Վերջին հայերը

ԳԻՒՂԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻԻՆ ՄԷՋ

Ա.

Անցեալ տարի էր։ Յոգնած ապաքէն,
Շատ քաղաքակիրթ այս Արեւմուտքէն՝
Ուր խիղճը բառ մ՚է, մարդը՝ մեքենայ.
Աշխարհ գործարան մ՚անխոնջ, անխընայ.
Սէրը հաշիւ մ՚է. կրօնքը՝ դրամ.
Երջանկութիւնը ձանձրալի մի տռամ.
Մահն՝ անմտութիւն. կեանքն՝ անհաշտ մի կռիւ.
Ուր ժամանակն իսկ վատ մ՚է ալեխռիւ,
Որ ամէն րոպէն իր մանրակրկիտ,
Մուրճի հարուածով կը զարնէ մտքիդ…։
Այսպէ՜ս, հեւ ի հե՜ւ, յոգնա՜ծ, յուսահա՜տ,
Անմի՜տ այս վազքէն անդո՜ւլ, անընդհա՜տ,
Կարօտն ունեցայ հին-հին դարերու.
Եւ հիւանդ հոգիս տարի ես հեռո՜ւ,
Հեռո՜ւ, խնկաւէ՜տ, լո՜ւռ, մշտնջե՜նի.
Արեւելքի իմ գիւղըս հայրենի…։

Բ.

Կիրակի մըն էր. քայլերս ուղղեցի
Իմ ալեւոր մօրս հետ եկեղեցի։
— Պիտի ծիծաղի՞ք, կարծրացած սրտեր.
Կարդացիք Լիւքրէս, Եպիկուր, Վօլթէր,
Մի քանի ուրիշ մութ գիրքեր ալ դեռ,
Բայց անհաւատի այդ տժգոյն թուղթեր
Իրաւունք չե՛ն տար, որ ամբարտաւան
Ձեր թոյնը փչէք՝ կըրօնադաւան
Հոգւոյն ալեւոր մօր մը ծերունի,
Որ ապրելու դեռ հազիւ օր մ՚ունի,
Որ ծովուն վրայ՝ շիւղի մը նման,
Մէկ ոտքը մատուռ, միւսը գերեզման.
Գերագոյն, անհաս, անսկիզբ, բարի,
Մթին Աստուծոյ մ՚անուան կը փարի.
Ու անիրաւուա՜ծ, տառապա՜ծ, հուսա՜,
Մեծ Արդարութեան վճռին կը յուսայ…։

Գ.

Ու դո՛ւք, ո՜վ Հորաս, Զենոն ու Վօլթէր,
Ի՛նչ որ ալ ըլլաք՝ երէկինն էք դեռ.
Մինչ յիսուն հազար այս տարի է որ
Անդուլ կը դառնայ աշխարհն ալեւոր՝
Հաւատացեր են մարդերը բոլոր։
— Բաբէ՜, հակառակ հաւատքիս մոլոր,
Ծաղրել չի գիտցա՜ւ բնաւ իմ հոգին
Տաճա՜ր մ՚ըլլա՛յ այն, հեթանոս բագին,
Քար-քար աւերակ սիւներ Քառնաքին,
Հըրապաշտ Պարսիկ բըլուր բոցագին,
Բոցը Սիպիլի, Հնդիկ Էլլօրան,
Ասորեան հարիւր-զոհեան հին խորան,
Կամ Քրիստոնեայ պերճ եկեղեցին…
Հոն մարդերը Մեծ-Յոյսը դարբնեցին…
Ու հո՜ն — գլխարկնիդ բացէք վեհերուն —
Գերեզմաննոցն է կենդանիներուն…։

Դ.

Եկեղեցւոյն մէջ մտայ լռելեայն։
Շէնքը փոքրիկ էր, բայց բաւական լա՜յն՝
Աստուածն ու դարե՛րը ամփոփելու…։
Քար քարի վրայ, ծնէր էր, հըլո՜ւ,
Առանց արուեստի, առանց մեծ ոճի,
Պարզ, ինչպէս ծառ մը որ հողէն կ՚աճի.
Ու քար, ու բազմոց, ու կերոն, ու խաչ,
Հոն, հին դարերու բոյրն ունէին գաղջ…։
Ու առաստաղի աղքատ ջահերէն
Կախուած՝ Ժամանա՛կը մեռելօրէն
Կը ննջէր անշա՜րժ, դարե՜ր քնէած,
Քշոցին ձայնէն երբեմըն շոյուած…
Հոն ո՛չ հեւք, ո՛չ վազք, ո՛չ ժամ, ո՛չ վայրկեան.
Անսահմա՜ն, անխռո՜վ, անծա՜լ, յաւիտեա՜ն,
Չո՜րս պատերու մէջ՝ Անհո՜ւն մը խորին,
Ուր ծեր գեղջուկներ մեռնի՜լ կը սորվին…։

Ե.

Բայց բացառիկ տօն մ՚էր այդ կիրակին.
Կնո՞ւնքն էր ջոջի նորեկ որդեակին,
Ինչ որ գիւղին նոյնքան է կարեւոր,
Որքան Ծնունդի տօ՛նը դարաւոր
Նազարէթի հին քաղաքացիին։
Ուստի ծեր, մանուկ, հաւաքուած էին։
Ու քահանան այդ մե՜ծ օրուան համար,
Պատրաստեր էր փոքր քարոզ մը յարմար։
Պերճ խօսքի տաղանդ չունէր բնածին,
Բայց զայն ընտրեր էր հովիւ՝ գիւղացին,
Զի հասակով բարձր էր, վարքով արդար,
Հայերէն գիտէր, նո՛յնիսկ կը կարդար։
Կեանքի պայքարէն յոգնած հիւսն մը հեզ,
— Կոյս Մարիամին կո՛յս նշանածին պէս —
Այնքան վայլեր էր մօրուքն ու շուրջառ,
Որ կարծես ան ա՛յնպէս ծնած ըլլար…։

Զ.

Զոյգ կերոնի մէջ՝ կը խօսէր բեմէն.
Ու կ՚ունկնդրէին գեղջուկներն ամէն,
Խո՜ր երանութեամբ սուզուա՜ծ անհընար.
— Թէեւ հայերէն մա՛րդ չի հասկնար…
Հին Աճեցարուքն առած բնաբան,
Կը գտնէր Տէր-Հայրը շա՜տ բնական
Որ տղերք աշխարհ գան անհամար — լուրջ —
Ինչպէս բիւր շիւղեր ձիթենիին շուրջ։
Յանկարծ շլացին աչերս քնէա՜ծ,
Նափոլէոնին անո՜ւնն էր տուած։
Նափոլէոն… Ի՜նչ քաոս անյատակ՝
Աշխարհքէն քաշուած այդ մատուռին տակ։
Չէ՞ որ ըսեր է այդ մարդն ահագին,
«Մայրե՛ր, զաւակնե՜ր շինեցէք ազգին…»։
— Ախ. զօ՛րք պէտք էր այդ ամբարտաւանին՝
Որ թնդանօթներ գիւղէ՛ գիւղ տանին…։

Է.

Պատարագէն վերջ, քով քովի անձայն,
Երկու թափօրներ իրար քսուեցան։
Ան չէր դասական հանդիպումը հին՝
Կնունքի թափօրն Մահուան թափօրին. —
Մէկ կողմ ծնո՜ւնդ, խի՜նդ. միւս կողմ մա՜հ ու լալ.
Ու եկեղեցին կ՚օրհնէ երկուքն ալ…։
Ո՛չ։ Երկու թափօր, երկո՛ւքն ալ ժպտուն.
Մէ՛կը նորածին որդին մեծատուն,
Մի՛ւսը աղքատի ծնունդը անտուն.
Մէ՛կը բեհեզով քնած, միւսն արթուն.
Մէկուն ժանեակներ, մետաքսի հիւսկէն,
Միւսին ձորձ մը խեղճ՝ հօրը շապիկէն.
Առաջնոյն ոսկի, ժանեակ բիւր տեսակ,
Երկրորդին ճակտին փուշի սեւ պսակ.
Մէկը Տէ՛ր արդէն, միւսը Գրա՛ստ։
Ճակատագի՜ր, վա՜խ, տղաքները փաստ…։

Ը.

Բայց այս ի՜նչ արդար օրէնք մ՚է խորին
Որ յղփացա՛ծ, ճո՛խ Մեծերը երկրին
Իրե՛նց արգանդին մէջ կը հարուածէ։
Հաւասարութեան խո՜ւլ պէտք մ՚է գուցէ
Որ վիժածընունդ սերմերը Մեծին
Ի՛ր որովայնին իսկ գո՛գը հիւծին,
Ու հաշիւներէ վերջ, երբ ի հարկէ
Ոսկին ա՜լ պատրաստ է, հա՛յրը գրկէ
Խանձարուրներու մէջ մետաքս գեղերփ,
Անժպի՛տ, տժգո՜յն հրէշ մը մարդակերպ…։
Մի՜նչ քանի՜ թշուառ խեղճեր է՛գ, արո՛ւ,
Որ յեղակարծ սէր մ՚ունին իրարու,
Կայծակներու պէս իրարո՛ւ կու գան,
Առանց հաշուելու վաղն ու ապագան,
Ու կ՚երկնեն - խորշի մը մէջ անծանօթ —
Ի՛նչ հսկայ կեանքեր, անէծքի անօթ…։

Թ.

Ապշա՜ծ, սարսափա՜ծ խորհեցայ անխօս,
Սպարթական հի՜ն բարքին բարբարոս,
Որ խեղդելէ վերջ կը յանձնէր գետին
Մարդկային տժգոյն տզրուկներն յետին…։
Բայց քառսուն դարեր անցեր են արդէն,
Ու սորվեցանք որ հրէշներն ալ մարդ են.
Անո՛նք ալ ունին զգացո՛ւմ, հոգի՛,
Անոնք ալ ունին իրաւունք կեանքի,
— Հոգ չէ՛ թէ ապրին բիւրերու մահով.
Օրէ՛նքը՝ իրենց վահան ապահով…։
Չե՛մ համարձակիր վերցնել մէկդի
Կարմիր-վարագոյրն որ Օրէնք կ՚ըսուի,
Դիտելու ըմբոստ այն կեանքե՛րն հսկայ,
Որ բանտերու մէջ, կառափնատի վրայ,
Կախաղաններո՜վ մեռան անհամար,
«Կեանքի Իրաւո՜ւնք»… Պոռալնուն համար։

Ժ.

Երկուքն ալ երկա՜ր, երկա՜ր դիտեցի։
Այլեւս բնա՛ւ մի խօսիք ինծի
Արժանիքին վրայ, ու տարբերութեան,
Ու ազնուական զարմին վրայ արեան։
Ահա երկո՛ւքն ալ — անկերպ բզէզներ,
Շիւղ մը իսկ զիրենք պիտի մեռցնէր։
Կ՚ուզեն անուն տալ. ի՜նչ պէտք անունի…
Իւրաքանչիւրն ալ իր անունն ունի.
Մին Ո՜ւժն է անգութ, միւսն Ստրկութի՜ւն։
Ուժ չունի՞ կ՚ըսէք խլէզն անարիւն.
Ի՜նչ պէտք արիւնի — անյագ բորենի՜
Հացի մը փոխան կարմիր, ծիրանի,
Ան պիտի ծըծէ Արիւնը միւսին,
Ու պիտի մըխէ ժանիքն իր միսին.
— Օրէ՛նքը՝ իրեն անքոյթ օթեւան։
Ողջունեցէք զայն, Իշխանն է վաղուան…։

ԺԱ.

Ծնրադրած դողդոջ, աչքերըս ձեռքիս,
Կուրծքիս տակ զսպել կ՚ուզէի հոգիս։
Հազա՜ր նկարներ կ՚անցնէին մտքէս։
Արեան շոգւոյն մէջ, նոճիներու պէս
Բի՜ւր կախաղաններ անգութ մեծերու…
Ու հրդեհներու մէջ հեռուէ հեռու,
Ստրուկներու կո՜ւռ, բարբարո՜ս գունդեր,
Որ տաճա՛ր, աստուա՛ծ, կո՛ւռք, իշխա՛ն ու տէ՛ր
Տապալելով վար, կ՚երթային հեռո՜ւ
Հաւասարութեան սե՛րմը ցանելու,
Ու լա՜յն բաշխելու Արդարութի՜ւն, Հա՜ց…։
Այտիս վրայ հրաշէկ արցունք մը դողաց.
Աչքերըս բացի, տեսիլք էր միայն.
Ամէնքն ալ գացա՜ծ, ժամն էր լռելեայն…։
Ու ե՛ս ալ գացի՝ իմ սուգիս դարման՝
Հաւասարութեան դաշտը — գերեզման…։