ թէ ոչ իմաստութեան զգուշանայք եւ պարապէք. ուղիղ դատաստանս նայեցարուք, եւ անաշխատ զարժանս իւրաքանչիւրոցն տուք»։ Ի սոյն ետ Աստուած հանճար եւ իմաստութիւն Սաղոմոնի, որով եւ յայտնեաց զկարծիս երկմտութեանցն ճշմարտութեամբ տալ զվճիռ պոռնիկ կանանցն. զի ոչ ունէին վկայ իւրաքանչիւր բանիցն. ի կենդանի մանուկն եւ ի մեռեալն զբնութեան վկայութիւնն յուզեաց, եւ նովաւ եգիտ զանծանաւթն եւ հաստատեաց. քանզի որ աւգտակարն էր վասն մահուան մանկանն՝ առանց տաժանման ընկալաւ զհրամանսն, իսկ որ ճշմարիտ մայրն էր՝ ոչ տեղի ետ հրամանին վասն տպաւորեալ սիրոյն որ ի բնութեան։ Զայս իմացեալ, եւ իսկոյն խոկումն եկեալ մերս բարեպաշտութիւն ձեռնարկեցաք դնել արդարութեան կշիռս, առի դատել աւրինաւք, ըստ ասելոյ տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի։ Մի՛ ընդ աչս դատիք, այլ ուղիղ դատաստան արարէք։ Նաեւ յամենայն ակնկալութենէ խորշել արժան է. զի գրեալ է. «Վա՛յ այնոցիկ, որ արդարացուցանեն զամբարիշտս վասն կաշառաց, եւ զճանապարհս տնանկին խոտորեն. եւ զիրաւունս արդարոյն բառնան ի նմանէ. նոցա արմատն իբրեւ զհող է, եւ ծաղիկն իբրեւ զփոշի ելանիցէ». վասն զի լնուլ ոչ կամեցան զաւրէնսն տեառն. զի կաշառք կուրացուցին զաչս համարձակահայեացս։ Արդ մի՛ յայս աղարտեալ շահս զբաղիք, այլ փութացեալ բարձրացէք յարդարութիւն. զի որ ի մարգարէէն ասացաւ՝ առ մեզ լցցի. Ի բաց կացէք յարծաթոյ արդարոյն. զի ի պատահելն Աստուծոյ, մի՛ տրտունջ լիցի, որպէս ոք. որք պատուիրանացն Աստուծոյ յանցաւորք եղեն։
       «Բարեխոհ Սակիլիոսի հրամայեցաք նշանագրել եւ ընդ աւրինակել յամենայն դատաստանացն գլխոց, զի բարի վարձս ընկալցի ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերմէ. որ է աւրհնեալ յաւիտեանս ամէն»։
       37. Աստուածաշունչ. ընտիր, պատկերազարդ, ոսկեզօծ, որոյ յիշատակարանէն օրինակեալ. «…Պատուական ծերունին Տէր Մարտիրոս արք եպիսկոպոսն … եւ բարի շառաւիղ յարմատոյ նորա ժրաջան մեղուն եւ քաջ փիլիսոփայն Տէր Յոհաննէս վարդապետն ցանկացող եւ փափաքող եղեն աստուածային մեծ բուրաստանիս, եւ փարթամ կտակիս, անճողոպրելի գանձիս, որ է թագն պանծալի, եւ պարծանք վարդապետական խմբից, լուսատու ակն տիեզերաց, անմահական աղբիւրն. ծառն կենաց տնկեալ ի մէջ եկեղեցւոյ, ջուր անմահարար, բաժակ ուրախարար, որ զտգէտսն իմաստնացուցանէ, զխաւարեալսն լուսաւորէ, զհիւանդսն հոգւով առողջացուցանէ, զմեռեալսն ի մեղսն յարուցանէ, զնեղեալսն ապաքինէ. եւ զամենայն ցաւս զհոգւոյ եւ զմարմնոյ փարատէ, Ս. Աստուածաշունչ տառս. ստացան զսա յիշատակ բարի եւ անջրելի ի վայելս ներկայումս սրբասէր անձանց իւրեանց եւ պահապան աստուածախնամ գիւղաքաղաքիս Չնքուշայ … յանգեղեալ աւարտեցաւ Ս. Աստուածաշունչս ձեռնտուութեամբ զառածեալ … Մինաս գրչի, որ ետու գրել զսա աշակերտաց եւ հոգեւոր որդւոց իմոց Յովհաննիսի եւ Առաքելի … յիշատակ սոցա՝ լիցի ի սուրբ գիրքս, եւ իւրեանց ծնողաց։ Կազմեալ ծաղկեցաւ սա ոսկենկար յանգուածով. առաջին խորանն հանդերձ վեցաւրեայ արարչագործ պատկերաւք. եւ Աւետարանի առաջին խորան՝ եւ ընդդէմ խորանի չորեքկուսի աւետարանչացն պատկերք, եւ Քրիստոսի խաչելութիւնն. եւ այլ ցրուածաղիկքն խամ թփերով տոկերով եւ խորանով, ես նուաստ Մինաս գրիչս ծաղկեցի եւ աւարտեցի … յաշխարհս Միջագետաց ի մայրաքաղաքն Տիգրանակերտ … ի դուռն սրբոյն Կիրակոսի եւ մաւրն Յուղիտայի, եւ սրբոյն Սարգսի զաւրավարին եւ որդւոյ նորա Մարտիրոսին … ի Հայոց թուա. Ռ. Հ. Ե. ի հայրապետութեան սրբոյ Էջմիածնայ Մելքիսեդեկ կաթողիկոսին. որ փախուցեալ է յաշխարհն Ռուսաց. եւ աթոռն ամայի է մնացեալ, յորում ժամանակի միահամուռ բարձաւ քահանայութեան (շնորհ). զի ոչ ուրեք երեւի ճշմարտութիւն. այլ տգիտութիւն թագաւորէ…։ Եւ ի թագաւորութեան … որ ասին տաճիկք … զաւրացան եւ ունին զմիջերկրեայս ծովով եւ ցամաքով, որոյ աթոռն է մեծին Կոստանդիանոսի։ Ռ. Կ. Է. թուականին … մեռաւ Սուլթան Ահմատն. եւ թագաւորեաց եղբայր նորա Սուլթան Մուստաֆայն ամիսս Գ. եւ յետ այնորիկ թագաւորեցուցին զեղբաւր որդի նորա զՍուլթան Ահմատի որդին զՍուլթան Աւսմանն տղայ հասակաւ, բայց յաղթող եւ զաւրեղ թագաւոր։ Սա մինչ հնգետասնամեայ էր յարեաւ գնաց ի վերայ Լեհաց աշխարհին Ռ. Շ. թուականին, եւ ազգն Նետողաց ընդ իւր շատ պատերազմեցան, եւ բազում եւ անթիւ գերի առեալ դարձաւ ի թախտն իւր ի Կ. Պաւլիս…»։
       38. Ճաշու գիրք. … Գրեալ թվ. Ջ. Ժ. Ե. ձեռամբ Բ. գրչաց Յակոբ քահանայի եւ Պաւղոս սարկաւագի, ի Խարբերդ քաղաքի. ի թաղն Սինամուտ, ի կաթողիկոսութեան տեառն Սարգսի, եւ յեպիսկոպոսութեան տեառն Յոհաննիսի. եւ ի ամիրայութեան Հասան խանի, ի խնդրոյ Տէր Յոհ. եպիսկոպոսին, ընդ հովանեաւ Ս. Սարգսի զաւրավարին … ի յիշատկ իւր եւ ծնողացն Լիպարտին եւ Մանանային…»։
       39. Մայր մաշտոց. … «Գրեալ ի թուա. Հայոց Ջ. Է. ի քաղաքն Վան. ընդ հովանեաւ Ս. Ստեփաննոս նախավկային եւ սրբոյն Սահակայ հայրապետին։ Ի հայրապետութեան տեառն Գրիգորի, եւ մերոյ առաջնորդութեան սուրբ ուխտիս Վարագայ Տ. Յովսէփ եպիսկոպոսի եւ Զաքարիա վարդապետի։ Ցանկացող … տառիս կրաւնաւորն Մելքիսեդ … գրիչ … Կարապետ երէց … ի ստոյգ եւ յընտիր աւրինակէ զոր գրեալ էր մեծ վարդապետն Սարգիս, որոյ յիշատակն աւրհնութեամբ եղիցի»…։
       40. Մայր մաշտոց. «Գրեալ յանառիկ դղեակն ի դուռն Բարձրահայեաց Ս. Աստուածածնի, ի գաւառն Արղնոյ. ի թագաւորութեան տաճկաց Ղատում արքային. եւ ի կաթողիկոսութեան Տ. Սարգսի, եւ յեպիսկոպոսութեան երկրի մերոյ Արղնայ Տէր Յոհաննսսի…»։
       41. Մեկնութիւն Գործոց Առաքելոց. ի Մատթէոս վարդապետէ աշակերտէ Գրիգորի Տաթեւացւոյ, որոյ յիշատակարանէն աւրինակեալ «…Աղաչեմ զհանդիպող մանկունսդ Հայաստանեայց, մի ծուլութեամբ ազգիս յամառեալ ցնդիցէք ի պատրանս ծովածուփ կենցաղոյս, ուրանալով զուխտն աստուածեղէն. քանզի գիտեմ զպատճառ բերանոյ ձերոյ, նախ զմեզ նախատելով թէ՝ Ասեն եւ ոչ առնեն։ Եւ այս յիրաւի, զի ոչ եմք գնացիւք ըստ ասացելոցս։ Այլ գոնեա՛ զարարեալս ընթերցջիք, զի ահա եւ այսոքիկ աշխատութիւնք մեր են պարգեւեալ ի Հոգւոյն. զի որպէս մեք աշխատեցաք. եւ առաք եւ տուաք. ընթերցջիք եւ լուիջիք. զի ոչ յաւելի բեռինս կոչեմ զձեզ, այլ յուսումն միայն։ Դարձեալ աւրինակ դնէք թէ՝ Այս անուն ընթերցաւ, եւ զայս ինչ արար. վասն որոյ եւ դուք ոչ ընթեռնոյք։ Գիտացիր, բարեկամ մեր, զի ոչ թէ ընթերցումն արար զայն. քաւ լիցի, այլ անուղղայ բարքն. եւ յայտ է յոչ ընթերցողացն՝ որք ոչ ընթերցան եւ արարին անուղղայ վատթարութիւնս։ Այլ եւ պատճառեն ոմանք զհեշտ կեանսն թէ՝ Այս ամենայն ընթերցումն վասն ընչից է եւ փառաց. եւ ահա առանց ընթերցման գտանեմք զայն։ Իմա՛, ո՛վ եղբայր, զի փառք առանց ընթերցման՝ պատկեր անցաւորիս է. իսկ ընթերցմամբ փառքն՝ յայտնութիւն է կենացն յաւիտենից, որոյ կաթիլ է նա ցուցեալ յԱստուծոյ ի հոգիս մեր. առ ի զովացուցանել զպասքումն սրտից մերոց։
       Արդ գիտացեալ զայս ամենայն. միայն կամաւորութեամբ սիրեսցուք զսա. ընկալցուք զգանձս զայս յամանս խեցեղէնս։ Քանզի յամենայն կողմանց յունայնութենէ աւուրք մեր անցանեն, միայն մնացեալ այսոքիկ որ գրեալ են եւ գրին. թէ եւ փառք մեր ոչ գտանի աստ, սակայն փառք Աստուծոյ սոքաւք յայտնի լինի, եւ ահա պարտական եմք փառաւորել զնա եւ գոհութիւն տալ մերով անարժանութեամբ, զի ետ մեզ ըստ չափու մերում զխնդրուածս սրտից մերոց, եւ հասեալ այս երեւելի շնորհացս, սոքաւք հետեւեսցուք հաղորդել մեծի անհունական ծովուն ընդ ամենայն սիրողս անուն իւրոյ»։
       «…Ի սպառել ազգիս մերոյ Հայկազեան. եւ ի վերջին դարուս՝ սառուցեալ ոգւոց տարաժամ կորուսելոց, մեծի եւ փոքու, խորասուզեալ դասուն քահանայական, հարեալ ի ժանեաց բանսարկուէն. յայսմ թուականիս Պ. Կ. ի թագաւորութեան ազգին Թորգոմեան … Դանիէլական տեսլեանն, որ ուտէր եւ մանրէր … ոչ յայտնի գոլով առաջնորդին եւ հնազանդին. որ եւ յիշել ետ զառաջին չարիսն. Թամուր կոչեցեալ կաղն եւ ի նոյն վտանգի գոլով, յետ ամենայնի հարեալ զվատն ի յարեան դաշտն եւ կալաւ զտէր նորա եւ սպան զթագաւորն Վրաց զԿոստանդին, եւ զբազումս գերի վարեալ։ Յայսմ դառնութեան ժամանակիս ես նուաստ եւ խեղդամահ ի մեղս Մատթէոս յետնեալս յիմաստից, եւ տգէտս ի գիտնականաց, եւ (զուրկ) մնացեալք ի հարստագոյն հարանց հոգեկանաց եւ մարմնականաց. որ եւ յայսմ ամի եղեւ զրաւ կենաց մեծ րաբունւոյն իմոյ Գրիգորի, աշակերտի մեծի հաւրն Յոհաննու Որոտնեցւոյ, որոյ սուգն պաշարեաց զիս, եւ ետ մոռանալ զառաւրեայ կենցաղս. վասն որոյ տատանեալ կենաւք ձեռնարկէ հաւաքել զբանս Ս. Հաւրն մերոյ Ոսկեբերանի, եւ Եփրեմի, եւ զոր ինչ պարգեւեաց մեզ Հոգին Սուրբ, ի խնդրոյ հարազատ եւ սիրեցեալ եղբաւր մերոյ Յակոբ վարդապետի. յորոյ սիրոյ հարկեալ յանձին առեալ մեր զմեծ աշխատանս զայս, որ ոչ էր իմ կարողութիւն, այլ ի չգոյէ առն, եւ ի հասեալ ժամու անտրտունջ … սկսայ, եւ շնորհաւք Քրիստոսի … կատարեցի…»։
       «Արդ աղաչեմ զհանդիպողսդ սուրբ գանձիս՝ ընթեռնուլ. զաւելորդն կշռել եւ պակասութեան ներել, զի ոչ միայն զիւրն հոգացաք սովաւ, այլ եւ զնմանակից բանին որ ի հոմանանութենէն յայլ եւ այլ գրոց առընթեր միմեանց եդի առ ի դիւրագիւտ լինելոյ աղքատ մանկանց իմոց ի բեմբասացութեան եւ ի կարգ զրուցաց հասարակաց բանին. եւ այս՝ դառն եւ տաժանելի կրիւք. քանզի ոչ ունէի զարժանաւորութիւն Հոգւոյն, որ դիւրաւ մտածէի, այլ ժտելով եւ չարչարանաւք տկար ոգւոյս ի լոյս էած Աստուած Հոգին…։ Այլ եւ երջանիկ հաւրն մերոյ Սարգիս վարդապետի յիշատակ ի սմա եղիցի, զի պատճառ եղեւ մերումս գծագրութեան. քանզի նա կանխաւ համառաւտեալ էր զսա. եւ մեք նորին շաւղացն հետեւեցաք։ … Անմեղադիր լինել աղաչեմ. զի դառնութիւն ժամանակիս եւ աշխատանք չար խորհրդոց շփոթեալ աղտեղացուցին զհոգի եւ զմարմին իմ. մանաւանդ անգութ անհնազանդ աշակերտք վիրաւորեցին զիս. եւ յաւէտ վիշտք՝ ի սուտ եղբարց … դառնացուցին զիս. վասն որոյ եւ ոչ կարացի զբովանդակն մակագրել. այլ սակաւս ի բազմաց գրեցի առ ի ի յիշատակ մանկանցդ եկեղեցւոյ. վասն որոյ գրեսջիք զյիշատակութիւնս իմ ի վերջ գրոյս որ գաղափարէք, զի եւ դուք յիշեալ լիջիք ի Քրիստոս … Եւ որ յաչաղեն եւ հակառակին՝ առցեն զնոյնն՝ զոր արարին…»։
       «Այլ եւ սովորութիւն է բնական մերոյ Ազինս՝ աւտար ազգաց իմաստից բանին ցանկալ եւ որոնել թէեւ կարի յետնոց իցէ արարեալ, եւ զնոյն ընթեռնուլ, եւ զիւրոյ հաւր՝ թէեւ կարի մեծ իցէ աշխատեալ՝ ոչ ընդունիլ. վասն որոյ աղաչեմ, մի՛ զանմտութիւնս զայս ի գործ ածել. եւ կամակար մտաւք ընթեռնուլ…»։
       «Նորին Մատթէոսի վարդապետի ներբողեան ոգեալ ողբերգաբար ի թաղումն երջանիկ րաբունապետին Գրիգորի. ընդ նմին եւ յիշատակեալ զողբս լալեաց կոտորածին՝ որ ի Վրաց տունն ի փայտակարան քաղաքի. քանզի պատկեր աւուրցն ի մի դիպեցաւ. մանաւանդ ի հրաշագեղ Կարապետ եղբայրն իւր»։ Բնաբան՝ «Ով տայր զմահ իմ փոխանակ մահու քոյ. եւ զգերեզման իմ փոխանակ գերեզմանի քոյ»…։
       … «Արդ եղեւ զրաւ համառաւտութեան սորա ի ներքսագոյն անապատիս Տանձփարախոյ. յորում նստէաք լռիկ ի տան. յամի Պ. Խ. Բ. երրորդ թուականութեան Հայոց … յիշեսջիք զաշխատողս … զՄատթէոս վարդապետ»։
       Ի կողն նոյն մատենին գրուած՝ «Ցանկ վարդապետաց»։
       «Նախ եռամեծ եւ երջանիկ վարդապետն որ մականուն կոչի Գօշ։ Նորին աշակերտ Վանականն Յօհաննէս։ Ն. աշ. Վարդանն։ Ն. աշ. Ներսէս։ Ն. աշ. Եսայի որ ի Նիշ գաւառէ։ Ն. աշ. Յովաննէս։ Ն. աշ. Գրիգոր Տաթեւացի։ Ն. աշ. Դանիէլ ճգնաւոր վարդապետն։ Ն. աշ. Յովաննէս Համշէնցին։ Ն. աշ. Գրիգոր Արճիշեցին՝ որ Չորթան ասեն։ Ն. աշ. Ներսէս մատաղն։ Ն. աշ. Ներսէս Բաղիշեցին։ Ն. աշ. Ներսէս Ամկեցին։ Ն. աշ. Յովաննէս Բրգութ։ Ն. աշ. մեծ րաբունապետն Բարսեղ Գաւառցին որ էր պայծառ ի մէջ վարդապետաց ներքին եւ արտաքին իմաստութեամբ։ Իսկ Ազարիա մեծ րաբունապետն եղեւ կաթողիկոս Սսայ»։
       Դարձեալ. «Յովհաննէս. Նորին Բ. աշակերտք անուանիք, մինն Չորթան՝ յԱրեւելեան վարդապետս, եւ միւսն Թորոս վարդապետ՝ յարեւմտեանս։ Թորոսի աշ. Գրիգոր Տարոնեցին։ Ն. աշ. Յոհաննէս Չէրաքն։ Ն. աշ. Ղուկասն ի Խորձենեաց գաւառէ, եւ Պետրոս Կառկառցին։ Աշ. Ղուկասու Սրապիոն Ուռհայեցին, որ եղեւ կաթողիկոս։ Ն. աշ. Բարսեղ որ ի Սասնոյ ի գեղջէն Մարմանդու. եւ աշ. Պետրոսի Կառկացուն … (երկու տող եղծեալ), որ կաթողիկոս եղեւ ի Սիս՝ Հայոց։ Մարտիրոսն Չնքուշցի. եւ աշակերտ Մարտիրոսին Յոհաննէս Չընքուշցի, Արիստակէս Խարբերդցի, Սիմէոն դիտողն։ Աշակերտ Յովանիսին Աստուածատուր՝ Երուսաղէմայ առաջնորդ եղեւ։ Խաչատուր Ատիշեցի. Կիրակոս Պուլանըխցի. Եղիազար կաթողիկոս Երուսաղէմայ եւ Էջմիածնայ. Մարկոսն … եւ աշ. Մարկոսի Մինաս Համթեցի, որ եղեւ առաջնորդ Երուսաղէմի Ռ. Ճ. Ի. Է. թուին. ընտրութեամբ ամենայն Հայոց նաեւ տեառն Եղիազարու կաթողիկոսին որ կայր ի Ս. Էջմիածինն։ Եւ Ն. աշ. Չնքուշցի Յովաննէս…։ Ռ. Ծ. Բ. ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ. մարտ Ի. Թ. Զատկին։
       42. Մեկնութիւն խորհրդոց պատարագի ի Ներսիսէ Լամբրոնացւոյ. «Շնորհիւ տեառն ամենակալի եւ նորին աւգնականութեամբ աւարտեալ եռահրաշ մատեանս, որ էր շաղկապեալ երիցս երանեալ առն Աստուծոյ Մեծին Ներսիսի, ըստ բազմերանգ գունոց ի մի ոստայնանկելով հանճար, որ արուեստակալ անուշահոտ ծաղկանց իւղեփեցական կազմութեամբ՝ որ ըստ հոգւոյն յատկութեամբ իմանի զանազան որակութիւն՝ գաղափարելով, ըստ յոգունց արփիացելոցն դասակցութեանց, առի յեկեղեցւոյ յարմարումն յաւդիւ խաղաղութեան գլխոյն պատշաճեալ յայսմանէ կատարելութիւն։
       Արդ այսմ անմահական ըմպելւոյ եւ անգին մարգարտիս, եւ ամենագով աւրինակիս ցանկացող եղէ ես եւ փափագող պիտակ անուն Մարտիրոս վարդապետ. եւ գնեցի զսա յիշատակ անձին իմոյ, ի թվ. Ռ. Կ. Բ. ի գիւղաքաղաքն Չնքուշ … Աղաչեմ յիշեսջիք…։
       Արդ ես վերջինս յեկեղեցւոյ եւ տրուպս ի բեմբասացականաց Մինաս վարդապետս Տիգրանակերտցի զգիրքս ի Ս. Էջմիածին (գտի). զոր գողացեալ էին ի վանացն Չնքուշայ ի նախակրթեալ աթոռոյն իմոյ. որ եւ գաղափարեալ էր զսա Մարտիրոս վարդապետն, որ է ուսուցիչն Յովանէս վարդապետի Չնքուշցւոյ. եւ Յովանէսն՝ ուսուցիչ Եղիազարու կաթողիկոսի եւ Մարկոս վարդապետի. եւ Մարկոս վարդապետն ուսուցիչ ինձ Մինաս վարդապետիս Ամթեցւոյ։ Եւ զի ծանր թուեցաւ ինձ հեռանալն գրոցս ի մեր վանուց Ս. Աստուածածնին որ ի Չնքուշ. ետու ի տեղի գրոցս մի պատուական գիրք Կոչումն ընծայութեան եւ զՃառից գիրք՝ երկուսն ի մի տուփ, եւ առի զայս Խորհրդի մեկնիչս զոր մեկնեալ է Ս. վարդապետն Ներսէս Լամբրոնացին. եւ առաքեցի ի վանքն Ս. Աստուածածնին որ ի Չընքուշ. յիշատակ հոգւոյ գծողի գրոցս Տէր Մարտիրոս վարդապետի, եւ Յովանէս վարդապետի, եւ Մարկոս վարդապետի, նախնեաց իմոց եւ հոգեւոր ծնողաց. նաեւ ինձ անարժանիս Մինաս վարդապետիս եւ մարնաւոր ծնողացս…։ Որք գողանալով հանցեն զգիրքս ի Չնքշոյ (վանից) նզովեալ եղիցին ի ԳՃ. ԺԸ. Հայրապետացն, եւ ԲԺ. Մարգարէիցն, եւ ԲԺ. Առաքելոց. եւ ԺԲ. աստուածաբան Վարդապետացն, եւ ի սուրբ Երրորդութենէն. եւ ի Քրիստոսի աւրհնեալ բերանոյն. նաեւ յինէն Մինաս վարդապետէս եղիցին կապեալ հոգւով եւ մարմնով. աստ եւ ի հանդերձեալն … ամէն։
       Գրեցաւ ի թվ. Հայոց Ռ. Ճ. Ի. Զ. յունիսի տասն, իմով ձեռամբ Մինաս վարդապետիս. ի դուռն Ս. Էջմիածնի, ի կաթողիկոսութեան տեառն Նահապետի»։