Խորհրդածութիւնք ի կարգս եկեղեցւոյ

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

«ՍՈՎԱՒ շնորհեա զսէր, զհաստատութիւն եւ զղձալի զխաղաղութիւն ամենայն աշխարհի »։ Սովաւ ասէ, այս ինքն մարմնովս Քրիստոսի, զոր ընկալաք ՚ի քէն շնորհ եւ պարգեւ՝ փոխանակ մեր զնոյն պատարագելոյն։ Բայց զսովաւ ասելն մի՛ կարծեսցուք միջնորդութեամբ ասել կամ աղաչանօք. այլ զի՞նչ. յայտ է թէ սոյն լցցէ մեզ զայսոսիկ զխնդիրս՝ որ ՚ի միջի մերում. քանզի միջնորդ նախ ետ զխորհրդածութիւն բանաւոր պատարագի չարչարանացն Քրիստոսի, յետ որոյ մաղթեաց երկրպագութեամբ եւ աղաչանօք, եթէ վասն այդ մեծ պատարագիդ՝ զոր առեր ՚ի ձեռանէ մերմէ հաշտութեամբ՝ առաքեա ՚ի մեզ եւ ՚ի նշանակ ընծայիցս զՀոգիդ սուրբ։ Իսկ եկեալ Հոգւոյն ըստ աղաչանացն, եւ կատարեալ զմարմին եւ զարիւնն Քրիստոսի, ասէ, թէ այսուհետեւ այն պարգեւք՝ որ էջ ՚ի քէն ՚ի մէջ մեր, կամօք քո լիցի խաղաղութիւն եւ սէր աշխարհի։ Զոր օրինակ թէ ոք ումեք կենդանարար դեղ տայ եւ անդեղայ մահարար դեղոց՝ փոխանակ իւրն խնդրոյ եւ աղաչանաց, իսկ նա բարեմիտ ոք գոլով ասէ, կամօք քո տացի սա ՚ի պէտս կենդանութեան եւ այլոց բազմաց, եւ ոչ ինձ միայն. այսպէս եւ սա առնէ յասելս, սովաւ շնորհեա զսէր. իբրեւ թէ ասելով, ինքնս որ առաջի կայ՝ ունի զօրութիւն զամենայն ինչ անձնիշխան կամօք կատարել, բայց յանձնէ ինչ ոչ առնէ, այլ զոր ինչ ՚ի կամս Հօրդ տեսանէ զնոյն համանման զօրութեամբդ ՚ի մէջ մեր գործէ, եւ քո կամքդ է հասարակաց աշխարհի փրկութիւն։ Արդ աղաչեմք զքեզ, զտնօրէնութիւն կամացդ ներգործեա ՚ի մեզ՝ մարմնով քո Որդւոյս, եւ զօրութեամբ որ ՚ի սմա Հոգւոյս, եւ շնորհեա ՚ի ձեռն սորա զսէր, զհաստատութիւն եւ զըղձալի զխաղաղութիւն ամենայն աշխարհի։ Սէր ոչ թէ զմարդկան առ իրեարս խնդրէ առատացուցանել, կամ նոցա ընդ միմեանս խաղաղել, այլ զի՞նչ. զԱստուծոյն առ մարդիկ իջանել, քանզի այսմ եղեւ յայտնաբան եւ միջնորդ Քրիստոս, եւ ՚ի նորա ձեռն զՀօրն սէր ՚ի վերայ աշխարհի ծանեաք. ըստ այնմ, «Յայտնեաց Աստուած զսէրն իւր ՚ի մեզ մահուամբ Որդւոյն, եւ Քրիստոս է խաղաղութիւնն մեր եւ Աստուծոյ, որ զմիջնորմ ցանգոյն քակեաց , եւ զթշնամութիւնն ՚ի մարմինն իւր նահանջեաց »։ Զայս սէր եւ զխաղաղութիւն զոր յառաջն ծանեաք, միջնորդութեամբ սորա ընդ քեզ եւ ընդ աշխարհ, ուղղեալ վերստին՝ ասէ, սովաւ հաստատեա։ Եւ է՞ր վասն միանգամ ուղղեալն կարօտի դարձեալ հաստատութեան. քանզի երդուեալ խախտեմք զնա միշտ յանցանացն թշնամութեամբ, ըստ այնմ. «Մեղք ձեր որոշեն ՚ի մէջ ձեր եւ ՚ի մէջ Աստուծոյ »։ Արդ զի մի՛ ՚ի սպառ մնասցէ թշնամութիւնն, ընկալաք մշտնջենաւոր զայս խորհուրդ սիրոյ եւ խաղաղութեան՝ ՚ի պէտս օր ըստ օրէ թշնամութեանն լուծման. ըստ այնմ զոր գրէ առաքեալ առ Կողոսացիսն. «Զձեզ որ երբեմն օտարացեալն էիք, եւ թշնամիք խորհրդովք ՚ի գործսն չարութեան, այժմ աւադիկ հաշտեցոյց անդամօք իւրոյ, յանդիման կացուցանել զձեզ սուրբս եւ ամբիծս եւ անարատս առաջի նորա »։ Ասա մեզ ով երանելի Պօղոս, եւ զի՞նչ է որ ուսուցանէ մեզ՝ եթէ այժմ աւադիկ ՚ի ձեռն յիշատակի մահուանն Քրիստոսի, եւ ճաշակմամբ անդամոց մարմնոյն նորա հաշտեցաք ընդ Աստուծոյ։ Կամ ո՞ է որ հաւատարիմ առնէ՝ թէ թշնամութիւնն զոր ունէաք ընդ նմա խորհրդովք եւ չար գործովքն՝ լուծաւ սովաւ. կամ ո՞ է որ հաստատէ այսուհետեւ զմիտս մեր, թէ այսուհետեւ սուրբ ամբիծ է առաջի Աստուծոյ, զի ահա նոյն մարդիկն եմք, ոչինչ բնաւորական փոփոխումն ընկալեալ մարմնոյս հաղորդութեամբշնորհիս, զի հաւաենսցուք որպէս երկաթ հրով հրանայ, կամ օդ լուսով պայծառանայ, այլ եմք նոյնն՝ որպէս նախ քան զհաշտութիւնն եւ յետ հաշտութեանն։ Պատասխանէ առաքեալ ըստ կարգի ասացելոյս, բնութեամբ ոչ փոփոխիք, այլ հաւատով սրբիք. քանզի ասէ յետ այսորիկ, «Եթէկայցէք ՚ի նոյն հաւատս արմատացեալք, հաստատեալք եւ անշարժ ՚ի յուսոյ աւետարանին՝ զոր լուարուք »։ Եւ նոյն հաւատ զո՞ր ասէ, այսինքն զմկրտութեանն. զի ՚ի մկրտելն բնութեամբ ոչ փոփոխեցար, բայց հաւատով հաւատացեր՝ թէ ընդ զգալի մարմնոյս լուսանալոյ՝ եւ հոգիս մաքրեցաւ։ Յայս յոյսս, ասէ, թէ արմատացեալ ես եւ հաստատեալ, հաւատա անշարժ մտօք թէ եւ այժմ անդամօք մարմնոյս Քրիստոսի եւ մահուամբ նորա պատարագաւ՝ հաշտեցար ընդ նմա հաղորդութեամբն ՚ի թշնամութենէն՝ զոր ՚ի չար գործոցն գտար, եւ ես այսուհետեւ ՚ի ձեռն Քրիստոսի յանդիման կացեալ Աստուծոյ սուրբ եւ ամբիծ։ Ապա թէ ոչ հաւատաս, գիտեա զի մեր ամենայն ինչ ահւատովք է, եւ ոչ նշանօք, խորհուրդ՝ իբր բարեկամաց, եւ ոչ նշան՝ բռնի ձգող թշնամեաց. իսկ որ ՚ի խորհուրդս նայելով ոչ հաւատայ՝ մեղանչէ, զի «Ամենայն ինչ որ ոչ ՚ի հաւատոց են՝ մեղք են »։ Ապա ուրեմն որոց հաւատան՝ շնորհի սէր եւ խաղաղութիւն՝ զորս աշխարհի խնդրեաց. քանզի ասէ, «Շնորհեա՛ զսէր, զհաստատութիւն, եւ զըղձալի զխաղաղութիւն ամենայն աշխարհի »։ Եւ արդարեւ ամենայն աշխարհի շնորհեաց, եւ ոչ որպէս ՚ի հնումն Իսրայէլի միայն. իսկ որք ոչ ընկալան, կամաւ զաչս կափուցին. ապա թէ ոչ՝ յաստուածակոյս կողմանէն ամենայն ինչ ուղղեցաւ եւ միշտ ուղղի։
       «Սրբոյ եկեղեցւոյ եւ ամենայն ուղղափառ եպիսկոպոսաց, քահանայից, թագաւորաց աշխարհի, իշխանաց, ժողովրդոց, ճանապարհորդելոց, վտանգելոց, աշխատելոց ՚ի պատերազմունս բարբարոսաց »։ Յորժամ խնդրեաց զհասարակաց շնորհն՝ որոշէ զեկեղեցի քրիստոնէից, իբր զսեպհական հօտ տեառն իւրոյ ՚ի հանուր աշխարհէ, եւ ըստ կարգի պատուոյ դասեալ՝ ամենեցուն զայցելութիւնն մաղթէ, քանզի սոքա զորս թուեաց, ըստ իւրաքանչիւր ընթացից կարօտին ձեռնտուութեանն Աստուծոյ առաջիկայ գործոցն հանդէս։ Եւ տնօրինի ամենայն կամօք Հօր, եւ քահանայագործութեամբ Որդւոյ ՚ի ձեռն խնամոցն եւ շնորհաց Հոգւոյն՝ եպիսկոպոսաց իմաստութեամբ առաջնորդելն, քահանայից արժանապէս հովուելն, թագաւորաց զխաղաղութիւն տնօրինել, աշխարհի իշխանաց երկեղիւ բարեգործելն, ժողովրդոցն օրինաց հնազանդելն, ճանապարհորդաց ՚ի վտանգիցն փրկել։ Իսկ ասիցես՝ եթէ զայս մաղթէ միշտ, ընդէ՞ր առ բազումս ՚ի դերեւ ելանեն աղօթքն սորա։ Քանզի ինքեանք ոչ կամեցան անձնիշխան կամօք զնոյնն խնդրել, վասն այսորիկ եւ զրկին. այսինքն զի սա յաստուածակոյս կողմանէն աղօթիւքս ուղղէ զխաղաղութիւնն, պարտին եւ մարդիկ առ Աստուած լինել խաղաղ, եւ ապա յերկոցունցս կամաց ուղղի շնորհն։ Քանզի սա զթագաւորի կամքն համոզէ ՚ի խաղաղութիւն. որպէս զի թէ եւ ՚ի պատժապարտ եւ ՚ի թիւր ծառայից իցեմք, միջնորդութեամբ սորա յորժամ դառնամք յուղղութիւն, ներէ մեզ սիրովն, ապա թէ ոչ դառնամք ոչ խնդրեմք կրկին վասն խաղաղութիւն ունելոյ ՚ի նորա կոչմանէն, եւ ոչ առ նոյն փութալոյ՝ դատապարտիմք։ «Սովաւ եւ օդոց շնորհեա զբարեխառնութիւն, եւ անդոց զպտղաբերութիւն, եւ ախտացելոց ՚ի պէսպէս ցաւս զփութապէս առողջութիւն »։ Միանգամ քննեալ զսովաւ ասելն՝ բաւական համարիմ, որով եւ զօդոց զբարեխառնութիւնն մաղթէ՝ որք փոփոխին բազում անգամ ՚ի սաստ մեզ եւ ՚ի բարկութիւն Աստուծոյ, ըստ այնմ զոր Յովէլն ասէ մարգարէ. «Հարի զձեզ անպտղութեամբ, եւ ածի ՚ի վերայ ձեր կարկուտ, ջորեակ եւ թրթուր, սակայն եւ ոչ այնպէս դարձարուք ՚ի յիս, ասէ տէր»։
       «Սովաւ հանգո զամենեսեան զյառաջագոյն զ ՚ի Քրիստոս ննջեցեալսն, զսուրբ հարս, զհայրապետս, զառաքեալս, զմարգարէս, զվկայեալս, զեպիսկոպոսունս, զսարկաւագունս, եւ զբնաւ ուխտ եկեղեցւոյ քում սրբոյ, եւ զամենեսեան յաշխարհական կարգէ զարս եւ զկանայս հաւատով զվախճանեալս։ Ընդ որս եւ մեզ այց արասցես բարերար տէր, աղաչեմք »։ Ի Քրիստոս ասէ, զննջեցեալսն հանգո, որոշելով զեկեղեցի հեթանոսաց՝ որք անուամբն Քրիստոսի են կնքեալ յանհաւատիցն. եւ ընդէ՛ր զխաղաղութիւնն ամենայն աշխարհի նխդրեաց, իսկ զհանգիստն միայն քրիստոնէից յետ մահու։ Ուսուցանելով բանաւորապէս՝ եթէ որչափ էին անհաւատքն ՚ի կեանս աշխարհիս, կայր նոցա յոյս փրկութեան ՚ի ձեռն դարձին եւ հաւատոցն, իսկ մեռեալք՝ խափանեցաւ այն յոյսն, եւ Աստուծոյ մատնեցան արդար դատաստանին եւ պատուհասիցն. իսկ եկեղեցի հաւատացելոց՝ որք ՚ի Քրիստոս յուսովն ննջեցին, նոցա միայն պատշաճապէս զհանգիստն խնդրէ՝ ըստ անսուտ խոստմանն, «Հայր կամիմ զի ուր եսն իցեմ, եւ սոքա ընդ իս իցեն, ոչ սոքա միայն, այլ եւ ամենայն հաւատացեալքն բանիւ սոցա յիս »։ Բայց ընդէ՞ր առաքելոց եւ մարգարէից հանգիստ աղերսէ՝ զորս յետ այսորիկ ընդ Քրիստոսի ՚ի պէտս փրկութեան մերոյ է յիշատակելոց. թէպէտ եւ դնելոց է զանդամսն ընդ գլխոյն Քրիստոսի վասն մեր յիշատակաւն, բայց սակայն նախ առաջին սովաւ, այսինքն Քրիստոսիւ նոցա խնդրէ զողորմութիւն եւ զհանգիստ. վասն զի թէպէտ եւ փառաւորեցան եւ հանգեան, սակայն եւ ոչ բնաւ ՚ի լրումն փառացն հասին, այլ օրըստօրէ քաղցնուն եւ զառաւելութիւնն խնդրեն, ըստ որում եւ հրեշտակք. քանզի գիտութիւն է որ բաշխի նոցա եւ լուսափայլութիւն յԱստուծոյ, եւ այսոքիւք հոգի եւ ոչ բնաւ յագենայ, ըստ այնմ «Ոչ յագի ակն տեսանելով, եւ ոչ ունկն լսելով », ուրեմն ապա ՚ի խնդրելս մեր զնոյն սրբոցն ՚ի ձեռն Քրիստոսի՝ կարօտին նոքա, որպէս եւ մեք նոցին բարեխօսութեան. զի որպէս եւ մեք ըստ մերումն չափոյ եմք անհաս յԱստուծոյ, այսպէս եւ նոքա ըստ իւրեանցն։ Քանզի թէպէտ եւ բազում ունին տեղեկութիւն՝ յորքանն ոչ բնաւ հասին, այլ միշտ փափագեն նորոգ տռփման շնորհացն Աստուծոյ. զի Հայր միայն Որդւոյ զամենայն ինչ ցուցանէ, ապա յայտ է թէ ՚ի ձեռն խնդրոյս սովաւ եւ առ սուրբսն առաւելութիւն ողորմութեան եւ շնորհաց իջանէ, մանաւանդ եւ իսկն սովաւ պարգեւաց նոցին ընձեռի, ըստ որում եւ գտան արժանի. իսկ մեզ ըստ մերում տարտամութեանս բանալոյ զբերանս եւ ձգելոյ զշնորհսն։
       Բայց տես , զի նախ եւ առաջին կենդանիքս դասեցան ՚ի հայցուածս, եւ ապա ննջեցեալքն, եւ այն սուրբքն եւ արդարքն, որով ճշգրտապէս հաստատի ճշմարտութիւնն եւ յամօթ լինի ունայնաձայնութիւնն այնոցիկ՝ որք զայս բարձրագոյն շնորհս ՚ի պէտս մեռելոց միայն համարին եւ բաշխեն , ընդ որով տեսաենմք մոլորութեամբ այսօր զբազումս գրաւեալ, այսինքն զի չի՛ք ումեք յոյս. ՚ի ժամանակիս յայսմիկ չարի ՚ի մէջ մեր՝ վասն իւր փրկութեան ընծայաբեր լինելոյ յեկեղեցի, կամ յայս փրկանաց՝ թէ շնորհ ընդունի հաւանել. այլ զի՞նչ, կամ տայ զռիժտ եւ զճիշտ տուրսն ՚ի պէտս մեռելոց, եւ զսակ համարոյն վաճառողն ՚ի շնորհավաճառացս ՚ի մէնջ ճշդիւ պահանջէ. եւ կամ տայ եկնօք, եւ ՚ի կեանսն անյոյս է ամենեւին յԱստուծոյ. վասն այնորիկ գտանել ողորմութիւն, այլ գրով եւ հաստատութեամբ յետ մահու անստերիւր զթիւսն ունել աղերսէ։ Ո՜վ թշուառ եւ անբան իմաստութեանս. ո՜րքան տեսանեմք թիւր ընթացք թերահաւատութեան ՚ի մէջ աշխարհի, քանզի զոր պարսաւեմս եպերանօք, եւ ետ բազում անգամ արարի զտուրեւ առութիւնս, ոչ տգիտութեամբ որպէս զոմանս , այլ զի գիտէի եւ յայնժամ զուղիղն եւ զթիւրն, բայց ոչ երբէք կարացի զմիտս ուրուք ճշմարտութեանն լծով համոզել. այլ թէպէտ եւ զուղիղն ցուցանէի, նոքա զպիտակ գրոյն թախանձէին ունել։ Բայց զի ահա գտի տեղի՝ հաստատել զճշմարտութիւնն ՚ի նոյն ինքն ՚ի խորհրդական բանիցս՝ որով զսրբիլն յուսամք, պայծառ, պայծառ է ինձ այսօր վարդապետութիւնս քան զանցեալ աւուրց քննութիւնն. ձեռն ձգեալ կոչեմ եւ զքեզ՝ տուրեւառութեան իմոյ, կամ ճշմարտապէս ասել, յանցանաց իմ լծակից. եկեալ ձգեա փոքր ինչ եւ ՚ի քո մտաց աչսդ ՚ի լուսաւորութենէս, եւ հասարակաբար լիցուք զգաստացեալք ՚ի խելագարութենէ, ես ՚ի վաճառելոյն զԱստուած, եւ դու ՚ի գնելոյն։ Քանզի զուգահաւասար է չար՝ Յուդայի եւ քահանայիցն Հրէից գործոց հաղորդել. յետ այսորիկ ուսցուք եւ ընդ շաւիղ աստուածապաշտութեանն ըստ ճշմարտութեանն գնալ, եւ մի՛ թիւր եւ մոլար հետս անիմաստիցն կոխել, եւ մի՛ յաջակողմն զգթելն ախորժել, որ առաջի ունիմք արքունական պողոտայ։ Եւ ո՞, ասես, ինձ զճշմարիտն վարդապետէ։ Ոչ ես եւ ոչ այլ ոք ՚ի մարդկանէ՝ մեծ կամ փոքր, այլ նոյն ինքն խորհուրդս առաջիկայ առ որ զյուսոյ աչսդ յառեցեր, նոյն ինքն բանք պատարագիս՝ զոր փրկանս ունիս հաւատով. թէ զիմ ինչ բան ասէի, կեղակարծ հաւանութեամբ ընկալջիր, իսկ եթէ զայս՝ որով շնորհս բաշխի դնեմ առանց յաւելուածոյ առաջի՝ մի՛ այլ յապաղեր գալ առ ստուգութիւն։
       Եւ զի՞նչ ասեմ զոր լուար յառաջագոյն։ Ո՞ր մեռեալ խաղաղութեան աշխարհի կարօտի, զոր նախ եւ առաջին բանս մաղթեաց։ Ո՞ր մեռեալ թագաւորութեամբ տիրէ։ Ո՞ր մեռեալ իշխանութիւն վարէ։ Ե՞րբ է նոցա ժողովումն։ Ե՞րբ ճանապարհորդութիւն։ Ե՞րբ նաւաստութիւն։ Ե՞րբ աշխատութիւն։ Ե՞րբ ընդդէմ բարբարոսաց մարտակցութիւն։ Զի՞նչ օգուտ է նոցին օդոց բարեխառնութիւն, կամ ո՞ր շահ յանդոց պտղաբերութենէ, կամ ե՞րբ գոյ նոցին ախտին առողջութիւն։ Զայս ամենայն քո՛ վասն՝ որ կենդանի ես՝ թախանձէ քահանայս։ Զայսքան բազմօրինակ ժտանս՝ քո աղագաւ նուիրէ, առանց գնոյ տայ քեզ զայսքան օգնականութիւն աղօթից, եւ ոչ վաճառէ. ոչ գինս պահանջէ, զի եւ ոչ ինքն գնով ընկալաւ. ձրի առ եւ միշտ ձրի տայ, թէ խնդրես՝ եւ թէ ոչ։ Դու ՚ի ճանապարհորդութիւն, եւ սա ընդ քեզ։ Դու ՚ի նաւավարութիւն, եւ սա քեզ ուղեկից։ Դու յիշխանութիւն, եւ սա քեզ ձեռնտու։ Դու ՚ի պատերազմ, եւ սա քեզ մարտակից։ Դու յաշխատութիւն երկրագործութեան, եւ սա օդոցն տնօրէն աղօթիւք։ Իսկ յայսքան շնորհս Քրիստոսի վայելեալ ՚ի ձեռն նորա, ոչ միայն անշնորհակալ լինիս, այլ եւ ՚ի փոքր եւ ՚ի չնչին տուրսն զնա ընդ աստուածավաճառութեան յանցանօքն ձգես, եւ դու որպէս ճշդագնող՝ շնորհացն՝ համարս պահանջես, եւ որ այսքան եւ այսպիսի օրինակաւ զՔրիստոսի պատարագս ուղեկից քեզ ունիս յամենայն ընթացս եւ զօրավիգն, միշտ անհաւատ եւ անյոյս մնաս կենօք ՚ի սմանէ, եւ յետ մահու ՚ի գերեզմանն ունել բաղբաղես։ Եւ զի՞նչ առաւելութիւն աղօթիցս մեռելոց քան կենդանեաց, ցոյց եւ յամօթ արա զճշմարտութիւնն. ապա թէ հասարակաց բաշխի շնորհս, եւ առաւել եւ նախադասութեամբ՝ կենդանեաց քան մեռելոց, ունայնահաւա՛տ՝ զառանց գնոյ ձիրս ո՞յր աղագաւ ՚ի գինս ձգել յօժարես, տաս Աստուծոյ եւ ոչ հաւատաս՝ թէ զբաժակ ջուրն աշակերտացս արբուցեալ ՚ի քէն՝ ոչ թողու առանց վարձու, այլ յինէն հաւատարմութիւն պահանջես, մանաւանդ թէ եւ զիս Աստուած կարծես, զի ասացից ինչ եւ ծաղրականս, քանզի տրոցն զոր Աստուծոյ ասես տալ, յինէն՝ որ մարդ եմ համար եւ հատուցումն խնդրես։ Եւ զի՞նչ, մոռացաւ՞ Աստուած զանուն քո, եւ յիմ բազմապատկելոյն կարօտ ՚ի վերստին յիշել, թերեւս ոչ խոստացաւ յառաջագոյն քան զիմ յիշելն հատուցանել. «Որչափ արարէք, ասէ, միում ՚ի փոքրկանցս յայսցանէ, ինձ արարէք. եւ թէ արբուցանէք աշակերտի իմոյ ջուր, ոչ կորուսջիք զվարձն »։ Տեսանե՞ս զի նախ քան զտալդ՝ առեր զհատուցումն ՚ի Քրիստոսէ։ Քննեա զի նախ քան զքո տալդ ետ նա զվարձս տրից քոց, զոր դու այսօր պահանջես։ Բարձրացո զաչսդ, եւ յայն խոստումնն հայեա՝ զոր նախ կանխաւ եդ քո առաջի, եւ մի՛ ՚ի համարս իմ՝ յորոյ անուն դու զդրամդ տաս, եւ կեղակարծես ՚ի յուսոյ հատուցմանն։ Գիտեա, զի նա եւ զբաժակ ջրոյն զոր արբուցեր ինձ վասն նորա՝ խոստացաւ ոչ առնել անտես, նախ քան զիմ յիշելն յիշեաց, մի՛ թերահաւատիր, ամենատես ունի աչս՝ երիկամանց եւ սրտից քննող, յանգործսն հայեցող, զգործեալսն ճշգրիտ գրող. եթէ այսպիսւոյ տեառն զպտուղ հաւատոց քոց տաս, մարդկան յիշեցուցանելոյ՝ նմա ո՞յր աղագաւ կարօտիս։ Մա՞րթ է որ Աստուծոյ ուսուցանէ՝ թէ դու նմա պատարագ բերեր, եւ հատուցումն խնդրես, մանաւանդ թէ եւ դու ո՞չ լուար թէ նախ քան զքո տալդ հատոյց. «Որ արբուցանէ, ձայնեաց առ աշակերտսն, ձեզ բաժակ մի ջուր ցուրտ յանունս յայս՝ թէ դուք Քրիստոսի էք, ոչ կորուսցէ զվարձս իւր »։ Արդ ես յաշակերտութեանն եմ կարգ, եւ դու յարբուցանողին. եւ զոր ինչ առնես ինձ, վասն տեառն խոստմանն արա, եւ մի՛ վասն առ իս յուսոյս։ Այլ կարօտիմ, ասէ, ես եւ մեռեալն իմ օգնականութեան աղօթից քահանային առաջի պատարագին. բարիոք. եւ նա զկարօտութիւն քո միշտ լցուցանել կարգեցաւ յԱստուծոյ, ՚ի կեանս եւ յետ մահու, ՚ի ճանապարհորդութեան եւ յաշխատութեանն, ՚ի նստել եւ յառնել. ամենեցուն վասն ժտի՝ որպէս լուար, եւ վասն ամենեցուն մաղթէ, իշխանի եւ քաղաքացւոյ, ժողովրդականի եւ շինականի, ձիավարժի եւ սոսկականի, եւ ոչ խնդրէ վարձս։ Ո՛չ երախտէ քեզ, ոչ պահանջէ հատուցումն. թէ տաս՝ աղօթէ, եւ թէ ոչ տաս՝ աղօթէ, Աստուծոյ բարեգործութեանն առ Աստուած աղօթիւքն նմանէ, զամենեցուն զփրկութիւն ՚ի պատարագելն հայցէ, եւ ՚ի պէտս հասարակաց օգտի զմահ հասարակաց փրկչին նուիրէ։ Արդ թէ նա այսպէս առատացեալ է յիւր պաշտօն սպասաւորութեանն՝ միշտ եւ յամենայն ընթացս քո աղօթիւքն օգնելով , դուզայն սակաւ պտուղն զոր ունիս աղօթիւք նորին, եւ պաշտպան լինիս մարմնական պիտոյիցն, անհաւատութեամբ վաճառես նմին, եւ համարս պահանջես, եւ զպատարագն Քրիստոսի որ զտիեզերս փրկէ՝ քեզ միայն տաս գրել եւ համարիս։ Նա վասն կարօտութեանն մարմնոյն յանցանէ եւ զիջանի զկնի քում մոլորութեանդ, եւ դու մեծաբանես, ունչ առնես, երախտես, եւ հալես զնուէրսն Աստուծոյ երախտիւքն, եւ անվարձ արտաքս զնաս. զի յորժամ ինձ ետուր եւ երախտեցեր, եւ յինէն շնորհակալութիւն պահանջեցեր եւ ընկալար, յայտ է թէ ես վճարեցի զվարձն քո, եւ յԱստուծոյ ոչ ինչ ունիս։ Վասն այսորիկ եկեալ յանձինս զգաստասցուք ՚ի մոլորութենէս, ծանուցեալ թէ միշտ վայելեմք ՚ի շնորհն Աստուծոյ եւ ՚ի քահանայական աղօթս. եւ յորժամ կամիմք ինչ տալ նոցա իբրեւ պարտականք տացուք, եւ ոչ որպէս պարտական առնելով. զի նախ զնոցայն ունիմք եւ հանապազ, եւ յետ այնորիկ զմերն տամք յերբեմն ժամանակս. այսինքն զի պատարագն յամենայն օր լինի քեզ, եւ դու պատարագին ոչ տաս յամենայն օր հատուցումն։ Վասն այսորիկ եւ երբ տաս, մի՛ հաշուիր, այլ Աստուծոյ տուր, եւ անձինդ գանձէ ըստ խրատուն Պօղոսի։ Որ ինչ եւ յաջորղեսցի յԱստուծոյ ՚ի մեր վերայ՝ անմարթ է համարել, ես քեզ զայս ետու, եւ դու ինձ զայն հատո։ Եւ թէ չէր անունն Աստուծոյ ՚ի վերայ իմ, եւ առ ՚ի նմանէ իշխանութիւնն՝ ոչ տայիր զստացուածս քո յիս, ապա յայտ է՝ թէ Աստուծոյ տաս. մի՛ երախտեր, մի՛ գիր պահանջեր, այլ հաւատայ թէ յօրն որ ետուր, ՚ի նմանէ զհատուցումնն առեր, ինքն գրէ յանջնջելի կտակն եւ ՚ի մշտնջենաւորն։ Եթէ զմեղս հաւատամք զի առանց յիշեցուցանելոյ գիտէ, եւ զպատիժն հատուցանէ, զբարեգործութիւնն ՚ի բարւոյ տեառնէն է՞ր վասն վարկանիմք մոռացեալ, եւ ՚ի մարդկանէ պահանջեմք յիշել . եւ այն զի սոքա առանց տալոյ զմեզ յիշեն հարկաւորապէս։ Դարձեալ եւ այլ խորհուրդ քեզ յայտնեմ, զոր ոչ գիտես. եկ եղբայր, եւ լուր սիրով, զի մի՛ դու վասն մեղացդ դատապարտեսցիս, եւ ես վասն ոչ զգուշացուցանելոյս։ Մի Քրիստոս պաշտեմք ամենայն քրիստոնէից ազգք ՚ի զանազան լեզուս, եւ մի Քրիստոսի եկեղեցի անուանիմք ամենայն քրիստոնեայք, եւ մի սովորութիւն ունիմք ամենեքեան զՔրիստոս պատարագելովս, եւ միապէս խնդրեմք ամենեքեան պատարագաւս զփրկութիւն ամենեցուն. այսինքն զի որպէս Հայս յիւր լեզուն խնդրէ զխաղաղութիւն աշխարհի, զխնամս եկեղեցւոյ, զառաջնորդութիւն ամենեցուն, զբարեխառնութիւն օդոց եւ զհանգիստ ննջեցելոց, նոյնպէս եւ զնոյնօրինակն եւ Փռանգն յիւրն խնդրէ, եւ Հոռոմն յիւրն՝ ՚ի միոյ Քրիստոսէ զմի թախանձանք. եւ յայտ է այսու թէ դու որ յուսով եւ հաւատով յայս եկեղեցիս պտուղ ընծայեցեր, ընդհանրական եկեղեցւոյ որ ընդ տիեզերս՝ աղօթիցն հաղորդ գտար։ Քանզի ոչ եթէ մեք ասեմք եթէ ողորմեա եւ օգնեա Հայ իշխանին կամ Հայ ճանապարհորդին եւ կամ Հայ մեռելոյն, որպէս զի քեզ միայն պարփակեսցի աղօթքս, կամ թէ նոքա Փռանգին միայն աղօթեն, այլ քրիստոնէից գոլով առաջնորդք՝ վասն ամենայն քրիստոնէից եկեղեցւոյ սրբոյ աղօթեմք, եւ քո քրիստոնեայ գոլով՝ կենդանի կամ մեռեալ, գրաւեցար ՚ի ներքոյ իմոյ աղօթիցս եւ նորա, եւ ամենայն եկեղեցւոյ յորժամ հաւատաս, եւ որ ՚ի Սպանիա աղօթք քրիստոնէից լինի՝ իմ է, զի եմ իբրեւ զնոսա քրիստոնեայ. եւ որ ՚ի Կիւլիկիա իմս՝ նոցա, զի եւ նոքա որպէս զիս հաւատան։
       Արդ զայս գեղեցիկ իմաստս ՚ի քո բազմապատիկ նեղելոյդ եւ թիւ պահանջելոյդ գտի. զի՞նչ այլ բազմապատիկ թիւք ուզես՝ քան զամենայն տիեզերաց եկեղեցւոյ աղօթք, որ զնչին տրիցդ պարտսն հատուցանեն՝ յորժամ հաւատաս. ապա թէ չհաւատաս այսմ, եւ միայն զքոյդ պինդ ունիս զմոլորութիւն, ոչ ինչ բնաւ ոչ օգտիս , զի եւ ոչ ինքն Քրիստոս է կարող օգնել քեզ առանց քոյդ հաւատոց. ըստ այնմ, «Ոչ կարէր առնել անդ զօրութիւնս վասն անհաւատութե նոցա »։ Թէ հաւատաս՝ զամենայն տիեզերաց աղօթս ունիս ընդ իմոյս. եւ թէ առանց հաւատոց գնել ախորժես , եւ յիմոյս իսկ վրիպիս։ Զայս եւ առաքեալ հաւաստէ կանխաւ՝ գրելով առ Կորնթացիսն ՚ի սկզբան թղթին ասելով. «Եկեղեցւոյդ Աստուծոյ որ ՚ի Կորնթոս, ամենեքումբք հանդերձ որ կարդան զանուն տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի՝ յամենայն տիեզերս նոցա եւ մեր »։ Այսինքն թէ յամենայն տեղի՝ ուր զանունն րիստոսի կարդան՝ մեր տեղի, եւ աղօթք նոցա մեր, եւ մեր տեղիս ուր զանունն Քրիստոսի անուանեմք՝ նոցա է, եւ աղօթք մեր նոցա. եւ այսպէս շաղկապութեամբ պատկանեալ են առ իրեարս անդամքս Քրիստոսի, միմեանց վշտակից գոլով, եւ միմեանց օգնական, եւ զթերութիւն իրերաց լցուցանողք սիրով։ Դու մի՛ ինձ այժմ զյաչաղանս ոմանց ՚ի մէջ բերեր, եւ զհերձուածողական իրերաց անուանադրութիւն. քանզի գիտեմ եւ ես զամենայնն, բայց մարդկան գիտեմք զայն կամք, եւ ոչ Աստուծոյ։ Հերձեալ ՚ի մէնջ զայն համարիմ՝ եւ է ճշմարիտ, որ չէ քրիստոնեայ։ Իսկ որ զՔրիստոսի անունն թագ պարծանաց ունի ՚ի վերայ գլխոյ իւրոյ, ես ՚ի նա եմ խառնեալ իմով աւանդութեամբս, եւ նա յիս իւրովք ընթացիւքն, եւ ամենեքեան ՚ի գլուխն Քրիստոս. եւ «Ոչ կարէ ասել ոտն ցձեռն՝ թէ չես ինձ պիտոյ, կամ ոտն ցակն ». քանզի ամենեքեան եմք պիտանի գլխոյն, եւ ամենայն ՚ի Քրիստոս, եւ յամենայնի Քրիստոս, եւ չիք ՚ի մէջ մեր Պօղոս կամ Ապօղոս, Հայկն կամ Ռոմելոս, այլ գարշիմք անդամքս Քրիստոսի ՚ի նոցա անուանցն եւ ՚ի գործոցն, եւ պարծիմք ՚ի Քրիստոս եւ ՚ի քրիստոնեայ անուն, որով ամենեքեան եմք պայծառացեալք։ Այլ եթէ այս այսպէս է ասեն, եւ զամենեցուն աղօթս ունիմք, զի՞նչ հարկ է մեզ պտուղ տալ քահանայից, կամ նուէր պատարագի՝ յորժամ առանց այնորիկ վայելեմք ՚ի խնամս աղօթից նոցին։ Եթէ այսպէս է, ահա ուսար ՚ի նոյն ինքն ՚ի խորհրդական բանիցդ, զի վասն ամենեցուն մատուցանի. այլ թէ զի՞նչ հարկ է քեզ պաշտպանելն քահանային, փող եկեղեցւոյ առաքեալն Պօղոս ուսուցանէ. «Ունկնդիր լերուք առաջնորդաց ձերոց եւ հպատակ կացէք նոցա, զի նոքա տքնին վասն ոգւոց ձերոց որպէս թէ համարս տալոց իցեն ընդ ձեր. զի խնդութեամբ արասցեն զայն, եւ մի՛ յոգւոց հանելով »։ Տես, զի նա որ զհաւատս ուսոյց մեզ, յորդորեաց եւ առաջնորդաց հպատակել, եւ ոչ թէ նոր է կամ եկամուտ օրէնք. եւ հպատակութիւն է օժանդակ լինել պարապելոցն ՚ի գործն Աստուծոյ մարմնական պիտոյիցն։ Է՞ր վասն. զի նոքա տքնին ասէ վասն ոգւոց ձերոց. տես, զի ոչ ասէ, թէ տուր որ քեզ ժամ առնէ, այլ թէ նախ քան զքո տալն է տքնութիւն, յառաջ քան զքո հպատակելն մարմնոյ նորա՝ նա միշտ եւ հանապազ հոգւոյ քում հպատակէ, զի հանապազ աղօթէ, յամենայն աւուր պատարագէ, առանց ասելոյ՝ զհամար մեղաց քոց ՚ի ձեռս ունի, եւ առաջի Աստուծոյ զներումն խնդրէ։ Արդ եթէ տաս, եթէ օգնես մարմնոյն, եթէ կցորդ լինիս տրիւքն աղօթիցն, խնդութեամբ առնէ զվասն քո աղաչանսն. ապա թէ ոչ՝ յոգւոց հանելով։ Ուրեմն ապա ասեն արծաթասէր է, զի յորժամ տամք՝ խնդայ, եւ յորժամ ոչ տամք տրտմի եւ յոգւոց հանէ։ Ոչ է արծաթասէր որպէս դատես անհաւանդ, այլ մարմնաւոր, կարօտ հարկաւոր պիտոյից մարմնոյս. եւ Աստուած՝ հոգի, եւ ոչ մարմին. եւ սա ընդ Աստուած խօսելովն՝ կարօտի զմաքուր հոգի ընդ աննիւթ խորհուրդն համեմետալ։ Յորժամ դու ոչ հպատակես, կարօտի սա վասն հարկաւոր պիտոյից մարմնոյն գործել, աշխատել, տուրեւառ առնել, գնել վաճառել, ՚ի ճանապարհ գնալ, եւ յայսպիսի զբաղմունքս խառնեալ՝ մաքրութիւն մտացն աղտեղանայ, եւ եկեալ ՚ի պատարագելն եւ յաղօթելն՝ ծանրացեալ ՚ի հոգոցն եւ յաշխատութենէն՝ ոչ խնդայ ընդ Աստուած խօսելովն , այլ տրտմի եւ յոգւոց հանէ, խթեալ ՚ի խղճէ մտացն՝ որ դատէ զնա անարժան աստուածխօսութեանն վասն զբաղանացն։ Յայնժամ եւ վասն քո խնդրելովն եւ աղօթելովն, քեզ դատապարտութիւն է աղօթքն, որ ոչ հպատակեցեր նմա, եւ ոչ փրկութիւն՝ կայծակունք հրոյ կուտեալ ՚ի գլուխդ՝ եւ ոչ ՚ի հրոյ զերծումն, ըստ այնմ. «Եթէ քաղցեալ է թշնամին քո՝ հաց տուր նմա, եւ թէ ծարաւի՝ ջուր տուր, զայս արարեալ՝ կայծակունս հրոյ կուտեսցես ՚ի գլուխ նորա »։ Արդ նա զհաց աղօթիցն եւ զջուր տքնութեանն՝ թէ միշտ անդանդաղ ջամբէ քեզ, եւ դու ոչ իւիք նմին հպատակես, նա զիւր հատուցումն մեծապէս ընդունի յԱստուծոյ, եւ դու զկրկին դատապարտութիւնն։ Ապա թէ ծուլանայ, հեղգանայ, եւ ոչ աղօթէ վասն մարմնական հարկաւոր զբաղանացն , դու գտանիս մեղաց նորա պարտական, որ ըստ օրինացն Աստուծոյ ոչ լցեր զպաշտօն հպատակութեանն, որպէս եւ հրաման ընկալար. ուստի եւ նա հարկեալ անկաւ ընդ զբաղանօքն, զի որպէս նա դատի՝ թէ ոչ աղօթէ վասն քո եւ ոչ զգուշացուցանէ, դու դատիս՝ թէ ոչ հպատակ կաս նմին եւ պաշտպան լինիս մարմնոյն։ Որպէս ՚ի նորա ոչ զգուշացուցանելոյն՝ քո կործանեալ զարիւն կործանելոյդ Աստուած ՚ի ձեռաց դիտին խնդրէ. այսպէս ՚ի քո ոչ հպատակելոյն, եւ նորա ՚ի զբաղումն կործանելոյն, զարիւն նորաԱստուած ՚ի քո ձեռացդ ՚ի ժողովրդականէդ խնդրէ, զի արդար է դատաւորն եւ ոչ աչառող։ Որպէս զնա հոգւոյ քո կարգեաց պաշտօնեայ հոգեւոր գործովն, զքեզ մարմնոյ նորին կարգեաց՝ մարմնական գործովդ. է՞ր վասն. Պօղոս յայտ առնէ. «Զի լիցի քո առաւելութիւնդ ՚ի նորա պակասութեանն, եւ նորա առաւելութիւնն ՚ի քում պակասութեանդ, եւ հաւասարութիւն ՚ի մի »։ Աղքատ եմ ասէ, եւ վասն այնորիկ ոչ կարեմ տալ, եւ ոչ եթէ անհաւատութեամբ։ Գեղեցիկ, եւ տուր յաղքատութենէդ Աստուծոյ զմեծն . ունիս եւ դու քեզ օրինակ ՚ի տեառնէն, այրին այն ասէ շատ արկ ՚ի գանձանակն զերկու խերեւէշն քան զամենեսեան։ Ո՞չ գիտես թէ աղքատութիւնդ քեզ յԱտուծոյ պատահեաց, հան նմա պտուղ ՚ի չքաւորութենէդ, եւ ա՛ռ ՚ի նմանէ զբազումն, որպէս յառատէ. մի՛ կարծեր թէ եւ աստ ոչ հատուցանէ քեզ. թէ այնպէս աղքատամիտ ես, եւ զաստիս խնդրես, կա՛լ առաջի աչաց զկինն այրի, որ պակասեցոյց յորդեկացն, եւ կերակրեաց զԵղիա, եւ այն զի ոչ գիտէր զնա կինն թէ մարգարէն էր, այլ իբրեւ զմի ՚ի հասարակաց մարդկանէ. բայց զի հաւատով ետ ՚ի ձեռս նորա՝ Աստուծոյ, վաղվաղակի ընկալաւ զփոխարէնն։ Տուր եւ դու այնպէս ՚ի ձեռս սորա՝ Աստուծոյ եւ ոչ մարդոյ, եւ հատուցանէ քեզ . ապա թէ յամառիս, ոչ գիտես թէ աղքատ վասն այնորիկ ես, զի ոչ տաս Աստուծոյ տուողին քեզ։ Ածեմ եւ այլ օրինակ ՚ի մէջ՝ դժուարալուր ունկանդ, թերեւս կարացից հաւատարիմ առնել քեզ թէ Աստուած կայ, եւ տրդարադատ է . քանզի զԵղիային գիտեմ, զի որպէս զհին ժամանակի բան կեղակարծաբար ընդունիս։ Հայեաց յամենայն ազգս քրիստոնէից, հայեաց ՚ի քեզ եւ ՚ի քոյդ ազգ. է՞ր վասն նոքա ՚ի միշտ պատարագելն Աստուծոյ ոչ աղքատանան, եւ դու հանապազորդ ռժդութեամբդ՝ մնաս եւ այնպէս աղքատ։ Տես, եւ որպէս ես տեսի բազում անգամ, զի նոքա ուր եւ բնակեն՝ ունին զփարթամութիւնն, եւ մեք ընդ ամենայն աշխարհս սեփական ունիմք ընդ ստրկութեանս եւ զաղքատութիւնն։ Զի՞նչ այլ այսմ պատճառ, բայց թէ զի նոքա հաւան են օրինացն Աստուծոյ, եւ մեք անհաւանք. նոքա Աստուծոյ տան, եւ ՚ի նմանէ առնուն զհատուցումն աստ եւ առ յապա, մեք մարդկան վաճառեմք, եւ զթիւս խնդրեմք փոխարէն։ Փռանգն զաջ քահանային ողջունէ, եւ ՚ի նա ամբառնայ զպատարագն, եւ զխնդիրսն տանել առաջի Աստուծոյ. Հայն ՚ի մութն տուն ղօղէ, եւ որպէս յաւազակ ՚ի նա զտուրսն աւանդէ, մեծաբանութեամբ եւ երախտանօք. եւ յորժամ զայս քննեմք, բամբասեն թէ զազգս ատէ. բամբասէ ապա եւ զբժիշկն , որ զվէր հիւանդին խարէ. ապա թէ ոչ ծանիր, զի զազգս կարի քաջ սիրեմ, եւ զվէրն՝ որով ազգս տառապի՝ թշնամանեմ, ոչ միայն զարմատն, այլ եւ զճարակումն չար ախտիս տեսեալ, զի այսպիսի անհաւատութիւն ժողովրդականաց եւ անպտղութիւն՝ արար զեպիսկոպոսս անօրինաց մաքսաւորս, զքահանայս երկրագործս, զկրօնաւորս այգէգործս։ Սա է այսքան չարեացս արմատ, յաղագս այսպիսի անհաւատութեան՝ բարձաւ ՚ի քաղաքաց մերոց այցելութիւն եպիսկոպոսաց, եկեղեցւոյ պայծառութիւն, ժառանգաւորաց բազմութիւն, աստուածպաշտութեանն հաստատութիւն, որոյ խախտեալ՝ շարժեաց ընդ իւր եւ զմարմնական իշխանութիւն. եւ նոքա որք անարգեցին զլինելն ընդ տէրութեամբ Աստուծոյ, եւ ՚ի ներքոյ հոգեւոր իշխանութեանն, անկան ՚ի մարմնական տէրութենէն, եւ ծառայք եղեն տերանց չարաց։ Արդ թէ զղջացեալ էաք այժմ, կամ ծանուցեալ զվէրն եւ ՚ի բժշկութիւնն փութացեալ, անմարթ էր քննելն. իսկ թէ դեռ եւս վտանգիմք նովաւ, մի՛ ոք առողջարար դեղոցս ընդդէմ պատասխանեսցէ, որ վկայութեամբ մտաց եւ տեսութեամբ աչաց զպատմութիւն բանիցս գիտէ, այլ ծանիցուք, զի անկարգութեամբն քակտեցաք եւ քակտիմք։ Զարթիցուք եւ զգուշասցուք, զշաւիղս ոտից մերոց ուղղեսցուք, աստի ուղղութեամբս ՚ի հանդերձեալ կեանսն ժամանել հաւատասցուք. ՚ի պէտս այսորիկ բաւականապէս տուաւ բանս, փառք Աստուծոյ եւ տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի՝ որ է օրհնեալ յաւիտեանս յաւիտենից , ամէն։