Գիրք քարոզութեան որ կոչի ձմեռան հատոր

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Փրկիչն բոլորից Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս լոյս կոչեաց զինքն աշխարհի ասելով. «ես լոյս յաշխարհ եկի. եւ որ ոք հաւատայ յիս՝ ի խաւարի մի մնասցէ»։ Նոյնպէս եւ զաշակերտսն իւր՝ լոյս անուանեաց։ «Դուք էք լոյս աշխարհի»։ Եւ յայնմ հետէ եւ առ յապայ՝ հետեւօղք նորին եւ գործակիցք անուամբ նորա՝ լոյս կոչին եւ Լուսաւորիչ։
       Յորոց մի էր եւ մերն Լուսաւորիչ։ Զոր լոյսն ճշմարիտ եւ իմանալի արեգակն արդարութեան Քրիստոս՝ էառ զնա ի տղմային եւ ի խաւարային վիրապէն. եւ էած զնա ի տեղի լուսոյ. լուաց եւ մաքրեաց, եւ լոյս ծագեաց խաւարելոց։ Որ «զամենեցուն կամի զկեալն՝ եւ ի գիտութիւն ճշմարտութեան գալն»։ Եւ զսկիզբն եւ զկատարածն ամենայնի տնօրինէ նախահոգակ զօրութեամբ։ Նոյնպէս եւ զփրկութիւն ազգիս հայոց՝ ի դէպ ժամու աստանօր կարգաւորէ. որպէս ուսանիմք ի պատմութեանց։ Ոմն ի չար արբանեկացն սատանայի Դիոկղետիանոս անուն կայսր կոչեցեալ ի Հռօմ. սա կին կամեցաւ առնել։ Եւ առաքէ պատկերահանս ընդ ամենայն երկիրն իւր՝ զի ուր եւ գտցեն գեղեցկապատկեր կին՝ նկարեսցեն եւ բերցեն առ նա։ Եւ վանք մի կուսանանց մերձ ի Հռօմ՝ որք հարսնացուցին զինքեանս երկնաւոր փեսային Քրիստոսի. որոց գլխաւորն Գայիանէ կոչիւր։ Եւ ունէր օրիորդ մի կայսերական զարմէ Կղօդեայ։ Հռիփսիմէ անուանեալ. յո՛յժ չքնաղագոյն տեսլեամբ։ Զոր բռնութեամբ մտին նկարեցին ըզզարմագեղն Հռիփսիմէ եւ տարան առ թագաւորն. եւ նա իսկոյն զհարսանեաց կազմութիւն պատրաստէր։ Զայն տեսեալ մաքուր կուսանացն, յԱստուած ապաւինեալ պաղատանս մատուցանէին. եւ նմին յանձն արարեալ զինքեանս, տարաշխարհիկ լինէին։ Եւ գտեալ նաւ պատրաստ անցանէին յԵգիպտոս. եւ անտի յԵրուսաղէմ եւ յԵդեսիա. եւ եկեալ յաշխարհս հայոց ի բազում տեղիս շրջեալ. ոմանք մնացին ի նոցանէ ուր եւ հաճեցան եւ այլքն եկին յԱյրարատ գաւառ ի Վաղարշապատ թագաւորանիստ քաղաքն. քանզի եղեալքն ի Հռօմայ էին աւելի քան զեօթանասուն մարդ ընդ այրեւ ընդ կին. իսկ որք ա՛նդ ժամանեցին՝ էին Լ է ի կուսանացն։ Իսկ վատաշուէրն եւ անարգամիտն Դիոկղէտիանոս՝ յղէ առ թագաւորն հայոց Տրտատ. զի խնդիր արասցէ կուսանացն յաշխարհն իւր. կամ առաքեսցէ առ նա, եւ կամ առցէ իւր ի կնութիւն։ Եւ յորժամ խնդեաց Տրդատ, եգիտ ըզսուրբ կուսանսն յիւրում քաղաքին ի հնձանի այգեաց վանս կալեալ։ Առաքէ ի նախարարացն զարդարել զնա եւ ածել առ ինքն։ Իսկ սրբուհի կոյսն եւ պարկեշտն Հռիփսիմէ՝ զձեռսն տարածեալ խաչանման առ խաչեալ փեսայն իւր, եւ խնդրէր ի թիկունս հասանիլ։ Եւ ահա յա՛նկարծակի լինէր որոտումն եւ ձայն սաստիկ որ ասէր. մի երկնչիր օրիորդ սուրբ. զի ընդ քեզ եմ ի փրկել զքեզ։ Եւ յորժամ տարան առ թագաւորն, եւ մըտեալ նաի սենեակն զգարշ ցանկութիւն կատարել, յայնժամ զօրացեալ կոյսն սուրբ մարտեաւ ընդ հսկային յերրորդ ժամէ աւուրն, մինչեւ ի տասներորդն. եւ յաղթեալ զնա ընկէց յերկիր. զայրն՝ որ հռչակեալն էր յամենայն երկիր։ Ապա ածին զմայրն Գայիանէ հաւանեցուցանել կամաց թագաւորին. եւ նա եկեալ յորդորէր զնա հռօմայեցւոց բարբառովն արի մնալ ի հանդիսին. զի Քրիստոս է օգնական քո։ Եւ որք տեղեակք էին այնմ լեզուին՝ հարին քարամբք զբերանն աստուածախօս. եւ թափեցին զատամունսն։ Դարձեալ ըմբռնելն ի չարէն Տրդատ՝ մարտեաւ ընդ նմա ի տասն ժամ է աւուրն մինչեւ ի մին ժամն գիշերոյն. եւ կոյսն յաղթեաց նմա, եւ ընկէց երկիր. եւ ինքն ելեալ ի մէջ հրապարակին գնայր. եւ ոչ ոք կարաց ձեռն ականել ի նա. եւ եղեալ աւետիս տայր ընկերաց իւրոց՝ եւ գոհանալով աղօթէր առ Աստուած։ Եւ նոյն ժամայն հասին անօրէն դահիճքն. եւ նախ զլեզուն հատին։ եւ փորեցին զաչս նորա. եւ այրեցին ըզբոլոր մարմինն. եւ քարինս վարեցին ի գոգ նորա. եւ ի վայր վաթեցին զաղիսն։ Եւ ապա անգամ յօշեցին զամենայն մարմին. եւ նա այնպէս կատարեցաւ ի գիշերի։ իսկ ի վաղիւն՝եկին եւ այլ կուսանք թուով ԼԲ զի անփոփեսցեն զմարմինն. եւ զնոսա կոտորեցին որով մինչդեռ աղօթք ի բերանս իւրեանց էին. իսկ մինն ի նոցանէ հիւանդ գոլով անդէն սպանին ի հնձանին։ Իսկ զսրբուհին Գայիանէ՝ երկու ընկերօքն տարան ի տեղիս մահապարտացն. եւ ծակեցին զպճղունս ոտիցն. եւ փող եդեալ փչելով կենդանւոյն, մորթեցին ի ներքուստ ի վեր մինչ ի ստինսն. եւ ծակեալ զծոծորակն, զլեզուն յետուստ հանին. եւ վարեցին քարինս ընդ գոգ նորա, եւ ի վայր հեղին զաղիսն . եւ մինչդեռ կենդանի էր, հատին զգլուխն սրով։ Արդ ա՛յսպէս կատարեցաւ սրբուհին Հռիփսիմէ ԼԳ ընկերօքն յամսեանն հոռի ԻԶ իսկ սրբուհին Գայիանէ՝ երկու ընկերօքն ի նորին ամսոյ ԻԷ. եւ ամենեքեան որք անդ կատրեցան՝ էին թուով ԼԷ. որք առին զպսակն յաղթութեան ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ։ Եւ մինչդեռ թագաւորն կամէր ելանել ի կառս՝ յա՛նկարծակի ցասումն Աստուծոյ եհաս ի վերայ նորա։ եւ դեւ հարեալ ի նմա, ի կառացն ի վայր ընկենոյր. եւ ատամամբք զմարմինն իւր ուտէր։ Նոյնպէս եւ ամենայն իշխանքն եւ քաղաքացիքն որք անդ դիպեցան՝ այր եւ կին մոլեգնեալ ի դիւաց զմամինս իւրեանց խածանէին։ Իսկ թագաւորն ոչ միայն մոլեգնեալ, այլեւ նման բաբիլացւոցն բռնաւորին ի յանասնեղէն բնութիւն փոխեալ։ Եւ թերեւս նա պարկեշտագոյն քան զսա. զի նա արջառոց կերպ . իսկ սա ի խոզի կերպարանս եղեալ անարգ. քան զնա. եւ ընդ խոզիցն ի շամբս բնակէր, եւ ընդ նոսա կերակրիւր։ Իսկ մարդասէրն եւ ամենախնամն Աստուած՝ որ վասն դարձի եւ ի բարին փոխելոյ խրատէր զնոսա։ Տեսիլ երեւացոյց քեռ թագաւորին՝ որում անունն էր Խոսրովիդուխտ՝ առաքել ի քաղաքն Արտաշատ. եւ հանել զԳրիգորիոս յօձաբնակ վիրապէն. զի եկեալ բժշկեսցէ զնոսա ի դիւաբաղխ սաստիցն։ Եւ ապա առաքեցին զմի ոմն ի նախարարացն՝ որում անուն էր օտայ. եւ նա եկեալ ի գլուխ վիրապին, ուժգին ձայնիւ գոչեաց եռ նա. Գրի՛գորիէ Գրի՛գորիէ. եթէ կենդանի իցես՝ եկեսջիր արտաքս. քանզի Տէր Աստուած քո հրամայեաց քեզ։ Եւ նա ի վերին ազդեցութենէն ելեալ արտաքս, եւ գայր հատանէր ի Վաղարշապատ քաղաք. զոր տեսեալ մոլեգին քաղաքեացն , ընդառաջ նորա ելին, եւ ատամամբք զմարմինս իւրեանց խածատէին։ Եւ սուրբն Գրիգոր աղօպեաց ի վերայ նոցա. եւ նոքա գային ի զգաստութիւն. եւ նա հարցանէր զնոսա վասն վկայիցն. եւ նոքա ոչ գիտէին զանուն վկայից. եւ նա ասէ. որ ի ձէնջ սպանան վասն անուանն Քրիստոսի՝ զնոսա խնդրեմ. եւ նոքա ցուցին զտեղին. զի էին անկեալ արտաքոյ արտաքոյ քաղաքին։ Եւ ինն օր էր նահատակութեան նոցա. եւ ոչ էր նեխեալ եւ ապականեալ ի նոցանէ. եւ ոչ գազան կամ թռչուն ինչ մերձեցեալ ի նոսա։ Յայնժամ զսպեաց զնոսա պատառատուն հանդերձիւքն իւրեանց. եւ եդ զնոսա հնձանին յորում էին վանք նոցա. եւ ինքն անդ օթեւանս կալեալ, քարոզէր ժողովրդեանն զաւուրս ԿԶ ի տուէ եւ ի գիշերի ոչ դադարեալ։ Յա՛յնժամ ելին՝ ժողովեցան առ նա ամենայն իշխանքն եւ աշխարհն. եւ թագաւորն ի մէջ նոցա ի կերպարանս խոզի։ Եւ տեառնագրեաց զնոսա նշանաւ խաչին. եւ շնորհեաց նոցա ա՛յնչափ բժշկութիւն, մինչ ըզգաստացեալ եղեն թագաւորն եւ իշխանքն խօսիլ եւ լսել եւ ի միտ առնուլ զոր քարոզէր զբանն կենաց։
       Սկիզբն արարեալ յանսկիզբն բանէն. եւ ուսոյց նոցա զերեքանձնեայ եւ զմի Աստուածութիւն հօր եւ որդւոյ եւ հոգւոյն սրբոյ։ Եւ զստեղծմանէ աշխարհի՝ եւ զկարգ նահապետացն. եւ գայ ի տնօրէնութիւն բանին. եւ զփրկագործ մարդեղութիւն Աստուծոյ, եւ այսպէս ուսուցանէր նոցա զամենայն կարգաւ։ Եւ պատմէր նոցա զտեսիլն ահաւոր իջման միածնին. որ ոսկի ուռամբ հարկանէր զերկիր. եւ ձայն հնչէր ի սանդարամետս։ Յայնժամ ասէ ցնոսա. եկա՛յք շինեսցուք զսուրբ խորանս լուսոյ. եւ զվկայ արանս սրսբոցն, փոխելով զնոսա ի հանգիստ. զի եւ նոքա փոքեսցեն զձել ի նորոգութիւն հոգւոյ եւ մարմնոյ։ Եւ զայս ասացեալ հրամայեաց պատրաստել զնիւթս շինուածոյն։ Եւ կանգնեցին երիս վկայարանս. մի տեղւոջն ուր վկայեաց սուրբն Հռիփսիմէ ԼԳ ընկերօք. եւ մի ի տեղւոջն ուր կատարեցաւ սուրբն Գայիանէ երկւ ընկերօք. եւ մի հնձանին ուր էին վանք նոցա։ Եւ ապա անփոփեաց անդ սուրբն Գրիգորիոս ըստ թուոյ վկայիցն՝ եդեալ զմի մի իւրաքանչիւր ոք ի տապանի, իւրեանց հանդերձիւն։ Իսկ թագաւորն Տրդատ՝ աղաչեաց զսուրբն Գրիգոր զձեռսն եւ զոտսն բըժշկել. զի անձամբ իսկ օգնեսցէ ի շինուածս վկայիցն. որեւ եղեւն իսկ. եւ անկան վաղվաղակի կճղակք ձեռացն եւ ոտիցն։ Եւ սկսաւ բրել զգիրս հանգստեան վկայիցն. եւ կին եւ քոյրն եւ դստերք թագաւորին ի հանդերձս իւրոց ընկալեալ զհողն՝ արտաքս պեղէին զսրբոյն Հռիփսիմեայ եւ զայլ ընկերաց նորա։ Եւ թագաւորն հայեցեալ ի սրբոյն Գրիգորրէ, գնաց եօթնօրեայ ճանապարհ ի լեառնի մեծն Մասին. եւ եբարձ անտի ի վերայ թիկանցն իւրոց քարինս մեծամեծս եւ անտաշս ութն. մինչ զի զմի ի նոցանէ անկար էր բազմաց շարժել. ի սեամս դրանց եդեալ վկայարանացն չորս չորս առ մի մի դուռն. փոխանակ անմիտ մարտին ընդ Քրիստոսի հարսնացելոյն յիւրում սենեկին։ Եւ ապա շինեցին զսուրբ կաթուղիկէն մեծ, կանգնեալ եւ ա՛նդ զնշան սուրբ խաչին յերկրպագութիւն ժողովրդեանն. եւ օրըստօրէ յաւելոյր ժողովուրդն ի պահս եւ յաղօթս, եւ յունկնդրութիւն վարդապետութեան սրբոյն։ Յետ այսորիկ աղաչեաց սուրբն Գրիգոր զԱստուած վասն թագաւորին եւ ամենայն ժողովրդեանն. եւ թագաւորն էր ի մէջ ժողովրդեանն խոզաձեւ կերպարանօք. յանկարծակի ի դողման ելեալ, ըզխորխնխոզենի մերկացեալ ի բաց ընկենոյր. նաեւ զժանիսն կընճադէմ երեսօքն եւ մազովն թաւութեան. եւ դէմք երեսացն փոխեալ յառաջին կերպարանն. եւ մարմինն փափկացեալ լինէր իբրեւ զառօրեայ մանկան։ Նոյնպէս եւ ամենայն բազմութիւնքն բժշկեցան ի դիւաբաղք հարուածոցն. բորոտք՝ անդամալուծք՝ գօսացեալք՝ եւ պէսպէս ախտացեալք։ Եւ ապա յայնմ հետէ ըսկսան կործանել ըզպատկերս անհատական դիցն եւ զայլն ամենայն. եւ զոոսկի եւ զարծաթն աղքատաց բաշխէին։ Եւ այսպէս սրբեցին զբոլոր աշխարհս հայոց ի կռոց։ Յետ այսորիկ խորհուրդ արարեալ թագաւորին, առաքէ զսուրբն Գրիգոր ի Կեսարիա. զի ընկալցի զքահանայական իշխանութիւն. եւ լուսաւորեսցէ զնոսա մըկրտութեամբ սուրբ աւազանին։ Իսկ նա ոչ առնոյր յանձն խոնարհութեան աղագաւ. մինչ ի հրեշտակէ առեալ հրաման՝ գնաց ի Կեսարիա առ Ղեւոնդէս պատրիարգն առաջին հայոց։
       Վասն զի սուրբ Թադէոս առաքեալն յորժամ եկն առ Աբգար յՈւռհա՝ ձեռնադրեաց զազգէ եպիսկոպոս Ուռհայ քաղաքի ասորւոց։ Եւ զԹէոփիլոս եպիսկոպոս ի Կեսարիա առաջին հայոց։ Յետոյ եւ Զաքարիա եպիսկոպոսն փոխանորդ իւր. եւ ապա ինքն նահատակեցաւ ի սանատրկոյ արքայէ հայոց։ Այս ա՛յն Թէոփիլոսն է՝ առ որ Ղուկաս զաւետարանն, եւ զպրակս առաքելոցն գրեաց յանուն նորա։ Եւ զի նա ի Թադէոսէ էր ձեռնադրեալ. վասն այսորիկ եւ սուրբն Գրիգոր ա՛նդ գնաց, եւ ի նմանէ ընկալաւ ձեռնադրութիւնիբր յիւրմէ առաքելոյ ի վիճակ իւր եւ ոչ յօտարէ։ Եւ յորժամ ձեռնադրեցաւ արժանապէս եպիսկոպոսապետ հայոց մեծաց, դարձաւ յաշխարհն իւր. ընդինքեան ունելով բերէր ի նշխարաց սրբոյն Յովհաննու կարապետին, եւ սրբոյ եպիսկոպոսին եւ վկայն Աթանագինեայ։ Եւ եկեալ ի գաւառն Տարօնոյ որպէս յայտէ ի պատմութեանց, ա՛նդ հանգուցանէ զնշխարս սրբոցն . եւ ի բազում աւուրս ա՛նդ քարոզեալ շինէ եկեղցիս։ Եւ նախ ա՛նդ մատուցանէ զաստուածային պատարագն. եւ մըկրտեաց աւելի քան զինն եւ տասն բիւրս մարդկան. եւ կարգէ քահանայս եւ սարկաւագունս. եւ սահմանեաց յամէ տօն կատարել սրբոցն որ օր եօթն էր սահմի ամսոյ։ Եւ յորժամ լուաւ Տրդատ զգալուստ սուրբ հայրապետին, ել ընդառաջ նորա կնաւն եւ քերբն իւրով եւ ամենայն իշխանօքն, մինչ ի գիւղաքաղաքն Բագրան. որ թարգմանի դիցաւան. առ ափն գետոյն Եփրատայ. ի ստորոտ նպատակ լերինն եւ ա՛նդ մնայր գալստեան նորա յամսօրեայ ժամանակի։ Եւ իբրեւ հանդիպեցան միմեանց, հրամայեաց թագաւորին եւ ամենայն զօրուն՝ պահել յամսօրեայ ժամանակ ի պատրաստութիւն մըկրտութեան. եւ ինքն քարոզէր նոցա զբանն կենաց։ Եւ էր ի տեղւոջն յայն մեհեան մեծ՝ ըստ որում դիցաւան կոչէր տեղին։ Զոր յամենայն յամէ յաւուրս տարէմտին ի սկիզբն նաւասարդի ամսոյ, կատարէին զտօն նորա։ Հրամայեաց սուրբն Գրիգոր կործանել զմեհեանն՝ ի շինել եկեղեցի յանուն մեծի Կարապետին եւ սրբոյն Աթանագինեայ. եւ եդ ի նշխարաց նոցա. եւ սահմանեաց յամ յամէի նմին աւուր տարէմտին ի նաւասարդի ամսոյ կատարել զտօն սրբոցն։ Եւ ի կատարման պահոցն՝ հրամայեաց թագաւորին եւ ամենայն զօրացն իջանել յադենաբուղխ վտակն Եփրատ եւ սուրբն Գրիգոր արկեալ զիւղն օրհնութեան «յանուն հօր եւ որդւոյ եւ հոգւոյն սրբոյ ի գետն»։ Եւ յանկարծակի եղեն մեծ եւ սքանչելի զարմանք. ոչ ինչ նուազ քան զոր ի մըկրտութեան Տեառն ի Յորդանան։ Զի ջուրք գետոյն անդրէն յետս դարձան ուստի բղխէն. որ քարոզէր յայտնապէս մըկրտելոցն յառաջին ադենական փառսն դառնալ ուստի ելին։ Եւ իւղն օրհնութեան շրջապատեալ զամենեքումբք՝ որ նշանակէ զհոգւոյն սրբոյ իջումն որպէս ի Յորդանան։ Եւ զի սիւն լուսոյ եկաց ի վերայ. յորոյ վերայ եւ խաչն. լուսովն որ ի վերուստ՝զհայրական ձայնին հնչումն նշանակէր. որ զորդիութիւն մըկրտելոցն քարոզէր։ Իսկ խաչն՝ զանձնաւորութիւն որդւոյն նշանակէր. իբր թէ մըկրրտեալքն ա՛նդ, եւ յամենայն ուրեք որք յանուն հօր եւ որդւոյ եւ հոգւոյն սրբոյ մըկրտին, առնուն զորդէգրութեան շնորհ։ Եւ հաղորդեցոյց զամենեսեան ի փրկական մարմնոյ եւ յարենէ որդւոյն Աստուծոյ։ Եւ որք մըկրտեցան՝ էին թուով աւելի քան զհնգետասան բիւրս. եւ սիւն լուսոյն՝ եկաց ի վերայ գետոյն մինչեւ ի մտանել արեւուն. եւ ապա վերացաւ։ Եւ կացեալ անդ աւուրս եօթն. եւ յաւուրսն յայնոսիկ՝ մըկրտեաց ի բազմամբոխ ժողովրդոցն ընդ այր եւ ընդ կին, եւ ընդ մանկունս, ոգիս աւելի քան զչորեք հարիւր բիւրս։ Եւ այսպէս լուսաւորեալ զբոլոր աշխարհս հայոց, կարգէր քահանայս եւ սպասորս. եւ շինէր եկեղեցիս. եւ զամենեսեան հաստատէր ի հաւատսն Քրիսոտոսի։ Յետ որոյ կամէր զմիայնաւորութեան վարս սիրել, եւ առանձին լինիլ. զի ճաշակէր զամենայն ժամանակս կենաց իւրոց ըստ. Խ. Խ. աւուրց մի անգամ սակաւ պիտոյիւք. որպէս պատմէ քաջ քարտուղարն Ագաթանգեղոս զնմանէ. որ ականատեսն էր նորասքանչելեացն։ Որ թէպէտ Մովսէս պահեաց կրկին Խ, յորժամ խօսէր ընդ Աստուծոյ ի լերին։ Եւ Եղիա պահեաց զմի քառասուն . եւ զայլ ո՛չ ոք ծանեաք պահել զքառասուն աւուրս։ Այս սա ոչ միանգամ, կամ երկնից. այլ զամենայն ժամանակս մարմնական կենացն. մինչեւ եհաս ի վայելումն իմանալի սեղանոյն։ Ապա աղաչեն զնա թագաւորն եւ իշխանքն ձեռնադրել զորդին իւր փոխանորդ իւր . եւ նա ձեռնադրեաց զսուրբն Արիստակէս յաթոռ հայրապետութեան. ըստ այնմ, «փոխանակ հարց՝ եղիցին որդիք քո». եւ ինքն դարձեալ առանձնացաւ։ Ապա երբեմն երբեմն ելանէր սուրբն Գրիգոր՝ եւ շրջէր զգաւառօքն աշակերտօքն, եւ հաստատէր զնոսա ի հաւատս։ Ընդ այն ժամանակս յորժամ լուան եթէ ի Հռօմ Կոստանդիանոս հաւատաց ի Քրիստոս, գնաց սուրբն Գրիգոր եւ մեծ թագաւորն Տըրդատ յողջոյն նորա. եւ հաստատեալ սէր եւ միաբանութիւն երկուց ազգաց. որպէս ունի պատմութիւն յայտնապէս. եւ դարձեալ եկին յաշխարհն հայոց։ Յետ այսորիկ բարձրագոյն վարդապետութիւն առնէ սուրբն Գրիգոր. ճառս յաճախապատումս՝ առակս խորիմացս՝ դիւրալուրս՝ բազամադիմիս՝ շնորհագիրս լի՛ եւ քաղցրահամ վարդապետութեամբ։ Եւ ապա դիմեալ յանապատ յայրն մանէ, անտես լինիլ ի մարդկանէ։
       Եւ թէ բազում ժամանակս կացեալ անդ, եւ թէ սակաւ, որքանութիւն ժամանակին Աստուծոյ է գիտելի. ի նոյն կացեալ մինչ ի կէտ կոչման իւրոյ։ Եւ գտեալ զնա հովուաց ի Դարանաղեաց լերինն սեպուհ յայրն մանեայ, վերափոխեաել առ Քրիստոս եւ ամփոփեալ անդէն՝ անգիտացեալ թէ ո՛ ոք իցէ։ Եւ մնացեալ մարմին նորա անդ՝ մինչեւ ի ժամանակս Զենոնի կայսեր յունաց։ Եւ ապա ի տեսլեան գիշերոյերեւեալ սուրբ ճըգնաւորի ումեմն ի բաւեան գաւառի որոյ անունն էր գառնիկ, ասաց հանել զինքն անտի եւ տանիլ թաղել եւ Թորդան։ եւ ըստ հրամնի նորին գըտեալ սուրբ ճգնաւորին զմարմինն աստուածակիր ամբողջ ի գերեզմանին. եւ տարեալ մեծաւ պատուով եդ ի տապանի ի Թորդան։ Եւ յետ ժամանակի՝ յայլոց ոմանց տարեալ եղեւ ի թագաւորական քաղաքն Կոստիանդինու պօլիս. միայն զաջն շնորհաբաշխ թողեալ ի սեպհական աթոռ քահանայապետութեան իւրոյ։ Այլ թէպէտ արտաքոյ բանիս կարգի յիշատակ սքանչելեացն մի ոք եպերեսցէ. զի այս օրէնէ բաին՝ զմոռացեալն յառաջ բերել յետոյ։ Մինչդեռ նորատունկ էր ի սմանէ հաւատն տնկեալ՝ շինեալ տաճար սուրբ երրորդումն ի գիւղաքաղաքն Փարպի առ ստորոտով լերինն Արագածի։ Եւ ի միում աւուր մինչդեռ մատուցաներ զմեղսաքաւիչ պատարագն՝ ոմն ի դիցապաշտիցն շարժեալ ի չարէն, առեալ շուն մի կատաղեալ, անբշկելի ցաւօք սատակեալ, ձգէր ընդ լուսանցոյցն ի վերայ սրբոյ սեղանոյն ի նախատիս սուրբ խորհրդոյն։ Իսկ քահանայապետն սուրբ՝ աստուածակիր բազկաւն վերցուցեալ զսուրբ խորհուրդն առաջի Հօր Աստուծոյ, հայցեաց ի նմանէ. զի որպէս մահուամբ միածնին որ ի խաչին՝ ողջացոյց զկատաղի խայթուածս իմանալի գազանին ի հնոյն Ադամայ եւ ի ծննդոց նորա. այսպէս յիշատակաւ կամաւոր մահուս՝ որ նախատեցաւ ի սեղանս սուրբ ի տիպ խաչին, բժշկեսցէ զխայթուած կատաղի գազանին մինչ ի գալուստն իւր սուրբ ի հաւատացելոց եւ յանհաւատից։ Եւ նա «որ զկամս երկիւղածաց իւրոց առնէ՝» լուաւ աղօթիցնորա. եւ յետ ի բժշկութիւն զքարինս տաճարին այնրոիկ. զի ուր եւ հասանի յօրհնութենէ նորա, ապրին ի դժնդակ ախտէն։ Եւ եւս զարմանալի՝ յորժամ յամենայն աշխարհս տանին յօրհնութենէ քարանցն՝ եւ դատարկանայ տաճարն, դարձեալ բնակիչք տեղւոյն բերեն յանդաստանէն քարինս՝ եւ դնեն յեկեղեցին. զոր ուխտաւորք տանին, եւ անվրէպ կատարէ զզօրութիւն իւր։ Որեւ յետոյ պարսիկք ոմանք՝ եկին առնուլ յօհնութենէն. եւ տեսեալ զքարինս եւ եկեղեցւոյն եւ զանդաստանին միապէս գոլով՝ թերահաւատ կարծեօք համարէին, թէ բնութեամբ է քարանցն այնոցիկ առնել զզօրութիւն. եւ ոչ ի սքանչելեաց սրբոյն։ Առաւել ի քարանց անդաստանին՝ տարան յաշխարհն իւրեանց. եւ ի տալ խածելոյն ի գազանացն, ոչ միայն օգուտ ոչ գործէր, այլեւ նախքան զհասանիլ ժամուն փութացուցանէր ի մահ։ Եւ այլ եւս սքանչելի՝ որ թէ ոչ ախտացեալն առնուին ի նմանէ, վաղվաղակի սատակէին մահուամբ։ Եւ եւս փառաւոր անունն Աստուծոյ՝ ընդ սրբոյն փառաւորեցաւ։ Պատմին եւ ա՛յլ սքանչելիք ի տեսողացն։ Էր ազգ մի օձից չարաթոյն եւ դժնդակ յաշխարհին յայնմիկ. որ թէ հարկանէր զոք, անհնարին էր բժշկութեան. իսկ որք զգուբ վիրապին փորեցին զոր վասն չարագործացն հնարացան, յօձիցն յայնցանէ ըմբռնեալ արկին ի վիրապն։ Իսկ սուրբն Գրիգոր՝ որ զգլուխ իմանալի օձին կոխեաց հրամանի Տեառն թէ՝ «ետու ձեզ իշխանութիւն կոխել զօձս եւ զկարիճս, եւ ձեզ ինչ ոչ մեղիցեն»։ Այլեւ զայս պարգեւ ընկալաւ լուծանել զդառնութիւն մահաբեր թունից ազգաց այնոցիկ օձից յամենայն տեղիս ուր եւ իցեն։ Եւ այնքան անվնաս եղեն օձքն այնոքիկ, մինչ զի խաղալիկ մանկանց եղեն իբրեւ ըզձագս հաւուց յամենայն ուրեք ուր եւ գտանիցին։ Զի առեալ ի ձեռս՝ արկանեն ի ծոցն. ածեն զմիջօք. ձգեն ի վերայ միմեանց. եւ բնաւ ոչ ինչ վնասին. եւ սովորաբարր կոչեն զնա օձ սրբոյն Գրիգորի։ Եւ թէպէտ այս այսպէս է. սակայն ոմանք կարծեն թերի մտօք՝ թէ բնութեամբ են անվնասք։ Վասն որոյ պատմի եւ ա՛յլ ինչ ականջալուր եղեալ ի տեղւոջ բնակչացն. է գիւղ մի յաշխարհին այն՝ որոյ անունն կոչի արուճ։
       Յորում տըղայ մանկունքն արածէին զխաշիննս իւրեանց յանդաստանին. եւ որպէս ասացաք՝ ըստ սովորութեան առաել յօձիցն խաղարարեալ զբօսնուին. եւ ընդ երեկս ի դառնալն ի շէնն, զտըտունս օձիցն ընդ միմեանս կապեալ կախէին զծառոյ ոստոց. զի ի միւս օրն պատրաստ գտանիցեն եւ զբօսնուցուն։ Դէպ եղեւ զի զաւուրս ինչ ոչ եկին անդ. այլ ի յայլ կողմն գնացին. եւ յետ աւուրց դարձեալ եկին անդ. եւ գտին զօձսն ուր կախեալ էին. եւ կամեցան առնուլ եւ խաղալ. եւ մի ոմն կորացուցեալ զթիկունս, եւ աեյլ ոմն ի վեր ելեալ առնուլ զօձն, եւ նոքա դառնացեալք ի չարչարանս կախաղանին, եհար մի ի նոցանէ ըզձեռն մանկանն. եւ ի սաստիկ կսկըծանացն՝ ջուր հեղաւ ի նմանէ ի վերայ ներքոյ կացելոյն. եւ հարեալն իսկոյն փըչեաց զոգին. եւ միւսն յետ երկուց աւուրց մեռաւ։ Եւ այս նոցա պատահումն. որ անողորմ զանվնաս սողունսն չարչարեցին. այլեւ ի յանդիմանութիւն նոցա՝ որք ոչ ի սքանչելեաց, աեյլ ի բնութենէ զանվնաս լինիլն սողնոց համարէին։ Ե՛ն եւ այլ իմն սքանչելիք ոչ փոքր ինչ յիշատակի արժանի։ Յորժամ ի կայսերէն յունաց ի խնդիր եկին սրբոյն նշխարաց, խոշտանկէին զիշխանսն եւ ի զգաւառսն. եւ նոքա ոչ գտանէին թէ ուր իցէ. յորժամ հարցեալ զոմն հովիւ ծեր. եւ երկոքին աչօքն կոյր, նա ասէ՝ տարէք զիս ի լեառն սեպուհ. որ ի գիշերի անդ վառեալ կայ լոյս արեգակնատեսիլ. ի նշանաւոր տեղի մի որ է աղբիւր փոքրիկ։ Եւ յորժամ տարան զնա յաղբիւրն, առեալ ի ջրոյն լուաց զերեսս իւր. եւ բացան աչքն. եւ եցոյց նոցա զնշխար սրբոյն սակաւ մերձ նմին անփոփեալ. եւ տեսեալ զայն՝ փառս ետուն Աստուծոյ եւ սրբոյ նորա. որ ոչ միայն ի կեանս, այլեւ յետ մահու առնէ ըսքանչելիս. եւ ոչ միայն զաչս հոգւոյ, այլեւ զզգալի աչս մարմնոյ լուսաւորէ։ Վասն որոյ եւ իրաւապէս կոչի Լուսաւորիչ։
       Եւ երեքին անուամբ երջանկացեալն յԱստուծոյ՝ եռապատիւ մեծութեաեմբ սրբաբանի յերգս սրբոց։ Նախզի՝ կոչի Լուսաւորիչ։ Երկրկորդ՝ Արմատ ճշմարիտ։ Երրորդ՝ Հովիւ քաջ բանաւոր հօտի։ Զորս պիտոյ վարկանիմ զիւրաքանչիւրսն բացայայտել։
       Լուսաւորիչ կոչի վասն Ժ պատճառի։ Նախզի՝ փարատեաց զխաւար տգիտութեան. եւ լուսաւորեաց ի գիտութիւն ճշմարտութեան։ Երկրորդ՝ ի խաւարէ անհաւատութեան, ի լոյս հաւատոյ աստուածագիտութեան։ Այս ի ձեռն քարոզութեան։ Երրորդ՝ ի խաւարէ մեղաց, ի լոյս շնորհաց։ Այս ի ձեռն թողութեան։ Չորրորդ՝ ի խաւարէ մահու, ի լոյս կենաց. ըստ այնմ, «լոյս տուր Տէր աչաց իմոց. զիմի երբէք ննջեցից ի մահ»։ Այս ի ձեռն չարչարանաց մարմնոյն։ Հինգերորդ՝լուսաւորեաց քահանայական կարգաւ։ Այս յորժամ ձեռնադրեցաւ։ Վեցերորդ՝ լուսաւորեաց իջմամբ լուսոյն ի գետն Եփրատ ի վերայ նորածնելոցն բիւրաւորացն։ Եօթներորդ՝ եւ ի գնալն առ մեծն Կոստիանդիանոս՝ ի ժամ սոսկալի պատարագին սիւն լուսոյ կամարաձեւ փայլեաց ի վերայ նորա. մինչ զի ոչ կարէին հայիլ ի նա. ուր եւ Լուսաւորիչ կոչեցաւ. այլեւ կոյրս բազումս հանէին ընդառաջ նորա, եւ զայլ ախտաժէտս հռօմայեցիքն. որեւ զամենեսեան լուսաւորեաց եւ առողջացոյց։
       Ութներորդ՝ լուսաւորեաց դարձեալ իջմամբ լուսոյն ի սուրբն կաթուղիկէ ի մայրն եկեղեցեաց։ Իններորդ՝ ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ յաւուր շաբաթու մեծի ի խնդրոյ նորա վառեցաւ լոյսն ի սուրբ յարութիւն։ Որեւ յայնմհետէ յամենայն ամի լոյսն այն երեւի ի պարծանս հայկազնեանս սեռի։ Տասներորդ՝ ի խնդրել նշխարաց նորին ի լերինն սեպուհ, կոյր ոմն տեղեակ նորինի լունիլ յաղբերն՝ լուսաւորացան աչք նորա զգալապէս. որոյ մերձ գտին զպատուական մարմինն. եւ տարեալ հանգուցին ի գերեզմանի ի թորդան . որ եւ այժմ նովին յուսով բազում կոյրք դիմեն առ նա։ Յաղագս որոյ Լուսաւորիչ կոչի։ Նմանապէս կոչի Արմատ ճշմարիտ վասն տասն պատճառի։
       Նախզի՝ արմատն սկիզբն է ամենայն յառաջ եկելոցն. նոյնպէս եւ սա սկիզբն է բոլոր ուղղութեան ազգիս հայկազնեան։ Երկրորդ՝ որպէս յարմատոյնյառաջ բղխին Ե իրք այսինքն, բունն՝ ճիւղք՝ տերեւ ծաղիկք՝ եւ պտուղ։ Այսպէս ի նմանէ եպիսկոպոսք եւ քահանայք ըստ իւրաքանչիւր աստիճանի. տերեւ ժողովրդականք. ծաղիկ՝ հաւատոյն. եւ պտուղ՝ գործոց։ Երրորդ՝ արմատն նախ խոնարհի եւ ապա բարձրանայ. նոյնպէս նա ի չարչարանս եւ ի գուբն՝ եւ ապա բարձրացաւ յերկինս։ Չորրորդ՝ առնու զհիւթն եւ ինքեամբ տայ ի բոյսն. այսպէս եւ նա զշնորհս հոգւոյն ինքեամբ տայ յանդամս եկեղեցւոյ գլուխ գոլով մեր, եւ փոխանորդ Քրիստոսի։ Հինգերորդ՝ ծածուկ գոլով արմատոյն՝ տայ զազդումն բուսոցն. եւ նա ծածուկ գոլով զգայութեանց, կատարէ զհաւատս եւ զգործս. եւ զիւրաքանչիւր աստիճանս։ Վեցերորդ՝ արմատնմին տնկելով յերկրի՝ բազմօք բուսանի. եւ նա չարչարանօք միայն մարմնոյ իւրոյ՝ ըզբազումս պըտղաբերեաց Աստուծոյ։ Եօթներորդ՝արմատն նոյն էընդբուսոցն. եւ ննման որակօք. այպէս եւ սա նոյն է ըստ բնութեանս կարգի ամենայն մարդ ամենայն մարդկան. եւ աննման էր աստուածահրաշ ներգործութեամբն առ մարդիկ. Ութներորդ՝ որք հաստատեալ են ի յարմատն՝ կենդանի են. եւ որք հատանին՝ չորանան. այսպէս եւ որք նորին դաւանութեամբ հաստատուն են, ունին զհոգեւոր կենդանութիւնս. եւ յորժամ հատանի ոք անհաւատութեամբ եւ չար գործօք, բաժանի ի շնորհաց նորա։ Իններորդ՝ թէպէտ կըտրին ճիւղքն, կամ շարժինի հողմոց, արմատն անշարժ մնայ եւ ոչ հատանի։ Նոյնպէս եւ որք հաւատով կամ չար գործովք շարժին կամ հատանին ի նմանէ, ինքեանք կորնչին. այլ նա անշարժ մնայ։ Տասներորդ՝ չորացեալ բոյսն ի ձմռան, դարձեալ յարմատոյն կենդանանայ ի գարնան. նոյնպէս եւ չորացեալքն անհաւատութեամբ՝ նովին հաւատովքն ուղղին, եւ թողութեանց արժանաւորին, եւ յառաջի կարգն ելանեն։ Այսպէս կոչի արմատ հոգեպէս։
       Իսկ հովիւ քաջ կոչի համաձայն քաջ հովուին Քրիսոտսի։ Եւ այս վասն տասն իմն պատճառի եւ յատկութեան։ Նախզի՝ հովիւն ի վայրի դալարւոջ բնակեցուցանէ. այսինքն, ի վայրենացեալ սուրբ գրոց գիտութիւնս։ Երկրորդ՝ ի ջուր հանգստեան սնուցանէ. այսինքն աւազանին մըկրտութեամբն հոգւովն սրբով։ Երրորդ՝ զի առաջի ոչխարացն գնայ։ Չորրորդ զի ընդ գազանսն պատերազմի։ Հինգերորդ՝ զմոլորեալսն դարձուցանէ։ Վեցերորդ՝ զկորուսեալսն գտանէ։ Եօթներորդ՝ զբեկեալսն պատէ։ Ութներորդ՝ զզօրաւորսն պահէ։ Իններորդ՝ ի վերջ աւուրն առաջնորդէ ի փարախն։ Տասներորդ՝ հովուական բանիւք մխիթար զնոսա։ Այսպէս հոգեւոր քաջ հովիւ կոչի եւ արմատ ճշմարիտ Սուրբն Լուսաւորիչ. որպէս յայտ է իմաստուն մըտաց։
       Եւ արդ եկա՛յք ամենեքեան առ ի նըմանէ բազմապատիկ շնորհօք լցեալք. օրհնեսցուք նախ զառատ բարերար մարդասիրութիւն Աստուծոյ. որ ըստ բազում ողորմութեան իւրում, եհեղ ի մեզ յանարժանսս զգութ մարդասիրութեան իւրոյ ի ձեռն հաւատարիմ եւ իմաստուն տընտեսին, տալ ի ժամու զկերակուրն։ Այլեւ շնորհս սմա մատուսցուք, որպէս հաւատարիմ պաշտօնէ ի տէրունեան գանձուցն ի մեզ մատակարարելոյ։ Եւ իւրաքանչիւր ոք ի ձէնջ որք արրժանացայք շնորհի՝ գովասանական երգով պատուեցէք մեծամեծք եւ փոքունք. որք ի բեմին եւ ստորակայք։ Քահանայապետք՝ զմեծ քահանայապետն որ ի ճշմարիտ քահանայապետէն յաջորդեցաւ զաթոռ քահանայապետութեան. որք եւ դուք փոխանորդ եղէք նմին։ Քահանայք՝ զքահանայական շնորհի բաշխօղն. որով միջնորդ ընդ Աստուծոյ եւ ընդ մարդկան եղէք։ Սարկաւագունք՝ զշնորհիդ աւանդօղն. առ ի սրովբէական երգով սրբութեանցն լինիլ սրբազան։ Դըպիրք զփոքու պաշտպանութեամդ ի բարձունս վերաբերօղն։ Վարդապետք՝ զուսուցիչն ամենայն բարեկարգութեանց։ Ճըգնաւորք՝ զհանդիսադիրն։
       Թագաւորք՝ զօրէնսդիրն։ Իշխանք՝ որով ուղղէք զիշխանութիւն։ Դատաւորք՝ զսահմանն. որով դատէք արդարութեամբ։ Զինուորք՝ զօրէնն. որով նահանջիք յանիրաւութենէ։ Ժողովուրդք զքարոզն ճշմարտութեան։ Արք զուղղութիւն. կանայք զցածութիւն մանկունք զհնազանդութիւն. եւ մեղաւորք ըզդարձուցիչն. զղջացեալք զապաշխարութիւն. մոլորեալք զգիւտն. անկեալք զյարուցիչն. կանգնեալք ըզհաստատութիւն. ծոյլք զարիութիւն. արիացեալք զքաջապնդութիւն. տգէտք զգիտութիւն . իմաստունք զհանճարն. փարթամք զգանձն. աղքատք զհամբերութիւն. մեծատունք զխոնարհութիւն. խոնարհք զբարձրութիւն։ Եւ ամենեքեան յամենայնի ըզյամենայնի բաւականն՝ ամենայն երգով գովասանական բանիւ բարեբանեցէք երկրորդաբար յետ այնորիկ որ ի ձեռն սորա զայս ամենայն պարգեւս շնորհեաց ծառայից իւրոց։ Այլ առ քեզ ո՛վ հայր բարեգութ՝ անյիշաչար եւ բարեսէր. լո՛ւր զպաղատանս մեր. զի գիտեմք ըզբարեխօսդ մերձ առ պարգեւատուն։ Մաղթեա՛ վասն անարժանիցս քոյոց հոգեւոր երկանց ծնեալ զաւակացս. անցուցանել ի մէնջ զարդակշիռ պատուհաս յանցանաց մերոց, ի կրկին վրիժապարտաց. այսինքն , յաշխարհակալէն՝ ըստ հոգւոյ ի գերողէն եւ ըստ մարմնոյ ի նորին արանեկաց չարաչար տանջանաց։ Զի թերեւս լիցի հնազանդութեամբ եւ մտերիմ ծառայութեամբ սպասաւորել միոյ ճշմարիտ թագաւորին մերոյ Քրիստոսի։ Իսկ թէ առ ի մէնջ եւ յամենեցունց անքննելի դատաստանաց նրոին սահմա՛ն է մեզ յաստիս լինիլ ծառայութեամբ. որպէսեւ եմք իսկ ըստրկացեալք ի խստասիրտ տէրանց։ Մաղթասցես դասուք ամենայն ըտրելօք՝ որք ընդ քեզ զչարչարանս զայս զորս կրեմք յակամայ, լինիլ իբրեւ ըզկամաւոր ապաշխարութիւն ի թողութիւն մեղաց մերոց։
       Զի ազատեալք յայսմանէ՝ արժանի լիցուք որդիքս հոգւոյ ընդ հօրդ լուսոյ, եւ ընդ ամենայն սուրբս փառաւորել զերրեակ անձնաւորութիւն եւ զմի աստուածութիւն համագոյ եւ զուգական երրորդութեանն լուսոյ՝ հօր եւ որդւոյ եւ հոգւոյն սրբոյ յաւիտեանս յաւիտենից ամէն։