Գիրք քարոզութեան որ կոչի ձմեռան հատոր

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Եւ գիտել պարտ է՝ զի որպէս մտաւոր ասելն՝ բաժանեաց զՀոգին Սուրբ ի հոմանուն հոգւոյն որ հողմ կոչի։ Զի հողմն՝ ոչ մտաւոր է, եւ ոչ կենդանի. այլ Սուրբ Հոգին Աստուծոյ՝ մտաւոր եւ բանաւոր եւ կենդանի եւ կենդանացուցիչ. որով զարդարին եւ կառավարին ամենայն բանականք երկնաւորք եւ երկրաւորք։ Իսկ ասելն սուրբ՝ որոշէ ի մարդկային հոգւոց, որք ի մարմնի կապեցան. այլեւ ի զգայական հոգւոց եւ ի տնկոց. եւ որք կամօք պղծեցան եւ չարացան որպէս դիւական հոգիք։ Եւ թէպէտ ունին հրեշտակք սրբութիւն. այլեւ ունի հոգիսս մեր սրբութիւն. ըստ այնմ որք բարի ստեղծաք յարարչէն, եւ պատկեր եմք բարւոյն Աստուծոյ։ Սակայն ըստ վեց եղանակի զանազանի սրբութիւն հոգւոյն սրբոյ ի հոգւոյս մերմէ։ Առաջին՝ զի հոգին Աստուծոյ բնութեամբ է սորբ . իսկ հոգիս մեր եւ հեշտակաց՝ գրութեամբ ունիմք զսրբութիւն ի ստեղծմանէն մերմէ. երկրորդ՝ զի նաա ըստ ինքեան սեփական է սուրբ. իսկ մեք՝ ներգործութեամբ եւ անձնիշխան կամօք ստանամք, յորժամ ընդտրեմք եւ հաւանիմք բաժանելով զսրբոյն ի պղծոյն. եւ ապա գործովք ի մեզ բերեմք զսրբութիւնն։
       Երրորդ՝ նա անփոփոխ սուրբ է. զի ոչ ընդունի, եւ ոչ կրէ զան սրբութիւնն։ Իսկ մեք եւ հեշտակք՝ փոփոխական եւ կրական գոլով, ընդունիմք երբեմն զչարն. որպէս դեւքն ի հրեշտակս, եւ վատթարքն ի մարդկանէ։ Զի հրեշտակք մինչ ոչ էին երանեալք եւ հաստատեալք ի բարութիւնն՝ կարէին դիւրաւ շարժիլ ի չարն. այլ յորժամ երանեցան ի բարութիւնն՝ անշարժք են ի չարն, կամ դժուարաշարժ որպէս ասէ աստուածաբանն։ Չորրորդ՝ զի ամենեւիմբ սուրբ եւ յստակ եւ պարզ է էութիւն Սուրբ Հոգւոյն. ըստ որում անեղ է։ Իսկ հոգիս մեր՝ եղական է եւ ստեղծեալ եւ ի մարմնի կապեալ. ըստ այնմ, «ո՛ ստեղծ առանձին զսիրտս նոցա»։ Հինգերորդ՝ զի նա միայն սուրբ է եւ սրբարար հոգի . զի յամենայն ուր եւ հասանի՝ մաքրէ եւ սրբէ ի մեղաց եւ ի չարութեանց. յաղագս որոյ նա միայն կոչի սուրբ։ Վեցերորդ ասի սուրբ. այսինքն, հաստատ. զի հաստատէ զմեզ ի բարին. զի որպէս սրբէ եւ մաքրէ ի չարէն. նոյնպէս հաստատէ եւ ամրացուցանէ ի բարին։ Վասն այն ասէ իմաստունն թէ՝ «հոգին սուրբ՝ հաստատ՝ զգուշաւոր՝ եւ անհոգ»։ Զի հաստատէ զմեզ յամենայն սատանայական դեդեւմանց. որպէս գալստեամբն իւրով ի դասս առաքելոցն՝ հաստատեաց եւ ամրացոյց զնոսա յածթօղ լինիլ ընդդէմ ամենայն վշտաց։ Այլեւ զգուշացուցանէ եւ պատսպարէ զմիտս մեր ի չարեաց ոչ տալ տեղի։ Այլեւ անհոգ առնէ զմեզ յամենայն երկիւղէ. զի ոչ երկիւղ ծառայական, եւ ոչ երկիւղ խղճի մտացն, եւ ոչ երկիւղ դատաստանին պատուհասի զարհուրէ զմեզ։ Այնպէս անհոգ առնէ զմեզ, յորժամ պարսպիմք իչարէն, եւ հաստատիմք ի բարին։ Յաղագս այսքան պատճառացս՝ կոչի սուրբ որպէս ցուցաւ։ Իսկ որ ասէ Միածին՝ «գոյ ի նմա հոգի մտաւոր՝ սուրբ՝ Միածին»։ Ծնունդ յորժամ լսես յաղագս Աստուծոյ, ի բաց հան ի մտացդ զմարմնաւոր կարծիս։ Նախզի՝ անմարմին է Աստուած. նոյնպէս եւ ծնունդ նորա անմարմին է, մարմնաւոր կարծիս զիա՞րդ ստանաս։ Եւ դարձեալ՝ զի անեղ էութիւն է Աստուծոյ. անեղին ծնունդն՝ ոչ է որպէս զեղականացս որ փոփոխական է եւ մարմնական։ Եւ վասն կրկին պատճառի ծնունդ ասեն Աստուծոյ. թէ զՀոգին Սուրբ, եւ թէ զԲանն Աստուած։ Նախ զի՝ մի կարծեսցեն զհոգին Աստուծոյ եղեալ եւ արարեալ. որպէս զՀգիս հրեշտակաց կամ զմարդկան. այլ հոգին Աստուծոյ ծնունդ է եւ ելումն յԱստուծոյ, նախ քան զյաւիտեանս, եւ յառաջ քան զժամանակս. եւ ոչ ստեղծեալ եւ արարեալ՝ ի ներքոյ յաւիտենի եւ ժամանակի. որպէսս մերսս հոգի եւ հրեշտակաց։ Երկրորդ՝ կոչէ ծնունդ՝ զի ցուցցէ զՀոգին Սուրբ հաւասար բնութենակից Հօր։ Որպէս ամենայն ծնունդ զծնողի բնութիւնն ունի. նոյնպէս եւ Հոգին սուրբ որ ելումն եւ բղխումն է Հօր՝ զնորին բնութիւն ունի։ Զի տկարանայ մեր բանս այլաբան ձեւով ցուցանել զՀոգին Սուրբ յԱստուծոյ, եւ ընդ Աստուծոյ, եւ Աստուած գոլ հաւասար նմին. վասն այն ծնունդ ասէ՝ զի յԱստուծոյ Հօրէ ունի զսկիզբն. եւ համագոյ է Հօր եւ ոչ վերջին. եւ Աստուած է բնութեամբ ընդ Հօր։ Այլ զի ասէ «Միածին՝» է աստ կրկին տարակոյս։ Առաջին այս թէ՝ վասն է՞ր կոչէ զՀոգին Սուրբ Միածին. վասն զի ծնոունդն յատուկ է բանին. որպէս ասէ աւետարանն. «Միածին որդին որ ի ծոց Հօր»։ Ասեմք առ այս թէ՝ ճշմարիտ է այս։ Զի յատուկ է Հօր անծին գոլ. եւ ծնօղ որդւոյ, եւ բղխօղ հոգւոյ։ Իսկ յատուկ է որդւոյ ծնունդ գոլ . ոչ բղխումն, եւ ոչ ծնօղ։ Իսկ յատուկ է Հոգւոյ Սրբոյ բղխումն գոլ. ոչ ծնունդ եւ բղխօղ։ Սակայն Միածին կոչի Հոգին Սուրբ վասն բազում պատճառի. եւ զի դժուարաւ բերէ բանս զմիածնութիւն հոգւոյն։ Բեր նախ տեսցուք թէ՝ վասն է՞ր կոչի Բանն Միածին. յորմէ դիւրաւ գամք ի գիտութիւն Հոգւոյն Սրբոյ։ Նախ՝ ասի միածին Բանն Աստուած՝ զի նա միայն է համագոյ ծնողին ծնունդ. ըստ այնմ, «Բանն էր ի սկիզբանէ առ Աստուած»։ Երկրորդ՝ զի նա ի Հօրէ միայն ծնեալ անմայր. ըստ այնմ, «ելի ի Հօրէ, եւ եկի աշխարհ»։ Երրորդ՝ զի նա միայն է ի Հօրէ ծնեալ. եւ ոչ ունի եղբայր. ըստ այնմ, «Միածին Որդին որ ի ծոց Հօր». եւ զի հոգին է ի Հօրէ. սակայն բղխումն է եւ ոչ ծնունդ։ Չորրորդ՝ զի նա միայն է ծնունդ անբաժանելի ի ծնողէն. ըստ այնմ, «Բանն էր առ Աստուած». իսկ ամենայն ծնեալ՝ բաժանի ի ծնողացն։ Հինգերորդ՝ նա միայն է ծնունդ համահաւասար կատարելութեամբ՝ զօրութեամբ՝ եւ իմաստութեամբ ընդ Հօր. ըստ այնմ, «որպէս գիտէ զիս հայր՝ գիտեմ եւ ես զՀայր»։ Եւ թէ՝ «զոր հայր առնէ, զնոյն եւ որդի նմին գործէ». եւ չունի զայս ամենայն ծնունդ։ Վեցերորդ՝ նա միայն է ծնունդ անուր, եւ աներբ. զի ասէ. «յառաջ քան զամենայն բլուրս ծնաւ զիս»։ Եւ Դաւիթ ասէ. «յառաջ քան զարուսեակ ծնայ զքեզ»։ Իսկ ամենայն ծնունդ ի ժամանակի եւ ի տեղւոջ է։ Եօթներորդ՝ նա միայն է միշտ եւ անդադար ծնունդ. զի ոչ ի ժամանակի սակաւ, եւ ոչ ի ժամանակի դադարի. այլ որպէս լոյս ի հրոյ՝ միշտ եւ անհատապէս ծնանի։ Իսկ ամենայն ծնունդ ունի զլրումն դադարման հատեալ ի ծնողէն։ Ութներորդ՝ նա միայն է ծնունդ ի Հօրէ. եւ ոչ երբէք հայրանայ . զի ոչ ունի յինքենէ ծնունդ. որպէս ինքն ի հօրէ։ Իսկ ամենայն ծնունդ՝ երբեմն ծնանի յայլմէ. եւ երբեմն ծնանի զայլս։ Իններորդ՝ ասի Միածին ըստ մարմնաւոր ծննդեանն ի մօրէ ծնեալ առանց Հօր. ըստ այնմ, «խօսեալ զմայր նորա Յովսէփու, մինչչեւ եկեալ առ միմեանս, գտաւ յղացեալ ի հոգւոյն սրբոյ»։ Իսկ ամենայն ծնունդ՝ յարութենէ եւ յիգէ ծնանի։ Տասներորդ՝ ասսի յոմանց թէ՝ ի ժամ ծննդեանն Քրիստոսի՝ արգելան ամենայն ծնոււնդք, մինչեւ ծնաւ բարձօղն երկանց ամենայն ծննդոց. զորեւ այսպէս ասի անդրանիկ ըստ ասութեան ոմանց։ Իսկ որով յայտնի է Միածնութիւն Որդւոյ՝ ամենայն ուղղի ի վերայ հոգւոյն սրբոյ. բաց յերրկուցն. այսինքն, ի մարմնաւոր ծննդենէն ի մօրէ. եւ յանդրանիկ ծնանելոյն։ Այս առաջին հարցումն։ Իսկ երկրորդ տարակոյս է թէ՝ վասն է՞ր Բանն Աստուծոյ ելումն եւ բղխումն կոչի. որ յատուկ է հոգւոյն սրբոյ. ըստ այնմ որ ասէ փրկիչն. «ելի ի հօրէ, եւ եկի յաշխարհ»։ Եւ մարգարէն Դաւիթ. «բղխեաց սիրտ իմ զբան բարի»։ Ասեմք առ այս եթէ՝ յատուկ է երրորդութեանն դիմաց՝ զի հայր անծին է. եւ որդին՝ ծնունդ. եւ հոգին՝ բղխումն. եւ այս յատուկ՝ առանձնաւորութիւնն է դիմաց. ոչ շփոթի, եւ ոչ խառնակի։ Այլ որպէս հոգին որ բղխումն է ծնունդ կոչի. զի զբնութեանն միաւորութիւն ցուցանէ ընդ Հօր. նոյնպէս Որդին ծնունդ է՝ զնա բղխումն կոչեն. զի մի մարմնական կարծիս եւ ախտաւոր իմացմամբ տկարասցիս ի ծնունդն. վասն այն ելումն եւ բղխումն կոչի՝ զի անախտաբար իմասցիս։ Դարձեալ՝ եւս յայտնի։ Որդին կոչի ծնունդ. եւ կոչի ելումն. զի անախտաբար ունի զէութիւնն ի Հօրէ։ Այլ բան իմաստնոյն որ կոչէ զՀոգին Միածին՝ ընդդէմ խօսի երկուց դասուց հերձւածողաց։ Նախ՝ Մակեդոնի հոգէմարտի. որ ասէր զհոգին պաշտօնեայ եւ արարած, եւ նուազ քան զհայր եւ զորդի։ Իսկ իմաստունս՝ դաւանի Աստուած ընդ Հօր եւ ընդ Որդւոյ ասելով «Միածին». զն ունի զբնութիւն Հօր. եւ հաւասար որդւոյ Միածին։ Երկրորդ՝ ընդդէմ հերձուածողաց ոմանց՝ որք ասեն զհոգին բղխումն ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ։ Իսկ իմաստունս՝ պատասխանէ եւ ասէ զհոգին Միածին . այսինքն, միայն ի Հօրէ ելումն եւ բղխումն։ Որպէս եւ Տէր ասէ. «հոգին ճշմարտութեան որ ի Հօրէ ելանէ»։ Այլ թէպէտ այս բաւական պատասխանի է նոցա ի Սուրբ գրոց. սակայն ի բանից հրձուածողացն դիցուք սակաւ ինչ. եւ զպատասխանին ընդդէմ յարմարեսցուք։ Զի ասէ իմաստունն. «տուր պատասխանի անզգամին ըստ նորա անզգամութեանն. զի մի իմաստնագոյն երեւեսցի»։ Արդ՝ նախ ասէ Մակեդոն թէ՝ աղօթելն եւ բարեխօսելն՝ ոչ յարմարի Աստուծոյ. զի թէ զՔրիստսէ ասի վասն մարդկութեանն՝ այլ Պօղոս ի հռօմայեցւոցն ասէ. «Հոգին Սուրբ բարեխօս լինի ի հեծութիւնս անմռունչս»։ Պատասխանեմք նախ՝ որպէս ասէ Ոսկէբերանն թէ, նորա ծնեալն աւազանաւն՝ ըստ չափոյ շնորհացն արժանաւորէր իմաստութեան, թարգմանութեան, եւ այլն. այսպէս եւ ոմն՝ շնորհ ընդ ունէր աղօթելոյ կարգաւորապէս. զի ի նմանէ ուսանէին եւ այլքն աղօթել։ Զորեւ այժմ օրինակէ առ մեզ սարկաւագն. զոր հոգի կոչէին վասն հոգեւորապէս խօսելոյն։ Իսկ այլք հոգի զհրեշտակական հոգին ասէին. որ տուեալ է առ ի պահպանութիւն մեզ. զի նա ուղղէ զմեզ ի բարիս . եւ զաղօթս մեր մատուցանէ Աստուծոյ։ Զոր ի Տուբիթն ասէ. «յորժամ կացեր յաղօթս, եւ նուն քո Սառա, ես մատուցանէի զաղօթս ձեր առաջի սրբոյն»։ Այլեւ նոյն ինքն մխիթարիչն հոգի՝ այսպէս ուղղակի է Բանս. զի սովորութիւն է Սուրբ գրոց՝ Աստուծոյ համարիլ զոր ինչ գործ է ի մարդիկ. որպէս ուղղակի է բանս. զի սովորութիւն է Սուրբ Գրոց՝ Աստուծոյ համարիլ զոր ինչ գործ է ի մարդիկ. որպէս ասէր առ Աբրահամ. «այժմ ծանեայ թէ երկիւղած ես դու յԱստուծոյ». այսինքն , այժմ ծանուցի մարդկան զերկիւղ քո։ Այսպէս եւ հոգւոյն բարեխօսելն է. զի ինքն ծագէ ի սիրաս մեր զբարրեխօսն լինիլ յաղօթս. այսինքն, զայն խնդրել որ ինչ ի փառս Աստուծոյ է։ Երկրորդ՝ ասեն։ Առաքիալ փոքրագունին է ի մեծէ. այլ որդին ասէ. «յորժամ եկեսցէ մխիթարիչն հոգին սուրբ, զոոր առաքեսցէ հայյր յանուն իմ»։ Պատասխանեմք. որպէսս ասի որդի առաքեալ ի Հօրէ եւ ի հոգւոյն. ըստ այնմ, «Տէր Տէր առաքեաց զիս՝ եւ հոգի նորա». եւ այս ոչ փոքրկութեան, այլ վասն միութեան կամաց։ Նոյնպէս եւ առաքումն հոգւոյն՝ ոչ զանազանութիւն ցուցանէ, այլ զհամակամութիւնն ընդ Հօր եւ ընդ Որդւոյ։ Երրորդ՝ ասեն։ Շարժիլն ստեղծուածոյ է. այլ ի ծննդոց ասէ. «Հոգի Աստուծոյ շրջէր ի վեր ջուրց»։ Եւ Յովէլ ասէ. «հեղից յոգւոյ իմոոյ ի վերայ ամենայն մարմնոյ»։ Պատասխանեմք եթէ՝ հոգի Աստուծոյ ոմանք զօդս ասեն. որոյ բնական տեղի իւր՝ է ի վերայ ջուրց։ Դարձեալ՝ շարժումն ոչ միայն ասի ի վերայ Հոգւոյն սրբոյ. այլեւ Հօր եւ Որդւոյ. ըստ այնմ, «լուան զձայն գնալոյ Տեառն Աստուծոյ ի դրախտի անդ»։ Եւ թէ՝ «իջից եւ տեսից. եւ ըստ աղաղակ նոցա վճարեցից»։ Իսկ շարժմունքս այս ոչ ցուցանեն զԱստուած ստեղծուած. ապա ուրեմն եւ ոչ Հոգին Սուրբ։ Իսկ որ ասէ Յովէլ . «հեղից յոգւոյ իմոյ». հեղումն՝ ոչ այլ ինչ է, բայց թէ առաքումն, եւ ցոուցանէ զմիոյն ի բազումս ծաւալումն շնորհաց։ Չորրորդ՝ ասսեն։ Տրտմութիւնն կիրք է. եւ ոչ լինի յԱստուած. այլ յԵփեսացւոց ասէ. «մի տրտմեցուցանէր զհոգին Սուրբ»։ Պատասխանեմք։ Ասէ մարգարէն. «բարկացաւ սրտմտութեամբ Տէր ի վերայ ժողովրդեան». այս ոչ թէ ունիլ զկիրս նշանակէ յԱստուած, այլ զպատիժ վասն գործոյ յանցաւորացն։ Նոյնպէս թէ ասի տրտմութիւն հոգւոյն։ Զի որպէս տրտմեալն հեռանայ ի տրտմեցուցանողէն. այսպէս եւ Հոգին Սուրբ՝ հեռանայ ի մեղաւորէն։ Հինգրերորդ՝ ասեն։ Եթէ Հոգին Սուրբ առնու զբնութիւնն ի Հօրէ, լինի որդի նորին. զի այն կոչի որդի՝ որ ունի զբնութիւնն ի Հօրէ ի նոյն տեսակի. իսկ թէ ոչ ունի զբնութիւն Հօր Աստուծոյ, ոչ ուրեմն է Աստուած։ Պատասխանեմք. թէպէտ հոգին ունի զբնութիւնն ի հօրէ՝ սակայն ոչ ծննդեամբ որպէս որդի. այլ բղխմամբ. որպէս շունչն եւ Բանն ունին զէութիւն հոգւոյն այլ եւ այլ կերպիւ։ Եւ Ադամ յառաջ էած յինքենէ զՍէթ եւ զԵւա. զմինն ծնունդ , եւ զմիւսն ոչ ծնունդ։ Եւ ունի երեքեանն զմի եւ զնոյն բնութիւն մարդոյ։ Այսպէս եւ Հոգին Սուրբ՝ էառ յաւիտենականապէս զէութիւնն ի հօրէ բղխմամբ. եւ որդին ծննդեամբ։ Ապա ուրեմն Հոգին Սուրբ՝ է հաւասար Աստուած ընդ Հօր եւ Որդւոյ. արարչակից եւ մշտանջենաւորակից գոյակից եւ փառակից։ Եւ զի ճշմարիտ Աստուած է հոգին Սուրբ. յայտ է ի վկայութեանց Սուրբ Գրոց։ Նախ՝ որպէս ասէ Պետրոս ի գործսն. «Անանիա ընդէ՞ր ելից զսիրտ քո սատանայյ, ստել քեզ հոգւոյն սրբոյ». եւ զկնի ասէ . «ոչ ստեցեր մարդկան, այլ Աստուծոյ»։ Ապա ուրեմն Աստուած է Հոգին Սուրբ։ Երկրորդ՝ յայտնի է ի սուրբ գրոց. զի Ասուած է որ խօսեցաւ մարգարէիւքն. որպէս ասէ ի թուոցն. «ես Տէր տեսլեամբ եւ երազովք խօսեցայց ընդ մարգարէսն». այլ հոգին սուրբ էր որ խօսեցաւ մարգարէիւքն. որպէս ասէ Պետրոս ի կաթուղիկէն. «ոչ թէ ըստ կամաց մարդկան տուան մարգարէութիւնք, այլ ի հոգւոյն սրբոյ կրեալք խօսեցան մարդիկ յԱստուծոյ». ապա ուրեմն Աստուած է Հոգին Սուրբ։ Չորրորդ՝ սրբել զմարդիկ միայն Աստուծոյ է . որպէսս ասէ ի ղեւտացւոց. «ես եմ Տէր՝ որ սրբեմ զձեզ»։ Այլ ի կորնթացւոց ասէ. «սրբեցարուք եւ արդարացարուք յանուն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, եւ ի Հոգին Աստուծոյ»։ Հինգերորդ՝ պաշտօնն որ յԱստուած վերաբերի, միայն Աստուծոյ պատշաճի. ըստ այնմ, «տեառն Աստուծոյ քում երկիրպագցես. եւ զնա միայն պաշտեսցես»։ Այլ Պօղո ասէ ի փիլիպեցւոց. «թլփատութիւն մեք իսկ եմք, որք զհոգին Աստուծոյ պաշտեմք»։ Վեցերորդ՝ ստեղծանելն միայն Աստուծոյ է. այլ Սիրաք ասէ զԱստուծոյ. «թէ նա ստեղծ զիմաստութիւն հոգւովն սրբով»։ Եօթներորդ՝ քննել զսիրտս՝ Աստուծոյ է. եւ ոչ է ստեղծուածոյ ումեք. ըստ այնմ, «ոչ ոք գիտէ զորդի, եթէ ոչ հայր. որ է Աստուած. եւ ոչ զհայր, եթէ ոչ որդի»։ Այլ առաքեալն ասէ. «հոգին զամենայն քննէ. եւ զխորս Աստուծոյ». այսպէս եւ քննէ եւ յայտնէ զխորհուրդս մարդկան. եւ ի կորնթացւոց ասէ. «հոգին է որ խօսի զխորհուրդս»։ Եւ փրկիչն ասէր. «ոչ թէ դուք էք որք խօսիցիք, այլ հոգին Հօր ձերոյ խօսեսցի ի ձեզ». ապա ուրեմն Աստուած է Հոգին Սուրբ։ Ութներորդ՝ յամենայն ուրեք լինիլ, եւ ամենեցուն հաղորդիլ՝ Աստուծոյ միայն է. որպէս ասէ Երեմիա. «զերկին եւ զերկիր ես լնում ասէ Տէր ամենակալ»։ Այլ վասն հոգւոյն սրբոյ ասէ սիրեցէքն . «հոգի Տեառն՝ ելից զտիեզերս». եւ ի գործսն ասէ. «լցան ամենեքեան հոգւով սրբով»։ Իններորդ՝ յարուցանել զմեռեալս եւ կենդանութիւն տալ՝ միայն Աստուծոյ պատշաճի. ըստ այնմ, «որպէս հայր յարուցանէ զմեռեալսս եւ կենդանի առնէ. նոյնպէս եւ որդի զորս կամի՝ կենդանի առնէ»։ Այլ առաքեալն հռոմայեցւոց ասէ. «հոգի այնորիկ որ յարոյցն զՅիսուս մեռելոց՝ կենդանացուսցէ եւ զմահկանացու մարմինս ձեր»։ Եւ Տէրն ասէ. «հոգին է կենդանարար»։ Եւ մարգարէն Դաւիթ «առաքես զոգի քո եւ ստանար զնոոսա յարութեամբն. եւ նորոգես զերեսս երկրի»։ Տասներորդ՝ ասէ աւետարանն. «Հոգի է Աստուած». եւ ի ծննդոցն ասէ. «հոգի Աստուծոյ շրջէր ի վեր ջուրց»։ Եւ Յոբ ասէ. «Հոգի աստուածեղէն է որ արար զիս. եւ շունչ ամենակալին ուսսուցանէ զիս»։ Եւս առաւել յայտնապէս առաքեալն ասէ ի կորնթացւոց. «թէպէտ բաժինք շնորհաց են, այլ հոգի նոյն է. թէպէտ բաժինք պաշտամանց են, այր Տէր նոյն է. թէպէտ բաժինք յաջողութեանց են, այլ Աստուած նոյն է, որ յաջոջէ զամենայն յամենայնի»։ Եւ զկնի ասէ. «այլ զայն ամենայն յաջողէ մի եւ նոյն հոգի. եւ բաժան է իւրաքանչիւր որպէս եւ կամի». ապա ուրեմն Աստուած է Հոգին Սուրբ։ Եւ այլ բազում են վկայոււթիւնք ի գիրս սրբոյս, զի Աստուած է Հոգին Սուրբ. այլ այսչափ բաւական է ի հաստատութիւն հաւատացելոցս . եւ ի յամօթ անհաւատիցն եւ հերձուածողաց։ Այսքան ընդդէմ անիծելոյն Մակեդոնի։ Որպէս ասէ իմաստունն։ «Գոյ ի նմա հոգի մտաւոր՝ Սուրբ՝ միածին»։ Իսկ երկրորդ դասք հերձուածողաց՝ որք ասեն զՀոգին Սուրբ ի Հօրէ եւ Յորդւոյ բղխումն։ Բաւական է ընդդէմ նոցա բան իմաստնոյս որ ասէ. «հոգի Միածին». զի միայն ի Հօրն ելանէ եւ բղխի։ Եւ փրկիչն ասէ. «Հոգին Սուրբ ի Հօրէ ելանէ»։ Սակայն՝ բեր տեսցուք զվկայութիւնս նոցա եւ յարմարեսցուք զպաատասխանին. եւ ապա զճշմարիտն արտագրեսցուք։ Նախ պատճառեն՝ զի ասի հոգի Քրիստոսի։ Երկրորդ թէ՝ «փչեաց յառաքեալսն եւ ասէ. «առէք զՀոգի Սուրբ»։ Երրորդ՝ «երթամ եւ առաքեմ զնա»։ Չորրորդ՝ եթէ «լիմմէ անտի առնուցու»։ Հինգերորդ թէ՝ «նա զիս փառաւորեսցէ»։ Վեցերորդ՝ «հոգին է կենդանարար»։ Եօթներորդ եթէ՝ մատն Աստուծոյ կոչէ զհոգին սուրբ. եւ աջ եւ բազուկ է որդին. ապա ուրեմն եւ ի նմանէ է։ Ութներորդ՝ որպէս խօսքն ի մտացն է եւ ի բանէն. այսպէս եւ Հոգին Սուրբ ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ։ Եւ այլ այսպիսի։ Պատասխանեմք այնմ որ ասի հոգի Քրիստոսի։ Եւ թէ փչեաց։ Եւ թէ առաքեաց։ Յայն սակս ասացան՝ զի ծաւալումն հոգւոյն սրբոյ յաղագս մարդկան, գալստեամբն Քրիստոսի եղեւ. ըստ այնմ, «չեւ էր հոգի. քանզի Յիսուս չեւ էր փառաւորեալ»։ Եւ դարձեալ՝ Հոգին որ ի Հօրէ ելանէ՝ կայանայ յՈրդի. եւ ի ձեռն որդւոյ՝ իբր զհայրական բարի, ամենայն գոյիցս բաշխի երկնաւորաց եւ երկրաւորաց. նախ քան զմարմնանալն. եւ ի մարդեղութեանն. վասն որոյ հոգի Քրիստոսի անուանի։ Եւ դարձեալ՝ զի ամենայն ինչ որ Հօր է՝ այն Որդւոյ է. որպէս ասէ Տէրն. ապա ուրեմն հոգին Հօր՝ հոգի է Որդւոյ վասն միոյ էութեանն։ Զինչն ետ Հայր Որդւոյ. եւ ոչ զառ ինչն։ Իսկ առ երկրորդն ասեմք .. եթէ փչելն յառաքեալսն զբղխումն ցուցանէ, ապա եւ Որդի ծնունդ է ի Հոգւոյն ըստ հրեշտակին. «որ ի նմայն ծնեալ է՝ ի հոգւոյն սրբոյ է ասէ»։ Այսոքիկ ոչ այլ ինչ են, այլ զի միմեանց գործակից են՝ յայտնեն։ Առ երրորդն ասեմք, եթէ առաքեցաւ յորդւոյ՝ ի նմանէ ասի սկսեալ, ապա եւ առաքեցաւ եւ որդի ի հոգւոյն, եւ ի նմանէ ասի սկսեալ. ըստ այնմ, «Տէր Տէր առաքեաց զիս եւ հոգի նորա»։ Այլ այսոքիկ զհաճութիւն կամացն ցուցանեն։ Առ չորրորդն եթէ՝ «յիմմէ անտի առնու». այսինքն, յիմ սկզբնէն առնու եւ պատմէ։ Իսկ թէ իմս այս՝ զբղխումն յորդւոյ ասէ, ապա եւ յայլ ուր ըստ քեզ՝ զհայր մարմնացեալ կարծես։ Առ որ ասաց որդի. «ամենայն որ ինչ քո է, այն իմ է»։ Եւ անդրադարձեաց. «որ ինչ իմէ, այն քոյ ասէ»։ Այլ այսոքիկ զմիութիւն մեզ ցուցանեն։ Հինգերորդին պատասխանեմք. թէ փառաւորէ հոգի զորդի, ասես ի նմանէ սկզբնաւորեալ. տես փառաւորէ եւ հայր զորդի. որ սկիզբն է նորա. ըստ այնմ, «փառաւոր արարի, եւ դարձեալ փառաւոր արարից»։ Այլ այսոքիկ զհաւասարապատիւն բացայայտեն։ Վեցերորդին։ թէ ասիցես որդին անկենդան է յորմէ հոգին ոչ բղխի, ապա եւ ըստ քեզ հոգին անբան է. զի զբանն ոչ ծնանի։ Այլ զայսպիսիս ի միում գոյութեանն՝ յոյժ յիմարութիւն է կարծելն, կամ ասելն։ Առ եօթներորդն ասեմք. թէ մատն Աստուծոյ՝ երբեմն նշանակէ զերրորդութիւն անձանցն. ըստ այնմ, «ո՞ կշռէ երիւք մատամբ զծանրութիիւն երկրի»։ Երբեմն զշնորհաց զանազանութիւնս. որպէս ասէ յերգսն. «ձեռք իմ կաթեցուցին զմուռս. եւ մատունք իմ զմռսեալ ի վերայ փակաղակաց»։ Երբեմն զառաւել զօրութիւնն. ըստ այնմ որք ասէին գէտքն եգիպտացւոց. «մատն Աստուծոյ է այս»։ Երբեմն զմի անձն միայն. ըստ այնմ, «եթէ մատամբն Աստուծոյ հանեմ զդեւս»։ Եւ զի մատն Աստուծոյ ասի Հոգին Սուրբ։ Նախ՝ որպէս մատն է յէութենէ մարմնոյն . եւ Հոգին Սուրբ յէութենէն Աստուծոյ։ Երկրորդ՝ զի որպէս մատաամբ գրեմք, կամ գործեմք զամենայնն գործս. այսպէս եւ Հոգին Սուրբ գրէր ի մարգարէսն. ըստայնմ, «յորում եւ յորպիսի ժամանակի ազդէր ի նոսա Հոգին Քրիստոսի»։ Եւ որդին հոգւովն կատարէր զամենայն գործ սքանչելեաց։ Ութներորդին ասեմք թէ՝ օրինակաւ խօսից իմանալ զՀոգին Սուրբ ունի ինչ ուղղութիւն. եւ ունի ինչ թիւրութիւն։ Ուղիղ է՝ որպէս խօսքն թարգման է մտաց եւ բանի. այսպէս հոգին Հօր եւ Որդւոյ. ըստ այնմ, «ոչ թէ յանձնէ ինչ խօսիցի, այլ զոր լսեն»։ Իսկ թիւրութիւն է այսպէս։ Նախզի՝ խօսքն որ է արտաբերեալ բանն՝ նոյն սա է ներտրամադրեալ բանն. ապա ուրեմն օրինակն՝ զանձն հոգւոյն բառնայ։ Երկրորդ՝ զի խօսքն միայն ի բանէն ձեւանայ. եւ ոչ ի մտաց. ապա ուրեմն այսպէս կարծելն զհոգին՝ միայն յորդւոյ ցուցանէ, եւ ոչ ի հօրէ. որ է անհնարին հերձուած։ Եււ զի խօսք կոչի Հոգին Սուրբ. որպէս բան կոչի որդին Աստուծոյ. ըստ այնմ, «զոր լսէ խօսեսցի, եւ զգալոցն պատմեսցէ»։ Եւ այս վասն հինգ պատճառի։ Նախզի՝ խօսքն է ի մտացն յառաջ եկեալ. որպէս ներտրամադրեալ Բանն ծնեալ։ Եւ Հոգին Սուրբ ի հօրէ բղխեալ. որպէս բանն ծնեալ։ Երկրորդ՝ խօսքն ունի զիմաստ բանին եւ զմտացն. եւ Հոգին Սուրբ՝ զիմաստութիւն Հօր եւ Որդւոյ։ Երրորդ՝ խօսքն պատմէ զգիտութիւն բանին եւ զմտաց. նոյնպէս Հոգին պատմէ եւ ուսուցանէ զգիտութիւն Հօր եւ Որդւոյ։ Չորրորդ՝ խօսքն նոյյն է բնութեամբ ընդ բանին եւ մտացն. եւ Հոգին Սուրբ՝ նոյն է բնութեամբ ընդ Հօր եւ Որդւոյ։ Հինգերորդ՝ որպէս այլ է առանձնացեալ խօսքն, եւ ալ միտքն. նոյնպէս այլ է անձն հօր, եւ այլ բանին, եւ այլ Հոգւոյն Սրբոյ։ Եւ զի Հոգին Սուրբ՝ է միայն ի Հօրէ բղխումն։ Տեսցուք զայս։ Նախ՝ իի հարցմանէ։ Երկրորդ՝ յօրինակաց։ Երրորդ՝ ի վկայութեանց։ Եւ զառաջինն ի հարցմանէ։ Նախ այսպէս։ Եթէ զՀոգին ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ ասէք, զա՞նձն ասէք բղխեալ, եթէ զբնութիւնն. զի եթէ զբնութիւնն, ահա բաժանեցիք զբնուէիւնն ի բղխօղ եւ ի բղխեալ. որպէս ի ծնօղ եւ ի ծնեալ. որ է Մակեդոնի եւ Արիոսի։ Իսկ թէ զանձն ասէք բղխեալ, ահա Բ անձն ասացիք հոգւոյն. մին ի Հօրէ բղխեալ. եւ մին յՈրդւոյ։ Եեւ այսպէս՝ լինի երրորդութիւնն չորրորդութիւն։ Երկրորդ հարցանեմ. եթէ յերրորդութիւնն մի՞ է սկիզբն. թէ երկու։ Զի թէ մի է սկիզբն, սուտ է նոցա ասելն զՀոգին ի Հօրէ եւ յորդւոյ սկսեալ։ Իսկ եթէ Բ են սկզբմունք, յայտ է թէ՝ երկու են ներգործութիւնք։ Եւ ըստ այսմ՝ լինի մանեայ երկու Աստուածքն. մինն բարւոյ, եւ միւսն չարի արարիչ. որ է անաստուածութիւն։ Երրորդ հարցանեմ. հայր կարօ՞ղ է բղխել զՀոգի, թէ անկար. զի թէ կարօղ, ապա ոչ է կցորդ որդի. իսկ եթէ անկար , եւ յառաջ եկեալքն ի նմանէ անկար. եւ ոչ ոքն Աստուած։ Չորրորդ հարցանեմ. հոգին Սուրբ մասն ինչ բղխի ի Հօրէ եւ մասն յՈրդւոյ, թէ բոլորն ի Հօրէ եւ բոլորն յՈրդւոյ. զի թէ մասամբ՝ անկատար է բղխումն Հոգւոյն. իսկ թէ բոլոր, այս լինի կամ երկու հոգի որպէսս ասացաք. կամ աւելորդ գոյ բղխումն յորդւոյ. որ է յոյժ հայհոյութիւն։ Եւ զայլն գտցես ի գիրս հարցմանցն։ Երկրորդն յօրինակաց։ Նախզի՝ բղխումն հոգւոյ՝ է ելումն. իսկ ելումն՝ է շարժումն միոյն ի միւսն։ Արդ եթէ Հոգին Սուրբ ելանէ յՈրդւոյ, պարտ է զի ելցէ յՈրդւոյ ի հայր, կամ ի միւս անձն։ Արդ՝ ոչ ելանէ ի հայր. զի հայր ոչ ունի ինչ յՈրդւոյ։ Եւ ոչ ի միւս անձն. զի չկայ միւս անձն. ապա ուրեմն ոչ ելանէ յՈրդւոյ։ Երկրորդ օրինակ. Հոգին Սուրբ ելանէ իբրրեւ զարտաշնչեալ եւ բղխեալ։ Արդ՝ որպէս արտաշնչումն ոչ ելանէ ի բանէ. եւ ոչ Հոգի յՈրդւոյ։ Երրորդ՝ Հոգին Սուրբ է ի Հօրէ որպէս կամք ի մտաց. եւ Որդի որպէս իմացումն. արդ կամքն ոչ է յիմացմանէ. եւ ոչ Հոգի յՈրդւոյ։ Չորրորդ՝ Հոգին Սուրբ բղխի ի Հօրէ իբր ջեերմութիւն ի հրոյ. արդ՝ տեսանեմք զի ջերմութիւնն ոչ բղխի ի լուսոյ. այլ միայն ի հրոյ։ Նոյնպէս Հոգին Սուրբ ոչ բղխի յորդւոյ. այլ միայն ի Հօրէ։ Եւ այլ բազում գոյ օրինակ։ Իսկ երրորդն՝ ի վկայութեանց յայտնի է. զի Հոգին Սուրբ՝ միայն Ի Հօրէ է բղխումն։ Եւ ցուցանեմ զայս ութն վկայութեամբ։ Նախզի՝ ասէ փրկիչն յաւետարանն Յօհաննու յաղագս հոգւոյն թէ՝ «հոգին ճշմարտութեան որ ի հօրէ ելանէ»։ Եւ դարձեալ՝ «հոգի Հօր ձերոյ խօսեսցի ի ձեզ»։ Երկրորդ՝ եւ Պօղոս ի հռօմայեցւոցն ասէ. «հոգի այնորիկ որ յարոյցն զՔրիստոս»։ Երրորդ վկայք մարգարէքն. որպէս Դաւիթ ասէ վասն հոգւոյն։ «Ի քէն է Տէր աղբիւր կենդանութեան». եւ ոչ թէ ի ձէնջ։ Եւ Եսայի ասէ ի դիմաց Հօր. «Հոգի յինէն ելցէ»։ Չորրորդ վկայ. մեծն Դիոնէսիոս յաստուածային անուանս ասէ. «ի յաննիւթ եւ յանորոշելի բարւոյն՝ ծագեաց երկու լուսափայլութիւն»։ Արդ՝ Բ լոյսն ի միոյ ելանեն. եւ ոչ մի ի միւսոյն։ Դարձեալ ասէ. «զի է աղբիւրեղէն աստուածութիւն Հայր. իսկ Որդի եւ Հոգի՝ աստուածածնողութեանն. թէ այսպէս պիտոոյ է ասել. բողբողջք աստուածատունկք. եւ կամ որպէս ծաղիկք եւ գերագոյն լոյսք»։ Եւ դարձեալ ասէ. «որ գերագոյի աստուածածնողութեանն է՝ ոչ հակադարձի առմիմեանս. զի միայն աղբիւր գերագոյի աստուածութեանն՝ է հայր»։ Հինգերորդ՝ զի ընդհանուր ժողովն որ եղեւ ի նիկիայ՝ բաւական հաւատոյ դաւանութիւնն տուեալ է։ Եւ անդ ասի ի հաւատամքն թէ՝ Հոգին Սուրբ որ ի Հօրէ. եւ ոչ յիշէ որդի։ Նաեւ ի կանօնս երից սուրբ ժողովոյն՝ ընդ բանիւ արգելեալ կան նոքա՝ որք այլ կերպիւ քարոզեն, եւ այլ կերպիւ ուսուցանեն, քան զորր նոքա ուսուցանեն։ Վեցերորդ վկայ. ի Քաղկեդոնի զոր նոքա ընդունին եւ ոչ մեք՝ այսպէս է գրեալ. թէ որ ոք զհոգին ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ բղխումն ասիցէ, նզովեալ եղցից։ Ապա ուրեմն նզովեալք են նոքա ի կանոնաց իւրեանց։ Եօթներորդ վկայ. դամասկոսացին ասէ. որեւ նա եւս քաղկեդոնիկ է. «եթէ յայտնապէս զհոգին սուրբ ի Հօրէ ասեմք. եւ զնա հոգի ի Հօրէ անուանեմք. արդ զՀոգին Սուրբ ի յորդւոյ ոչ ասեմք. ասեմք. սակայն զնա հոգի որդւոյ անուանեմք»։ Ութներորդ վկայ. սրբոյն Գրիգոր աստուածաբանն ասէ ի յորդւոյ ճառին։ «Վասն այնորիկ ի վերայ սահմանաց կալով, զանծինն ի ներքս ածեմք. եւ զծնեալն՝ եւ որ ի հօրէն է՝ արտաքս առաքեալ»։ Դարձեալ ասէ. «միակն յերկեակն շարժեցեալ, մինչեւ յերրեակն եկաց։ Եւ այս է մեզ՝ Հայր եւ Որդի եւ Հոգի Սուրբ։ Զմինն ծնօղ եւ յառաջ առաքօղ ասեմ անախտաբար եւ անժամանակ»։ Դարձեալ՝ ի հաւատոյ ճառին ասէ։ «Պահի որպէս իմ բանս է մի Աստուած հայր. եւ մի պատճառ Որդւոյ Եւ Հոգւոյ վերաբերելով»։ Եւ դարձեալ ասէ նոյն աստուածաբանն։ «Լսես թէ ծնունդ՝ զորպէսն մի քններ. լսեսս թէ Հոգին Սուրբ յառաջ եկեալ է ի հօրէ՝ զորպէսն մի հարցափորձեր. վասն զի քննելն յանդգնութիւն է. եւ հաւատալն բարեպաշտութիւն. եւ ճանաչելն՝ կեանք յաւիտենական»։ Եւ մեք համաձայնեալ սուրբ եւ ուղղափառ վարդապետութեանցս՝ այսպէս դաւանեմք եւ խոստովանիմք զՀոգին Սուրբ Աստուած բղխումն ի Հօրէ Աստուծոյ. ըստ այնմ, «Հոգին Սուրբ որ ի հօրէ ելանէ»։ եւ առօղ յՈրդւոյ Աստուծոյ. ըստ այնմ, «յիմմէ անտի առնու»։ Զի այլ է բզխումն, եւ այլ է առումն այսպէս։ Զի Հոգին Սուրբ՝ բղխումն է ի Հօրէ. որպէս Որդին ծնունդ ի Հօրէ։ Այլ զի ամենայն ինչ զոր ունի Հայր Որդւոյ է. «եւ Քրիստոս է Աստուծոյ զօրութիւն եւ իմաստութիւն»։ Իսկ հոգին՝ առնու յիմաստութեանց եւ ի զօրութեանց որդւոյ՝ եւ բաշխէ արարածոցս։ Զոր օրինակ՝ աղբիւր բղխեալ է առ մեզ Հոգին Սուրբ։ Արդ՝ սկիզբն աղբերն՝ շարժի ի ծովէ. եւ հասանի յակն. եւ յակնէն առ մեզ բղխի։ Արդ՝ սկիզբն յառաջ շարժութեան հոգւոյն՝ է հայր. որպէս ասի ի շարականն. «որ ի հայրաշարժ ի յաղբերէն յառաջ բղխեալ». եւ հասանի իբր յակն որդի. եւ յորդւոյ առ մեզ հեղու։ Այսպէս ասեմք զհոգի որդւոյ։ Դարձեալ՝ Հոգին Սուրբ ելանէ ի Հօրէ՝ եւ առաքի յՈրդւոյ. եւ ինքնիշխան կամօք շնչէ զշնորհս իւր յորս կամի, եւ որքան։ Վասն առաջնոյն ասէ յառակն. «Տէր տայ զիմաստութիւն»։ Վասն երկրորդին՝ «յերեսաց նորագիտութիւն»։ Վասն երրորդին՝ «իմաստութիւն եկեսցէ ի քեզ»։ Որում զմեզ զամենեսեան՝ արժանիս արասցէ ընդունակ լինիլ աստուածային իմաստութեան իւրոյ՝ շնոորհաց եւ պարգեւաց՝ ամենաբաշխ Սուրբ Հոգին։ Որով ընդորում Հօր ամենակալի, եւ Որդւոյն Միածնի, Երրորդութեան Սրբոյ եւ միոյ տէրութեան, եւ փառք պատիւ եւ երկրպագութիւն յամենայն գոյից. այժմ եւ յանզրաւ յաւիտեանս յաւիտենից ամէն։