Խորհրդածութիւնք ի կարգս եկեղեցւոյ

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ԵԹԷ նոցա՝ որ զգհրս սուրբս հին կտակարանացն քննեցին եւ յեկեղեցի աւանդեցին, հարցն մերոց բըրբոց, փոյթ եղեւ ՚ի պէտս ստուգութեան գրեցելեոցն զիւրաքանչիւր ոք ՚ի թարգմանչացն անուամբ եւ բանիւ ՚ի մէջ առնուլ. այսինք եօթանասունքն զայս այսպէս թարգամանեցին, տսկ Ակիւղաս զայն այնպէս, եւ թէոտիտոն այլով օրինակաւ. իսկ ՚ի վեցիջեանսն այսպէս է գրեալ։ Եւ այսքան խուզողութեամբս զմի ճշմարտութիւնն գտին, ոչ հրաժարեալ յարանց՝ որ ոչ էին ճըշմարտութեանն աշակերտք, զնոյն անգայթակղ ուսանել. ապա եւ մեզ ոչ է վայրապար՝ որ եդաք առաջի զեւս բարձրագոյն խորհրդոյ զօրութիւն ուսանել, զիւրաքանչիւր ումեք յազգաց քրիստոնէից զառ ՚ի սոյն աւանդութիւնս ՚ի մէջ առնուլ. թերեւս կարասցուք գոնեա այնպէս զանստերիւրն ՚ի մէջ մեր ուղղել զճշմարտութիւնն, եւ զվայելուչ բարեկարգթիւն գիտելով, հաստատապէս մի եկեղեցի Քրիստոսի ըստ իւրաքանչիւր զագաց քրիստոնէից բազմութիւն, եւ մի անդամք են, ըստ իւրաքանչիւր պատուոյ յարմարեալ առ իրեարս, եւ պատկանեալ ՚ի հասարակաց գլուխն Քրիստոս, որ եղեւ մեզ խաղաղութիւն յԱստուծոյ Հօրէ արդարութիւն եւ սրբութիւն եւ փրկութիւն։ Ուրեմն ապա անկար է ոտին ասել ցձեռս՝ թէ չես ինձ պիտոյ. եւ կամ գլխոյ ցոտս՝ թէ չես ինձ պիտոյ։ Նաեւ ամենեեւին խելագարութեան վիճակեալ, որ ասէ՝ թէ չեմ ՚ի մարմնոյ աստի. եւ ոչ կարէ տիրապէս զչլինելն հաստատել, գլուխ իւր զՔրիստոս համարելով. զի թէ գլուխ նա է, ապա հարկաւորապէս նուաճի լինել յանդամոց քրիստոնէից ՚ի ներքոյ միոյ գլխոյն եղեալ մի մարմնոյ մասն։ Իսկ թէ ոք առ այս խորհրդոյ գիտութիւն կամակորի, այլ դնելով զինքն ՚ի քրիստոնէից եկեղեցւոյ, կամ զնոսա առ ՚ի յիւրմէ՝ սակս բայից եւ բառից քննութեան, կամ վասն զանազան աւանդութեանց, Աստուած աշխարհիս այսոցիկ կուրացոյց զսիրտս այնպիսեացն, զի մի՛ ծագեսցէ առ նոսա լուսաւորութիւն գիտութեանն Քրիստոսի։ Այլ ինձ եւ որոց ողջունեն զճշմարտութեանն աշակերտութիւն, մի՛ լիցի ՚ի ներքոյ այսպիսի կարծեաց վարանել, որ բաժանէ ՚ի Քրիստոսէ՝ առ որ տենչամս խառնիլ. կամ զազգ քրիստոնէից՝ ժպրհել եւ որպէս զմի մարդ յաղաչել, որ ուսայ եւ ՚ի կատարեալն լինել՝ անձինս միայն տալ պարծանս, եւ ոչ առ ընկերաւն։ Թէ այլապէս կարգօք անջրպետեմք ՚ի միմեանց ըստ իրաց փոքրկանց, այլ գոլով հաւասար նոցին քրիստոնեայ, եւ յընտանութենէ մարմնոյ Հայ, մի եմ ընդ եղբարս, եւ միոյ արգանդի ծնունդ, ուստի նոքա ստեղծան վերստին, եւ պատուեմ առաւելապէս քան զկամս մարմնոյ՝ զԱստուծոյ ծնանելն. եւ որ այնպէս իմ եղբարք եւ մարմնակիցք ՚ի համասեռից եւ յայլեզուաց, եւ մի Քրիստոս եւ մի քրիստոնեայք։ Իսկ թէ ոք յայսմանէ հրաժարէ, իբրեւ զկաթնկեր դատեմ եւ զտգէտ բանին արդարութեան. եւ ես ոչ խորշիմ, այլ զկնի ընթանամ այնպիսւոյն. զի գրեալ է, «Բա՛յ մի՛ յաղթիր ՚ի չարէն, այլ յաղթեա՛ բարեաւն չարին »։ Եւ զլուսաւոր զայս խորհուրդ ամենեցուն ընձեռնեմ՝ ըստ իւրաքանչիւր ազգաց, որոց կամին ըստ ճշմարտութեանն ՚ի Քրիստոս մնալ. ոչ թէ վայրապար ուսումն կամ ՚ի պարզմտութենէ յառաջ եկեալ, այլ ՚ի խորագիտութենէ, զի այսպէս ասացից, եւ ՚ի գիտութենէ հաստատել, եւ զամենայն յաչաղանս նորագիւտս ՚ի յետ ընթադրել։ Արդ քանզի նախ ՚ի հաւատս Քրիստոսի՝ եւ առաջին քան զամենայն ազգս Հելլենացւոցն է ազգ, որք յետոյ առին զանունն Հոռոմայեցւոց, եւ վասն այսորիկ եւ նախադասիւ սոքա դասեցան ՚ի մէջ ամենայն քրիստոնէից. ուսանելով մեր զայս յեկեղեցւոյ գրոց բազմութեանէ, որ ՚ի զանազան ազգս է. զի նոցա բարբառովն ուրեք ուրեք եդեալ են բանք եւ անուանք, եւ ոչ յեղաշրջել, առ ՚ի պատիւեւ ազգին. որպէս զՔրիստոսն անուն, եւ զամէնն, զտէր ողորմեայն յայլ ազգս, եւ զպռօսխումէն ՚ի մերս ,. եւ նոքա յեկեղեցւոյն աւանդութեամբ զմեծին Հռոմայ պատուել զածոռ , որպէս ծանեաք, ՚ի նոցին բարբառ զընթերցուածսն առնել ՚ի հանդիսական աւուրս ՚ի մեծ եկեղեցին. առ այս զառաքելականն պատուելով կամս, որ հրամայէ ՚ի պատիւ զմիմեամբք ելանել. եւ դարձեալ ասէ, մի՛ եղիցի ինչ ըստ գրգռութեան կամ ըստ սնապարծութեան, այլ զմիմեանս լաւ համարել առաւել քան զանձինս։
       Նոցին էր մերս եկեղեց առընթեր եւ սահմանակից. առ որս եւ սուրբքն Գրիգոր եւ իւրքն վարժեցան եւ ձեռնադրեցան, եւ ըստ նոցա կրօնիցն ընթացից եւ զմերս ուղղեցին բարեկարգութիւն։ Իսկ յետ գիւտի գրոյն թարգմանիչքն զճշմարիտ գիրս աստուածաշունչս առ ՚ի նոցանէ բերին ՚ի Հայաստանեայս։ Ինչ ինչ եւ յԱսորոց ընկալան տեղեկութիւն կարգաց։ Բայց որ հռոմայեցւոցն էր ազգ եւ եկեղեցի, կոչեցեալն այժմ փռանգք, յաւուրսն առաջինսն բացակայ ելով ՚ի մէնջ՝ վիճակաւ եւ աշխարհաւ, կարծեմ չունել ինչ նոցին կարգացն հմտութիւն եւ տեղեկութիւն ՚ի նախնեացն։ Բայց որ Հռոմայեցւոցն էրազգ եւ եկեղեցի, կոչեցեալն այժմ փռանգք, յաւուրսն առաջինսն բացակայ ելով ՚ի մէնջ՝ վիճակաւ եւ աշխարհաւ, կարծեմ չունել ինչ նոցին կարգացն հմտութիւն եւ տեղեկութիւն ՚ի նախնեացն։ Բայց թէ այժմ յորժամ զօրացաւ բազուկ նոցա, եւ տիրեցին այսմ աշխարհի, ականատես մեր ունելով զաստուայնութիւն իւրեանց եւ զբարեվայելչութիւն հրատանգից եկեղեցւոյ գերազանց յոքունց, ընդ որս եւ մերոցս կարգաց գտանեմ իւիք համեմատութիւն, թէպէտ եւ ոչ զբովանդակն. նոյն եւ ընդ Յոյնս իրս իրս խառնեալ, եւ յոմանս որոշեալ։ Եւ չէ ինչ զարմանք զանազանութիւնն առ ՚ի սոյն խորհուրդ. քանզի կամ մերոց հարցն հաճոյ թուեցաւ առ ՚ի մերս եկեղեցի առնել առաւելութիւն եւ նուազութիւն, եւ կամ նոցա որք յետոյ նստան յաջորդք աթոռոց՝ առաւելութիւն սահմանաց պատշաճ համարեցան յեկեղեցի մուծանել։ Եւ զի՞նչ, պա՞րտ է ընդդէմ դառանալ կամ խոտել. եւ ոչ երբէք. զի թէ զայս խորհիմք, ո՞ւր պահի առաքելոյ հրամանն, «Ոգիք մարգարէից՝ մարգարէից հնազանդին»։
       Վասն այսորիկ թէ երկրորդին որ նստի՝ յայտնեսցի, առաջինն լռեսցէ։ Եպիսկոպոսք են եւ տնօրէնք եկեղեցւոյ, զհաւատոյ շաւիղն ամբողջ պահելով՝ զոր ինչ կարգաց առաւելութիւն առնեն կամ պակասութիւն, ՚ի փառս անուանն Քրիստոսի է, եւ ՚ի պէտս բարեձեւութեան կարգաց քրիստոնէից։ Նա զի՝ թէ որպէս ընկալաք յառաքելոցն, եւ չէր ինչ աճումն լեալ ՚ի պայծառանալ բարեպաշտութեանն, առաքելական աւանդիցն առաւելութիւն վարկանելով, ո՞ւր էին երգոցն քաղցրաձայնութիւն՝ որ այժմ յեկեղեցի. ո՞ւր տաճարացն պայծառութիւն. ո՞ւր զանազանապէս ՚ի նոսին տօնախմբութիւնք։ Քանզի այս ամենայն առ նոքօք ոչ էր, սակայն լցին հետեւողքն եւ աճեցուցին. եւ դեռ եւս աճէ եւ պակասէ ՚ի իոցանէ՝ որք վարձկանեցան յայգեգործութիւն եկեղեցւոյ. զի զոր օրինակ նա՝ որ այգէգործ մշակն է՝ ըստ ժամանակին պիտոյից թողու զուռն ՚ի հորթն, եւ ոչ աւելի կամ պակաս. եւ տեսանէ, զի այն ուռն՝ որ յանցեալ ամն ետ զպտուղն, յայսմ ամի չէ ինչ պիտանացու, այլ մանաւանդ եւ խափանումն այլոցն, յապաւէ զնա, եւ դեռաբուսիցն տեղի պատրաստէ, զորթն խնամելով այնու. եւ ոչ վասն այնոցիկ ինչ թշնամանի, այլ ՚ի նորայն առնեն ապաստան յիմաստութիւն տեսողքն՝ յորժամ գիտեն զհմտութիւն արհեստին։ Այսպէս ՚ի մէջ աշխարհի ծառ եւ որթն տնկեցաւ հաւատոյն բան, եւ սաղարթք ՚ի նմանէ յառաջ եկին պէսպէս բարեկարգութիւնք. իսկ գործողք նորա եւ մշակք՝ առաջնորդք եկեղեցւոյ։ Որպէս նա ՚ի պէտս զօրութեան առոյգութեան որթոյն՝ զոմանս ՚ի հնացեալ բարունակացն հատանէ, որք նախ էին պիտանացուք եւ այժմ անպիտանք. այսպէս եւ սոքա ՚ի պէտս զօրութեան հաւատոյն՝ զոմանս ՚ի հին կարգացն յորժամ պատշաճ համարին բառնան , եւ այլոց ուժեղագունի քան զնա պատրաստեն տեղի բուսանել։ Եւ չէ ինչ պարտ սակս այսորիկ ՚ի սոսա բամբասողական նետս ձգել, գիտելով զհմտութիւն եւ զխոհականութիւն անձինն, եթէ յերկիւղէ զայս յառաջ բերէ եւ յիմաստութենէ ծնանի, զի մի՛ ուռն զորթն խանգարեսցէ հնանալովն. այսինքն կարգն զզօրութիւն հաւատոյն նուաղեցուսցէ. այլ պէսպէս դեռաբուսիւք բարունակօք կարգացն՝ որթոյ հաւատոյն արմատ եւ՛ս ՚ի խոր առաքեսցէ, եւ զպտուղ բարեգործութեանն յերկնից արքայութեան հնձանսն զեղցէ. ըստ այսմ դեռ եւս տեսանեմք զկոխումն հարց քրիստոնէից եկեղեցւոյ, որպէս եւ Հոռոմոց առաջնորդք։ Քանզի տեսին վասն փարթամութեան ազգին՝ տձեւ պճնեալ զժառանգաւորս եկեղեցական զգեստու՝ մետաքսեայ եւ ոսկեթել պատմուճանօք, բարձին զսովորութիւն առաջնոցն՝ որք այսպէս զգենուին, եւ սահմանեցին ամենեցուն զմի նիւթ զգենուլ ՚ի սպասաւորութիւն սուրբ, այսինքն անպաճոյճ ՚ի ստեւոյ ոչխարաց։ Եւ գովելի է յետոյ մտեալ օրէնքս ՚ի փառս Աստուծոյ։ Նոյնպէս եւ փռանգք՝ զի տեսին զժառանգաւորս ՚ի կանայս գիճութեամբ փաղփեալ, եւ զնուէրս եկեղեցւոյ ՚ի պէտս որդւոցն ծախեալ, բարձին զունելն նոցա կանայս. զի մի՛ ասեն եկեղեցիս որ Քրիստոսի է ժառանգութիւն՝ ընդ մարմնաւոր ընտանութեամբ գրաւեսցի։ Եւ պահեն արդ եւս զհայրենի աւանդութիւնն՝ թէ եւ նեղին, որպէս լսեմք, ՚ի մարմնոյս բնական պիտոյից. բայց ՚ի կամս վեհագունի հօրն թողուն զօրէնս համապատուին։ Նոքին դարձեալ ՚ի յետին ժամանակս՝ ՚ի հայրապետէ ումեմնէ Օգոստոս անուն՝ առին հրաման սափրելոյ զմօրուս ժառանգաւորաց, խորհրդոյ աղագաւ առ հրեշտակս նմանութեան. եւ դարձեալ զի համապատիւքն հաւասար երեւեսցին, եւ մի՛ ոք յալիս մօրուացն փառս որսասցէ։ Իսկ բարեբարոյ ազգն ընդդէմ բնութեան եւ սովորութեան՝ զհրամանս հօրն որպէս զորդիս մտերիմս սիրով ընկալան։ Գտին եւ յորժամ յայս աշխարհս անցին՝ այլ օրէնս լինել եղբայրութեան կարգօք կրօնաւորաց ՚ի մէջ աշխարհի եւ զինուորական զգեստուք առ ՚ի պէտս հաւատարիմ մարտի ընթերակայ թշնամեացն. եւ գովելի է սկիզբն, եթէ ՚ի կատարումն սատանայ զիւրն որոմն ընդ բարի սերմանն չխառնէ. որպէս եւ ունին մարտասէրքն ընդդէմ իւրաքանչիւրոցս ասել. գիտեմք եւ մեք. բայց յետոյ, եւ ոչ ՚ի սկզբանն սահման կարգին այնպէս։ Եւ թէ զի՞նչ խառնեցաւ ընդ սոսին, ինձ՝ դատելն եւ զիմս ազգ ժպրհութիւն է՝ որ օգտի ՚ի դատելոյն եւ յանդիմանելոյն. յայլ ազգս մի՛ լիցի ձեռնարկել, որոց ոչ կարգեցայ քննիչ, եւ ոչ օգտեցուցանեմ ՚ի քննելն։ Իսկ որ քննեն՝ միայն զքաղց թշնամութեանն յագեցուցանեն, եւ նոցա բամբասանօքն զիւրեանց սխալանսն թեթեւացուցանեն, իսկ օգտել եւ ոչ ինչ։ Այլ բանս յիւր կարգն դիմել յօժարի։
       Դարձեալ՝ եւ Հոռոմք, զի դժուարին եւ ոչ որպէս այժմ, քաղցրալուր ունէին զեղանակս յառաջնոցն. Գերմանոս պատուական նոցա հայրապետ եղեալ ՚ի ժամանակս Հերակլի եւ Կոստանդեայ Արքայից, հանդերձ Յովհաննու եւ Կոզմայիւ կրօնաւորօք ՚ի Դամասկոսէ՝ յեղաշրջեցին զնոյն ՚ի դիւրալուր եւ յախորժակս լսողաց, եւ բազմապատկապէս աճեցուցին զերգս տօնականս։ Այսպէս հարքն իւրաքանչիւրոցն ՚ի ժամանակս իւրեանց զառաքելականն պահեցին օրէնս. «Եթէ երկրորդումն յայտնեսցի, ասէ, առաջինն լռեսցէ. եւ զամենայն ինչ փորձեցէ՛ք եւ զբարին ընկալարուք, եւ յիրաց չարաց ՚ի բաց կացէք »։ Եւ որդիքն՝ այսինքն համացեղ ազգն յառաջնորդացն ընթացակցութենէ ոչ խոտորեցան, եւ ոչ հարցն հրամանի ընդդէմ դառնալ ժպրհեցան, տեսեալ առ Աստուած զանպատուութիւն նոցին վերացեալ։ Իսկ մերս՝ որպէս ասացաւ, կանխագոյն ուրեմն ՚ի Յունաց թարգմանեցան գրեանք եւ կարգ, եւ վաղվաղեալ զկնի սատանայական հակառակութեանն, ՚ի մէջ արկաւ որոմն, որ վասն հաւատոյն բանի. դղրդեալ տղայքն դեռաբոյսք ՚ի գայլոց ծանունց՝ տեղի ետուն ատելութեան ընդ հարսն առաջինս։ Եւ ոչ գիտեմք, զիա՞րդ փոփոխմամբ ժամանակաց նոյնն ատոքացեալ՝ սին եւ ազազուն արար զսաղարթ սիրոյ եւ բարեկարգութեանն, հրաժարական ողջոյն ստիպելով ետ տալ ամենայն եկեղեցեաց քրիստոնէից, եւ յաշտարակ ամբարտաւանութեանն հանեալ՝ զինքն միայն ճշմարիտ ետ աղաղակել, մոռացուցեալ՝ զի այսպէս ասացից, զգործոցն կշռել ՚ի Պօղոսէ հրամանս, եւ ՚ի պարծանս անձին տալ զնոյն՝ եւ մի՛ առ ընկերաւն. այլ անդր ՚ի բարձրաւանդակն կացեալ աշխարհաւ եւ կամօք, ՚ի ծաղկելն բնաւորական իմաստիւ նոցա եկեղեցեացն՝ խոնարհեցան եւ ոչ բնաւ, թող թէ ճաշակել ոչ միայն եւ զհամեղութիւնն իմանալ, այլ եւ ոչ ՚ի բացուստ կալ եւ հոտոտել. գիտելով սկզբնաչարին՝ որ յայն աշտարակն եհան զնոսա, զի թէ զհոտն առնուին եւ ՚ի համն փափաքէին, եւ նորին փափաքմամբ եւ յաշտարակէն խոնարհեալ ողջոյն խաղաղութեան տային, եւ անգործ իւրն լինէր մեքենայք այնուհետեւ։ Վասն այսր երկեղի ած բանդեաց զնոսա յամուր մախանացն, եւ կնիք եդ ՚ի վերայ նորա անլուծանելի զգործակցաց իւր կանոնադրութիւն. յաղագս որոյ եւ թերի մնաց ՚ի բազում իրս եւ ըստ մերս եկեղեցւոյ վայելչութիւն սպառեալ եւ պասքեալ, յաղագս անջրպետ ձգելոյ զթշնամութիւն ՚ի մէջ մեր եւ իմաստութեան աղբերն։ Եւ թուել զսպառեցուցիչ ախտսն հեղգանամ, կամ թէ զճշմարիտն ասել երկնչիմ. զի մի՛ կարծելով ուղղել՝ ՚ի յանդգնութիւն զոմանս ՚ի տկարամիտ եղբարց իմոց ձգեցից։ Երգս մնաց առ մեզ դժուարալուրն ամենեւին. եւ անփորձ գոլով անուշահամ պտղոցն՝ զդառնահամս ախորժելով ճաշակեմք։ Եկեղեցիք մաքսատունք այլազգեաց եղեն անմտութեամբ. ուստի զնոսա անիմաստութիւնն պարսպեաց. եւ ՚ի ներքոյ միոյ ձեռին մի քրիստոնեայք գոլով մեք ծառայք եւ նոքին ազատք։ Եպիսկոպոսաց տնօրէն լինել քաղաքաց եւ գաւառաց մոռացաւ, թէ այդ այլազգեաց է սովորութիւն, եւ ոչ մեր. սքեմ եւ կարգ կրօնաւորութեան աղաւաղեցաւ, եւ որպէս զծանր արհամարհեցաւ. եւ քահանայական պատիւն եղեւ կոխան անպատուիցն. աստիճանաց եկեղեցւոյ զանազանութիւն առաքելական աւանդութեամբ որպէս զաւելորդ ինչ ՚ի յետ ընթադրեցաւ. զգեստուց բարեձեւութիւն անգոսնեցաւ. պատարագն յանպատշաճ եւ յանպատիւ տեղիս անպատուեցաւ. թողցի ասել եւ ՚ի տուրեւառս ծախելն։ Ո՜վ անմատոյց աշտարակի յիմարութեանս ամրութեան՝ ուր նստեալ առանձինն ՚ի համակարգ եղբարց որիշ՝ զայսպիսի մանկունս չարեաց ստեղծեալ ծնաք, ՚ի զուր դատելով եւ զնոսա մոլար ՚ի շաւղաց հաւատոյ կարծելով։ Բայց դիցուք թէ եւ յայտ նորաձեւեցան, զկարգս եկեղեցւոյ եւ զառ ՚ի նոյն իմաստութիւնն թերեւս ընդ այսմ մոռացան հաստատեալքն աթոռով եւ աշխարհաւ։ Եւ թէ ոչ, ապա ընդէ՞ր հրաժարեմք ընդունել զոր հարքն մեր պատուեցին, եւ մեզ աւանդեցին։ Բայց չունիմք ասել առ ատելութիւն, եւ ոչ զառ ՚ի նմանէ չարեացն սահման կարող եմք գիտել՝ բազմաթիւ լինելովս. զոր օրինակ եւ ոչ զսիրոյն բարիոք բողբոջս ՚ի հակառակատիպ ծաղկեցան. զի սա առոգիչ իւր ունի զԱստուած եւ զկամս նորա. եւ նա զհակառակն Աստուծոյ եւ զգաղտնի խայթոցս նորա։ Արդ զակն ոգւոց ՚ի ծմակեցուցիչ այս ախտէ բարձրացուցեալ, եւ զտապ ջերմութեան սիրոյ եւ խաղաղութեան յարդարութեան արեգակնէ ՚ի մեզ ծագեալ, բարիոք վարկանիմ առաջիկայ խորհրդոյս աւանդութեան, զոր հանդերձել եմք քննել, փոքր ինչ բաղդատութիւն առնել ընդ այլոց ազգաց քրիստոնէից ըստ այսմ մասին սահմանադրութեան, եւ սակաւուք՝ թէ իրաւունս վարկանի բանս՝ լրումն առնուլ մերում թերութեանս։ Արդ պարտէ գիտել թէ մերս խորհրդածութիւն պատարագի նախ թարգմանեցաւ քան զհաստատելն յեկեղեցի սրբոյն Յովհաննու ոսկեբերանի աւանդութեանցն որ եղեալ հայրապետ Կոստանդնոպօլսի՝ բազում կարգս աճեցոյց յեկեղեցի հանդերձ աշխարհալոյս վարդապետութեամբն. ընդ որս եւ կատարողութեան պատարագին առաւելութիւն արար քան զսովորութիւն առաջնոցն, զորս սահման մեք ոչ ունիմք եւ ոչ փռանգք, նաեւ ոչ Հոռոմք ըստ այլ հարցն խորհրդոյ։ Այլ թէ Բարսեղին է պատարագ, եւ թէ Աթանասին, նախ զՈսկեբերանի ասեն մինչեւ ՚ի վերաբերումն ընծայիցն, եւ ապա զնոցայն։ Քանզի որպէս եւ ասացաք՝ յետոյ նա հաստատեաց բազմապատիկ քարոզութիւնս սարկաւագին ՚ի խորհրդականն ժամու եւ ըստ նոցին աղոթս։ Եւ զայս ոչ վայրապար, այլ ըստ այնմ խորհրդոյ կարծեմ. քանզի առ առաջնովքն եռանդն գոլով բարեպաշտութեանն՝ սրտի մտօք ամենայն ժողովուրդն աղօթէր ՚ի պատարագն. յետոյ սկսան հեղգանալ, մինչ քահանայն ՚ի խորհրդեանն է՝ ՚ի շատաքօսութիւն կամ ՚ի դանդաղութիւն մտեալ։ Երանելի հարս տեսեալ զայս՝ սահմանեաց զհրաման քարոզութեան սարկաւագին, որպէս զի հարկաւորապէս եւ անդանդաղ զամենեցուն միտս արթուն պահեսցէ, եւ ՚ի խնդրուածս ողորմութեան, եւ զկամս նոցա կցորդ քահանային կամաց, որ վասն նոցա աղօթէ. զի ՚ի հրամայելն խիտ առ խիտ սարկաւագին հարկաւորապէս՝թէ զտէր աղաչեսցուք, ո՞վ է որ դանդաղի ՚ի յաղաչելոյն. բայց թէ ոչ զայս բռնադատութիւն լսէին, բազումք հեղգային։ Ո՜վ երանելի եւ քաղցր աստուածազգեացն հոգւոյ. այսպիսի վայելէր մեզ քահանայապետ չարչարակից զգածեալ տկարութեամբ ժողովրդեանս. որք յորժամ կամօք հեղգացաք, հարկիւ բռնադատեալ ձգեաց յաղաչելն։ Այս աւանդութեամբս վարի Հոռոմոց եկեղեցին. քանզի ասեն նախ քան զխորհուրդ պատարագին երիս սաղմոսս եւ ըստ իւրաքանչիւրոցն քարոզութիւն եւ աղօթք առ ՚ի սրբոյ հօրէս սահմանեալ։ Ապա յետ այնորիկ ընթերցմունք մի՛ ըստ միոջէ. եւ ոչ յետ աւետարանին ասեն զհաւատոյն վաշն, այլ յապաղեցուցեան զնա մինչեւ քահանայն ՚ի վերայ երախայիցն աղօթէ, եւ սարկաւագն զնոսին արտաքս առաքէ. եւ սերեալ սարկաւագն ըզնուէրսն ՚ի սեղանն՝ զսուրբ ողջոյնսն աւարտեն, եւ միաբան զհաւատսն երգեն։ Եւ այս ոչ թէ վայրապար, այլ երանելին Դիոնեսիոս ըստ այսմ տայ մեզ տարացոյց՝ թէ յետ արտաքս գնալոյ երախայիցն՝ միայն հաւատացեալքն զհաւատոյն դաշն երգեսցեն. որոյ հետեւեալ ողջունեալ միանձնանան, եւ միաբանութեամբ ՚ի մի բերան փառաւորեն զԱստուած, որպէս հրամայէ առաքեալ։ Բայց փռանգացն կարճառօտ է քան զնոցայն, եւ կարի համեմատ մերումս. քանզի նոքա յետ աւետարանին երգեն զխոստովանութիւն հաւատոյն, ըստ որում եւ մերս է սովորութիւն։ Նա զի եւ ՚ի փռանգ մի երէց ՚ի ժամուն պատարագէ երկու պաշհօնէիւք՝ սարկաւագաւ եւ կիսասարկաւագաւ. եւ կացեալ ՚ի խորհըրեանն՝ տարածեալ ունի զձեռսն։ Իսկ Հոռոմք բազմութիւն քահանայից ՚ի միասին. եպիսկոհոսապետն եպիսկոպոսօքն որ նախապատիւն է կացեալ առաջի սեցանոյն, եւ այլքն առընթեր նմին աղօթեն զսուրբ խորհուրդն, հաւանեալ եւ ըստ այսմ մասին սրբոյն Դիոնեսիոսի. քանզի նա այսպէս հրամայէ՝ ասելով. «Քահանայապետն կացեալ առաջի աստուածայնոյն սեղանոյ, եւ շուրջ զնովաւ բազմութիւն քահանայիցն, եւ ՚ի սարկաւագացն որք ճոխագոյնքն են»։
       Քանզի եւ զայս վայելուչ կարծեմ եւ ընդ անստերիւր պողոտայն շաւիղ. զի խորհուրդ հաղորդութեան անուանիխ եւ պարտին հաղորդքն միաբան աղոթել, եւ զնոյն ÿ ի ծածուկ ասել. սրովբեական երգն, աղօթքն տերունական չունելով եւ ոչ մի ինչ զանազանութիւն։ Բայց միայն զի փռագք այժմ զտէրունական աղօթսն պատարագիչ քահանայն երգէ միայն ՚ի լուր ամենայն ժողովրդեան, եւ ոչ որպես զայլ ազգս խնդրէ զնոյն աղօթել։ Այսքան եւ այսպիսի չնչին զանազանութիւնս քրիստոնէից ոզ է առ ÿ ի Քրիստոս հաւատոցն համարեալ թերութի. նա եւ ոզ նիւթք խորհրդածութեանն այլ եւ այլք, որք ունին ՚ի փառս Քրիստոսի պատրուակեալ ընդ ինքեամբ այլ եւ այն խորհուրդս։ Այսինքն զի փռագք եւ հայաստանեայքս զհաց նուիրացն բաղարջ առնեմք վասն պարկեշտ եւ գեղեցիկ այնպես լինելոյ առ ՚ի պաշտօնէիցն գործեալ, եւ ունիմք խորհրդոյն օժանդակ՝ զի տէր մեր բաղարջ ՚ի բաղարջակերացն օր առեալ օրհնեաց սրբեաց եւ մարմին իւր անուանեաց։ Իսկ խմորուն առնեն Հոռոմք, եւ զնոյն ՚ի ժողովրդենէն վասն ընծայաբեր լինելոյ նոցա զհաց պատարագին փրկութեան իւրեացն աղագավ. որպես ՚ի հնումն որ զանբանիցն ջոկսն տային ՚ի ձեռս քահանայիցն եւ նոքօք սրբէին. զի ՛ զայս անմահ զենմանս փրկութեան նիւթ փրկեալքն սիրով մատուսցեն։ Եւ ունին ապացոյց զառաքեալսն սուրբս, որք ոչ փոյթ արարին որոշել ՚ի միմեանցն զտեսակ հացիցն որք Հոգւովն սրբին։ Գեղեցիկ է զանազան մտածութիւնն ՚ի մի խորհուրդ փառացն Աստուծոյ. եւ ոչ ինչ վասն այսորիկ ունի թերութիւն պատարագն ՚ի կատարմանէ Հոգւոյն ըստ ախմարացն կարծեաց։
       Դարձեալ զի եւ ջուր արկանեն ՚ի նոյն սոքա երկու ազգքս խառն ընդ գինին՝ յայտարարութիւն առ ՚ի կողից փրկչին կրկնավտակ աղբերացն. իսկ մեք ոչ արկանեմք՝ քննեալ թէ նա գինւով զխորհուրդն ավանդեաց, եւ ՚ի բերոյ որթոյ այնուհետեւ ոչ ճաշակել ասաց. եւ չէ ինչ վասն այսորիկ հակառակութիւն, զի գինին ÿ ի ջրոյ ունի զնիւթն գոյացութեանն որպես եւ բնախոսքն քննեցին։ Նա եւ ջուրն որ յետոյ արկավ ՚ի գինին։ ոզ եթե զիւրն ամբողջ պահեաց որակութիւն՝ այլ ՚ի նորայն փոխեցաւ բնութիւն։ Աւելորդ է մերս սոցա աղագաւ առ իրարս գայթակղութիւն, եւ մեծի օրինաց սիրոյն ընդդիմադրութիւն։ Դարձեալ զի եւ մեք զհացն ջերմն խնդրեմք զպատարագին, եւ Հոռոմք զգինին, մտածելով մեր՝ թէ ՚ի հնումն ջերմն հաց դնէին ՚ի սեղանն առաջադրութեան. եւ նոցա՝ թէ կենդանութեան տեսակ է ջերմն ջրոյս խառնուած։ Յետին այս օրինադրութիւնք եկամուտք, եւ ոչ ՚ի հարցն առ մեզ ժամանեալ. այլ մերս ծնեալ յառաւել հպարտութէ եւ նոցայն ՚ի դանդաղ հաշտասիրութենէ՝ ոչ առավելութիւն խորհրդոյս եւ ոչ նուազութիւն։ Է՞ ր վասն. զի հինն ջերմն առնէր իբր ՚ի տիպ Հոգւոյն, չունելով զՀոգին մատակարար պաշտամանն։ Այլ մեր զկեանսն ունելով՝ պատկեր կենդանւոյ ջերմութեամբ առնել չէ հարկաւոր։ Իսկ թերութիւն սորին վասն բազում, զի քահանայիցն եղեւ հարկ առնել զնոյն, եւ թերութիւն լինի հարկաւոր աղօթիցն վրդովումն մտաց եւ աշխատութիւն մարմնոյ, յորմէ խոյս տալն իրաւացի է եւ ըզբարեձեւութիւնն պատուել, զփռագս ունելով ապացոյց. որք առնեն բաղարջ՝ եւ ոչ ամենայն աւուր. եւ պատկառ կալ եւ ջան ունել միայն մտաց մաքրումեան աղօթողացն, եւ զոր ինչ այնմ ներհակ՝ առանց խտրութեան յապաւել. չի յայս կոչեցաք հոգւով պաշտել զԱստուած Աստուծոյ, եւ ոչ մարմնական ինչ հպատակութեամբ. այլ մարմնոյքն հոգւոյն են օժանդակք, եւ ոչ հարկաւորին նորին կամացն լինել խափանիչք։ Ապա ուրեմն մի է ամենայն քրիստոնէից եկեղեցի, եւ մի յուսով գնան ՚ի ճանապարհն հանդերձեալ կենացն. եւ ոչ պարտ սնոտի բարրանօք իւրաքանչիւրոցս անձանց պատուամատոյց լինել եւ ազգի ջատագով, եւ զեղբայրն անգոսնել, եւ զխիղճ մտաց նոցա գայթակղեցուցանելով ՚ի Քրիստոս մեղանչել։ Այլ որպէս ՚ի մի Աստուած Հայր է հաւատ մեր, եւ ՚ի մի տէր Յիսուս ՔՐիստոս Որդին նորա, այսպէս լիցուք մի անձինք եւ մի նորա եկեղեցի՝ իւրաքանչիւր աւանդութեամբք որոշեալ, եւ յօդակապութեամբ սիրոյն ընդ միմեանս խառնեալ, եւ առ բարեձեւութիւնս իրերաց խոնարհեալ եւ օգտեալ, լուծանելով զյարյարան որ հակառակ այսմ ներգործութեան սատանայի ՚ի մէջ մեր. եւ տեառն փառս որ ՚ի խաղաղութենէ անդամոցս ուղղի՝ հրատարակեսցուք ÿԻ յերկինս եւ ՚ի յերկրի։ Եւ զի ընդ երկնաւորսս արդանի գտաք խառնել եւ հաշտել, մի՛ մեք ՚ի միմեանց քայքայեսցուք՝ առաջի նոցա ծաղր թշնամեացն լինելով, եւ նոցին տրտմեցուցիչք. մի՛ քննութեամբ աւանդութեանցս լուծուք զայն՝ վասն որոյ սոքա եդան, այսինքն զսէրն Աստուծոյ առ մեզ, եւ մեր առ իրեարս։ Զի չիք այլ դժուարին քան Աստուծոյ մարդ լինել. եթէ սէրն զայս արար նորաձեւութիւնս, եւ հաւատամք, չիք այլ ինչ որ ճաշակողաց նորին ոչ է դիւրահաւան։ Մի ունիմք թշնամի ընդ այն մարտիցուք, որ անմարմինն է մախացող. ՚ի մարմնաւորացս յամենեցունց պահանջէ Աստուած՝ իմեանց վշտակից լինել, եւ յիրերաց տկարութիւն սիրով խոնարհել եւ զմիմեանց բարեպաշտութիւնս յարգել։ Եւ ես վասն զի հաւատացի, յաղագս որոյ խօսեցայ, եւ սուտ ասեմ զայսոսիկ հակառակ մտածութիւնս, սիրալիր մտօք կարեւոր համարեցայ նուաստս յոքունց Ներսէս, զի ասել զանուն աստ իրաւացի է ՚ի փառս խորհրդածութեան սրբոյ պատարագին. եւս խորհրդածութիւն առ մեզ աւանդեալ ՚ի սրբոյն Յովհաննու ոսկեբերանի սահմանադրութեանցն։ Աղաչեմ ընդունել սիրով եւ թէ այլ ոք քան զմերս այլ յետ մեր գեղեցկացուցանէ զնոյնս, եւ զնորայն ՚ի փառս Քրիստոսի, եւ ՚ի պարծանս եկեղեցւոյ. յորում օրհնի նա յաւիտեան։