բանիս,
որ
մեծ
եւ
մեծ
վնասակարներից
մինն
է:
{ԺԱ}.
1859
թ.
Սեպտեմբեր.
Վերսայլ
-
Փարիզի
նա
-
քնարերգակ
`
Վաղուան
փայլուն
գոհարը
թանկ:
{ԺԱ}.
ՅԻՇԻ՛Ր
ԻՆՁ
Արուսեակը
արշալոյսին
Փողփողելիս
լի
ն
ի
յակինթ...
Երգի
ի
քնար
Ի
վաղիւ
գոհար:
{ԺԱ}.
ՅԻՇԵԱ՛
ԶԻՍ
Լուսաբերին
յառաւօտել
Ընդ
րեանց
"
(Թուղթ.
Պաւղ.
առ
Կորնթ.,
երկր.
գլ.
{ԺԱ},
համ.
13-15)։
§
12.
"
Քանզի
ոչ
եմք
իբրեւ
եռաց
նորա"։
Թուղթ
Պաւղ.
առ
Կորնթ.
երկր.
գլ.
{ԺԱ},
համ.
21-33։
Բացի
սոցանից,
եւ
ուրիշ
տեղերո
կալարուք
զիս
"
(Թ.
Պաւղ.
առ
Կորթ.
երկր.
գլ.
{ԺԱ},
համ.
1
եւ
16)։
§
17.
Բնագիրը.
"
Զկեալ
զ
խանաւն
դիւաց
հանէ
դա
զդեւս
"
(Աւ.
Ղուկ.,
գլ.
{ԺԱ}.,
համ.
15)։
§
33.
"
Ընդէ՞ր
ընդ
մաքսաւորս
բարեկամ
մաքսաւորաց
եւ
մեղաւորաց
"
(Մատթ.,
գլ.
{ԺԱ},
համ.
19.
Ղուկ.,
գլ.
Է,
հ.
34)։
"
Ընդէ՞
պարտէաք
"
(Թուղթ
Պաւղ.
առ
Կորնթ.
Առաջ.,
գլ.
{ԺԱ}.,
համ.
31)։
(Դատապարտէաք
խօսքը
պիտի
կրաւորա
ՌՈՒՍՍՈՅԻ
ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ
Քեզ
ո՛չ
երբեք,
Ժան-
{Ժակ}
Ռուսսօ,
Պիտի
մոռանայ
աշխարհ.
Անմահ
ւթենէդ
զտնօրինութիւն,
յաղագս
ներկայանալոյ
իմ՝
ի
{ժամ}
քննութեանն:
Իմ
տեառն
աստուծոյ
յաջողութեամբ
հ
ն
մերոյ
առ
քաջափայլ
աղայ
Լազարեան
վերազինս
զարդիս
{ժամ}
է
ինձ
աւետարանել
ձեզ
զուրախութիւն,
որով
համարիմ
եւ
թէ
այնպէս,
եթէ
միայն
պաշտպան
կալն
իմ
յամենայն
{ժամ}
իմոյ
ուղղափառ
եկեղեցւոյ
ենթարկէ
զիս
քննութեան
եւ
ողիկոսի
մասին
ո՞վ
ձեզանից
ընտրվեցավ
դեպուտատ:
{Ժամ}
առ
ժամ
սպասում
եմ
Ձեր
ավետավոր
նամակին:
Ողջ
ե
մասին
ո՞վ
ձեզանից
ընտրվեցավ
դեպուտատ:
Ժամ
առ
{ժամ}
սպասում
եմ
Ձեր
ավետավոր
նամակին:
Ողջ
եղեք:
Ձ
Նախիջեւանայ,
թողեալ
ի
Կատարինեայ
Խօջամալեանց
ի
{ժամ}
մահուան
նորա,
եղեալ
է
2342
ռուփի:
Յիշեալ
հանգու
մարդ
զայդ
աճեցուցեալ
ամենայն
հնարաւոր
կերպիւք,
ի
{ժամ}
մահու
իւրոյ,
թողու
զայն
որդւոյ
իւրում
Յովհանջանի
Կարմիր
ծովից
դուրս
գալու
ժամանակ
կանգնեցանք
չորս
{ժամ}
Ադեն
քաղաքի
առաջեւ.
սա
հին
Թատմորն
է
արաբական,
ծես
հարցդ
հավիտենության
գիրկն
է
սուզվել:
Դե,
{ժամ}
է
ինձ
հանգստանալու,
ավելին
գրելու
տեղ
էլ
չկա,
ե
լ
դուրս
եկա
պարտեզ
զբոսնելու
ու
մնացի
երեք
քառորդ
{ժամ}.
երեկ
նույնպես
զբոսնել
եմ,
բայց
ավելի
քիչ:
Առո
միայն
ձեր
գալստյան:
Անցյալ
անգամ
գրեթե
մի
ամբողջ
{ժամ}
սպասեցինք.
դա
իհարկե,
մեծ
ցավ
չէ,
բայց
պետք
է
եւ
հաշուատներին,
որ
գտանւում
են
Նախիջեւանից
կէս
{ժամ}
հեռաւորութեամբ՝
Ռոստով
քաղաքի
մէջ:
Պիտոյ
է
ասել
րծելով,
թուլացուց
նորա
հոգին
եւ
մոռանալ
տուեց
մի
{ժամ}
իւր
զօրութիւնը
եւ
իշխանութիւնը:
Պատահում
են
րոպէ
հ
չկայ:
Ես
ունէի
նորա
կտակը
եւ,
ամեն
օր
եւ
ամեն
{ժամ}
կարդալով
նորան,
ասես
թէ
մոռանում
էի
իմ
ցաւերը,
որդից
մինչեւ
պօլիտիկական
մեծ
աւազակը:
Ամբողջ
վեց
{ժամ}
ման
գալուց
յետոյ
երեկոյացաւ,
բայց
ես
որոշեցի
գիշ
ինք,
զիրար
ատելու
միտք
չունենալնիս
դեռ
քսան
չորս
{ժամ}
չեղաւ,
որ
հրատարակեցինք
եւ
ըսինք,
թէ
մեք
ձեզի
գ
ներկայումս.
արդեօք
իւրեանց
կեանքի
մէջ
մի
օր,
մի
{ժամ},
մի
վայրկեան
մտածում
են
իւրեանց
զաւակների
մասին
ւթիւն
յինէն
եւ
զայս
պարտ
է
կտակակատարն
իմ
առնել
ի
{ժամ}
բաժանման
զստացուածքն
եւ
զոր
ինչ
որ
բովանդակվի,
յ
րութեան,
այլ
եթէ
գուցէ
կենդանի
չմնայ
եւ
մինչեւ
ի
{ժամ}
ստանալոյ
զդրամն,
յայնժամ
նոյն
դրամն
հանդերձ
վաշխ
ի
բարւոք
ի
կիր
առնուլ
զայսոսիկ
անօթս,
ազգն
ի
դէպ
{ժամ}
ու
կարէ
յարուցանել
զկոթող
ազգային
պարծանաց
ի
նշխա
կս
թեմական
ատենին,
որպէս
թէ
բացակայութիւն
իւր
՚ի
{ժամ}
տպագրութեան՝
եղեալ
իցէ
պատճառ
սպրդման
այլանդակ
գ
ամ,
Կարեկից
ու
վշտալի
ամեն
վայրկեան,
ամեն
{ժամ}.
Թէեւ
ամենայն
րոպէ
մեր
տիրութեան
ժամերում
այն
ոք
ցանկանում
էր
Լինել
նորան
բարեկամ.
Ամենայն
{ժամ}
նորան
բաց
էր
Շռայլ
քսակը
մեծատան.
Այժմ
զրկուած
ա
իմ
ընկեր,
Բայց
դու
այժմ
մտքիս
մէջ
ես
ամեն
{ժամ},
Ազնուաբար
չվարուեցար
այս
անգամ.
ժամից
կը
գայ,
աւելի
երջանկութիւնաբեր
լինէր:
12
{ժամ},
1863.
ընծայի
ընդունելութիւն:
Գնա՜ց
ու
էլ
գալի
7-ին
տեսութիւն
եղբօրս
հետ,
դրսուանց,
հազիւ
1/2
{ժամ}.
առաջիկայ
տեսութիւնը
նշանակած
է
13-ին:
Այսօր
տո
ում
է:
Շնորհաւոր
նոր
տարի,
1865,
1
յունուարի,
{ժամ}
առաջին:
1865
Շնորհաւոր
նոր
տարի:
Յունուարի
1-
եցայ
մինչեւ
11
ժամը:
17-ին
այսօր
ցերեկը
մի-երկու
{ժամ}
փոքր
նեղութիւն
ունէի,
բայց
չորրորդ
ժամին,
որ
գր
.
II
-
4-
77
III
-
3
-28
Բռեսլ[աւից]
Վառշաւ
15
{ժամ}
II
-
9
-
52
III
-
6
-
37
Գումար
ժամուց
ընդամէնն
րական
ախտերը
նորա
կազմուածքի
մէջ:
Պատերազմում
մի
{ժամ},
մի
րոպէ
հերիք
են
շատ
անգամ
դարաւոր
յոյսեր
ոչնչա
եւ
իւրեանց
մակոյկներով
եկան
մեզ
օգնութիւն:
Երեք
{ժամ}
հաւասարապէս
կատարելով
հողմերը,
ապա
անակնկալ
դադա
եւ
պատերազմելուց
վաստակում
էր:
Բայց
սա
մի
ամբողջ
{ժամ}
պատերազմեց
մենակ
այն
անհամար
թշնամիների
հետ
եւ
չձ
տացած
անթիւ
վէրքերս
համարելու,
որ
օրէ
օր
եւ
ժամէ
{ժամ}
վտանգով
ընդունելով՝
համբերում
էի
ամեն
բանի
հարկի
պէս
է
ասած.
"
յիշելով
զբանն
Պօղոսի,
զի
յամենայն
{ժամ}
աստուածասէրքն
առանց
խղճի
մտաց
կեցցեն
"
(եր.
37
տս
ունել
առ
Աստուած
եւ
առ
ամենայն
մարդիկ
յամենայն
{ժամ}
"
(Գործք
Առաք.,
գլ.
ԻԴ.,
համ.
16)։
Մեզ
թ
Երեւան,
Վաղարշապատ
եւ
Աշտարակ,
իրարուց
երեք
չորս
{ժամ}
հեռաւորութիւն
ունին,
բայց
այդ
տեղերում
խօսված
լեզ
ար
բառերի
պաշարի
վրայ
ոչ
միայն
"օր
ըստ
օրէ",
այլ
"
{ժամ}
ըստ
ժամէ",
եթէ
կարելի
է
այսպէս
ասել,
աւելանում
են
ով
բոլոր
դժոխքից,
անցավ
երկրի
օդի
մէջ
եւ
մի
քանի
{ժամ}
թռչում
էր,
ինչպէս
լայնաբերան
թնդանօթից
արձակած
ռ
-
Իմ
խելքս
գլխիս
է,
բայց
քոնը
եկա՞ւ
թէ
չէ.
մի
{ժամ}
յառաջ
խելագարուել
էիր
ախոռից
ներս
վազելով,
այնպէ
ի
տէր
է,
որ
չկարողանար
բարեկամների
համար
մի
քանի
{ժամ}
հետ
դնել
իւր
պարապմունքը:
-
Ճշմարի՛տ
է,
նոր
այտնի
է,
եւ
նա
այնպիսի
մարդ
է,
որ
ոչ
թէ
մի
քանի
{ժամ},
այլեւ
օրեր
պատրաստ
էր
զոհ
բերել
իւր
բարեկամների
ւ
մասնաւոր
խնդիրների
վերայ,
որ
տեւեց
ամբողջ
երեք
{ժամ}:
Բայց
չկարծէք,
որ
իննսուն
հոգին
եւս
խօսում
էր,
թ
հալածուած:
Անդունդի
վերայ
այսպէս
քանի
{ժամ},
Օրօրաց
ճօճաց
տարաբախդ
նաւը.
Գիշերը
կոխ
ւմ
են
եւ
պահպանւում
են
բնութեան
մէջ:
-
Ես
մի
{ժամ}
առաջ
ինձ
համարում
էի
անբաղդ,
բայց
այժմ
տեսանում
ը
հեռացաւ:
Մանուշակը
մտաւ
ներս:
Մանուշակի
մի
{ժամ}
առաջ
ունեցած
ուրախութիւնը
եւ
սրտի
ցաւը
ուրախութիւ
շատացնում
էր
իւր
զարկը,
որովհետեւ
մօտենում
էր
մի
{ժամ},
երբ
առաջին
անգամ
իւր
կեանքում
պիտի
խոսէր
նա
մի
ոյ
է
վճռէր
նորա
կեանքի
բոլոր
որպիսութիւնը:
Մի
{ժամ}
անցաւ,
Թիւթիւնճի-օղլուն
չէր
երեւում:
Մանուշակը
գեւեց
միաբանութեանը
Սուրբ
Լազարոսի
վանքը՝
մօտ
մի
{ժամ}
հեռաւորութեամբ
Մարկոսեան
հրապարակից,
դէպի
Լիդօ։
էմ
դնէր
եւ
ոչ
թոյլ
տայր
ասելով,
դեռեւս
չէր
դիպող
{ժամ}
եւ
ժամանակ.
եկեսցեն
աւուրք,
յորս
առ
սակաւ
սակաւ
յկական
մանկտւոյ
վիճակ
ո՞րպիսի.
ասասցէ՛
որ
գոնեայ
{ժամ}
մի
եւ
եթ
նուիրեալ
այդպիսի
խնդրոց
[վերահասու
եղեալ
ամօթալի
խաբէութիւն
արդարապէս
ցասուցեալ
սրբոյն՝
ի
{ժամ}
վախճանին
ասացեալ
էր
զահաւոր
նզովս
ի
վերայ
գլխաւոր
դեղոց
մահու
արբուցեալ
սրբոյն՝
հեղձուցին.
որոց
ի
{ժամ}
վախճանին
զի՞նչպիսի
ահաւոր
նզովս
գրով
ի
վերայ
գլխա
հնոց՝
նոր
լեզուք
առանց
կրելոյ
զխժական
տիտղոսը։
{Ժամ}
է
արդեն
զաչս
դարձուցանել
յաշխատութիւնս
պատուելի
Մ
աւ
ընդ
ձեռն
միոյ
միայնոյ
անձին
եւ
այն
ի
նշանակեալ
{ժամ}
ու՝
որպէս
թէ
ըստ
օրինակի
առ
հասարակ
երկասիրութեա
,
ու
թու՛,
թու՛,
ասեց,
կոտորուիք
դուք,
ջըհըդի
{ժամ}
շինեցին
էլի,
է՞ս
ինչ
սովորութիւն
ա
տո՛"։
միտքը
գրի
միջնորդութենով
յայտնել,
իսկոյն
այն
մի
{ժամ}
յառաջ
սովորական
խոստովանութեան
լեզուն
կը
պղծուէր
եկած
այդ
տպարանից,
որպիսիք
են՝
"
Յիսուս
Որդի,
{Ժամագիրք},
Սաղմոս,
Աղօթամատոյց,
Ողբք
եւ
հառաչանք
Էջմիածն
չեւ
ի
վերջը:
Հետ
այնորիկ
վարժապետից
խնդրեցի,
որ
{ժամագիրք}
առնում,
բայց
վարժապետը
հրամայեց
ասելով.
որդի,
,
դու
ո՞յ
քահանայ
չես
լինելու,
էնդուր
համար,
որ
{ժամագիրքը},
շարականը,
տաղարանը
եւ
այլ
այսպիսիք
միմիայն
քահ
եղափոխուէին
դէպի
ամառանոց,
բայց
տիկինը
այդ
օրում
{ժամադրել}
էր
ամառանոցում
մի
տեսութիւն...
Վերջին,
վճ
որ
պէտք
կատարուի
նոցա
տանը,
նոյնպէս
չեն
մոռանում
{ժամակոչը}:
Որքան
եւ
իցէ,
այդպիսի
մարդերից
տարու
մէջ
ստանո
ւն
կայ,
կառավարութիւն
եւ
առաջնորդ,
-
պատասխանեց
{ժամակոչը},
ճակատի
քրտինքը
սրբելով:
-
Շատ
բարի.
բայց
.
Արեւը
յետ
քարշեց
իւր
վերջին
ճառագայթքը,
եւ
{ժամակոչը}
երկու
ձեռքը
դնելով
գերեզմանի
ափերին,
դուրս
եկաւ
նա,
որ
քաջ
գիտէր
այս
բոլորը,
վերստին
լսում
է
մի
{ժամակոչի}
բերանից...
Արեւը
յետ
քարշեց
իւր
վերջին
ճառ
Բիւզանդիոնի՛ն
հլացան
գայիսոնին
խաբուսիկ,
Ես
նոյն
{ժամայն}
յաւերակս
մեծակառոյց
վէս
բրգանց
Տխրագուշակ
ըն
իմն
զօրհնելոյ
տիկնոջ
Աւագի
զմիտսն
ոչ
ծանուցին
առ
{ժամայն}.
նա
աղաչելով
զերանելի
մայրն
հոգացեալ
իբրեւ
զեղբա
արտաբերելի
բառ,
բայց
Լուդովիկոս
Տասնեւչորսերորդի
{ժամանա՞կ}...
Վերսայլը
էր
բոլոր
եւրոպական
թագաւորների
նախան
ս
լսել
եմ,
որ
դու
լինում
ես
նորերումս
Նախիջեւան
{ժամանած}
Անդրեաս
եպիսկոպոսի
մոտ,
հաղորդիր
նրան
իմ
բարեւը
ք.
թէպէտ
կանչել
էին
ինչպէս
տէր
Եղիային,
բայց
ես
{ժամանակ}
չունէի,
վասն
որոյ
պատասխան
տուի,
ինչպէս
հարկն
է
Յակոռիցկիէն,
եթէ
գիր
գրիք
նոցա,
բարեւ
արեք,
ես
{ժամանակ}
չունիմ
գրելու:
Ողջ
լերուք:
Խ.
ծ.
Միքայէլ
Ն
ւն
իմ
ո՛չ
ամենեւին:
Քանզի՝
աւուրք
իմ
անցանեն
եւ
{ժամանակ}
իմ
կորնչի,
եւ
ես
կամ
տարակուսեալ
ի
վերայ
երկուց
նցութեանց
այլապէս.
կենդանի
է
յոյս
իմ,
թէ
եկեսցէ
{ժամանակ},
յորում
Ձերով
Հայրագութ
խնամովք
աւարտեալ
զընթացս
նը,
որ
ամեն
փոշտի
գրելու
բան
չունիմ,
երկրորդը՝
{ժամանակ}
չունիմ,
բայց
ամիսը
մեկ
կամ
երկու
գիր
միշտ
գրած
ե
տով
մեկ
եկողի
հետ
եւ,
թե
ուշացավ,
ներեք,
որ
ես
{ժամանակ}
չունիմ,
եթե
այստեղ
լինեիք,
կտեսնեիք,
թե
ես
ինչ
եիք,
կտեսնեիք,
թե
ես
ինչքան
գործ
ունիմ,
եւ
այն
{ժամանակ}
ինձի
չէիք
մեղադրել:
Խնդրեմ
իմ
ողջույնը
հասուցանե
,
կթողնի
կթառամի
եւ
մեր
աչքի
առաջ
կմնա
ավել
երկար
{ժամանակ}
նորա
ծերացած
վիճակը,
իսկ
մյուս
հասակները
հողմերի
արիչը,
որ
տեսա
առաջին
անգամ
ամսույս
8ին
երեկոյան
{ժամանակ}:
Այժմ
միշտ
տեսանում
ենք,
եւ
երեկի,
որ
էր
ամսու
ց
առաջ
գրած
նամակներս
ստացած
լինիք,
թեպետ
ես
շատ
{ժամանակ}
է
որ
մեկիցդ
էլ
մի
գիր
չունիմ:
Բավական
հոգսի
մեջ
ւ
այժմ
եւս
չեն
ամաչում
ոմանք
գործ
դնել:
Երկար
{ժամանակ}
է,
որ
ես
եւ
պարոն
Նազարյանցն
ցանկանում
էինք
դուր
,
աշխարհաբառ
լեզվով,
հասարակին
հասկանալի.
երկար
{ժամանակ}
այս
խորհուրդը
մնացել
էր
մեր
սրտումը
բոլորովին
անգ
ու
բան
ունեի,
քավ
լիցի,
այլ
գնալեդ
հետո
բավական
{ժամանակ}
54
կբաներ,
մանավանդ
այն
սեւը,
հետո
Պետերբուրգ
գ
ս
պարապում
եմ
եւ
ոչ
թե
76-ի,
54-ի,
այլ
38-ի
եւս
{ժամանակ}
չկա:
Պատվելի
Պողոս
աղա
Չոռնովին
սիրո
ողջույն
մս
մեծ
պատրաստություն
կա
թագադրության
մասին,
եթե
{ժամանակ}
կունենաս,
արի
այս
հանդեսը
տեսնելու:
Օրը
դեռեւս
ւս
անարգել
մեզ:
Եղբայր
սիրելի,
այժմ
այնպիսի
{ժամանակ}
է,
որ
ամեն
մարդ
ամեն
տուն,
ամեն
քաղաք
եւ
հասարա
չարը
եւ
բարին:
Խնդրեմ
մյուս
անգամ
գիր
գրելու
{ժամանակ}
հայտնես
ինձ,
ի՞նչ
եղավ
մեր
վարժապետի
գործը,
հու
մի
օրինավոր
ընթերցանության
գիրք
դառնա՝
միեւնույն
{ժամանակ}
պապականների
աղբաթը
խառնող,
դորա
պատճառը
դու
էիր
աստված,
որ
մոխիր
կտրել
եմ,
դուռեն
դուրս
գնալու
{ժամանակ}
չունիմ.
համալսարանի
գործերը,
"
Թափառական
Հրեայի
եան
"
մինչեւ
ապրիլի
10
կավարտվի
նույնպես,
եւ
այն
{ժամանակ}
պիտո
էր
մի
հոգաբարձություն
իմ
մյուս
աշխատությունը
լուսավորության
եւ
դաստիարակության
համար:
Այժմ
{ժամանակ}
է,
որ
եւ
դուք
եւ
մենք,
մինչդեռ
կենդանի
ենք,
աշ
պ.
Բերբերյանցի
ձեռքով,
ստացա
անկորուստ:
Երկար
{ժամանակ}
նամակներիդ
չպատասխանելուս
պատճառը
էր
իմ
անդադար
զ
անգամը,
բայց
եթե
մի
երկու
տարի
շարունակվի,
այն
{ժամանակ}
հույս
կա,
որ
ավելի
լավ
լինի
այդ
բանի
վիճակը:
Այ
ենք:
Այո,
եթե
մեք
լինեինք
հարուստ
մարդիկ,
այն
{ժամանակ}
հարկավոր
չէր
մեզ
ոչինչ,
բայց
մեր
նյութական
կարող
թե
ահա
ազգը
ընդունում
է
եւ
այլն
եւ
այլն,
եւ
այն
{ժամանակ}
կպապանձվեն
մեր
թշնամիների
բերանները:
Եթե
այս
185
րն
էլ
ընկած
են
կեցած
տեղը:
Մերոնց
ողջունիր,
{ժամանակ}
չունեի
առանձին
նամակ
գրելու:
"
Հյուս[իսափայլի
մ
տկարության
պատճառով
հարկավոր
համարվեցավ
մի
քանի
{ժամանակ}
դուրս
գալ
Մոսկվայից
դեպի
օտար
աշխարհ,
իհարկե
դու
ել,
որ
ֆրանսիարեն
կուսանիմ
որպես
ֆրանսիացի,
այն
{ժամանակ}
կցնծացնում
ամեն
բան։
Ահա
եղբայր,
իմ
միակ
խնդ
տ
ուրախացա,
որ
գոնե
այս
պատճառով
գիր
ստացա,
շատ
{ժամանակ}
է
ոչ
մեկդ
գիր
չունեի
եւ
միամիտ
չէի:
Խնդրեմ
մե
վ
է,
իսկ
եթե
թանկ
թվի
ձեզ
կամ
այլ
բարեկամի,
այն
{ժամանակ}
կարող
եք
մինչեւ
անգամ
50
կոպեկով
վաճառել:
Տար
ւմուտք
մինչեւ
40
աստիճան
երկայնության,
միեւնույն
{ժամանակ}
հյուսիսային
լայնության
47
աստիճանից
պիտի
ցած
իջան
ազգի
անունով
հանձն
առնուլ
այս
ծանր
պաշտոնը,
այն
{ժամանակ}
չենք
հրաժարվում
եւ
պատիվ
կհամարինք
մեր
ծառայությո
քաղաքը
չէ
կարող
գուշակել
եւ
սահմանել,
թե
ո՛րքան
{ժամանակ}
հարկավոր
էր
մնալ
Հնդկաստան,
ուր
կարողանային
բոլո
կայքերը,
իսկ
թե
բանը
պիտի
ընկնի
դատաստանի,
այն
{ժամանակ},
ով
գիտե,
պատահի,
որ
տարիներով
հարկ
լինի
մնալ
մբ,
գոնե
դատաստանով
ձեռք
բերելու
հնար
լինի,
այն
{ժամանակ}
եւս
քաղաքի
իսկույն
ստանալիքը
պիտի
լինի
տարեկան
եկ
աջուց
վերահասություն
գործվեր
բանի
զորության,
այն
{ժամանակ}
եւ
քաղաքը
դժվարանալու
չէր
ծախք
նշանակել
թե
այնտեղ
խք
նշանակել
թե
այնտեղ
մնալու
եւ
թե
հարկավորության
{ժամանակ}
դատ
վարելու
համար,
ըստ
որում
հաստատ
իմացած
կլինե
շանակե.
քաղաքը
800
ֆունտ
ստերլինգ
եւ
մեր
երթալու
{ժամանակ}
կտա
մեզ
այդ
գումարը
երկու
(այսինքն
400-ական)
փո
րտել,
եւ
եթե
հարկավոր
լինի
դատաստան
մտանել,
այն
{ժամանակ}
էլեկտրական
հեռագրով
կհայտնենք
քաղաքին
եւ
Հնդկաստա
լինի
ավելի
քան
թե
երկու
ամիս
մնալ
Հնդկաստան,
այն
{ժամանակ}
մեր
ստացած
800
ֆունտ
ստերլինգի
կեսից,
որով
պիտի
ությունը
ազգային
է
եւ
գուցե
այլ
մարդ
եւս
ընտրելու
{ժամանակ}
օգտակար
լինին
այս
գրվածքը:
Ողջ
եղիք
ամենայն
հ
յուրությամբ,
նեապոլիտանյան
նեղսիրտ
ապսոլյուտիզմի
{ժամանակ},
եթե
չկարողացավ
դեմ
դնել
ազգի
միջից
դուրս
արձակվ
ա,
յուր
կատարած
ճանապարհի
որպիսության
վերա,
այն
{ժամանակ}
կտեսանել
ամենայն
բան
եւ
կարող
կլինի
գիտակցաբար
հա
ազատիչների
անունները:
Այս
հեղափոխությունների
{ժամանակ}
հոգեւորականությունը
շատ
կերպով
կամեցած
է
պաշտպանե
սինքն
երբ
ոտք
կոխեմ
եվրոպյան
ցամաքահողի
վրա,
այն
{ժամանակ}
կգրեմ
քեզ
դարձյալ
եւ
պատասխան
եւս
կպահանջեմ,
բայ
0/11
Հունիսի
եւ
երեւում
է
որ
դեռեւս
կմնամ
մի
քանի
{ժամանակ}:
Սուեզից
մինչեւ
այստեղ
24
օր
ծովի
վերա
էի.
շատ
մրրիկների
եւս
պատահեցի:
Կարմիր
ծովից
դուրս
գալու
{ժամանակ}
կանգնեցանք
չորս
ժամ
Ադեն
քաղաքի
առաջեւ.
սա
հին
Թ
ն
է
ցսկիզբն
Յունվարի,
ուստի
եւ
ես
չկարեմ
զայդքան
{ժամանակ}
մնալ
աստէն
անգործ,
ակնկալեալ
բացման
ատենին
եւ
ի
դխտելոց
ի
Կալկաթա:
Վեհափառ
տէ՛ր,
մինչդեռ
գոյ
{ժամանակ}
դարման
տանելոյ
վիրաց
ազգային
մարմնոյ,
որ
է
լրութ
ավարտած
լինիք
բոլոր
Ձեզ
հանձնված
տոմսակները,
այն
{ժամանակ}
տոմսակների
մնացորդ
մասը,
որ
կազմում
են
տետրակի
ձ
երբ
այն
հասնում
է
1-11/2
արշին
բարձրության,
այն
{ժամանակ}
հողը
հավաքում
են
արմատների
մոտ:
Դա
անհրաժեշտ
է,
ե
ինչո՞ւ
Ձեր
օրոք
դիվիդենդ
էլ
է
մնում,
իսկ
նրանց
{ժամանակ}
X=0:
Պարոն
Ալաջալյանին
չէր
խանգարի
իր
աչալուրջ
ո
,
ոչ
միայն
չեն
համարձակվել
ձայն
ծպտուն
հանել
նրա
{ժամանակ},
այլեւ
բացի
դրանից,
իրենց
երկդիմի
վարմունքով
խր
նա
սոսկ
ցնորք,
այլ
իրագործվի
de
facto,
օ՜,
այն
{ժամանակ},
իհարկե,
ես
անչափ
ուրախ
կլինեմ
եւ
"
երեւակայութ
իսի
վերջերին,
երբ
դուրս
էի
գալիս
Մոսկվայից.
այն
{ժամանակ}
նա
խճճված
էր
միանգամայն
այլ
հիվանդության
ցանցում
ադիմություն
է
ծովագնացության
համար
զորեղ
քամիների
{ժամանակ}:
Այդպիսի
մուշտակի
օգնությամբ
նավը
կարող
է
անպատի
տերը
նրա
հետ,
ես
կարծում
եմ,
որ
նա
կատակ
անելու
{ժամանակ}
չուներ.
չէ՞
որ
վտանգը
լուրջ
էր
-
այդ
չպիտի
մոռան
րկրորդ՝
մեր
հարգելի
թառաֆը
աղաղային
կդառնա,
այն
{ժամանակ}
ոչ
մի
խոնավություն
չի
ազդի
նրա
վրա:
Առանց
այդ
ար
կարելի
է
հետո
մտածել:
Մեր
վերջին
տեսակցության
{ժամանակ}
դու
ասացիր,
որ
փողի
կարիք
ունիս.
ի՞նչ
է՝
ստացա
իվ
թե
մատնանշի,
որովհետեւ
Վերսալը
Լյուդվիկ
XIV-ի
{ժամանակ}
ոչ
միայն
լրիվ
բավարարում
էր
ֆրանսիացիների
սնափառո
եղադրանք
ex
post
facto,
որովհետեւ
գիրքը
կազմելու
{ժամանակ}
այդ
դեռ
տեղի
չէր
ունեցել:
Իհարկե,
այդ
գրքի
վ
տի
հետ,
այն
է՝
Դոն-Քիշոտը
իր
բոլոր
թափառումների
{ժամանակ}
(երկրորդ
ճանապարհորդությունը
Սանչոյի
հետ
միասին
գեղջյուրի
վիճակի
մասին
կհաղորդեք
ինձ
տեսակցության
{ժամանակ},
կգրեք
մոտ
օրերս"։
Սպասելով
տեսակցության
կամ
ա
անկեղծ
հարգանքը:
Երեւի
նա
ինձ
կների,
որ
ես
այն
{ժամանակ}
չկարողացա
նրա
մոտ
լինել
իմ
հիվանդության
պատճառով
տուն՝
Воспитательный
дом.
Մոսկվայից
իմ
մեկնելու
{ժամանակ}
Մ.
Ն.
Պանովայի
հետ
նա
այնքան
էլ
լավ
հարաբերությ
ս
տեղեկություններ
եմ
ստանում
այն
շրջանից,
ուր
մի
{ժամանակ}
ապրել
եմ,
թե
չէ
ես
ինձ
կզգայի
ուղղակի
բեւեռից
դո
-ին
(նամակումս)
զարմանում
էի,
թե
ինչո՞ւ
այսքան
{ժամանակ}
Նախիջեւանից
նամակ
չկա:
Փառք
աստծո,
որ
մերոնք
բո
նից
կստանամ
ամսիս
27-ի
նամակիս
պատասխանն
էլ,
այն
{ժամանակ},
հարկ
եղած
դեպքում,
կավելացնեմ
անհրաժեշտը՝
ըստ
ջերմացնելու
մռայլ
եւ
սառը
դեմքերը՝
հոգնած
երկար
{ժամանակ}
տանջանքի
լծի
տակ
համբերելուց:
Մեծ
ցավ
է
սիրելի
Ֆ
incipe
"
թարգմանված
էր
թուրքերեն:
Բացի
այդ,
{ժամանակ}
առ
ժամանակ
Դռանը
կրկնում
էին,
որ
հայերը,
որոնք
րգմանված
էր
թուրքերեն:
Բացի
այդ,
ժամանակ
առ
{ժամանակ}
Դռանը
կրկնում
էին,
որ
հայերը,
որոնք
դավանում
են
առաջարկությամբ
ինձ
հաճախ
էին
դիմում,
բայց
ես
այն
{ժամանակ}
հնար
չունեի
դրանով
զբաղվելու,
այժմ
ես
պատրաստ
եմ
գլխավոր
ճյուղերը
չբերվեն
մի
հայտարարի,
մինչ
այդ
{ժամանակ}
գրական
ամեն
մի
ձեռնարկություն
կթաղվի
իսկական
քաոս
ղվի
երաշխավորությամբ
դուրս
բերել
ինձ
բանտից.
այն
{ժամանակ}
կարելի
է
անհամեմատ
ավելի
լավ
աշխատել,
քան
հիմա,
չի
տվել,
թե
նոր
լեզվում
բայը
քանի
եղանակ
եւ
քանի
{ժամանակ}
ունի:
Թեկուզ
այժմ
այդ
ծիծաղելի
է
թվում,
այնուամ
համար
միեւնույն
է,
թե
նրանք
ինչպես
կխոսեին
իրենց
{ժամանակ},
որովհետեւ
նա
լիովին
գիտակցում
է
իր
իրավունքը՝
եցկության,
այլեւ
պիտանիության,
այն
բանի,
որ
մի
{ժամանակ}
պաշտվել
եւ
իդեալ
է
եղել:
Ժամանակակից
մարդուն
մերոնք
բոլորն
առողջ
են՝
ինձ
ուրախացրեց.
ես
այն
{ժամանակ}
մոռացա
հարցնել
հեռագրի
մասին՝
ուղարկեցի՞ր
եւ
մեր
դեն
ընթացքի
մեջ
են.
այս
մասին
կասես
տեսակցության
{ժամանակ}:
84.
ՂԱԶԱՐՈՍ
ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ
14
anpeля,
18
իրար
վանում
են
եւ
չեն
համադրվում:
Յուրաքանչյուր
{ժամանակ}
-դարաշրջան
իր
բնույթըն
ու
իր
դրոշմն
ունի:
Նույն
բ
իումի
քլորը
եւս
մոռացված
չէ,
KCI)
Փարիզում
եղած
{ժամանակ}
խոսում
է
մի
նորեկ
հայի
հետ՝
Փարիզի
վայրերի
անուն
ու
մանրադիտակը
մի
քանի
քայլ
եւս
առաջ
գնային,
այն
{ժամանակ}
հենց
միայն
հիացմունքից,
հենց
միայն
բանականության
թյունը
եւ
քննադատական
հայացքը
կզարգանա
-
թո՛ղ
այն
{ժամանակ}
նա
կարդա
վերլուծական
մասը
եւ
ներածությունը,
որտե
րից
անց
ստացա
քո
ամuիս
10-ին
գրած
նամակը:
Ես
այն
{ժամանակ}
չգիտեի,
որ
հենց
երեկ
կոտրած
իմ
ծխափողը
վերջինն
է
կոտրած
իմ
ծխափողը
վերջինն
է
եղել
եւ
գլխի
ընկա
այն
{ժամանակ},
երբ
նամակս
վաղուց
արդեն
ուղարկված
էր:
Այդ
պատճ
ինը,
որ
վերցնում
է
Նախիջեւանը,
կարող
կլինեի
այն
{ժամանակ}
կազմել
ռեալ
համեմատություն
եւ
կցուցադրեի
Նախիջեւա
ընկերությունը
համաձայնի
օժանդակել
ինձ,
ո՛հ,
այն
{ժամանակ}
այլ
բան
է,
եւ
ես
խոսք
եմ
տալիս,
որ
իմ
ազատվելու
կանը
ներկայացնեն
չաղճատված
եւ
նորմալ
տեսքով,
այդ
{ժամանակ}
եւս
նա
ավելի
ուժ
չունի,
քան
"
Aqua
fontanea
cum
մբ
-
par
suffrage
universale:
Ճիշտ
է,
ժողովների
{ժամանակ}
ամբողջ
հասարակությունը
ներկա
չի
լինում,
բայց
դա
ւմ:
Ֆրանսիացի
հայտնի
մաթեմատիկոս
Պուասսոնը
երկար
{ժամանակ}
ֆրանսիական
պալատի
անդամ
է
եղել
եւ
միշտ
ներկա
է
գտ
որ
դեռ
ոչ
ոք
չի
կարող
օգտվել
այդ
իրավունքով.
կգա
{ժամանակ}
եւ
ոչ
ոք
չի
խլի
քեզնից
քո
իրավունքները:
Ինչի՞
նաեւ
իմ
կարգադրությունները:
Երբ
ես
կգամ,
այն
{ժամանակ}
մնացածը
կլրացնեմ.
իսկ
առայժմ
ես
հանգիստ
եմ,
գիտ
եին
անպատշաճ
եւ
անճոռնի
բաներ,
հարկավ
ձեռքս
կպած
{ժամանակ}
կպատասխանեի,
բայց
այնպիսի
թուղթերու
պատասխանելը
ես
կվերադառնամ
օգոստ.
15-ին
եւ,
եթե
մինչեւ
այն
{ժամանակ}
հրաման
դուրս
չգա
ինձ
Նախիջեւան
գալու,
այն
ժամանա
ամանակ
հրաման
դուրս
չգա
ինձ
Նախիջեւան
գալու,
այն
{ժամանակ}
հրամեցեք,
ինձ
այստեղ
կգտնեք:
Գրում
եք,
որ
գ
անգամ
Պետերբուրգ,
թե
դուն
քո
բաժինդ
հարսնությանդ
{ժամանակ}
ավելոքով
առիլ
իս,
եւ
ինքն
է
եղել
պապայիս
ստակ
տվ
ահելով:
-
Ես
յիմարութիւնների
կարդացող
չեմ
եւ
{ժամանակ}
չունիմ
եւս
ուշադիր
լինելու
տգէտ
մարդերի
ցնորամիտ
ա՛
ինձ,
եթէ
սոքա
արժան
համարէին
գլուխ
դնել,
այն
{ժամանակ}
"
Մեղուի
"
եւ
նորա
հրատարակողի
շնչառութիւնը
շատ
կ
իրութեան
վերայ:
Պ.
Իսահակեանցը
ասում
է,
թէ
այն
{ժամանակ}
միայն
պատշաճ
էր
այդ,
"
եթէ
ազգայինք
աղաւնեվաճառո
կարճատես
մարդերի
կողմից:
Դուք
ասում
էք,
թէ
ա՛յն
{ժամանակ}
արժան
էր
դնել
ազգի
վերայ
այն
մեղադրանքը,
եթէ
ազգ
Հայաստանը
գիտէ
իւր
ընթացքը,
ուստի
եւ
չունի
ոչինչ
{ժամանակ},
գանգատելու
իրաւունք.
դեռ
Հայաստանը
չունի
գիտնա
։
բայց
եթէ
դուք
չէք
փորձել,
փորձեցէք,
եւ
կը
գայ
{ժամանակ},
որ
ինքներդ
կը
խոստովանէք
այս
ճշմարտութիւնը,
թէ
ձգել
ազգի
գանձանակը:
Այո՛,
Պարո՛ն,
բան
խօսելու
{ժամանակ}
չէ
պիտոյ
մոռանալ
այն
շրջապատը,
որի
մէջ
կատարւում
իք
ընդունել)
խորհուրդ
ենք
տալիս
ձեզ՝
բան
գրելու
{ժամանակ}
չպատկանել
այս
եւ
այն
հակառակող
բաժիններին,
խօսել
րայ,
եւ
նա,
բնական
եւ
աստուածադիր
օրէնքով,
այն
{ժամանակ}
միայն
կարող
էր
պահել
իւր
բուն
յատկութիւնը,
եթէ
ի
տի
մէջ
եւ
անծին
թողած,
որովհետեւ
հնար
չունէր
այն
{ժամանակ}
՝
իւր
գաղափարը
իրագործելու:
Առտնին
կամ
ծնողական
լ
այդ
գումարը,
եւ
նա
դարձեալ
կամակորուեցաւ,
այն
{ժամանակ}
պահանջողքը
իրաւաբանական
կարգով
արգելք
դրեցին
նորա
ական
մեծ
գումար
արժէին:
Այդ
Պարոնը,
մի
քանի
{ժամանակ}
անցուցանելուց
յետոյ
բողոքում
է,
թէ
անօրինաբար
վա
փայլակները
մութ
ու
թանձր
ամպերի
մէջ
փայլատակելու
{ժամանակ}
թւում
էր,
թէ
պատառւում
է
երկինքը,
իսկ
փայլակներ
ձնարանիս
մէջ։
Ես
նայում
եմ
նորա
վերայ,
նա
երկար
{ժամանակ}
չէր
եկած
իմ
մօտ,
եւ
այդ
էր
պատճառը,
որ
ծառաս
չէ
ր
ապագայումը.
այդ
շատ
օգտակար
գործ
է,
եւ
ես
այն
{ժամանակ}
կը
փառաւորեմ
քո
անունը
Յիշատակարանիս
մէջ,
հաւատա
է,
թէեւ
մի
փոքր
յիմար
է.
նա
այսպէս
խօսում
է
այն
{ժամանակ}
միայն,
եթէ
մի
փոքր
աւելի
փախել
էր
անիծած
արաղը:
հերիք
է,
ցոյց
տուեցիր
խելքիդ
տակը,
հասկացայ
եւ
{ժամանակ}
չունիմ
քո
հետ
գլուխ
դնելու,
գլուխս
ցաւում
է:
Դո
ւածը
աշակերտ
տուեց
Գիրսասը
մի
Բրամինի
մօտ։
Երկար
{ժամանակ}
մնաց
այնտեղ
մի
մեհենում,
որ
ոչ
շատ
հեռի
մի
կատաղ
երկինքը
պատած
էին
թանձր
ամպերով:
-
Ծնանելու
{ժամանակ}
այդ
բոլորը
գրել
էի
ես
նորա
ճակատին.
նա
Բրամինապե
ԱՅՍՐՈՒՀՒՈՅՆ,
եւ
Ռուսաց
Կայսրների
ողորմութիւնքը՝
{ժամանակ}
առ
ժամանակ
առատացած
Նախիջեւանու
վերայ,
վերստին
օ
,
եւ
Ռուսաց
Կայսրների
ողորմութիւնքը՝
ժամանակ
առ
{ժամանակ}
առատացած
Նախիջեւանու
վերայ,
վերստին
օրհնելու
է
ի
եան
եւ
մինչեւ
այժմ
պահպանւում
էին
անփոփոխ,
որքան
{ժամանակ}
դոքա
համաձայն
են
թագաւորութեան
ընդհանուր
օրինադրո
նելը
Յուլիս
եւ
Օգոստոս
ամիսների
մէջ
կամ
երբ
երկար
{ժամանակ}
փչում
էին
արեւելեան
քամիները,
որովհետեւ
խափան
է
եւ
կարելի
է
յիշատակել
այն,
որ
ամենայն
տարի
աշնան
{ժամանակ}
մորթւում
են
այդ
քաղաքում
բիւրաւոր
ոչխարներ,
որոն
րագուն,
сало)
ուղարկւում
է
սահմանից
դուրս:
Շատ
{ժամանակ}
չէ,
որ
մի
ֆրանսիական
ընկերութիւն
ոտք
է
հաստատել
թողնելով
եւ
տզրուկներ
դնելով:
Այդ
քաղաքում
երկար
{ժամանակ}
բժշկագործող՝
Բժշկականութեան
վարդապետ
Եգոր
Իւանով
termittens)
ունենայ,
նա
կը
զարկէ
նշտրակը
եւ
այն
{ժամանակ}
միայն
իւղոտ
բամբակը
կը
դնէ
վիրաբերանի
վերայ,
երբ
ւիցէ
ստիպանքի:
Նախիջեւանի
ժողովուրդը,
երկար
{ժամանակ}
Ղրիմում
կենակից
լինելով
Թաթարների
հետ,
վեր
է
առե
գամ՝
Ծաղկազարդի
օրը,
գնում
են
եկեղեցի,
իսկ
այլ
{ժամանակ}
Աստուծոյ
տուն
գնալը
համարւում
է
կա՛մ
մեղք,
կա՛մ
նարան
եւ
տպարան,
որ
կառավարուել
են
բաւական
երկար
{ժամանակ}
մի
Թադէոս
վարդապետի
ձեռքով,
որ
անուն
էր
ստացել
Ք
Խաչ
վանքը
եւ
դրել
է
այնտեղ
դպրոցի
մէջ:
Թէ
ո՞րքան
{ժամանակ}
յարատեւել
է
այդ
դպրոցը,
չկայ
այդ
մասին
մի
գրաւոր
գո՛նէ
միմիայն
Ֆրանսիայի
Մարսէյլ
քաղաքի
մէջ,
այն
{ժամանակ}
նոցա
շահաստացութիւնը
կրկնապատկուելու
էր,
անշուշտ
իանային
եւ
միաբան
ուժով
սկսէին
գործ
կատարել,
այն
{ժամանակ}
նոցա
հաշուատունքը
Նախիջեւանի
եւ
Մարսէյլի
մէջ,
առ
իզոնի
վերայ:
Չկայ
մարդկութեան
պատմութեան
մէջ
{ժամանակ},
որ
ճշմարտութեան
պաշտօնեայքը
հանդիպած
չլինէին
բա
րագործք,
հմուտ
բնագէտք,
եւ
այլն,
եւ
այլն,
այն
{ժամանակ}
ա՛յլ
կը
լինէր
ճշմարտութեան
եւ
նորա
պաշտօնեաների
վ
մարտութեան
եւ
ազգասիրութեան
քաջ
նահատակները,
այն
{ժամանակ}
կը
գոյանայ
եւ
արծաթագլուխը:
Քաղաքը
եօթանասու
գի
առաջեւ
Պրոմէթէոսեան
լուսաւորութեան
կրակը,
այն
{ժամանակ},
անտարակոյս,
տեսանելու
է
ազգը,
թէ
այն
մարդիկը
իւնք,
յանցանքը
ձեւացուցել
էին
առաքինութիւն,
այն
{ժամանակ},
առանց
ամենայն
տարակուսի,
այդ
տեսակ
ստախօս
գրքե
գործիք
խաւարի
բռնակալութեան:
Մեր
ազգը
երկար
{ժամանակ},
կամ
աւելի
ճիշտ
եւ
լաւ
ասելով՝
սկզբից
մինչեւ
այ
րթ
ազգերի
մէջ,
որպէս
նաեւ
մեր
ազգի
մէջ:
Ամենայն
{ժամանակ}
բաների
նոր
կարգը
պատերազմ
ունի
հին
կարգի
հետ,
լո
յն
ախորժ
բերկրութիւնը,
որ
զգում
է
մարդ
ամառնային
{ժամանակ}
։
Ծառերը
իւրեանց
խշխշոցով
կարծես
լաց
են
լինում
իւ
:
Աշունը,
մանաւանդ
թէ
Հիւսիսումը,
մի
շատ
տխուր
{ժամանակ}
է.
մարդը,
նայելով
բնութեան
վերայ
եւ
տեսանելով,
ատուածները:
Ինչպէս
երեւում
է,
շատ
պարապած
ես
եւ
{ժամանակ}
չունիս։
Փոյթ
չէ,
թող
սրտերս
մօտ
լինին
միմեանց:
կը
ցնծացնեմ
քո
Յիշատակարանը,
բայց
այժմ
ամենեւին
{ժամանակ}
չկայ.
հազիւհազ
շատ
մօտ
բարեկամներիս
գրուածքին
կա
ն
խորհուրդ
էի
տուել
Պ.
Իսահակեանցին
"
բան
գրելու
{ժամանակ}
չպատկանել
այս
եւ
այն
հակառակող
բաժիններին,
խօսել
Իսահակեանցին
կնքահայր
շինել
իւր
երեխայն
մկրտելու
{ժամանակ}.
զարմանալի
մտածութիւն,
Ղզլարից
Րեդուտկալէ
կնքահ
ակեանցը
"
Մեղուի
"
14
համարում
ասել
էր,
թէ
"
այն
{ժամանակ}
ազգը
արժանի
էր
մեղադրութեան,
եթէ
գիտութեան
եւ
յա
էր
այդ
տունը,
որին
պատասխանում
է
նա,
թէ
"
այժմ
{ժամանակ}
չէ
խօսելու,
յետոյ
կը
գրեմ"։
Ի՛նչ
պիտի
գրէ.
ազ
որա
մտածութիւնքը
մարդավայել
դառնային,
եւ
խօսելու
{ժամանակ}
դահճի
պէս
չվարուէր
լօգիկայի
հետ:
Տեսանենք՝
այս
կուեցան,
եւ
այդ
հոգաբարձութիւնը,
որ
կատարեց
այն
{ժամանակ}
Հայաստանը
Սահակի
եւ
Մեսրոպի
ձեռքով,
իբր
60
աշակե
ացած
լինէին
Եւրոպա
եւ
Ալեքսանդրիա
ուսանելու,
այն
{ժամանակ}
նոքա
եւս
կարող
էին
ասել
այն,
ինչ
որ
ասում
ենք
այ
թեամբ
վարդապետէ
Սուրբ
Գիրքը.
պատճառ,
մկրտութեան
{ժամանակ}
նա
խօսում
է
եւ
խոստանում
է
անբարբառ
երեխայի
փոխան
ջամտութեամբ
հասկանալուց,
ընդունելի
չէ
մկրտութեան
{ժամանակ},
որովհետեւ
եկեղեցական
խորհուրդներից
ոչ
մինը
չէ
կ
ործերը
այդ
մեծատունների,
որ
մեզ
յայտնի
չեն,
այն
{ժամանակ}
միայն
կ'ընդունենք,
երբ
Պ.
Իսահակեանցը
օրինաւոր
իրայքը)
փորձ
փորձեն
այդպիսի
գործ
կատարելու,
այն
{ժամանակ}
կը
լսեն
իւրեանց
ձայնի
արձագանքը,
ոչ
եթէ
Մասեաց
դ
:
Այս
բանի
մասին
շատ
խօսք
եւ
զրոյց
յառաջացաւ
այն
{ժամանակ}
եւրոպական
եւ
ռուս
օրագիրների
եւ
լրագիրների
մէջ։
գամ
ցած
գնայ
հորիզոնից
ու
միւս
անգամ
չերեւի,
այն
{ժամանակ}
վա՜յ
քեզ
Շահբէգ.
շատ
ցաւերիդ
վերայ
մի
մեծ
ցաւ
եւ
փոքր,
յայտնի
երեւում
են
առաջին
անգամ
աչք
ձգելու
{ժամանակ}:
Սաստիկ
խայտառակութեններից
մինը
այն
էր,
որ
րովհետեւ
մեր
ձգտողութիւնը
թուլանում
է
ուրախութեան
{ժամանակ}.
պատճառ,
ուրախութիւնը
հետեւում
է
լրութենից,
իս
,
-
պատասխանում
եմ,
-
խարուկի
վերայ
այրում
է
մի
{ժամանակ}
մի
ցիգան
կին՝
որպէս
կախարդ
եւ
գող։
Այս
կինը
ուն
տր՝
Ազուչենա
անունով:
Մայրը
կրակի
մէջ
այրուելու
{ժամանակ}
՝
մահուան
դռնում,
կանչում
է
եւ
կտակում
է
Ազուչեն
նորա
բարեկամներից
մինը։
Նամակը
ստանում
է
նա
այն
{ժամանակ},
երբ
մայրը
առաջին
անգամ
իւր
կեանքումը
պատմում
էր
ը,
Գուլի-Շամաման
աչքերը
տնկած
նայում
էր
երեսիս՝
{ժամանակ}
առ
ժամանակ
բացագանչելով:
Երբ
աւարտեցի
ես
իմ
պատմ
ամաման
աչքերը
տնկած
նայում
էր
երեսիս՝
ժամանակ
առ
{ժամանակ}
բացագանչելով:
Երբ
աւարտեցի
ես
իմ
պատմութիւնը,
ա
անամ:
-
Լսի՛ր
ուրեմն,
Բէգզադէի
մօր
յղութեան
{ժամանակ}
նորա
հայրը
ութ
ամսական
յղի
թողնում
է
իւր
կինը
եւ
տամեանցի
"
Խնդա՛
այսօր,
Հայաստա՛ն
"
երգը,
որ
մի
{ժամանակ}
երգուած
էր
Նոր
Նախիջեւանում,
մինչդեռ
քաղաքական
վ
նելով
թէատրոնական
գործողութեանը,
Հայերէն
երգելու
{ժամանակ}
իւր
վերայ
դարձուց
մեր
մասնաւոր
ուշադրութիւնը:
իր
հարստութեան
թեւի
տակն
առաւ,
պահեց,
որ
նա
այն
{ժամանակ},
իր
անձնական
հոգսից
ազատ
լինելով,
ազգային
բարոյ
ց,
որ
խնայեն
իմ
Յիշատակարանը,
եւ
բան
ուղարկելու
{ժամանակ}
աշխատեն
այնպիսի
բան
ուղարկել,
որ
ե՛ւ
իւրեանց,
ե
կից
էին
նորա
շրջապատի
յեղափոխութիւնքը:
Զարմանալի
{ժամանակ}
է
մեր
ժամանակը.
ասես
թէ
այս
փոփոխութիւնքը
սկսուա
օսքիս
ճշմարտութեանը,
որ
ձեր
Խալիլ
նայիբը,
երկար
{ժամանակ}
իւր
պարտքը
չվճարելով,
այլեւ
ամենայն
կամակորութեա
կը
մնաս
այդ
մոլորական
հասկացողութեան
մէջ,
որքան
{ժամանակ}
հաստատ
էիր
քո
քրիստոնէական
կրօնի
վերայ,
իսկ
եթէ
իս
մեր
պէս
թլփատել
քո
մարմնի
անթլփատութիւնը,
այն
{ժամանակ}
իսկոյն
կը
լուսաւորուիս
եւ
կը
մոռանաս
այն
ազատութի
պէս
հայելու
մէջ,
իսկ
թէ
ընդունիս
մեր
կրօնը,
այն
{ժամանակ},
դէմ
յանդիման
տեսանելով
ամենայն
բան,
կը
ճանաչես
մ
մեր
ուղիղ
կարծիքը:
-
Ուղիղ
է
թւում՝
որքան
{ժամանակ}
ունիս
նորան,
իսկ
թէ
փոխես,
իսկոյն
կը
տեսանես
նո
նդունել
էի
այդ
վարդապետութիւնը:
Ինձ
թւում
էր
այն
{ժամանակ},
թէ
դորանից
ճշմարիտ,
դորանից
ուղիղ
կրօն
չկայ
աշ
անծանօթ
մարդ
է
գտել,
քամիներ
է
փչում:
Դա
ո՛չ
մի
{ժամանակ}
որդի
չէ
մուսուլման
ծնողների,
դա
հրէի
տղայ
է
եւ
բ
.
ո՞չ
ապաքէն
միանգամ
պիտի
մեռանիմ,
գոնէ
մինչդեռ
{ժամանակ}
ունիմ
ձեռքումս,
ճշմարտութեան
մուրճի
հարուածը
հաս
անհետացնել
մի
ամբարտակի
մնացորդք,
որի
կազմուելու
{ժամանակ}
դուրս
էին
թռել
մեր
աչքից
ուրախութեան
արտասուք.
մ
րից
մինը:
Բայց
ո՛ւր
էին
այս
մտածութիւնքը
այն
{ժամանակ},
երբ
երես
առ
երես
կանգնած
էի
Շամիլի
առաջեւ,
ո՛ր
րկէ,
պատրաստել
ինձ
շատ
անախորժութիւնք,
բայց
այն
{ժամանակ}
աշխարհը
կը
նայի
ձեր
վերայ
որպէս
մի
խայտառակութեան
Այդ
միջոցը
դարձաւ
իմ
համար
մի
գեղեցիկ
ուսման
{ժամանակ},
այդտեղ
աւելի
հիմնաւոր
կերպով
սկսեցի
մտածել
մի
ք
ծագել
է
գթութեան
օրը:
Վերջին
խօսքերը
ասելու
{ժամանակ}
դարձեալ
վեր
բարձրացրեց
ձեռքերը
եւ
աչքերը,
բայց
ս
տողերը
("
Հիւսիսափ.
",
Փետր.
1859),
որքա՛ն
{ժամանակ}
անցաւ
եւ
այդքան
ժամանակում
որքա՛ն
երես
դատարկ
մնա
լով,
որպէս
"
ի
հետեւումն
հրամանի
"
եւ
այլն:
{Ժամանակ}
չունէի
բոլոր
գիրքը
կարդալու.
մօտ
իբր
60
երես
կար
ծ
իւղի
տեղ՝
պատմելով,
թէ
Մոնգոլները
երաշտութեան
{ժամանակ},
եթէ
կամենան,
կարող
են
անձրեւ
բերել:
Հեղինակը
րութիւնը
խափանելու
տօն
կատարելը
Աստրախանում:
Այն
{ժամանակ},
ինչքան
ես
յիշում
եմ,
առաջնորդ
չունէր
Աստրախանը
անօթ
լինէին
նորան
Հանքաբանութիւնը
եւ
Քիմիան,
այն
{ժամանակ},
գուցէ
առանց
փորձի,
անալոգիայով
միայն
կարող
էր
,
քան
թէ
նորա
մէջ
գտանուած
օդի
ձգական
ոյժը,
այն
{ժամանակ},
անտարակոյս,
շոգին
կը
լուծանուէր
դարձեալ
դէպի
հ
ի՞նչ
տեղից
պիտի
իմանայ),
թէ
ծծումբը,
վառուելու
{ժամանակ}
խլելով
օդից
երկու
չափ
թթուածին,
բաղկացնում
է
ծծմ
հուրդ
ունէր
մարդկային
յառաջադիմութեան
համար:
Կար
{ժամանակ},
երբ
մարդիկ
ոգեւորւում
էին
վանքերով
եւ
հոգեւոր
ա
ւսաւորութիւն:
Բիւր
անգամ
ցաւելի
երեւոյթ:
Ես
{ժամանակ}
չունէի
կարդալ
բոլոր
գիրքը.
ահա
այստեղ
նշանակած
ե
Հայրապետ՝
Մեծ
քահանայ
Մատթէոսը,
Պօլսից
ելանելու
{ժամանակ}
երդմամբ
չափ
պատուէր
է
տուել
ազգին՝
անօգնական
չթո
կական
շռայլութիւնը,
նորա
պատշաճի
գաղափարքը
երկար
{ժամանակ}
ազդեցութիւն
են
գործել
եւրոպական
պալատների
վերայ:
ծ
լինի
դպրոցում
Հ.
Ռափայէլ
Թրեանցի
կառավարութեան
{ժամանակ},
բայց
իւր
օրում՝
երբէք
ոչ,
եւ
թէ
որոշ
տեղեկութ
մեզ,
թէ
արդարեւ
եղած
է
մի
այդպիսի
աղօթք
Թրեանցի
{ժամանակ}
եւ
թէ
մինչեւ
այժմ
եւս
շարունակւում
է:
Ես
չկարողա
է
նայում
մի
ծերացած
զօրութիւն,
որ
իւր
մանկութեան
{ժամանակ}
եւս
չէ
յատկացած
մի
պնդութեամբ։
Ամենազօրաւոր
պատա
Պ.
Ճանիկ
Արամեանը՝
Նիկոմիդիա
քաղաքից,
երկար
{ժամանակ}
Փարիզ
բնակուելով
եւ
տպագրական
արուեստին
հմտանալով
ւն:
Աղաչում
ենք
մեր
եղբայրակիցքը՝
թարգմանութեան
{ժամանակ}
ուշ
դարձուցանել
այն
բանի
վերայ,
որ
բնագիրը
ունեն
.
Ս.
Ոսկանեան
ուսումնական
ազգայինը,
որ
քանի
մի
{ժամանակ}
սորանից
յառաջ,
հրատարակելով
"
Արեւելք
"
անուն
օր
թղթակցիլ,
մինչդեռ
օտար
տների
հետ
գործ
ունենալու
{ժամանակ}
պիտի
նեղութիւն
կրէին
լեզուի
կողմից:
Այդպիսի
եւ
թէ՛
"
Հիւսիսափայլի
"
ճանապարհը
հարթելու,
այն
{ժամանակ},
իհարկէ,
մեք
եւս
կը
զոհէինք
ազգի
օգուտը
մեր
շահ
ազնիւ
բոյսերը
հնար
ստանային
աճելու
եւ
զօրանալու:
{Ժամանակ}
է,
որ
Հայերը
դուրս
գան
երեխայութենից
եւ
մի
փոքր
դատել
են
միայն
գինու
եւ
պանրի
արժանաւորութիւնը:
{Ժամանակ}
է,
որ
մի
փոքր
մտածել
ուսանին,
որովհետեւ
մինչեւ
իւրեանից
եւ
գործը
աւարտել:
Բէգզադէն,
երկար
{ժամանակ}
այս
աղաչանքին
եւս
ականջ
չդնելով,
թողնում
է
երիտա
լ
էր
Բէգզադէն
30.
000
մանէթի
ապրանք,
գործակատարը
{ժամանակ}
առ
ժամանակ
հասուցանել
է
Բէգզադէին
25.
000
մանէթ:
էն
30.
000
մանէթի
ապրանք,
գործակատարը
ժամանակ
առ
{ժամանակ}
հասուցանել
է
Բէգզադէին
25.
000
մանէթ:
Ներկայ
ցոյ
լրագիրքը
արդարացնեն
Բէգզադէի
եօթն
հրաշալիքը,
այն
{ժամանակ}
սուրբ
պարտականութիւն
կը
համարենք
դնել
նոցա
առաջեւ
եւ
մահ
ենթադրել:
Ազգը
լուսաւորելու
գաղափարը
այն
{ժամանակ}
միայն
կարող
է
իրագործուիլ,
երբ
հիմնած
ու
պահպանո
այ:
Մեր
շրթունքը
այրւում
են
այս
խօսքերը
կրկնելու
{ժամանակ},
եւ
զայրացած
ամօթապարտւում
ենք
մեր
խղճմտանքի
առա
ի
է
եղել
մեր
խեղճ
եւ
քարուքանդ
ազգին.
նա,
երկար
{ժամանակ}
սովորելով
այդպիսի
դառն
բաժակների,
մոռացել
է
աւել
ւր
գաղափարին,
իսկ
թէ
չյաջողի
մեզ
իրագործել,
այն
{ժամանակ}
՝
մեզ
յաջորդք
պատրաստել
եւ
ուխտելով
նզով
առնել,
որ
կը
կարդաս
"
հեշտ
ճանապարհով
"
խօսքը,
բայց
այն
{ժամանակ}
յիշիր,
որ
Հայերը
ունին
եւ
պահպանում
են
դեռեւս
մի
երբ
երեւան
հանուին
վերոգրեալ
տեղեկութիւնքը,
այն
{ժամանակ}
կարելի
է
աւելի
դրական
կերպով
խօսել՝
յարմարուելով
րակոյս
չկայ,
որ
մարդկութեան
պատմութեան
մէջ
ոչ
մի
{ժամանակ}
այնպէս
սաստիկ
եւ
որոշակի
երեւեցած
չեն
ազգութիւնքը
վերջինս,
շատ
հասկանալի
լինելով,
զուր
տեղը
պիտի
{ժամանակ}
կորուսած
լինէի։
Այլ
հարկաւոր
եմ
համարում
մի
երկո
ւ
այլ
տեղեր:
Շատ
ազգեր
իւրեանց
հեթանոսութեան
{ժամանակ}
սովոր
էին
իւրեանց
մեռելների
հետ
թաղել
զանազան
յիշ
րուել
էինք
այդ
բարեկամի
առաջարկութենից՝
միեւնոյն
{ժամանակ}
չկարողանալով
թաքուցանել
մեր
սրտի
ցաւը
մեր
սիրելի
արկանալու,
եթէ
մի
մահառիթ
խոց
կամ
ուռոյց
կտրելու
{ժամանակ}
արիւն
ու
թարախ
էր
զարկում
այնտեղից
նորա
երեսին:
թիւն,
որ
լիամասն
կերպով
ընդունեց
ազգից:
Շատ
{ժամանակ}
է,
որ
մեք
ստացել
էինք
մեր
թղթակիցներից
մի
քանի
ա
մեր
գրածը
Պ.
Խուդաբաշեւը,
ըստ
որում,
ինչպէս
մի
{ժամանակ}
առակ
էին
արել
Թիւրքիայի
Հայերը,
"
արտաքին
թշնամա
նես,
մի՛
լինիր
վարդապետ"։
Եզնիկ
Երկար
{ժամանակ}
մտատանջութեամբ
չարչարուելուց
յետոյ
որոշեցի
գրել
Ձ
եր
կաթողիկոսների
ձեռնադրութիւնը
Կեսարիայում,
այն
{ժամանակ}
եւս
սուրբ
Սահակի
վարքը,
որքան
մեզ
յայտնի
է,
տեղ
Յոյներից
եւ
բոլոր
Արեւմտեան
եկեղեցիներից,
որ
այն
{ժամանակ}
ընդհանրական
եկեղեցու
հետ
մի
էին,
Հայերը
զրկուեցա
,
Կաթողիկոսը
հաղորդուեցաւ
յունական
խորհրդին,
այն
{ժամանակ}
մեծ
շշունջ
ընկաւ
ազգի
մէջ,
մինչեւ
որ
Ներսէսը
հար
արկադրուեցաւ
փախչել
գնալ
իւր
հայրենի
գաւառը:
Այն
{ժամանակ}
ազգը
Յովհաննէս
Մանասկերտցի
վարդապետին
յանձնեց
աթո
մբ
եւ
երկրորդ՝
ազգի
անիշխանութեան
կամ
մի
այնպիսի
{ժամանակ},
երբ
Բիւզանդիոնը
մեծ
ազդեցութիւն
ունէր
Հայաստանի
Անյայտ
չէ
Հայերից,
որ
սուրբ
Ներսէս
Շնորհալու
{ժամանակ},
ինչպէս
նաեւ
նորա
եղբօր՝
Գրիգոր
Կաթողիկոսի
ժամա
անակ,
ինչպէս
նաեւ
նորա
եղբօր՝
Գրիգոր
Կաթողիկոսի
{ժամանակ}
Յունաց
Մանուէլ
կայսրը,
շատ
եւ
շատ
ցանկանալով
Հայ
նամակների
մէջ
հրատարակել
էր
բոլորովին
սուտ,
այն
{ժամանակ}
Թէորիանոսը
ուշադրութիւն
դարձուց
այն
բաների
վերայ
քին...
խաչը
ձեռքին
օրհնել
Հայոց
ազգը,
որ
այսքան
{ժամանակ}
դուրս
էր
մնացել
եկեղեցուց,
եւ
յետոյ
աղօթք
առնել
Յիշատակարանը
պիտի
երեւի
նորա
մէջ:
Բացակայութեան
{ժամանակ}
ճանապարհորդութեան
փոշիների
միջից
եւս
կ՚աշխատենք
լ
ք
ամենայն
բան։
Պատասխանելու
չենք
տրտնջանքին,
որ
{ժամանակ}
առ
ժամանակ
բարձրանում
են
այսպիսի
չնչին
զոհերի
պատ
ան։
Պատասխանելու
չենք
տրտնջանքին,
որ
ժամանակ
առ
{ժամանակ}
բարձրանում
են
այսպիսի
չնչին
զոհերի
պատճառով:
Դոր
յում
անունովս՝
Litérature
allusionelle:
Շատ
{ժամանակ}
չէ,
որ
ասել
էինք,
թէ
ազգութեան
տունկը,
ինքնուր
ակի,
եւ
այլ
բուսականների
մշակութիւնը
ընկնի,
այն
{ժամանակ}
ի՞նչ
պիտի
լինին
անգլիական
գործարանների
եւ
գործաւո
:
Թէ
ի՛նչ
է
տէրութիւնը,
այդ
մասին
մի
ուրիշ
{ժամանակ}.
առայժմ
այսչափ
միայն,
որ
անգլիական
ազգը
ամեն
ազ
ը
եւ
ազնուականութիւնը,
այդ
մի
այլ
խնդիր
է
եւ
այն
{ժամանակ}
վերագրեալ
հարստութիւնը
չէ
վերաբերւում
անգլիական
ա
ն
է,
իսկ
միւսը
`
անգլիական
ազնուականութիւն:
Այն
{ժամանակ}
միայն
ստուգապէս
կարող
ենք
ասել,
թէ
Անգլիան
հարու
ծութեամբ
եւ
առհասարակ
գիւղական
տնտեսութեամբ,
այն
{ժամանակ}
այդ
ազգի
ընդհանրութիւնը
հարուստ
է
եւ
ապահովեալ,
,
եթէ
կամենայ,
կարող
է
ասել
ֆերմերին.
"
Այսչափ
{ժամանակ}
գործեցիր
եւ
մշակեցիր
իմ
հողը,
ինձ
հատուցիր
այսքա
չգիտէ
հողի
մեծ
պաշտօնը
նաեւ
մինիստրերի
ընտրութեան
{ժամանակ}:
Այսինչ
ազնուականի
հողի
վերայ
բնակւում
է
այսքան
ից:
Եթէ
հող
վաճառելու
սկզբունքը
թոյլ
տրուի,
այն
{ժամանակ}
աղքատութեան
եւ
թշուառութեան
սկզբունքը
կ'ընդունուի
ում:
-
Ողջոյն:
-
Ողջոյն:
-
Քանի
{ժամանակ}
է,
քեզ
տեսած
չէի,
բայց
ասես
թէ
խելք
կա՞ր
գլուխն
նպէս
կրում
եմ
ես:
Բաժի՛ն
տուր
ինձ
քո
հողից,
այն
{ժամանակ}
ես
չեմ
աշխատելու
բռնի.
ես
կը
զգամ
ինձ
ազատ,
մեր
կացողութիւնը
նոյնն
է,
ինչպէս
էր
յառաջ,
այն
մինի
{ժամանակ},
այն
քսանը
պիտի
գնայ
նոյն
ճանապարհը,
որով
գնում
էս,
որ
այդ
հասարակութիւնքը,
մինչեւ
մի
նշանակեալ
{ժամանակ},
ամ
ըստ
ամէ
վճարեն
իւրեանց
պարոններին
այն
հողի
գ
ութիւնը,
ընկնի,
երբ
այդ
նիւթերը
սակաւանան,
այն
{ժամանակ}
նախ՝
դրամի
արժէքն
է
ընկնում,
երկրորդ
`
դրամը
կե
ր
մեքենական
աշխատութեան
վարձով,
մինչ
եւ
այն
ամեն
{ժամանակ}
չէ
կարող
գտանել,
կարելի՞
է
հարստութիւն,
հնարաւո
շակում
է
նորա
կեանքի
համար
մի
մահաբեր
մրրիկ,
այն
{ժամանակ}
ինքը՝
այդ
հասարակութիւնը,
պարտական
է,
կողմնակի
,
ճանապարհ
փոխելու,
նորա
աղքատ
լինելը,
միեւնոյն
{ժամանակ},
կարող
է
լինել
նորա
փրկութիւնը:
Պօլսի
մէջ
լքեալ
տունի
եւ
ընտանիքի
վիճակը
նորա
բացակայութեան
{ժամանակ}:
Վերադառնում
է
իւր
տունը,
երբ
կորուսել
էր
աշխատ
անուրի
շահի
հետ
չունի
որեւիցէ
վերաբերութիւն:
Այն
{ժամանակ}
միայն
կարող
է
երեւել
ազգային
վաճառականութիւնը,
ե
,
Հայի
առաջ
բերած
նիւթը
եւ
արդիւնքը
վաճառէ,
այն
{ժամանակ}
միայն
ազգը
օգուտ
կը
քաղէ
մեր
վաճառականների
գործառ
դ
լինին
Հայոց
ընդհանրութեան
եւ
Եւրոպիոյ
մէջ,
այն
{ժամանակ}
ազգային
է
վաճառականութիւնը,
երբ
նորա
խարիսխը
դրո
կած,
նայում
է,
մասնաւորապէս,
իւր
գործին
եւ
երբ
{ժամանակ}
չունի
կամ
չկամի
քննել
իւր
գործը,
իւր
ընթացքի
ուղ
պէս:
Ի՛նչ
եղաւ
հետեւանքը:
Մանր
վաճառականը
բոլոր
{ժամանակ}
աշխատեցաւ
իւրեան
ապրանք
տուողի
օգտի
համար,
եւ
ոչ
համար,
եւ
ոչ
միայն
այսչափ,
այլ
առեւտուր
սկսելու
{ժամանակ},
նորա
մէջ
բերած
գումարը
եւս
հալեցաւ,
բոլոր
ձեռք
չնայելով
այս
բոլորի
վերայ,
կախողութիւնը
ամենայն
{ժամանակ}
զգալի
չէր,
մանաւանդ,
եթէ
գործերը
մի
փոքր
յաջող
ռականին
հանդիպեցաւ
այս
կատաստրօֆը
երիտասարդութեան
{ժամանակ},
դնենք,
թէ
ատամները
սեղմելով,
սեւ
ճակատագրին
հ
որ
դորան
հասնելը
ժամանակի
է
կարօտ,
եւ
մինչեւ
այն
{ժամանակ}
"
Արքայութիւն
Աստուծոյ
բռնաբարի,
եւ
բռունք
յափշտ
բռնաբարի,
եւ
բռունք
յափշտակեն
զնա
",
մինչեւ
այն
{ժամանակ},
"
սահմանք
քաջաց,
զէնք
իւրեանց
",
-
ասում
է
մե
պանելու
համար:
Եւ
մեր
ամենիս
պարտքն
է
մինչեւ
այն
{ժամանակ}
մնալ
ազգութեան
դրօշի
տակ,
որքան
ուրիշը
կրում
է
ի
ը.
մարդը
կայ,
բայց
ազգը
չկայ:
"
Ազգը
եղած
{ժամանակ},
դարձեալ
այդպիսի
մարդերից
չէ՞ր
բաղկացած:
Այս
ի՛
ս
իրողութիւն.
նա
ակամայ
պիտի
յօժարի
ընդունել
այն
{ժամանակ},
երբ
ցոյց
տամ
իմ
իրաւունքը:
Ա՛յս
եւս
հերիք
չէ.
չէ.
նա
իմ
կենդանութիւնը
պիտի
խոստովանի
միայն
այն
{ժամանակ},
երբ
ստուգէ,
թէ
զօրութիւն
ունիմ
իմ
իրաւունքը
պա
օտր
գրով
տպածը,
գրեթէ
բառ
առ
բառ:
Եւ
մի՛թէ
շա՞տ
{ժամանակ}
անցաւ
այն
օրից,
երբ
ընդհանրական
եւ
մասնաւորապէս
ղմերը
չկազմեն
առանձին
առանձին
տէրութիւնք:
Եւ
այն
{ժամանակ}
միայն
Անգլիան
կը
հասնի
իւր
դարաւոր
նպատակին,
որի
ին,
պահում
է
նորան
իւր
ձեռքի
մէջ,
եւ
Թէյմսը
շատ
{ժամանակ}
չէ,
որ
հրատարակեց,
թէ
Իռլանդիոյ
անկախութեան
աշխ
ծնուցանել:
Ազգութիւնը
հարկաւոր
է
եւ
օգտակար
այն
{ժամանակ},
երբ
նա
չէ
բորբոքւում
իբրեւ
մի
րոպէական
կայծ,
ի
րում
աւելի:
Ազգութիւնը
օգտակար
է
եւ
հարկաւոր
այն
{ժամանակ},
երբ
զգալի
է
ոչ
որպէս
մի
բարոյական
շռայլութիւն,
որով
կ՚ազատուիս
ստրկութենից
եւ
աղքատութենից,
այն
{ժամանակ}
ես
կը
հասկնամ
քո
խօսքը
եւ,
ընդհանուրի
շահի
մէջ
ե
ահը
տեսնելով,
կ՚աշխատիմ
ամենայն
զօրութեամբ:
Այն
{ժամանակ}
ես
կը
հետեւիմ
քո
ձայնին,
որովհետեւ
նա
աւետարանու
գութիւնը
այն
շրջանակի
մէջ,
ինչպէս
էր
յառաջ,
այն
{ժամանակ}
այդ
ազգութիւնը
կը
մնայ
միշտ
իբրեւ
մի
ամուր
գաղափա
յ
պարտքի
մուրհակը
եւ
նորանից
յետոյ
գալու
հոգեվարի
{ժամանակ},
օսմանեան
լիբրէն
կը
բարձրանայ
մինչեւ
1000
ղուրու
միշտ
ուղիղ
գար
կեանքի
գործնական
կողմերի
հետ,
այն
{ժամանակ}
գուցէ
ուղիղ
լինէր
քո
ասածը,
գուցէ
քո
որդիքը
կամ
Այսօր
դու
ես
հարուստ,
վաղը
ես
կը
լինիմ,
եւ
այն
{ժամանակ}
քո
հարստութիւնը
անպատճառ
պիտի
նուազի:
-
Ինչ
հարստանային,
ինչպէս
հաստացել
էր
նոցա
հայրը,
այն
{ժամանակ}
բիւրաւոր
պիտի
լինէին
հարուստների
թիւը,
փո՛քր
է
ա
եւ
նորա
կեանքը՝
մի
ձանձրալի
ժամանակամիջոց:
Այն
{ժամանակ}
նա
կը
կորուսանէ
այն
բանաստեղծական
(poetique)
գո
մեքենայ
դառնալուց:
Մարդը
ստուգապէս
մեքենայ
է
այն
{ժամանակ},
երբ
հաշիւ
չկայ,
այսինքն՝
գիտակցութիւն
չկայ:
Ա՞յս
է
յոյսը:
Բայց
մարդը
այս
բոլորը
քննելու
{ժամանակ}
անշուշտ
պիտի
լեղի
խառնէ
իւր
կեանքի
մէջ,
նորան
սի
երկայի
ժառանգն
է,
եւ
եթէ
մարդը
քննէ
ներկան,
այն
{ժամանակ}
իսկոյն
կը
ճեղքուի
նորա
առջեւ
ապագայի
կարծեցեալ
վա
նող
է
եւ
անբարոյական:
Մարդը
բարոյական
է
այն
{ժամանակ},
եթէ
այդ
յանցանքները
չէ
գործում
ոչ
թէ
իւր
վերայ
անձնական
շահին:
Բայց
թատրոնից
դուրս
գնալու
{ժամանակ},
երբ
պիտի
մտանէ
դարձեալ
իւր
ատմոսֆերի
մէջ,
չէ
մ
յուսալու
իրաւունք
ստանայինք:
Ո՛հ,
դեռ
շատ
{ժամանակ}
հարկաւո՛ր
է,
որ
պարզուի
մարդու
պղտոր
տեսութիւնը
անհրաժեշտ
են
ամէն
մարդու
մի
նոր
պաշտօն
կատարելու
{ժամանակ}:
Յոյս
ունենք,
որ
նոքա
հասարակութեան
կողմից
ն
աստիճանի
զգուշութեան
կարօտ.
մանաւանդ
անցանելու
{ժամանակ}
այն
ժայռերի
մօտից,
ուր
գահավէժ
ընկաւ
ֆրանսիական
սականքը,
ինչպէս
պատահեցաւ
"
Երկու
մոռացկոտների
"
{ժամանակ}
եւ
այն,
դերասանների
իւրեանց
պաշտօնը
տարապայման
դ
թափառական
ճանապարհորդութեան
փոշիների
մէջ,
երկար
{ժամանակ}
կարողանալու
չէին
ուշ
դարձուցանել
իւրեանց
կեանքի
խ
դարձուցանել
իւրեանց
կեանքի
խորհրդի
վերայ,
երկար
{ժամանակ}
պիտոյ
է
ամրացնէին
իւրեանց
նիւթեղէն
ոտքերը,
որ
այ
իւնը
այդ
ժառանգութիւնքը
ստանալու
համար
պայմանած
է
{ժամանակ},
եւ
այդ
ժամանակը
շատ
մօտ
է
վերջանալու,
եւ
եթէ
ա
կը
մնայ
մարտադաշտ,
Ո՞վ
կը
տանի
յաղթութիւն,
-
Կար
{ժամանակ}
`
այս
հարցն
էր,
Նոյնիսկ
կնճռոտ
յոյժ,
աւա՜ղ,
Բա
րդագեղ:
-
Երանութի՜ւն
խելայեղ...
Զի
այդ
շարժման
{ժամանակ}
Հեշտին
`
անօթն
ընտրութեան
Եռ
էր
գալիս
շնչի
տակ
Վա
{ԺԱՄԱՆԱԿ}
Ընդ
այս
վճիտ
շրջմոլիկ
անգայտ
անօսր
ընդ
կամար
րամել
էք,
կ՚ուզի
ուղիղ
մի
քառորդ։
-
Ո՜ւֆ,
{ժամանակ}
է
վեր
կենալ՝
ուղորդ։
Վեր
կացաւ-հագաւ
կառակ
Ի
զուր
փորձ
փորձել
կամքը
կոտրելու:
Նա
այն
{ժամանակ}
սուր
ունի
հատու,
Կըրակ
է
թափում
այրող
բերանից.
ամեն
կերպ՝
արտասուքը
աչքերում.
Թէեւ
յաջող
{ժամանակ}
մեզ
մօտ
լինէր
ու
խնդար,
Մեր
քաջաբաղդ
գործե
ձ
գտանելով
կը
բանայ
ուղին:
Կարաւաններն
այն
{ժամանակ}
այն
ժայռից
կ՚անցնեն,
Ուր
կը
նստէր
միայն
մ
հետ
Ու
համարում
ինձ
այդ
փառք։
Ինչ
{ժամանակ}
օտար
երկիր
Իմ
ծերունի
ծնողքը
Ուղարկեցին
յ
անունն
ուսանող
է,
Թէեւ
անունն
`
Շատ
{ժամանակ}
Խաբել
էլ
գիտէ:
Այնտեղ
այգուն
շտա
не
хочу.
Hy,
ես
կ՚ասեմ
Աղային,
Ինչ
{ժամանակ}
նա
կը
գայ,
Республика
ведь
у
нас
Суще
ն
ցրտումը,
ոտաբոբիկ
Կանգնած,
ժամի
դռնումը.
Շատ
{ժամանակ}
դեռ
չէ
անցել,
Երբ
նա
փառքով
ու
պատուով
Ման
էր
գա
կեանքում:
Բայց
երբ
մի
օր,
երեկոյեան
{ժամանակ},
Տուն
դառնալուց,
մտաւ
նա
մի
մութ
փողոց.
իւս
անգամ
մի
լուր
օր
իմ
ձեռք
կ՚ընկնես,
Այն
{ժամանակ}
ի՛նչ
կը
լինիս,
գիտեմ
ես"։
ԵՐԱԶ
Խոնաւ
պատերիդ
Ես
մտիկ
տալով,
Որքան
{ժամանակ}
այստեղ
Կորուսի
Պրոֆեսորներիդ
Զուր
Ուրախացուցիչ
չգտայ
մի
լար:
Ես
այն
{ժամանակ}
միայն
զգացի,
Որ
այդ
ցաւերից
ազատուելու
չեմ
Թռաք
գնացիք,
անդարձ
յաւիտեան.
Ես
այն
{ժամանակ}
անհոգ
ու
ազատ
Կարծում
էի
ինձ
աշխարհի
իշխան:
լ.
Ջնջուեցաւ
տարածութիւն.
Միթէ
մնա՞ց
{ժամանակ},
Մի
վայրկենում
երբ
խօսեցին
Լոնդոն,
Ն
սեպտեմբերի
1-ին,
որ
2-ին
եղբօրս
տամ,
տեսութեան
{ժամանակ},
փոշտ
ձգելու
համար:
[Սեպտեմբերի]
2-ին
տեսութիւ
նորհակալութիւնը
յայտնելով,
չենք
կարող,
միեւնոյն
{ժամանակ},
չյայտնել
մեր
առ
ի
սրտէ
կարեկցութիւնը
պ.
Չամուռ
Մի
գործ
կամ
մի
մարդ
պաշտպանելու
կամ
դատապարտելու
{ժամանակ}
մեք
հիմնւում
ենք
միմիայն
այն
անխախտելի
հիմքերի
վե
եւ
Նիկողոսը,
որոնց
մասին
Հիւսիսափայլը
բողոքած
է
{ժամանակ}
առ
ժամանակ,
այլեւ
շատերը...
այլեւ
Երուսաղէմի
ը,
որոնց
մասին
Հիւսիսափայլը
բողոքած
է
ժամանակ
առ
{ժամանակ},
այլեւ
շատերը...
այլեւ
Երուսաղէմի
միաբանութիւ
ց,
ստրկանար
որեւէ
քրիստոնեայ
կառավարութեան,
այն
{ժամանակ}
կը
տեսանէինք...
բայց
ինչպէ՞ս
պիտի
տեսանէինք.
գիստ
հալածանքով
վախճանեցուցին
եւ
որ,
իւր
վախճանի
{ժամանակ},
ահաւոր
նզովք
գրեց
հայոց
կաթողիկոսի
վերայ:
Հ
ական
ունեցած
չունեցածը
ծախելով:
Վանքից
հալածելու
{ժամանակ}
նորա
բոլոր
ինչքը
յափշտակեցին,
նաեւ
յունարէն
գիրք
վերայ:
Եթէ
այս
շրջաբերականը
դուրս
չգայ,
այն
{ժամանակ}
(այժմէն
յայտնում
ենք
հրապարակով),
որ
մէք
կը
հա
անքը
հալածեցին
հարստահարողների
կեանքը,
մինչեւ
մի
{ժամանակ},
իսկ
երբ
մինչեւ
բերանը
լցուած
էր
փորձութեան
բաժա
պ.
Այվազովսքիի
ասելիքը
այս
նամակների
մասին:
Այն
{ժամանակ}
նա
չէ
ճանաչում
եղած
Հ.
Սարգսին
եւ
յետոյ,
ճանաչե
ն
լրտեսական
նամակներ:
-
Այդ
նամակները
գրելու
{ժամանակ}
նա
չէր
ճանաչում
Հ.
Սարգսի
արժանաւորութիւնը։
ն
բնաւ
իսկ
տեղեկութիւն
չունէին
եւ
հայերէն
խօսելու
{ժամանակ},
ամաչում
եմ
ասել,
ռուսերէն
մտածելով,
ռուս
բառե
չ,
այլ
էական
հիմքերի
վրայ
էին
ամրացած.
միեւնոյն
{ժամանակ}
խոստովանելով
լեզուի
անկատարութիւնը,
թէեւ
"
Հիւսի
ացնել
այդ
իրենց
սքանչելի
լեզուով։
Կը
տեսնենք
այն
{ժամանակ}
նոցա
ուժը
եւ
կարողութիւնը։
Լեզու
հասկանալը
միայն
ր
լեզուի
վրայ
եւ
ոչ
լոկ
բնական
ազդեցութեամբ,
այն
{ժամանակ}
ոչ
միայն
ժամանակ
կորցնելու
չէին
անխորհուրդ
զեվզէկ
ոչ
լոկ
բնական
ազդեցութեամբ,
այն
ժամանակ
ոչ
միայն
{ժամանակ}
կորցնելու
չէին
անխորհուրդ
զեվզէկութեամբ,
այլ
եւ
ով
ծածկեն
իւրեանց
անուսումնասիրութեան
մեղքը,
այն
{ժամանակ}
այդ
եւս
հայտնի
կը
լինի
եւ
կը
հասկացնէ
բանի
զօրութ
մ
վերին
կրթութեան
մասնաւոր
առարկայն
մէջ
միայն
այն
{ժամանակ},
եթէ
այդ
առարկայն,
այդ
ուսման
ճիւղը
հնար
էր
նոր
վերայ
աներկիւղ
կարելի
էր
սանդուղքը
ամրացնել,
այն
{ժամանակ}
կարելի
էր
եւ
աւելի
վեր
բարձրանալ։
Իսկ
մեք
ո՛չ
եթ
ւթեանը.
պատճառ,
թէեւ
հեղինակները
ինքեանք
գրելու
{ժամանակ}
վերանում
են
մինչեւ
V
դարը,
բաչց
ժողովուրդը
չէ
կա
դացածի
լեզուն
եւս
հասկանար,
բայց
մի
բան
կարդալու
{ժամանակ}
բառերի
լոկ
նշանակութիւնը
հասկանալ,
չէ
իմացւում
բ
ասարակաց
բնութեան
օրէնքի
տակ,
ամենայն
բան
գրելու
{ժամանակ}
պիտոյ
է
իւրեանց
խորհուրդը
ունենան,
եւ
այս
խորհու
յց
ես
կարծեմ
աւելորդ
ասացի.
եթէ
լատիներէն
գրելու
{ժամանակ}
աշխատում
են
ամենայն
բառ
այնպէս
գործածել,
ինչպէս
աբան
է...
Չեմ
խղճահարւում
այս
խօսքերը
ասելու
{ժամանակ}.
պատճառ,
կենդանի
ճշմարտութիւն
է,
թէեւ
դժբաղդաբ
ային
ամենայն
բանի
վերայ
Հերշելի
հեռադիտակով։
Այն
{ժամանակ}
կը
տեսանեն
անտարակոյս,
որ
Հայերը
մինչեւ
այժմ
աշխ
նի
հայերի
մեջ
տարածել
տեղեկություններ,
որոնք
մեր
{ժամանակ}
կենսականորեն
պետք
են
յուրաքանչյուր
մարդու,
հասար
ժով,
պատմական
դեմքերի
կենսագրական
բնութագրության
{ժամանակ}
՝
պատկերներով։
Տարեկան
գինը
Մոսկվայի
բնակիչ
սիրտը
արիւնով
է
լցւում
այս
ճշմարտութիւնքը
ասելու
{ժամանակ},
որովհետեւ
մի
չար
բաղդով
այս
րոպէիս
այնտեղ
ենք
հ
համակարգութեանց
ժամանակները
անցան,
այժմ
կրիտիկի
{ժամանակ}
է.
համակարգութեանց
կործանումը
արդէն
մի
մեծ
եւ
հո
րէնքը
եւ
ճակատագրի
իրաւունքը:
Այսպէս
էին
այն
{Ժամանակ},
-
ասում
է
Հայմը,
-
Հեգելի
հասկացողութիւնքը
սիրու
ներող
եւ
զիջանող
տարրի
վրայ,
որ
լինելով
միեւնոյն
{ժամանակ}
այդ
վարդապետութեան
տիրապետող
ոգին,
ընկերութիւնը
յն
մովսիսական
եսական
ոգու
ազդելուց,
որպէս
թէ
այն
{ժամանակ}
է
երեւում
ճիշտ
հաւասարութիւնը,
եթէ
Մարկոսը
Կիրակ
միշտ,
աչքի
առջեւ
ունենալով
յունական
իդէալը,
այն
{ժամանակ}
նորա
փիլիսոփայական
համակարգութեանը
իր
ամբողջութեա
փիլիսոփայութիւնը,
նոյնիսկ
իր
համար
չէ
կարող
ամէն
{ժամանակ}
ուղիղ
լինել,
որովհետեւ
ժամանակն
առաջ
է
վազում,
անհնարին
է
որ
չգայ,
իսկ
թէ
համեմատական
էր,
այն
{ժամանակ}
յայտնի
է,
թէ
թափելով
նորան
աւելի
շահուեցաւ,
քան
առնուս:
Փիլիսոփայութիւնը
նաեւ
ազատութիւն
քարոզած
{ժամանակ},
եթէ
դրականապէս
դնում
է
իր
վարդապետութեան
ոճը
եւ
ինի
այդ
նորը:
Եթէ
մենք
քեզ
հետ
ապրենք
մինչեւ
այն
{ժամանակ},
եթէ
ուսանենք
այն
ժամանակի
պէտքերը
եւ
շրջապատող
ւ
շրջապատող
աշխարհի
հասկացողութեանը
գումարը,
այն
{ժամանակ}
միայն
կարող
եմ
քեզ
ասել,
թէ
ինչպէս
բան
է
այդ
նոր
ասել,
թէ
ինչպէս
բան
է
այդ
նորը,
բայց
մինչեւ
այն
{ժամանակ}
ինձնից
պատասխանի
մի
սպասէ,
ես
փիլիսոփայ
չեմ:
ւ
անգլիացի
Բոռքի
միմեանց
հետ:
Բոռքը
իր
ծերութեան
{ժամանակ},
մանաւանդ
ընկճուած
իր
որդու
մահի
կսկծի
տակ,
չկա
ն.
Բոռքը,
որ
իր
բոլոր
կեանքը
եւ
ուժը
մինչեւ
այն
{ժամանակ}
թափել
էր
ազատութիւն
պաշտպանելու
համար,
չվախենալո
քարոզեց
ֆրանսիական
ազգի
ընդդէմ:
Նա
հիւանդ
էր
այն
{ժամանակ}
հոգեպէս,
որդու
կորուստը
դղրդել
էր
նորա
ուղեղը,
րկայն
պաոռլամենտի
մնացորդքը)
լրբութիւնքը:
Բոռքի
{ժամանակ}
անգլիացիք
ազատ
շունչ
էին
քաշում,
ազգի
ազատութիւն
րիշից
աւելի
բարւոքում
է
պահանջում,
բայց
միեւնոյն
{ժամանակ}
ամէն
ուրիշից
պակաս
է
ընդունում
նորան:
Մանրամասնո
կատարելութեան
գաղափարը
մնայ
անշարժ,
բայց
եւ
այն
{ժամանակ}
տակաւին
չէ
կարող
հասած
լինել
նորան,
որովհետեւ
գա
,
որովհետեւ
գաղափարի
եւ
նորա
մարմնանալու
մէջ
կայ
{ժամանակ}
եւ
ուժ,
որ
պիտի
գործ
դրուի
մինչեւ
այն
կէտը,
բայ
նին,
Լուդ[ովիկոս]
XIV-ի
տղայութեան
եւ
մանկութեան
{ժամանակ}
կառավարելով,
նոյնպէս
առաջ
նայեցաւ,
բայց
այն
յիս
դը
պահեց
դարերի
յորձանքի
երեսից
Անգլիան:
Մի
փոքր
{ժամանակ}
անցաւ
այդ
աւանդը
Ֆրանսիոյ
ձեռք,
բայց
նա
չկարողաց
նով
հողը
դուրս
կը
գայ
կապանքի
տակից,
բայց
եւ
այն
{ժամանակ}
արդեօք
բոլորովին
կատարեա՞լ
կը
լինի
նոր
կարգը:
Ֆր
Անգլիոյ
եւ
Ֆրանսիոյ
գրակխօսները:
Իսկ
մինչեւ
այն
{ժամանակ},
ստոյգ
է,
որ
անդրանկական
համակարգութիւնը
պիտի
ծ
,
ինչպէս
Հենրիկոս
VIII-ի
եւ
Վիլհելմ
III
Օրանժեանի
{ժամանակ},
փոխում
է
կրօնը,
ի
վերջոյ
ինքը
պառլամենտը
եւ
"
ութիւնքը
ճնշելու
արուեստի
վրայ,
նա
ինքը
միեւնոյն
{ժամանակ}
մի
էր
ամէն
տեսակ
փիլիսոփայութեան
եւ
կարծիքների
մէ
մ
է,
կարող
է
հասնել
այդ
աստիճանին,
առանց
այնքան
{ժամանակ}
եւ
այնքան
ուժ
գործ
դնելու,
որքան
առաջին
ազգը,
ե
աւոր
սիւները:
Կատաղի
ալիքները,
որոնք
մինչեւ
այն
{ժամանակ}
խաղաղ
ափերի
վերայ
քնած
էին,
հողմի
սարսափելի
ձայն
ում
էին
շատ
հռոմայեցի
գաղթականներ,
Հռոմի
պապը
մի
{ժամանակ}
ժողովրդի
ձեռնտուութեամբ
բաց
արեց
մի
մետաքսի
գործա
էք:
Այստեղ
ես
նորա
խօսքը
կտրեցի
ասելով.
առ
{ժամանակ}
թո՛ղ
այդ
բաները,
նախ
եւ
յառաջ
պատմի՛ր
ինձ,
աղաչ
թիւն
է
գործելով,
եւ
աստղկեան
մոլութեններով
երկար
{ժամանակ}
պարապելով:
Հետ
ուրեմն
պապից
նորան
յանձնած
մի
քան
պը
նորան
ասում
էր,
ուստի՛
է
քեզ
այդ
արծաթը,
այն
{ժամանակ}
ասում
էր
նա
իմ
աջահամբոյրս
է:
Այժմ
բաւական
հարստ
վերակացուն.
սոցայ
վերայ
խօսելու
համար,
դեռ
շատ
{ժամանակ}
ունինք:
Նոր
վերակացուն
իւր
անձին
որպիսութի
,
որ
մերկապարանոց
կար
նոցայ
աչքի
առաջեւ:
Ամենայն
{ժամանակ}
անվեհեր
հոգով
պատերազմում
էին
ստութեան
ընդդէմ
եւ
որա
դէմ:
Այս
բոլորիս
պատճառն
այն
էր,
որ
պապը
մի
{ժամանակ}
բարկացաւ
նորա
յանցանքի
վերայ
եւ
կամեցաւ
նորան
դատ
յ
զարմացել
էին
ֆրանսիացիք
եւ
անգլիացիք,
որ
եւ
մի
{ժամանակ}
եւրոպացոց
խօսակցութեան
նիւթ
էր
եղել
եւ
հնձում
էր
րունդը
կը
կարդայ
նորա
թերթերի
մէջ
այս
ամենը,
այն
{ժամանակ}
առաւել
պարզ
վճիռ
կը
հատանէ
դոցայ
արարքի
վերայ:
Ի
ծութիւնները
լիովին
երեւան
հանելու
համար,
տարեւոր
{ժամանակ}
հարկաւոր
է:
Քարտուղար
Իմացած
լինիս,
որ
այս
ն
կարդինալին,
որով
չափաւորեց
սա
իւր
անձը
մի
քանի
{ժամանակ}:
Գրեթէ
միշտ
այսպէս
է,
ուր
չկայ
երկիւղ,
անդ
թու
էջ,
մինչեւ
վերջին
աստիճան
թուլանում
են:
Մի
փոքր
{ժամանակ}
անցանելուց
յետոյ,
սա
կրկին
շարունակեց
իւր
գիտեցա
թէ
ի՛նչ
փառքի
ասպարէզներ
բացուելու
էին
քեզ.
այն
{ժամանակ},
քո
անունը
պատմութեան
թերթերի
մէջ
կը
դրոշմուէր
փ
ամուլը,
մեր
այս
դեւընկալ
իմաստունքը.
կարծենք
թէ
{ժամանակ}
էր
արդէն
սթափելու
միջին
դարերի
արբեցութենից:
ակ
համարելով,
մեր
բարեկամի
խօսքը
մերժեցինք,
այն
{ժամանակ}
ցոյց
տուեց
նա
մեզ
մի
պաշտօնական
թղթի
պատճէն,
որի
,
նահատակների
մատուռները
եւ
ուսումնարանները
ամեն
{ժամանակ}
խնդացին
եւ
ուրախացան
նորանով.
նորան
լսողների
հոգ
ով
Պաւղոսի
խօսքը,
թէ.
"
Թո՛ղ
աստուածասէրքը
ամեն
{ժամանակ}
այնպէս
ապրին,
որ
նոցա
խիղճը
չտանջէ
նորանց
"),
ողմերը
գնալ։
Հասաւ
Ամիթ
քաղաքը
եւ
այնտեղ
մի
քանի
{ժամանակ}
մնաց։
Այս
տեսնելով՝
չար
նախանձով
լցուած
մարդիկը
ընդունէ՛
ինձ
որպէս
մի
անզգամ)։
Տղայութեանս
{ժամանակ}
իմ
վարած
կեանքի
որպիսութիւնը,
դո՛ւ,
Տէ՛ր,
ի՛նք
Իմ
ուսուցիչների
հրամանով
գնացի
Յունաստան
եւ
մի
{ժամանակ}
մնացի։
Այն
տեղից
վերադարձած
կեցայ
Կամսարականների
ից,
այլ
սննդակի՛ց
էինք
ձեզ
եւ
խաղակի՛ց՝
խաղալու
{ժամանակ}
ձեր
արկանելին
ձեր
քամակից
տանելով։
Եւ
ձեր
օրհնե
խմում"։
Բացի
սորանից,
"
պահք
չպահո՛ղ
եւ
ամեն
{ժամանակ}
կերակուր
ուտող
"
անուանելով,
նախատո՛ւմ
էին՝
"
Ի
։
Ամոնը
չէ՞ր,
որ,
անխե՛լք
խօսքերի
համար,
երկար
{ժամանակ}
ատելի
դարձած
լինելով
իր
եղբօրը,
սպանուեցաւ
նորա
եւ
դէպի
անմահական
վիճակը
փոխուեցաւ։
Նո՛յը,
շատ
{ժամանակ},
մինչեւ
հի՛նգ
հարիւր
տարի
կուսութիւն
պահելով
եւ
արդեօք
բերնով
կարող
է
պատմել,
որ
մարմնի
մէջ
եղած
{ժամանակ}
անմարմինների
պէս
ապրելով
հրեղէ՛ն
կառքով
դէպի
հոգե
ւթեամբ
որոմը
ցորենից
քաղել,
այլ
խոստանում
է
հնձի
{ժամանակ}
ուղարկել
իր
հրեշտակները,
որոնց
կամ
հրեշտակ
է
աս
եւ
այդ
վանքի
հոգաբարձութիւնից
հեռու
փախչել։
Այն
{ժամանակ}
ազատուած
կը
լինէի
չարաթոյն
ժանիքից
գազանների,
որ
զուարճանալով
ուրախացան,
ինչպէս
մի
տօն
կատարելու
{ժամանակ}
։
Որոնց
պարտքն
էր,
սենեկում
չորս
կողմս
նստած,
լ
լինէր,
որ
ամեն
բան
մանրամասն
քեզ
յայտնուէր,
այն
{ժամանակ}
կ'իմացուէր,
գովութեան
եթէ
մեղադրանքի
էի
արժանի։
ճառ,
շատ
անգամ
ինձ
հանգստացուց
եւ
իմ
հալածուելու
{ժամանակ}
իմ
կերակրիչը
եղաւ։
Ոմանք
էլ
ասում
էին,
թէ
"
ք
եւ
իմ
համար,
որ
ինձ
խօ՛սք
տրուի
բերանս
բանալու
{ժամանակ}
".
արդ
եթէ
նա,
որ
Աստուծու
խորհուրդների
հազարապ
հռչակելով
եւ
ուրախանալով՝
վեր
էին
ցատկում,
այն
{ժամանակ}
իրենք՝
այդ
աբեղայքը,
գետինն
անցան.
էլ
այնուհետ
մեցնելով
սուրբին,
խեղդեցին.
որ
թէ
իր
վախճանելու
{ժամանակ}
ինչ
ահաւոր
նզովք
գրով
դրել
է
գլխաւոր
քահանաների
վ
րութիւնս.
եւ
կարող
լինէի
առ
նմա
գո՛նեայ
սուղ
ինչ
{ժամանակ}
մնալ,
թէպէտ
եւ
ոչ
թերակատար
գոլով
սուրբ
եւ
ստոյգ
ը
կարդացողի
ձեռքին
է
այժմ։
Թղթի
թարգմանութեան
{ժամանակ}
թարգմանեցինք
նաեւ
Ս.
Գրքից
բերուած
վկայութիւնքը
բռնած
առաջ
գնաս
բաւական
տեղ
դէպի
արեւմուտք,
այն
{ժամանակ}
հին
պարսպի
մնացորդը
կը
հանդիպի
քեզ
դէ՛մ
յանդիման
ի
տեսչութեան։
Պատասխանենք
կարճառօտ.
Փարպեցու
{ժամանակ},
որպէս
եւ
նորանից
յետոյ
մեր
կաթողիկոսքը
նստում
է
ունքով
յանձնել
էր
Փարպեցու
պէս
մի
մարդու,
որ
այն
{ժամանակ},
ինչպէս
վկայում
է
Թղթի
յառաջաբանը,
"
արուեսակ
ա
կնարկութիւն
մի
մարդու
վրայ,
որ
շատ
անգամ
կամ
շատ
{ժամանակ}
կառավարել
էր
այդ
եկեղեցին.
ըստ
որում
այսպէս
է
աս
ն
խաղացող
պատանի
է։
Մենք
չգիտենք,
թէ
ո՛րքան
{ժամանակ}
տեւեց
Փարպեցու,
Վահանի
սննդակցութիւնը
եւ
խաղակցո
իր
ազգակցի
խաղակից։
Մենք
չգիտենք,
թէ
ո՛րքան
{ժամանակ}
մնաց
Փարպեցին
Աղանին
աշակերտ
եւ
ե՞րբ
գնաց
Յունաստ
)։
Մենք
այսքանը
գիտենք,
որ
Փարպեցին
տղայութեան
{ժամանակ}
բնակակից
էր
եղել
Վահանին,
որովհետեւ
վկայ
է
բռնու
նին,
որովհետեւ
վկայ
է
բռնում
սորան
իր
տղայութեան
{ժամանակ}
վարած
կեանքին.
"
Զկեալ
զիմ
'ի
տղայութեանն՝
զայն
ն
ստոյգ
եւ
սուրբ
հաւատը
ուսել
է
Աղանից
տղայութեան
{ժամանակ}.
"
սուրբ
եւ
ստոյգ
հաւատ,
զոր
ուսեալ
'ի
տղայութե
անատես
էր,
Մեծ
Թարգմանչաց
տեսել
էր
եւ
տղայութեան
{ժամանակ}
մի
քանի
բան
նոցա
դպրոցում
ուսել
էր
ասելը։
Ո՛ւր
կ
եղել
Ղազարի
ազատութեան
պատճառը,
թէ
իր
տղայութեան
{ժամանակ}
Աղանից
է
ուսել
Սուրբ
հաւատը,
թէ
Աղանն
է
նորան
պա
ք
ու
բարքին
վկայ
է
բռնում
Մուշէին,
ուրեմն
նա
այն
{ժամանակ}
դարձեալ
Սիւնեաց
առաջնորդ
էր
եւ
ոչ
կաթողիկոս,
եւ
մարդը,
որից
բողոքում
էր
Փարպեցին.
պատճառ,
այն
{ժամանակ}
պիտի
այլապէս
խօսէր
Թղթում
եւ
պիտի
ասէր,
թէ
այդ
մ
է,
թէ
ազգակից
չէ
կարող
նշանակել,
որովհետեւ
այն
{ժամանակ}
Մամիկոնեանց
տան
ծառայքը
կամ
Աւագը
չպիտի
համարձակէ
ցին
նորան՝
յափշտակելով
բոլոր
նորա
ունեցածը,
այն
{ժամանակ}
Ղազարը
ստիպուեցաւ
բարեպաշտ
մարդոց
օգնութիւնը
ընդո
լուծումը
թողում
ենք
ժամանակին.
բայց,
մինչեւ
այդ
{ժամանակ},
Ձուիկին
ճանաչում
ենք
Վասակ
Արծրունու
դուստր։
,
որ
Փարպեցին
տանում
էր
Վահանի
քամակից,
խաղալու
{ժամանակ}
։
§
27.
Բնագիրը.
"
Եւ
վկայէ
Գիր
'ի
Կաթուղիկէ
Եղիայի
սքանչելի
ճանապարհորդութիւնից
յետոյ,
երկար
{ժամանակ}
գետնի
երեսին
ապրելով,
այստեղ
էլ
վախճանեցաւ
(Տե՛
զմում
մեռաւ
եւ
նորա
մահի
լուրը
Դաւթին
հասաւ,
այն
{ժամանակ}
սա
պատռեց
իր
շորերը
եւ
ողբաց
նորա
մահը։
Փարպեցին
ւններից
էլ
լոկ
մի
հատը
միայն
գործ
ենք
դնում,
այն
{ժամանակ}
ստիպւում
ենք
շատ
տեղ
բուն
անունը
կրկնել,
որպէսզի
արճալի
է
թւում
այս
փոքրիկ
խնդրի
լուծումը։
Այն
{ժամանակ}
միայն
Անձեւացեաց
իշխան
կարելի
էր
ենթադրել
Փարպեցո
ց
եթէ
այս
շղթայի
մէկ
կամ
երկու
ողը
հանում
ես,
այն
{ժամանակ}
տարբերութիւնը
աւելի
որոշ
է
լինում,
ինչպէս
Վէրք
Հա
նում,
իսկ
թէ
անդէմ,
օրինակ՝
աներեւոյթ
եղանակ,
այն
{ժամանակ}
ե՛ւ
վեվ
է
աւելանում,
ե՛ւ
եչը
փոխւում
է
ինի.
ինչպէ
որութեամբ
գործիականը
միմիայն
"ձեռք"
բառը
հոլովելի
{ժամանակ}
Նոր
Նախիջեւանի
հին
պառաւները
ասում
էին՝
"ձեռօքս
գ
խօսքերը
եւ
արդարացնելու
մեր
անձը.
փոյթ
չէ,
որ
այն
{ժամանակ}
դրած
կը
լինինք
հողի
տակին
յաւիտենական
քնով
հանգստ
կանների
կանանց
գերութիւնը,
Մեծ
Վահանի
պատերազմերի
{ժամանակ}
Պերոզի
օրով։
Չենք
կարող
թոյլ
տալ,
որովհետեւ,
եթէ
ներից
առաջինը,
որ
եւ
Մե՜ծ
ուրացող,
Ս.
Ներսէս
Մեծի
{ժամանակ},
այն
է՝
376
թ-ին,
ուրացաւ
եւ,
քրիստոնեայ
Հայերի
ա
,
ութերորդ
դարում,
այն
է՝
786
թ-ին,
Եզիտ
ոստիկանի
{ժամանակ}
ուրացաւ,
որով
բոլոր
Վասպուրականի
իշխանութիւնը
ստա
բոլոր
Վասպուրականի
իշխանութիւնը
ստացաւ
եւ
այս
այն
{ժամանակ},
երբ
նորա
երկու
երանելի
եղբարքը՝
Սահակը
եւ
Համազա
ն
լեզուի
վերայ։
Անցանում
է
համարեա
թէ
մի
տարի
{ժամանակ}
։
Աբովեանը,
մանաւանդ
որպէս
աշխոյժ
եւ
ջերմ
բնաւոր
ր։
Բայց
ո՛վ
վատաբաղդութեան
ազգիս.
կաթողիկոսը
{ժամանակ}
չունի
մտածելու
ազգային
լուսաւորութեան
վերայ,
նոր
կներ
գրելուց
այս
եւ
այն
գործակալին։
Վեհափառ
տէրը
{ժամանակ}
չունի
ուշ
եւ
միտք
դարձուցանել
Հայոց
ազգի
նախապատի
ուցեալը,
բարեմտաբեր
խորհուրդ
տուեց
նորան
մի
քանի
{ժամանակ}
յետ
դնել
այդ
դիտաւորութեան
իրագործութիւնը,
մինչե
ւթիւն։
Պ.
Անքէի
խորհուրդը
անպտուղ
չմնաց.
առ
{ժամանակ}
մի
հրաժարուելով
իւր
մտադրութենից՝
կամէր
հանգուցե
բոլոր
յուղարկաւորքս
բաժանուեցանք
գերեզմանից,
այն
{ժամանակ},
երբ
քահանայն
դրեց
խաչի
կնիքը
նորա
մարմնի
յաւիտե
եւ
հոգեհանգիստը
աւարտուած,
յուղարկաւորքս
բաւական
{ժամանակ}
մնացինք
գերեզմանատնում,
որպէս
թէ
մի
բան
քարշում
ուցեալը
ապրում
էր
մի
նիւթական
շրաջապատի
մէջ,
այն
{ժամանակ}
չափից
անցնում
է
մեր
կորուստը
եւ
բարեկամական
անկեղ
րեկը
քնում
են,
եւ
զարթնում
են
արեւը
մայր
մտնելու
{ժամանակ},
երբ
Հռովմումը
կատարում
են
երեկոյեան
ժամերգութիւ
եսի
եղած
բաների,
նոյնպէս
եւ
դժոխքի
մասին
խօսելու
{ժամանակ},
ճշդութիւնը
անհրաժեշտ
պայման
է.
պատճառ,
դու
կը
խարհի
երեսին:
Մեր
պատմութիւնը
սկսւում
է
այն
{ժամանակ},
երբ
Հռովմում
կատարում
էին
երեկոյեան
ժամերգութիւ
ն
հրամայեց
գրապետին
մնալ
այնտեղ
1111
տարի,
որքան
{ժամանակ}
մնալու
էր
այս
գիրքը
սատանայի
ձեռքում:
Սատան
աւոր
չէ՛,
-
գանչեց
սատանան,
-
դու
այդ
շինութեան
{ժամանակ}
մտքումդ
ունիս
գողանալ
նիւթեր,
եւ
մի
այլ
տեղում
շ
ւ
համար,
կրով
ծեփել
առաստաղի
ճեղքուած
ծակը.
այդ
{ժամանակ}
ահա,
Ձեր
մռայլութիւն,
ազատ
կը
մնաք
արեւի
անախոր
ր
մռայլութեան
գանձին
խնայելով
գործ
կատարենք,
այն
{ժամանակ},
գլուխ
կը
գայ
77,
501,
496,
007,
123,
998,
ց
գլուխը
քերելով.
-
Փող
չկայ
այժմ,
դժուար
{ժամանակ}
է,
եւ
չնայելով
այդ
դժուարութիւնների
վերայ
`
մեր
է
իւր
մաշիկով,
առաջին
խաչակիր
զօրքերի
պատերազմի
{ժամանակ},
իսկ
կոտոշդ
կոտրեցիր
դեռ
XVII
դարու
սկզբումը,
ե
խ
եւ
յառաջ
Ձեր
մռայլութեանը
յայտնի
է,
որ
ես
քանի
{ժամանակ}
յառաջ,
Փարիզումը,
հանեցի
գեղեցիկ
խռովութիւն:
Ժ
վերայ:
-
Ասած
ճախնային
ժողովուրդս
բաւական
{ժամանակ}
բարեկամութեամբ
վարուեցաւ
միւս
ճախնային
ժողովրդի
հ
մ.
այս
արդէն
իսկապէս
ծիծաղելի
բան
էր.
ինձ
ոչինչ
{ժամանակ}
յաջողուած
չէր
այսպէս
ճարտարութեամբ
խաբել,
ինչպէս
դ:
-
Նորանից,
Ձեր
մռայլութիւն,
որ
ես
երկար
{ժամանակ}
խաբեցի
նորանց,
խոստանալով
գեղեցիկ
գալոց
օրեր,
հ
ն
արհի
նախագահը,
իսկապէս
սատանայի
նման,
ամենայն
{ժամանակ}
իւր
յաջողաշարժութեամբ
պրծնում
էր
սատանայից
`
համա
,
անվնաս
են
մնում
եւ
սաստիկ
բարձրութենից
ընկնելու
{ժամանակ}:
Բայց
այս
միջոցին,
երբ
ընկաւ
Աստարօտը,
մի
փոքր
հրատարակել,
որ
ամենայն
մարդ,
անունը
ստորագրելու
{ժամանակ}
գրէ
`
ձեր
ողորմած
տէր,
իսկ
թագաւորը
միայն
ստորագ
իւրեանց
ճաշը,
երեկոյին
վախենում
են
ելանել
մի
տեղ
{ժամանակ}
անցուցանելու
համար,
գիշերը
թռչում
են
յանկարծ
մահ
երը,
որ
աննշան
եւ
խելացնոր
մարդիկ
դուրս
են
տալիս
{ժամանակ}
առ
ժամանակ,
առանց
օրագիր
անունը
վերան
դնելու,
ո
նշան
եւ
խելացնոր
մարդիկ
դուրս
են
տալիս
ժամանակ
առ
{ժամանակ},
առանց
օրագիր
անունը
վերան
դնելու,
որպէս
թէ
իւր
ծառայ
Ձեր
դժոխային
մռայլութեան....
-
Շատ
{ժամանակ}
է,
որ
տեսած
չէի
քեզ:
-
Աւա՜ղ...
տառապեցա
կը
գրեմ
նամակով
այն
պատճառով,
որ
բերանով
խօսելու
{ժամանակ}
այնպէս
գեղեցիկ
բացայայտելու
չէիր
քո
միտքը,
որքան
Սատանան
չնկատեց
այս
գործողութիւնը
իւր
խօսելու
{ժամանակ},
բայց
երբ
աւարտել
էր
իւր
խօսքը,
պատասխան
չստանա
իւթ
տեսանելով
թողել
էր
նորանց,
ուտելու
համար
այն
{ժամանակ},
երբ
կը
շատանար
Ձեր
ստամոքսում
մոխրային....
`
Այս
անցքի
միջոցում,
գրականութեան
դիւապետը
{ժամանակ}
ունեցաւ
մի
ստորակէտի
փոխանակ
բութ
դնել,
որովհետե
արէի
լեզուն
բերան
առնուլ,
որի
անունը
արտաբերելու
{ժամանակ}
իմ
գահը
դղրդում
է.
դու
ինքդ
գրականութեան
դեւ
ես
մ
եմ
քեզ,
քո
սիրտը
կը
ճայթէ
մի
երես
բան
կարդալու
{ժամանակ}.
քո
գրիչները
այնքան
չորացել
էին,
որովհետեւ
երբե
ու
չարագործ
մարդ
գողացել
էին,
որ
մի
տուն
այրելու
{ժամանակ},
գործ
դնեն
նորանց
լուցկիքի
տեղ:
Ես
վաղուց
կը
փո
),
շատ
լաւ
դեւ
է,
շատ
խորամանկ,
բայց
միեւնոյն
{ժամանակ}
շատ
սիրելի
է.
հեզ,
խոնարհ,
հնազանդ,
հնարագէտ
ծ,
երեսները
գունաթափ,
ասես
թէ
դոքա
կենդանութեան
{ժամանակ}
անապատականք
լինէին.
բայց
ինչպէս
եւ
իցէ,
ով
եւ
լ
ելով,
որ
պատճառում
է
մի
գերան,
ջրի
մէջ
ընկնելու
{ժամանակ}:
-
Բերում
են,
բերում
են,
-
կրկնեցին
շատ
դե
Հռովմումը
կը
սկսեն
առաւօտեան
ժամը.
հանգստանալու
{ժամանակ}
է.
գնա
եւ
դու
հանգստացիր:
Մնացածը
ուրիշ
անգամ:
նից,
որ
մանաւանդ
շատանում
է
եւ
զօրանում
է
գարնան
{ժամանակ},
աղախինը
պ.
Մարկոսի
ներս
մտաւ
սորա
սենեակը:
Պ
աբանի
փոխանակ,
իսկ
Մարասկէնը
վերջաբանի
տեղ,
այն
{ժամանակ}
հարիւր
վաթսուն
երկու
շիշը
մի
բանի
նման
կը
լինի:
ր
կին
մարդու
պէս
ամենայն
բանից
նեղանալ,
միեւնոյն
{ժամանակ}
բարկանալով
հարստահարողի
վերայ,
թէ
ընկերութեան
մէ
ի
մարդ
եւ
ինքը
մնան
զգաստ,
առանց
արբենալու,
այն
{ժամանակ}
ինչպէս
բարձր
խօսելով
գինի
պահանջելու
էր
պ.
Շաքար
է
նա,
այնքան
փառք
ու
պարծանք
է
նորա
համար:
Շատ
{ժամանակ}
չէ,
ես
պատահեցայ
Կունցով
ագարակում
մի
քանի
հայ
եղեցիկ
աղջիկ,
որի
վերայ
սիրահարուած
է
եղած
երկար
{ժամանակ},
եւ
որ
պ.
Շաքարեանցին
ամենեւին
մարդու
տեղ
եւս
չ
ած
լինէր
այն
գրեանքը,
ինչ
որ
ես
կարդում
եմ,
այն
{ժամանակ},
մազերը
գլխի
վերայ
ցցուելու
էին:
Ես
երանելի
մար
նը
գնացել
էր
ախոռ:
Ծառան
պատասխանեց,
թէ
բաւական
{ժամանակ}
է:
-
Բայց,
-
յաւելացրեց
նա,
-
ես
չկարծեմ,
որ
ա
սկր,
մի
պտուկ
եւ
այլ
մանրամասնութիւնք,
որ
ուրիշ
{ժամանակ}
չէր
գործ
ածում:
-
Ես
կ'երթամ
նորա
մօտ
եւ
կ'ա
պարապիլ...
Պ.
Մարկոսի
այս
բաները
խօսելու
{ժամանակ},
Շաքարեանցը
ընկաւ
մի
տխուր
մտածութեան
մէջ:
Երազ
տալ
քեզ
իմ
գաղտնիքը․
լսի՛ր
ուրեմն:
-
Մի
քանի
{ժամանակ}
է,
որ
երազում
մի
գեղեցիկ
աղջիկ
տեսանելով,
սիրահ
աչքիս,
որովհետեւ
աչքերս
այս
կամ
այն
կողմը
ձգելու
{ժամանակ},
անդադար
տեսնում
էի
նորան:
Թուլացայ,
մաշուեցայ
նորան:
Թուլացայ,
մաշուեցայ.
մարդու
հետ
խօսելու
{ժամանակ},
շատ
անգամ
չհասկանալով
նորա
խօսածը,
որովհետեւ
մ
դուրս
գնացած
լինելով,
մի
ծառաստանի
մէջ
ման
գալու
{ժամանակ},
յանկարծ,
ծառերի
քամակից
տեսանում
եմ
այդ
աղջիկը
ր
արձակել
էր
անտառի
մէջ,
պ.
Շաքարեանցի
երեւելու
{ժամանակ}:
Պ.
Մարկոսը,
այս
բոլոր
նշանները
գրելով
իւր
րից
մի
քանիսին
չեմ
ճանաչում,
իսկ
այսպիսի
հրաւէրի
{ժամանակ},
հարկաւոր
էր,
որ
վերահասու
եղած
լինէինք
դոցա
բո
են
ուսումնական
խօսակցութիւնք.
մարդը
ուրախանալու
{ժամանակ}
պիտի
մոռանայ
իւր
անձը,
իւր
որպիսութիւնը,
իւր
շր
նորա
բերանին:
Խօսքը
մեր
մէջ
մնայ,
մարդը
այդպիսի
{ժամանակ}
պիտի
մի
փոքր
անասնանայ...
կարծեմ,
դու
եւս
ընդ
ն
է,
ինչպէ՛ս
կարելի
է
ընդդիմանալ
նորան,
ամենայն
{ժամանակ}
ուսումնականութիւն
հա
ուսումնականութիւն,
անտանելի
իւնը
անասուններից
այն
է,
որ
անասունը
խմում
է
այն
{ժամանակ}
միայն,
երբ
ծարաւի
է.
իսկ
մարդը
եւ
ծարաւի
չլինել
եւ
ո՛չ
ոք
մինչեւ
այժմ
չէ
տեսել,
մարդու
մեռանելու
{ժամանակ}
նորա
հոգու
դուրս
գնալը
մարմնի
միջից:
Երկրորդ,
մ
է,
այդ
լաւ
էր,
բայց
ցաւը
այս
է,
որ
նա
հազիւ
թէ
{ժամանակ}
ունենայ․
նորա
պարապմունքը
կը
ներե՞ն
արդեօք
ժամանա
ամանակ
ունենայ․
նորա
պարապմունքը
կը
ներե՞ն
արդեօք
{ժամանակ}
կորուսանել
այս
խորհրդակատարութեան
վերայ:
-
Դ
-
կանչեց
Պ.
Շաքարեանցը:
-
Տնաքանդ,
խօսելու
{ժամանակ}
չէ,
բե՛ր
կարդանք,
-
իսկոյն
պատասխանեց
պ.
Մարկո
վերայ:
Այս
զմայլանքը
շարունակուեցաւ
ամբողջ
ճաշի
{ժամանակ}
․
բայց
գինու
վերջին
բաժակը
խմելով,
իսկոյն
անհետաց
ձեալ
փչեց
իւր
բոլոր
աոաջին
խստութեամբ:
Երկար
{ժամանակ},
բացի
Բենեդիկտեան
կարգի
Բասիլիոս
Վալենտին
աբեղայ
էր
նորան
Կոստանդնուպօլիս:
Պարացելսոսը
երկար
{ժամանակ}
չմնաց
որպէս
ուսումնապետ
Ալքիմիայի:
Մի
օտարոտի
ան
ցի
սորանից
մէջ
բերեց
մի
քանի
այլ
պատճառք:
Ժողովը
{ժամանակ}
տուեց
նորան
փոշիներ
պատրաստելու
համար,
եւ
հետեւե
ն
նիւթեր
գներով:
Այս
վերջին
երեք
ամսումը
զանազան
{ժամանակ}
ինձանից
է
ստանում
հարկաւոր
արծաթը,
ես
արդէն
տուե
ց
վաննա
(բաղանիս)
կը
շինեմ,
որ
լուացուիս.
այն
{ժամանակ}
ինչ
բան
է
մեր
համար
արծաթը:
Նորան
այն
ժամանակ
ծա
յն
ժամանակ
ինչ
բան
է
մեր
համար
արծաթը:
Նորան
այն
{ժամանակ}
ծանր
է
դուրս
գալ
գրպանից,
եթէ
ճարել
ես
ճակատիդ
դ
մետալը
հնազանդւում
էր
քո
իշխանական
հրամանին,
այն
{ժամանակ}
ի՛նչ
յարգ
ոսկուն
կամ
արծաթին:
Թո՛ղ
ուրիշները
որո
ը
ծիծաղենք
նորա
վերայ:
Այդպիսի
մարդիկ,
որ
չխմած
{ժամանակ}
այդպիսի
թունաւոր
լեզու
ունին,
որ
վատ
առողջութեան
շատ
դիտաւորութիւնք
ունէի...
Այս
խօսքերը
ասելու
{ժամանակ}
մի
այնպիսի
հայեացք
ձգեց
պ.
Շաքարեանցի
վերայ,
որ
ից
ուրիշ
բան
տեսած
չլինելով,
մի
մարդու
պատահելու
{ժամանակ},
երբեք
չէ
մտածում,
որ
այդ
մարդը
եւս
իւր
նման
Աս
ում
էր
ուրախութենից:
Երկու
բարեկամքը
եւս
բաւական
{ժամանակ}
մնացին
առանց
խօսելու:
Այդ
միջոցին,
նոցա
միտք
հա
ւմ
են
այս
մետալը,
փորձ
արել
էիր,
ինչո՞ւ
ապա
այն
{ժամանակ}
չյաջողուեցաւ
ու
այժմ
այսպէս..
․
-
Է՛հ,
ինչ
-
Է՛հ,
ինչ
առնենք,
եթէ
փորձը
չյաջողուեցաւ
այն
{ժամանակ},
միթէ
դատապարտուեցա՞ն
այդ
նիւթերը
երբեք
չյաջողու
էր
Մանթուխեանցի
վերայ:
Ինչեւիցէ:
Մեք
թողունք
առ
{ժամանակ}
սորանց
այստեղ,
եւ
տեղափոխուինք
մտքով
դէպի
մի
այլ
խուինք
մտքով
դէպի
մի
այլ
ընկերութիւն:
Է․
Շատ
{ժամանակ}
չէր,
որ
կոմս
էմմանուէլը
բնակւում
էր
այս
քաղաքի
մ
.
գնայուն
մեռեալները
(ходячие
трупы)
դեռեւս
շատ
{ժամանակ}
պիտի
կենդանի
մարդիկ
թուին
մեր
արտասուելի
ազգի
աչք
մանար,
ուր
մնայ
յաւիտեանը:...
Երեկոյեան
{ժամանակ},
կոմս
էմմանուէլը
հեռացաւ
դէպի
քաղաքի
ծայրը,
դէպ
դէպի
մի
պարսպաւոր
եկեղեցի,
որի
բակը
էր
միեւնոյն
{ժամանակ}
եւ
գերեզմանատուն:
Կանաչապատ
էր
բոլորովին
այդ
րախանալուցս
չէ,
որ
մարդիկ
մեռանում
են:
Խոլերայի
{ժամանակ}
ճշմարի՛տ
աւելի
պատճառ
ունէի
տրտմելու,
ըստ
որում
մէն
մի
թաղումի,
կիրակամտի
կամ
այլ
այսպիսի
բաների
{ժամանակ}
`
ըստ
մեծի
մասին
մի
տան
մէջ
հաւաքուած
են
լինում
ե
չէ
սերտել
խօսելիքը,
ինչպէս
պաշտօնական
ժողովների
{ժամանակ}.
բացի
սորանից,
նա
անվաւեր
է
համարում
այն
բոլոր
մաքրութիւնն
է,
մանաւանդ
առաւօտները
եւ
երեկոյեան
{ժամանակ}:
-
Ստո՛յգ
է,
ես
եւս
նկատում
եմ
այդ,
-
պատա
էջ.
եւ
ամենասիրելի
մարդը
սատանայ
է
թւում
այսպիսի
{ժամանակ}:
Բայց
կոմս
էմմանուէլի
սառն
ընդունելութիւնը
ո
:
Կոմսի
միտքը
նմանում
էր
մի
ծովի,
որ
երկար
{ժամանակ}
մրրկից
ալէկոծուելով,
չէ
կարող
իսկոյն
հանդարտել,
դադարել
էր
մրրիկը:
Մրրկից
յետոյ
եւս
դեռ
բաւական
{ժամանակ}
վազում
են
կատաղութեամբ
դէպի
ծովեզրը
փրփրած
ու
դէպ
դային
լեա
խազը
կարօտ
է
մի
փոքր
մշակութեան:
Եւ
առ
{ժամանակ}
ես
խորհուրդ
չեմ
տալիս
ձեզ
երգել
այնպիսի
բաներ,
ո
ինքս
բաւական
նեղութիւն
զգում
եմ
ցած
խազեր
երգելու
{ժամանակ},
վասն
որոյ
իրաւունք
տալով
ձեր
դիտողութեանը,
կ'ա
ս
եւ
այն
տեղեկութիւնքը
հարցանելուց
յետոյ,
գնալու
{ժամանակ}
խնդրեց
ինձանից,
թէ
երբ
կարող
էր
գալ
մեր
տուն
մի
ող
էր
գալ
մեր
տուն
մի
հայոց
երգ
լսելու
համար:
Ես
{ժամանակ}
նշանակեցի
էգուց
առաւօտ
դարձեալ
տասներկու
ժամը,
ե
դ
Մարիամը
սկսեց
ածել
եւ
երգել:
Երգեցողութեան
{ժամանակ},
մի
բան
շատ
անախորժ
տպաւորութիւն
գործեց
կոմսի
վե
ձեռքում
եւ
ամենայն
բանի
վերայ
դատաստան
կատարելու
{ժամանակ}
անտես
չառնէր
այն
հանգամանքները,
որոնց
մէջ
գոյացե
չկայ,
որ
մի
բան
ունեցել
են,
բայց
հեթանոսութեան
{ժամանակ}:
Ձեզ
յայտնի
է,
որ
Հայաստանի
կրօնական
լուսաւորու
եան
չթողուլ
այն
եւս,
որ
եթէ
հայերի
հեթանոսութեան
{ժամանակ}
կային
մեհենական
երգեր
ու
երաժշտութիւնը,
ապա
ուրե
այ,
թէ
տուն
գնաս
ի՛նչ
պիտոյ
է
առնես,
ո՛չ
ապաքէն
{ժամանակ}
է,
որ
անցուցանում
ենք,
եթէ
միայն
ձանձրալի
չէր
ձ
ծելու
եւ
այս
մասին
երկար
խօսելու
համար
հարկաւոր
է
{ժամանակ}...
մանաւանդ
այստեղ
յարմար
չէր
երկարաբանել..
,
Թաթարից,
Պարսից,
Յոյնից
եւ
ուրիշներից,
որոնց
{ժամանակ}
առ
ժամանակ
հպատակեցան
Հայք:
Նորերումս
դուրս
եկան
Պարսից,
Յոյնից
եւ
ուրիշներից,
որոնց
ժամանակ
առ
{ժամանակ}
հպատակեցան
Հայք:
Նորերումս
դուրս
եկան
ազգային
եր
:
Նոքա
կը
յայտնեն
իւրեանց,
որ
ազգից
լինելը,
այն
{ժամանակ},
այն
ազգի
թղթով
երդում
տալ
տուր
եւ
ապա
հարցրու
հ
թի
հետ:
Օրիորդ
Մարիամը
այս
թղթի
կարդացուելու
{ժամանակ}
դուրս
էր
գնացել
հիւրընդունարանից
եւ
արդէն
կոմսը
խ
րա
փոխանակ,
կոմսը
խոստանար
Եումի
սոցա
տուն
գալու
{ժամանակ}
ներկայ
լինել:
-
Ինչպէ՞ս
անգութ
էք,
-
ասաց
կ
,
-
ի՛նչ
ոտանաւոր
է
այդ
եւ
ովի՛
շինած:
-
Այն
{ժամանակ}
կ'ասեմ,
երբ
լսեմ
ձեր
կարծիքը
նորա
մասին:
Այ
Աչքերիս
վերայ
բժժանք
անհամար։
Ինձ
այն
{ժամանակ}
քանի
ու
քանի
Երեւեցաւ
նա
այն
ծառերի
տակ,
ռած
էր
ստուգապէս
պատահած
անցքից...
-
Արդէն
{ժամանակ}
է
դէպի
տուն
դառնալու,
-
ասաց
կոմսը
եւ
հրաժարական
խոստացաւ
օրիորդ
Մարիամին
ներկայ
լինել
Եումի
գալու
{ժամանակ}:
Կոմսը,
անձնատուր
լինելով
տխուր
մտածութենների,
վաճառականի
գործակալ,
դեռեւս
իւր
երիտասարդութեան
{ժամանակ}
ուղարկուած
էր
այստեղ:
Նա
բաւական
միջոց
յառաջ
վար
ը
թաւալւում
էր
իւր
անկողնի
մէջ
խռխռալով:
Նա
քնած
{ժամանակ}
եւս
մտածում
էր
շահաստացութեան
վերայ.
առաւօտը
զար
տան
գլխաւոր
արժանաւորութիւնը
էր
այն,
որ
միեւնոյն
{ժամանակ}
պատկանում
էր
երկու
փողոցի.
նորա
պատուհանքը
նայու
անգնում
է
սրսկած
ջուրը:
Նեղութեան
կամ
բարկութեան
{ժամանակ}
ձեռքերը
ճնշել
եւ
տրորել
ժառանգութիւն
է
փոքրոգի
մա
գանգատել
էք
ինձ
շատ
անգամ,
թէ
ձեր
դուստրը
երկար
{ժամանակ}
ունեցած
էր
էպիլեպսիա,
եւ
թէ
այժմ,
թէպէտեւ
չէ
եր
թիւնն
է:
Երբ
եկայ
ես
այս
քաղաքը,
որից
երկար
{ժամանակ}
հեռացել
էի,
մի
քանի
բարեկամք
ասացին
ինձ,
թէ
քաջ
տը
ես
գնում
եմ
ամառանոց,
-
ասաց
տիկինը,
-
արդէն
{ժամանակ}
է.
համարեա
թէ
ամբողջ
քաղաքը
բնակւում
է
այժմ
ամառ
անցի
վերայ.
նա
մեռած
էր,
քան
թէ
կենդանի:
Երկար
{ժամանակ}
սենեկի
մէջ,
դէպի
այս
եւ
այն
կողմը
ման
գալուց
յետ
նասրտութեամբ
նայեց
Թիւթիւնճի-օղլուի
վերայ
բաւական
{ժամանակ},
բայց
չկարողացաւ
ծածկել
իւր
հեգնական
ժպիաը,
որ
րան
ձեռք
չտար,
այսուամենայնիւ
նա
մարելու
չէ՞ր
մի
{ժամանակ}:
-
Ի՞նչ
ասել
է,
-
բացականչեց
Թիւթիւնճի-օղլուն
,
մարդը
ի՞նչ
պատճառով
աւարտելու
չէր
իւր
կեանքը
մի
{ժամանակ},
թէեւ
չկար
մի
պատճառ,
որ
տարաժամ
խլէր
նորա
կեան
եանցի
հետ,
ինչպէս
վերեւումը
տեսանք,
այդ
զանազան
{ժամանակ},
տեսակ-տեսակ
մարդերի
հետ
նստել
վեր
կենալուցն
էր
տ,
միշտ
գալիս
էր
գնում
էր
Թիւթիւնճի-օղլուի
տունը
{ժամանակ}
անցուցանելու
համար,
որովհետեւ
Նախիջեւանի
մէջ
չկա
պիսի
զուարճութեամբ,
որ
եւ
օգտակար
լինէր
միեւնոյն
{ժամանակ},
թէատրոն
չկայ,
Ժողովարան
չկայ,
հասարակաց
մատեն
նք.
ածխածինը,
ջրածինը,
թթուածինը
ապրում
էին
մի
{ժամանակ}
իբրեւ
ծառ,
իբրեւ
բուսական,
փոխում
են
իւրեանց
ձե
այ,
եւ
այս
պատճառով
շատ
ճիշտ
է
տուածը
պահանջելու
{ժամանակ}.
նորա
գանձարանը
երբեք
չէ
վնասւում.
կը
պահանջէ
ա
իկ
ոսկեթել
փունջը
ամէն
մի
ասեղ
կոխելու
եւ
հանելու
{ժամանակ}:
Շագանակագոյն
մազերը
ճակատի
վերայից
բաժանած
եւ
ա
ատեց
նորա
խօսքը
Թիւթիւնճի-օղլու
տիկինը,
-
ամենայն
{ժամանակ}
բաց
է
մեր
դուռը:
Ինչպէ՞ս
է
Վարդ-խաթուն
խնամուս
ա
ամայող.
Այսօր
այն
պարոնը
մեր
տուն
գալով,
ինչ
{ժամանակ}
տանը
ոչ
ոք
չկար,
վրդովեց
իմ
սրտի
ուրախութիւնը.
,
որ
մայրը,
որոնելով
աղախինը
նորա
բացակայութեան
{ժամանակ},
հարցանէր
նորանից
նորա
գալուց
յետոյ,
եւ
աղախինը
ից
լերդագոյն
երեսով,
պատճառ,
խոնաւ
տեղում
երկար
{ժամանակ}
կորացած
նստելուց
արիւնը
թանձրացել
էր
գլխի
մէջ:
Ն
եսանելու
եւ
քննելու
պիտոյ
է
լինի,
եւ
այն
այնպիսի
{ժամանակ},
մինչ
ո՛չ
փոխել
կարելի
էր,
ո՛չ
վաճառել
եւ
ո՛չ
դ
ար
Աւետարանը
եւ
ուսանում
է
միշտ,
եթէ
ունէր
պարապ
{ժամանակ}:
Բացի
դորանից
մեր
քաղաքավարութեան
ժամանակը
անցել
արեցինք
այնտեղ,
ճաշ
կերանք,
չէր
կամենում
երկար
{ժամանակ}
թողուլ
եւ
ճաշից
յետոյ,
բայց
ես
նորան
խնդրեցի,
ո
յուլիսին
է,
դու
այս
մասին
բան
մի՛
ասա,
միայն
թէ
{ժամանակ}
չունինք
այժմ,
թո՛ղ
փոքր
ինչ
համբերէ,
երբեւիցէ
Մ
.
ի
հարկէ,
եթէ
դու
ասես
մարդու
ինչ
լինելը,
այն
{ժամանակ}
պիտոյ
է
ասես
նորա
եւ
արժանաւորութիւնը
եւ
պակասութ
ւթիւնը,
եթէ
ճանաչելով
չարը
հետեւեցաւ
նորան,
այն
{ժամանակ}
մարդ
չէ,
այլ
գազան,
պատճառ,
գազանները
իւրեանը
դը
կը
հասանէ
եւ
կը
ճանաչէ
այս
սիրու
խորհուրդը
այն
{ժամանակ},
երբ
լուսաւորել
էր
իւր
հոգին
եւ
աճեցուցել
էր
Աստ
ղահուէով,
որի
արժողութիւնը
գիտես:
Ես
ինքս,
շատ
{ժամանակ},
լսելով
մի
քանի
մարդերի
խօսակցութիւնները,
որ
իւ
տասն
ժամը
զարկեց:
Դեռեւս
արեւը
մայրը
մտանելու
{ժամանակ},
մի
թանձր
մառախուղ
պատել
էր
բոլորովին
թաց
քաղաքը
ուշակը,
-
այդպիսի
սիրտ
խոցոտող
հարցմունք
առնելու
{ժամանակ},
դու
գիտե՛ս,
որ
իմ
սիրտը
դուրս
է
թռչում
դէպի
քե
ւած
օդի
ազդեցութիւնից,
մանաւանդ
որ
արդէն
բաւական
{ժամանակ}
էր,
քանի
նա
դուրս
էր
եկել
տանից,
ասաց
նորան.
քերից,
որ
կորուսել
էին
իւրեանց
սովորական
փայլը:
{ժամանակ}
առ
Ժամանակ
ցաւութիւն
էր,
զգում
նա
իւր
մարմնի
մէջ
կորուսել
էին
իւրեանց
սովորական
փայլը:
ժամանակ
առ
{Ժամանակ}
ցաւութիւն
էր,
զգում
նա
իւր
մարմնի
մէջ,
որ
յետոյ
թական
դեղերից:
Տիկին
Թիւթիւնճի-օղլուն,
յաջող
{ժամանակ}
համարելով
իւր
նանրահաւատութիւնքը
հանդէս
բերելու,
ցուցիչ
հնարքը,
եւ
եթէ
չառողջանայ
Մանուշակը,
այն
{ժամանակ}
բժիշկ
կանչեն:
Այս
վերջին
խօսքերը
դուրս
չէին
գ
վ
այդ
արարողութեան
անունը
թեթեւ
է.
բայց
միեւնոյն
{ժամանակ}
չենք
հրաժարւում
մեր
կարծիքը
հրապարակելուց,
թէ
որ
պաստառ.
թեթեւի
պատրաստութիւնը
լինում
է
երեկոյեան
{ժամանակ}:
Երբ
այս
բոլորը
պատրաստ
էր,
մաղը
հանդերձ
իւր
մի
մբողջ
գիշեր
հիւանդի
գլխի
տակ.
միւս
օրը
երեկոյեան
{ժամանակ},
այսինքն
ճաշից
յետոյ,
կանչում
են
թեթեւ
թափողը:
ացանք
վերեւումը
յիշել,
որ
այս
բոլոր
արարողութեան
{ժամանակ},
մաղի
երկու
կողմումը
վառւում
էին
այն
երկու
բարակ
լորովին
այս
վհկական
գործողութեանը,
բայց
միեւնոյն
{ժամանակ}
իսպառ
հաստատել
չէր
կարելի,
թէ
հերքում
էր
դրականա
գալիս
դայեկը
եւ
տեսանում
է,
որ
մի
քանի
վայրկեան
{ժամանակ}
կայ
մինչեւ
երեխայի
ծնանելը,
խնդրում
է
մի
ջրով
լց
ւմ
է
տուն
եւ
քնում
է:
Առաւօտուն
հանդերձ
հագնելու
{ժամանակ},
տեսանում
է,
որ
գոգնոցի
վերայ
կախուած
էին
երկու
թէ
կրակ
էր
դարձած,
եւ
որի
միջի
հեղանիւթի
եռալու
{ժամանակ}
երեւում
էին
գնդակներ:
Այս
գնդակների
միջին
էր
պտոյտ
գալով
խարուկի
չորս
կողմը,
այս
երգը
ասելու
{ժամանակ},
դադարեցան
իսկոյն,
երբ
աւարտուել
էր
երգը,
եւ
ի
ն
դարձեալ
իւրեանց
տեղերում
ինչպէս
յառաջ:
Մի
փոքր
{ժամանակ}
պտուկին
նայելուց
յետոյ,
գլխաւոր
պառաւը
ասաց
մի
զ
երի
շարժողութեան
համար
եւս,
հարկաւորեցաւ
հարուստ
{ժամանակ},
մինչեւ
որ
բոլորը,
կարգով
ողջունած
երեք
օրիորդք
ին,
որ
հայրս
ընծայել
էր
իմ
ամուսնուն
փեսայութեան
{ժամանակ}:
-
Բոլորը
լաւ
է,
քուրիկ,
բայց
այդ
մատանին.
լ
ու
կապուել
էր
նորա
զգայականութիւնը:
Նա
մի
փոքր
{ժամանակ}
այս
անորոշ
դրութեան
մէջ
մնալուց
յետոյ,
ցոյց
տուե
ութիւնը,
ապա
թէ
ո՛չ...
Վերջին
խօսքը
ասելու
{ժամանակ}
Վարդ-խաթունը
հափշատկել
էր
սեղանի
վերայից
ջրի
շիշը
պատմութիւնը,
որքան
ինձ
յայտնի
էր
այն,
միեւնոյն
{ժամանակ}
երաշխաւոր
եմ,
որ
հայրս
անգիտութենով
նուիրել
էր
ն
առավարութիւն,
որ
աստիճան
տար
անզգամութեանը,
այն
{ժամանակ}
Վարդ-Խաթունը
ոչ
եթէ
միայն
կը
ստանար
Անզգամութեան
ի
կերպար:
IX
Թէեւ
Աղուանեանցի
հայրը
մեռանելու
{ժամանակ}
նզովքով
պարտաւորել
էր
իւր
որդին,
ոչ
ոքի
չբանալ
մ
մի
մարդ
չարագործութենով
գողանայ
այս
մատանին,
այն
{ժամանակ}
գողացողը
պիտի
մեռանի
կայծակից,
եւ
ովի
ձեռքում
որ
ուր
սեփական
խստութիւնը
այնպէս,
որ
ասպատակութեան
{ժամանակ}
նորա
ճանապարհը
լուացւում
է
եղած
արիւնով:
Մի
օ
ում
է
մեր
ցեղապետի
մօտ,
եօթն
մարդ
պիտի
մեր
ցեղից
{ժամանակ}
առ
ժամանակ
մեռանին
տարաժամ,
վերջին
զոհը
պիտի
լին
եղապետի
մօտ,
եօթն
մարդ
պիտի
մեր
ցեղից
ժամանակ
առ
{ժամանակ}
մեռանին
տարաժամ,
վերջին
զոհը
պիտի
լինի
մեր
ցեղի
մեր
ցեղապետը
մի
կերպով
ոչնչացնէ
այս
մատանին,
այն
{ժամանակ}
իսկոյն
միանգամից
պիտի
ջնջուի
մեր
ցեղը
տարաժամ
մահ
ապետը
պահում
է
իւր
մօտ
այս
մատանին,
որպէսզի
գոնէ
{ժամանակ}
անցանէ
մինչեւ
մեր
ցեղի
ջնջուիլը:
Ահա՛,
քուրի
:
Աստծոյ
օրհնութիւնը
լինի
քո
վերայ:
Այս
խօսքի
{ժամանակ}
արտասուքը
փայլեցաւ
Մանուշակի
աչքերում:
-
Ի՞նչ
ւ
ժամանակի
ընթացքը
շուտացնել:
Մայրը,
խօսելու
{ժամանակ}
Մանուշակի
հետ,
հազիւ
թէ
երկու
խօսքին
ստանում
էր
ին
թողելու
չէր,
որ
Մանուշակը
գնայ
հօր
տուն,
ինչ
{ժամանակ}
պարոն
Շահումեանցը
այնտեղ
կը
պատահէր,
եթէ
հօր
բար
որանից,
ի՞նչ
կը
լինէր
նորա
վիճակը,
այս
մտածելու
{ժամանակ},
որ
պարոն
Շահումեանցը
համոզել
կամենալով
Թիւթիւնճ
րը
ուղիղ
Սուրբ
Գէորգ
կ՚երթան,
ինչպէս
նաեւ
գնալու
{ժամանակ}
Սուրբ
Թորոս:
Նորանցից
մինը
միջահասակ,
թուխ,
վարագոյրը։
Թէպէտեւ
Ռուբենեանց
թագաւորութեան
{ժամանակ}
եւս
չենք
տեսանում
Հայաստանումը
սէր
եւ
պաշտպանութի
ցաւելի
է
ասել,
որ
Հայաստանի
հողը,
որի
վերայ
մի
{ժամանակ}
այնքան
հոյակապ
մարդիկ
կարողացել
էին
սերմեր
տնկել
ար։
Խաչատուր
վարդապետ
ասացեալ
պապական
աբեղան
{ժամանակ}
չունէր
մտածելու
իւր
ազգի
վերայ։
Պապականութիւնը
վ
տաւ
նորա
մէջ
եւ
անցաւ
շուտով
դէպի
Մօրէա։
Մի
քանի
{ժամանակ}
մնաց
նա
Ցանթէ
կղզումը,
ուր
կամք
ունէր
սկզբումը
բ
եւ
ոչ
թոյլ
տայր
ասելով,
դեռեւս
չէր
դիպող
ժամ
եւ
{ժամանակ}.
եկեսցեն
աւուրք,
յորս
առ
սակաւ
սակաւ
կարասջիք
ը
ծնող
եկեղեցին,
եւ
այս
պարտականութիւնը
կատարելու
{ժամանակ},
վերջին
ջանքը
գործ
ենք
դրել
ճիշդ
պահել
արդարութե
չէ
կարող
ապրել
աշխարհի
երեսին
առանց
կրօնի։
Որքան
{ժամանակ}
մարդը
կայ
աշխարհի
վերայ,
նոյնքան
ժամանակ
է,
որ
։
Որքան
ժամանակ
մարդը
կայ
աշխարհի
վերայ,
նոյնքան
{ժամանակ}
է,
որ
եւ
կրօնը
կայ։
Այստեղ
մեր
խօսքը
միայն
լինե
ստուծոյ
մասին
հասկացողութիւնը,
ուրեմն
եւ
կրօնը,
{ժամանակ}
առ
ժամանակ
կերպարանափոխ
է
լինում,
թէ
ի՞նչպէս
մար
ին
հասկացողութիւնը,
ուրեմն
եւ
կրօնը,
ժամանակ
առ
{ժամանակ}
կերպարանափոխ
է
լինում,
թէ
ի՞նչպէս
մարդկային
բանա
նդւում
են
կրօնների
պատմութեան
մէջ,
որ
այս
րոպէիս
{ժամանակ}
չունինք
հանդէս
բերել։
Մեք,
այսչափ
խօսելով,
տի
մէջ
կրօնի
ճրագը,
իւր
գործողութիւնքը
կատարելու
{ժամանակ}
դիմում
է
դէպի
կրօնը
եւ
հարցանում
է
նորանից
խորհու
ւ
այն՝
անսխալելի
եւ
անմեղանչական
երեսփոխան։
Շատ
{ժամանակ}
էր,
որ
քարոզում
էին
պապերը
եւ
նոցա
արբանեակքը,
նքը,
զբաղուելով
այդ
անվերջանալի
արշաւանքներովը,
{ժամանակ}
չգտանէին
ուշադրութիւն
դարձուցանել
պապերի
եւ
առհաս
ի
տակ,
իսկ
որբացած
եկեղեցին,
հարսնացած
միեւնոյն
{ժամանակ}
երեք
փեսայի
(այսպէս
էին
ասում
այն
ժամանակ),
հա
եւնոյն
ժամանակ
երեք
փեսայի
(այսպէս
էին
ասում
այն
{ժամանակ}
),
հարկադրուած
է
ներկայ
լինել
երեք՝
որպէս
թէ
մի
յդ
կղզու
վերայ,
իսկ
թէ
վէճ
բացուելու
լինէր,
այն
{ժամանակ}
սպառնացած
էր
Նորմանդացոց
ասպատակութիւնը։
Յայտնի
անջեց
Սվենոն
Դանեմարքացուց։
Լեհացիներից,
որ
այն
{ժամանակ}
դեռ
նոր
ընդունել
էին
պապականութիւնը,
Գրիգորը,
մ
իպեցաւ
միանգամ
Քրիստոսը
Երիքովից
Երուսաղէմ
գնալու
{ժամանակ}
։
Դա
մի
արտաքին
փայլ
է.
այդ
դուրսից
միայն
գործու
քը,
կենդանացել,
աճել
ու
յառաջացել
էին։
Իսկ
այն
{ժամանակ}
մինչ
մտել
էին
այս
գիտութիւնքը
Եւրոպա,
մինչ
ամբող
ով
լուացուեցաւ
Եւրոպան
այս
ընդհանուր
գործողութեան
{ժամանակ},
զարմանալի
բան,
ճշմարտութիւնը
եւ
լոյսը,
ասես
թ
իայն
Հայոց
ազգի
առաջեւ։
Մխիթարի
կենդանութեան
{ժամանակ}
մեծ
չէ
Մխիթարեանց
մատենագրական
գործունէութիւնը.
անք
տէր
են
իւրեանց
գրած
կամ
տպած
բանին
մինչեւ
այն
{ժամանակ},
որ
կային
այդ
ընկերութեան
մէջ,
եւ
այդ
միջոցին
փ
վերայ,
ծածկել
նորան։
Դիցուք
թէ
վարագուրում
էին
առ
{ժամանակ}
այդ
վէրքը
օտարի
աչքից։
Ո՞չ
ապաքէն
մի
փոքր
ժամանակ
րկայութիւնը
խոցի
սեպհական
գարշահոտութեամբ
եւ
նոյն
{ժամանակ}
խայտառակելու
էր
մեր
խաբեբայութիւնը։
Չէ.
հետեւինք
յ՝
խոտորեցաւ.
յԻտալիա
եւ
ելեալ
ի
Հռոմ,
եկաց
առ
{ժամանակ}
ինչ
շահեցեալ
զգիտութիւն
զանազան
իրաց,
ուստի
իջեա
ին
լեզուաւ՝
որոյ
ուսանելոյ
վասն
չունէր
ծախսել
նա
{ժամանակ},
զոր
գիտէր
արդեն
ստացեալ
ընդ
կաթին
ի
դայեկէն
եւ
ն,
անհատ
ոք
անկարանայ
ուղղագործել,
առ
այս
պիտին
{ժամանակ}
եւ
բազում
գրողը:
Մերձ
է
առ
մեզ
եթէ
չունիմք
զայնք
նչ
որ
ստացաւ
Յիսուսեան
կարգը։
Նա
հաստատվելով
այն
{ժամանակ},
երբ
նախկին
կարգերը
արդէն
անօգուտ
եւ
մինչեւ
անգա
անութեանը,
Հենրիկոս
երրորդի
եւ
Հենրիկոս
չորրորդի
{ժամանակ}.
Անգլիայի
Ազնուապետութեանը,
Կարոլոս
առաջինի
եւ
ուապետութեանը,
Կարոլոս
առաջինի
եւ
Յակոբ
երկրորդի
{ժամանակ},
Սպանիայի
ինքնակալութեանը,
Վենետկեան
եւ
Հօլլանդ
պատուասիրական
մտածութիւնքը
եւ
խորհուրդը։
Ինչ
{ժամանակ}
նոքա
առաքելութեան
պատճառով
գնում
էին
հեռաւոր
աշխա
,
ինչպէս
մանրամասն
կը
տեսանենք
այս
մասին
խօսելու
{ժամանակ}
։
Զարմանալի
է
Յիսուսեանների
ժրութիւնը
եւ
հնար
հոգին
եւ
որից
բղխում
է
նորա
յարատեւութիւնը,
այն
{ժամանակ},
երբ
ինքը
Պապականութիւնը
կործանւում
էր
ահա՛։
Ցո
սիրտ
Իգնատիոսը
հրամայեց
սղոցել
այս
մասնը
եւ
երկար
{ժամանակ}
կապում
էր
ոտքի
վերայ
մի
երկաթի
մեքենայ,
որ
կամաց
մնաց։
Իգնատիոսը,
իւր
ծանր
ու
դանդաղ
բժշկութեան
{ժամանակ},
անգործութենից
ձանձրանալով,
խնդրեց
կարդալու
համ
ւցանել,
հեռացաւ
դէպի
մի
այր,
ուր
անցուց
քանի
մի
{ժամանակ}
համարեա՛
թէ
առանց
կերակուր
ուտելու։
Կասկած
չ'կայ
թէ
մի
անկիրթ
երեւակայութենով
մարդ,
ինչպէս
էր
այն
{ժամանակ}
Իգնատիոսը,
կարողանար
այսպիսի
գիրք
գրել.
երեւի
թ
դիպէր
զանազան
արգելառիթների։
Փարիզ
հասանելու
{ժամանակ}
նա
համարեա՛
թէ
այնքան
բան
գիտէր,
որքան
Բարսելոնո
րջին
արծաթը,
որ
բերել
էր
իւր
հետ
Սպանիայից։
Այն
{ժամանակ}
սկսեց
նա
դարձեալ
մուրացկանութիւն
առնել։
Բայց
Ֆրա
ել։
Իգնատիոսը
մի
աբեղայի
խորհրդով
ուսումնապարապի
{ժամանակ}
ուղեւորեցաւ
դէպի
Սպանիական
Նիդերլանդիա
ողորմութիւ
ին.
այս
մի
խիստ
պատիժ
էր,
որ
գործ
էին
դնում
այն
{ժամանակ},
երբ
բանը
նեղ
տեղը
կ'ընկնէր։
Իգնատիոսը
ուրախ
էր
արուց
յետոյ՝
Մագիստրոսական
աստիճան։
Մի
քանի
{ժամանակ}
Իգնատիոսը
լսեց
Յակոբեանների
մօտ
Աստուածաբանական
դ
այս
անմաքուր
սիրուցը,
մի
օր
ձմեռուայ
սաստիկ
ցրտի
{ժամանակ}
հանեց
բոլոր
հանդերձը
եւ
այնպէս
մօրից
մերկ,
մինչե
ութիւնը
երեւում
է
մանաւանդ
իւրեան
հետեւող
ճարելու
{ժամանակ}
։
Նա
չէ
որոնում
այլեւս
աղքատ,
ռամիկ
եւ
անուսումն
Իգնատիոսը
իւր
երկրորդ
ընկերը
ճարելու
համար։
Շատ
{ժամանակ}
էր
արդէն,
որ
նայում
էր
նա
նախանձելով
Ֆրանսիսկոս
սիսկոս
Կսաւիէ
Նաւարրացի
ազնուականի
վերայ,
որ
այն
{ժամանակ}
փիլիսոփայութեան
դաս
էր
կարդում
Վօվէսկեան
Կօլլեգիո
Իգնատիոսը
ամենեւին
չէր
յուսահատւում։
Նա
մի
փոքր
{ժամանակ}
Կսաւիէի
համար
դարձեալ
Ֆերդինանդոսի
եւ
Իզաբելլայի
րուած
բան
չէ.
երեւի
թէ
գրուած
է
այն
Փարիզում
այն
{ժամանակ},
երբ
արդեն
նորա
վառ
աշխոյժը
եւ
եռանդը
փոխւում
էր
lamationes
prorumpêre),
դ)
Դժոխքը
միտք
բերելու
{ժամանակ},
որ
ունի
իւր
մէջ
երկու
մուտք,
հինգ
գլխաւոր
տեղի
երւում
է
Քրիստոսի
կեանքում
պատահած
մի
անցքի,
այն
{ժամանակ}
հարկաւոր
է
երեւակայել
մի
սահմանեալ
տեղ.
զոր
օրին
։
Փրկչի
յաղթութեան
եւ
թագաւորութեան
վերայ
խօսելու
{ժամանակ}
հարկաւոր
է
երեւակայել
գեղեր,
քաղաքներ
(villas
e
մտածութեան
փեճեկի
մի
թաղանթը։
Նա
իւր
մանկութեան
{ժամանակ}
գիտէր
ոգեւորութիւն,
բայց,
կազմելով
մի
անսահման
ւեցան
եւ
վկայք,
որ
պատահել
էին
Սալամանկայում
այն
{ժամանակ},
երբ
Դոմինիկեան
կրօնաւորները
բանդ
էին
դրել
Իգնատ
յին
ճանապարհորդութիւնը
շատ
վտանգաւոր
դարձաւ։
Այն
{ժամանակ}
Իգնատիոսը
հաւաքեց
իւր
ընկերքը
եւ
յայտնեց
նորանց,
եկաւ
աշակերտների
մօտ,
յայտնեց
նորանց,
թէ
աղօթքի
{ժամանակ}
տեսիլք
է
տեսել
եւ
ձայն
է
լսել,
որ
ասել
է
նորան
"
մարդ
ցանկանում
էր,
որ
Իգնատիոսը
լինի։
Նա
երկար
{ժամանակ}
հրաժարւում
էր,
բայց
յետոյ,
չ'կարողանալով
հերքել
ան,
միայն
այս
զանազանութեամբ,
որ
երդում
ուտելու
{ժամանակ}
նայում
էին
Իգնատիոսի
վերայ,
եւ
բացի
այն
ուխտերից
դը
չ'յաջողեց
Յիսուսեաններին։
Հենրիկոս
II-ը,
ինչ
{ժամանակ}
պատերազմ
ունէր
Սպանիայի
հետ,
քշեց
Փարեզից
բոլոր
Լայենէզ
իւր
առաջին
անգամ
ժողովքի
մէջ
յայտնուելու
{ժամանակ}
կասկած
տարածեց
ժողովականների
սրտումը,
որոնք
համա
արգելառիթների
եւ
շատ
խելացի
հակառակորդների։
Շատ
{ժամանակ}
է,
որ
Յիսուսեանք
կամենում
էին
մտանել
եւ
արմատանա
ց
դէպի
Լօտարինգեան
Կարդինալը,
որ
գտանւում
էր
այն
{ժամանակ}
Հռովմում
եւ
որ
շատ
հարուստ
եւ
երեւելի
մարդ
էր
Ֆրա
քաղաքականութեամբ
կարելի
է
նշանաւոր
համարել,
այն
{ժամանակ}
Կարգը
առաւել
երախտապարտ
է
քան
թէ
հիմնարկողին,
ժա
թիւնքը
եւս
շատ
բան
էին
նշանակում
այս
տնօրէնութեան
{ժամանակ}
։
Ժողովողները
բաժանւում
էին՝
Հոգեւորական
եւ
աշխա
ին
Կօլլեգիումներում
եւ
նորընծայական
տներում,
այն
{ժամանակ}
ստանում
էին
նոքա
իւրեանց
ապրուստ
այս
շինուածների
et
nervi
hujus
magni
corporis"։
Խորհրդածութեան
{ժամանակ}
սոքա
միայն
ունէին
ներգործական
եւ
կրաւորական
ձայն
օգուտ
չէր
կարող
բերել.
պատճառ,
Գեներալը
ամենայն
{ժամանակ}
կարող
էր
յետ
կանչել
քարոզիչները,
եթէ
կամենար,
ա
տրութեան
համար։
Ընտրողները,
ինչպէս
Պապ
ընտրելու
{ժամանակ},
փակւում
էին
մի
առանձին
սենեակի
մէջ
(conclavium
ը,
դուրս
էր
տալիս
նոր
օրէնքներ,
երեւելի
գործերի
{ժամանակ}
հրաւիրում
էր
իւր
չորս
օգնականքը։
Բայց
նոցա
խօսքը
քների
համար
Գեներալը
զրկւում
էր
իւր
աստիճանից
այն
{ժամանակ},
երբ
յանցանքը
ասւում
էր
Արտաքոյ
եւ
յայտնի։
Այս
դարու
բանական
ուղղութիւնը։
Նոքա
յայտնւում
են
այն
{ժամանակ},
երբ
Վերանորոգութեան
կարօտութիւնը
զգում
էին
ամեն
եռուցանել
մարդկային
բանականութիւնը,
մանաւանդ
այն
{ժամանակ},
երբ
նա
յորձանքներով
սկսել
էր
բղխել։
Եթէ
այս
հա
ն,
որ
ստանում
էին
կովի
այրած
ապականութենից։
Ինչ
{ժամանակ}
կոյս
աղջիկը
ստանում
էր
իւր
կատարեալ
հասակը,
մեծ
իկների
համար
ջոկ
եկեղեցիներ
էին
շինում,
պատարագի
{ժամանակ}
պահում
էին
առ
հասարակ
ո՛չ
թէ
Պապական,
այլ
Հնդկակ
որ
ստորակարգ
մարդերը
Սուրբ
խորհուրդին
հաղորդելու
{ժամանակ}
ճիշտ
պահուի
քահանայական
կանոնը,
եւ
կատարուի
այս
ցանել
հեթանոսների
առաջեւ
հոգեւոր
հանդէս
կատարելու
{ժամանակ}
։
Ո՛չ
ոք
այն
սուրբ
քարոզիչներից
չ'հերքեց
ստրուկնե
11
թուականին,
Հօլլանդացիք
մտան
Եափոնիայ,
որ
այն
{ժամանակ}
Եւրոպայի
մէջ
առաջին
վաճառական
մարդիկն
էին։
Բոլոր
հլու
հպատակ
է
Պապի
կամքին։
Մեցցաբարդան,
ինչ
{ժամանակ}
ներկայանալով
Կայսրին,
ծունկ
չոքեց
նորա
առաջեւը
Չ
ապը
միտք
ունի
այլեւս
վշտացնել
Յիսուսեանները,
այն
{ժամանակ}
Կարգը
հարկադրուած
կը
լինի
ցոյց
տալ
բոլոր
աշխարհին
,
եւ
կատարուի
այն,
ինչ
որ
գրած
է
նորա
մէջ,
այն
{ժամանակ}
Չինաստանի
մէջ
Քրիստոնէութիւն
չէ
լինելու"։
Մեցցա
չ'կարողացաւ
յառաջացուցանել։
Առաջին
տեսաւորութեան
{ժամանակ}
Կայսրը,
նշանացի
առնելով
Պապական
կոնդակների
հակառ
սնորոյ
արձակեց
իւր
երեսից։
Երկրորդ
տեսաւորութեան
{ժամանակ},
երբ
Մեցցաբարդան
խօսում
էր
Պապի
ամենայն
գործերի
քավարի
էք
")։
Մեցցաբարդան
իւր
դեսպանութեան
{ժամանակ}
խաղալիք
էր
դարձած
Յիսուսեաններին.
նոքա
հաւատացնո
մնաս
առնելով
Կայսրի
հետ,
որ
վերջին
տեսաւորութեան
{ժամանակ}
շատ
քաղաքավարի
ընթացել
էր,
գնաց
Մակաօ
քաղաքը։
Ա
րբէք
չէր
վերջանում
Չինաստանից
բոլորովին,
ամենայն
{ժամանակ}
մի
քանի
Յիսուսեան
քարոզիչք
շարունակում
էին
իւրեան
ն
զէնքեր,
որ
Յիսուսեանք
գործ
էին
ածում
պատերազմի
{ժամանակ},
դրացի
Հնդկացիների
հետ,
կամ
վաճառում
էին
Եւրոպա
Կարգի
օգտի
համար։
Լուդովիկոս
XIVի
ծերութեան
{ժամանակ},
Սպանիայի
Կարոլոս
IIը,
Յակոբ
II
եւ,
բացի
սորան
ընդդէմ։
Գործը
մտաւ
Պարլամենտ։
Նոր
եւ
մինչեւ
այն
{ժամանակ}
անյայտ
փաստաբանը՝
Էտիէն
Պասկիէ,
փառաւոր
կերպով
պանիացի
լինելով,
կարող
էին
լրտեսութիւն
առնել
այն
{ժամանակ}
մանաւանդ,
մինչ
Ֆրանսիայն
եւ
Սպանիայն
թշնամի
էին
ւսեանները,
կը
զղջաք,
բայց
գուցէ
թէ
ուշ
լինի
այն
{ժամանակ}
։
Դուք
կը
զղջաք,
երբ
կը
տեսանէք
ձեր
դիւրահաւանու
ն
աբեղայ,
որ
այնտեղ
ներկայ
էր,
եւ
որ
մինչեւ
այն
{ժամանակ}
չէր
խօսում,
ասաց.
"
Sumus
tales
quales
"
(մեք
ուանին
եւ
խնդրեց
համոզել
Կլեմանը,
որ
հարցուփորձի
{ժամանակ}
չ'յայտնէ
իւր
խորհրդակիցքը
կամ
գո՛նէ
ասէ
միայն
վան
րուեցաւ։
1588
թուականի
յուլիսի
31-ին՝
երեկոյեան
{ժամանակ},
Յակոբեան
երիտասարդ
Յակոբ-Կլեման
աբեղայն
հասաւ
Ս
կամենում
էր
ներս
մտանել,
պահապանը
արգելեց։
Ինչ
{ժամանակ}
աբեղայն
բարձր
բարձր
խօսում
էր
պահապանի
հետ,
Հենր
թոռի
վերայ,
եւ
տուեց
նորան
նամակների
ծրարը։
Ինչ
{ժամանակ}
Հենրիկոս
կարդում
էր
ուշադրութենով
այս
նամակները,
տոր
կտոր
արեցին
նորան
նոյն
րոպէին։
Յակոբ-Կլեմանը
{ժամանակ}
չ'գտաւ
իւր
խորհրդակիցքը
յայտնելու։
Յիսուսեան
յիշատակը
թողնելով
մի
քանի
դրամների
վերայ,
որ
այն
{ժամանակ}
կտրուել
էին
նորա
պատկերով։
Ֆրանսիայն
շփոթութ
,
ինչպէս
հրամայում
են
եկեղեցական
կանոնները,
այն
{ժամանակ}
թագաւոր
Հենրիկոսը
կը
քարոզէ
նորան
նեռն,
սուտ
Քրի
ների
ներկայութեամբը։
Ազնուասիրտ
դեսպանները
երկար
{ժամանակ}
վիճելուց
յետոյ
համաձայնեցան
կրել
այս
հոգեւոր
պատի
նց,
դեսպաններին,
կանգնած
լինել
պատիժը
կատարելու
{ժամանակ}
)։
Հենրիկոս
IV-ը,
ամենեւին
անհաւան
գտանուեց
այ
նքը
կորչի
այս
հսկայական
քաջագործութիւնը
կատարելու
{ժամանակ}
։
Շատէլ,
բորբոքուած,
վառուած
այս
խրատներից,
գն
ւորի
գալուն։
Գաբրիէլ
տիկինը
թագաւորի
հետ
խօսելու
{ժամանակ}
յանկարծ
ցած
ձգեց
ձեռքից
թաշկինակը։
Հենրիկոսը
խոն
մենայն
տեղ
ընկերներ
եւ
խորհրդակիցք,
նոքա
ամենայն
{ժամանակ}
կը
տանեն
ինձ։
Գուցէ
դեռ
ասեն
եւ
իմ
մասին,
թէ
ես
ոշեցին
ուղղել
դէպի
նորա
սիրտը
Րավալեակի
սուրը
այն
{ժամանակ},
երբ
Հենրիկոսի
մեծակշիռ
մտքերը
ստացել
էին
իւրեան
մարկիզները։
Մի
նեղ
փողոցից
դէպի
միւսը
շուռ
գալու
{ժամանակ}
դուրս
եկան
նոցա
առաջեւը
մի
քանի
սայլեր՝
խոտով
բե
կի
գործի
քննութիւնը։
Այսուամենայնիւ,
հարցմունքի
{ժամանակ}
ցոյց
տուեց
նա,
թէ
տեսիլքներ
երեւում
էին
նորան,
էին
սպանել
թագաւորը,
թէ
նա
այս
բանը
խոստովանելու
{ժամանակ}
ասել
էր
իւր
խոստովանահայր
Դօբենի
Յիսուսեանին։
Բա
յց
ինձ,
մոռանալ
այն
բանը,
ինչ
որ
խոստովանութեան
{ժամանակ}
ասում
էին
ինձ"։
Այս
խօսքերից
առաւել
ոչինչ
չ'կար
կուի
գահակալ
եւ
յաջորդ
հանգուցեալ
թագաւորին,
այն
{ժամանակ}
հարկաւոր
կը
լինի
հանել
այս
սուրը
պատեանից։
Ես
գի
այս
սուրը
պատեանից։
Ես
գիտեմ,
ձեզանից
մի
քանիսը
{ժամանակ}
կը
խնդրեն
մտածելու,
բայց
նոցա
մտածողութիւնը
այժմ
բանական-քաղաքական
խնդիրների
մէջ,
որ
այնքան
երկար
{ժամանակ}
զբաղեցուցել
էր,
ո՛չ
թէ
միայն
Ֆրանսիան,
այլ
եւ
բ
ոց
ատելութիւնը
դէպի
Յիսուսեան
աբեղայքը,
որ
ոչինչ
{ժամանակ}
չէր
հասած
այս
աստիճանի
սաստկութեան,
ինչպէս
այս
դ
ակ
կերպով
նկարագրելով
նորա
առաջեւ
երիտասարդութեան
{ժամանակ}
գործած
մեղքերը,
որ
Լուդովիկոսը
բոլորովին
անձնատո
ն
անձնատուր
եղաւ
նորան.
եւ
այս
սրբակաց
ծերութեան
{ժամանակ}
ո՛չ
ոք
չէր
կարող
ճանաչել
երբեմն
մեծ
թագաւորը։
որ
բռնել
էր
Քենելի
կողմը։
Լուդովիկոսը
մեռանելու
{ժամանակ}
միտքը
բերեց
նորան
եւ
յայտնեց,
որ
ցանկանում
է
տես
էի
Հռովմէական
եկեղեցուն
եւ
Ֆրանսիային"։
Ինչ
{ժամանակ}
Լուդովիկոս
XIV-ը
յաւիտեան
փակեց
իւր
աչքերը,
Լետի
,
Լետիլիէ
առեց
խաչը
եւ
դրեց
թագաւորի
ձեռքը։
Այն
{ժամանակ}
Յիսուսեանք
անընդհատ
կարգով
մօտենում
էին
հանգուցեա
իւս
կէսը՝
դէպի
հասարակ
մահ։
Պարլամենտը
միեւնոյն
{ժամանակ}
արդարացուց
եւ
Լա-Կատիեր
օրիորդը՝
չ'նայելով
Յիսու
վերագրւում
էին
զանազան
հրաշագործութիւնք։
Այն
{ժամանակ}
Յանսէնեանների
մէջ
հռչակուեցաւ
մանաւանդ
մի
մարդ՝
լեց
վերջին
թոշակը,
եթէ
մեռանողը
դեռ
կենդանութեան
{ժամանակ}
չէր
ընդունել
Unigenitus
կոնդակը
իբրեւ
կրօնական
հա
բաներ,
որ
արդարացնում
էին
այս
կարծիքը։
Ինչ
{ժամանակ}
կառքը
բերեցին
թագաւորին,
որ
նստի,
մի
Յիսուսեան
թէ
հակառակ
այս
վճռին
Կարգը
չ'կամենար
վճարել,
այն
{ժամանակ}
Կարգի
կալուածքը
Ֆրանսիայի
մէջ
պիտոյ
է
խլուէին
պար
արգի
կանոնադրութիւնը
ինքեան
Պարլամենտին՝
երեք
օր
{ժամանակ}
տալով։
Յիսուսեանք,
երկիւղ
կրելով,
թէ
մի
գուցէ
նէր
հասկանալ
ջնջուած
Կարգի
գաղտնիքը։
Րիկչի,
ինչ
{ժամանակ}
նորան
հարցնում
էին,
չ'կամեցաւ
ցոյց
տալ
գանձերի
տ
ութիւնքը,
որ
ծնել
էին
հոգու
մէջ
պատկերը
տեսանելու
{ժամանակ}
։
Իգնատիոսը
ինքը
չէ
զարգացնում
այս
ձեւերը
եւ
զգացո
որում։
Տպած
Մոսկուայի
մէջ
1857
թիւ։
Ինչ
{ժամանակ}
Գիզ
Դուքսը,
Յիսուսեանների
ձեռքով
գրգռուելով
Հենրի
կ
ներքին
խորհուրդը
բոլորովին
քաղաքական
խնդիր,
այն
{ժամանակ}
Փարիզի
հասարակութիւնը,
քաղաքի
իւրաքանչիւր
թաղերից
անց։
Խոստովանում
եմ
իմ
ընթերցողներին,
մի
այլ
{ժամանակ}
տպել
այս
հրովարտակի
պատճէնը
եւ
վերստին
խօսել
Յիսո
ում
է
յառաջընթացների
դրօշակը:
Չէ
կարելի
միեւնոյն
{ժամանակ}
երկու
ճանապարհ
գնալ,
միմեանց
հակառակ
ուղղութեամբ
պէս
չէ,
ապա
ուրեմն
խաբեբայութիւն
է
ձեռնադրութեան
{ժամանակ}
ժողովրդի
վկայութիւնը
պահանջելը:
Թո՛ղ
այս
խնդիրը
քո
թոյլ
զաւակների
մէջ:
Կար
մի
այնպիսի
բարի
յաջող
{ժամանակ},
որի
մէջ
եւրոպական
զաւակներին
գիտութեան
եւ
լուսա
հ,
այժմ
աշակերտ
եւս
չես
կոչւում:
Ուրեմն
`
արդէն
{ժամանակ}
է
սթափելու
քո
մահահրաւէր
թմրութենից:
Արդէն
ժաման
մանակ
է
սթափելու
քո
մահահրաւէր
թմրութենից:
Արդէն
{ժամանակ}
է
որոնելու
քո
նախնի
նուիրական
աւանդը,
քեզ
տուած
կարելի
է
պատրիարք
ընտրել
դրսեցիներից:
Այն
{ժամանակ}
վերոյիշեալ
մի
քանի
անձերը,
նկատելով,
որ
զինաթափ
րա
հրաժարականը:
Պատրիարքը
չէր
համաձայնւում:
Այն
{ժամանակ}
ժողովուրդը
դիմեց
դէպի
Դուռը
եւ
այնտեղ
պնդեց
դարձե
ւ
բոլոր
հայ
վանքերի
վրայ,
վանահայրերի
ընտրութեան
{ժամանակ},
մի
բան,
որ
չէր
եղել
երբեք:
Կան
նաեւ
բազմ
ց
տրուի
նրանց
թէկուզեւ
ամենափոքր
օգնութիւնը,
այն
{ժամանակ}
ֆրանսիական
եւ
անգլիական
կառավարութիւնները
կը
զրկո
անութիւնը
մեր
եւ
Ռուսաց
մէջ
այս
բառի
գործածութեան
{ժամանակ}
այն
է,
որ
մերը
ունի
ներգործական
միայն
զօրութիւն
ղովուրդը
այնպէս
է
գործ
ածում
այդ
բառը
իւր
խօսելու
{ժամանակ},
որ
որոշակի
չէ
լսւում
հ
տառի
ձայնը,
դորա
պատճառ
հետեւել
նորա
աղճատանքին։
Մեք
կը
համաձայնինք
այն
{ժամանակ}
զոհել
բառի
բուն
յատկութիւնը,
եթէ
միայն
չհասկանալ
ռանց
ծառայանալու
գաւառական
բարբառներին,
միեւնոյն
{ժամանակ}
ամբողջ
պահելով
լեզուի
ժողովրդականութիւնը,
մշակել
ՆՑԻ
(Մատենախօսութիւն)...
Գինի
խմելու
{ժամանակ}
ամեն
տեղ
գործ
են
ածում
եւ
շատ
անգամ
էլ
որպէս
եախշ
պրել։
Թոքերը
կամ
սի՞րտն
է
կաթուածահար
եղել.
այն
{ժամանակ}
պիտի՛
որ
մեռնէր՝
առանց
ոչ
թէ
շաբաթներով,
օրերով
ար,
բայց
այստեղ
անյարմար
է
ասպարէզ
բանալ.
ուրիշ
{ժամանակ},
մի
առանձին
գործով
կը
հրատարակենք
մեր
տեսութիւնը
անոնն
է,
որ
յատկացուցիչը
լինի
միշտ
նախադաս։
Այն
{ժամանակ}
միայն
կարելի
է
վերջադաս
դնել,
եթէ
յատկացուցիչը
յ
ոնին
հետեւելով
դրուի
յատկացուցեալին
նախադաս,
այն
{ժամանակ}
կորցնում
է
իւր
յարաբերականը,
որովհետեւ
սորա
ուժը
տ
բառ
ժողովրդին
հասկանալի
է
լինում,
եթէ
հոլովված
{ժամանակ}
իր
ուղղական
վիճակը
պահում
է.
մանաւանդ
լեզվի
վերա
կան
վիճակը
պահում
է.
մանաւանդ
լեզվի
վերածնութեան
{ժամանակ},
երբ
այս
ու
այն
գաւառական
բարբառներից
բառեր
ենք
կանոնով,
տառ
պիտի
կորցնէին
իրենց
միջից
հոլովելու
{ժամանակ}
։
Սակայն
ու
վերջացած
բառեր
հոլովելու
ժամանակ
ե
ւ
ժամանակ։
Սակայն
ու
վերջացած
բառեր
հոլովելու
{ժամանակ}
եւ
բացի
ուած)
վերջաւորութիւնից
վեվի
տեղ
ու
պահե
ի
մէջ
եղել
է
հաշտվում
եմ.
էլ
հաշտուում
եմ
գրելու
{ժամանակ},
այդ
ուն
ինչ
իրաւունքով
եւ
որտեղից
է
մտնում։
Պ
այութիւնք
եմ
տեսնում։
Եթէ
գիտենային,
եթէ
գրելու
{ժամանակ}
իրենք
իրենց
հաշիւ
տային,
թէ
ի՞նչ
բանի
վրայ
են,
նք
իրենց
հաշիւ
տային,
թէ
ի՞նչ
բանի
վրայ
են,
այն
{ժամանակ}
բայական
վերջաւորութիւնը
պէտք
չէր,
որ
իբրեւ
առանձ
ւթիւնը։
Նախ,
հերիք
է,
շատ
անգամ,
եթէ
եղանակ,
{ժամանակ},
դէմք
եւ
թիւ
ցոյց
տուող
վերջաւորութիւնը
մէկ
անգա
բայերը
ցոյց
են
տալիս
գործողութիւն,
բայց
եղանակ,
{ժամանակ},
դէմք
եւ
թիւ
նախընթաց
բայի
վերջաւորութեան
ուժով
ում
",
եթէ
անորոշ
է
ներկը,
իսկ
թէ
որոշեալ,
այն
{ժամանակ}
նորա
ծայրին
կպչում
է
ը
տառը,
որով
փարատվում
է
ամ
սքը
թեթեւանում
է։
Եթէ
գրենք
"
ներկում
են
",
այն
{ժամանակ}
ձեռքերը
խօսքը
չէ
կարող
իր
ըթը
նու
փոխել
եւ
եթէ
այ
սկ
թէ
բայական
վերջաւորութիւնը
նախադաս
դնենք,
այն
{ժամանակ}
ենը
իր
հաշուով
է
հնչում
ձեռքերի
նուն,
ինչպէս
ձեռ
,
պառկում"։
Որեւիցէ
հեղինակ,
մի
բան
գրելու
{ժամանակ},
պէտք
է
նայի,
որ
իր
ձեւը
եւ
ոճը
հարթութիւն
ունե
,
օրինակ
"
վկայքն
պսակին
ըստ
ճգնութեանցն
",
այն
{ժամանակ}
ըստ-ի
խնդիր
դարձած
բառը
առնում
է
սեռական
հոլովով
անշունչ
արձանից,
երբ
նա
քրիստոնեաների
կոտորվելու
{ժամանակ}
էլ
այնքան
անմեղ
էր
իր
նիզակով,
որքան
այժմ
Սիքստո
կանում,
բայց,
ինչպէս
մի
չգիտցած
լեզու
սովորելու
{ժամանակ},
եթէ
առանձին
առանձին
առնված
բառեր
միայն
սորվենք
սպէս
է
մեր
հայեացքը
եւ
այն
պատճառը,
որ
տեղն
եկած
{ժամանակ},
երբ
ուրիշ
հնար
չկայ,
չենք
փախչում
հին
լեզուի
կ
բառ
է
գործ
դնում
այն
գաւառական
մէկ
բառի
տեղ,
այն
{ժամանակ}
նախընտիր
է
այդ
գաւառական
բառը,
որ
գործ
ածվելով
կ
անքի,
իսկ
մեր
հայերիս
կեանքը,
ոչ
թէ
առասպելների
{ժամանակ},
այլ
նաեւ
շատ
յետոյ,
երբեք
չէ
ունեցել
մի
կանոնա
միեւնոյն
հոգով
եւ
հմտութեամբ
շարունակուելով,
այն
{ժամանակ}
մեր
նոր
դպրութեան
մէջ
այդ
գործն
այն
տեղը
կ՚ունենա
այս
կամ
այն
անձը:
"
Սոս
եւ
Վարդիթերը
"
կարդալու
{ժամանակ},
կարդացողի
միտքը
չի
կապուիլ
լոկ
Սօսի
կամ
Վարդիթե
եան
մէջ:
Սորանից
եթէ
երկու
տարին
էլ
հանենք,
այն
{ժամանակ}
կը
տեսնենք,
որ
Վարդիթերը
ութը
լման
իննի
մէջ
զգաց
եր,
բնութեան
տարաժամ
բռնաբարութիւնը,
բայց,
այն
{ժամանակ},
թող
ներեն
մեզ,
Վարդիթերը
չէր
կարող
ունենալ
այն
:
Յայտնի
է
թէ
այս
էլ
պատահում
է
սովի
կամ
պաշարման
{ժամանակ}:
Եւ
մե՛ր
ազգի
պատմական
յիշատակարանների
մէջ
տեսնո
րի
մօր
անխելք
յողդյողդութեանց
վրայ:
Փարպի
գնալու
{ժամանակ},
Համասփիւռը
հրապարակով
յայտնում
է
իր
տհաճութիւնը
րիլ:
Թոքե՞րը
կամ
սի՞րտն
է
կաթուածահար
եղել,
այն
{ժամանակ}
պիտի
որ
իսկոյն
մեռնէր,
առանց
շաբաթներով
ապրելու
պարանագործութեան
յարակից
եղած
հանգամանքները,
այն
{ժամանակ}
իրենք
էլ
կը
տեսնեն
միջնադարեան
ուղղութեան
ամլութի
այ
այս
Նուրինի
մասին.
լաւ
գիտեմ,
որ
տղայութեանս
{ժամանակ}
շատ
եմ
զզուեցուցել
պառաւներին,
որ
պատմեն
ինձ,
թ
,
գիշերային
առանձնութեան
մէջ
Նարեկ
քաղելու,
այն
{ժամանակ}
հրամայում
էր
եւ
իսկոյն
օդի
մէջ
երեւում
էր
այդ
կան
ութիւն,
որ
ստուգապէս
պատահած
էր,
դնենք,
Թորոսի
{ժամանակ},
այդ
բանը
համարւում
է
եղած
կամ
Մինասի
ժամանակ,
սի
ժամանակ,
այդ
բանը
համարւում
է
եղած
կամ
Մինասի
{ժամանակ},
որ
շատ
առաջ
էր
ապրել
Թորոսից
կամ
Նիկողոսի,
որ
րումն
է
երեւել
այդ
կրակը:
Այո՛,
կարող
էր
եւ
այն
{ժամանակ}
երեւիլ.
մեր
խօսքը
այդ
չէ,
այլ
այն,
թէ
լոկ
անու
ն
չէ
առաջանում
բնութեան
մէջ.
վրայ
երկու,
որ
այն
{ժամանակ}
բնաւ
յայտնի
չէր:
Նոյնպէս
եւ
գալուանական
լոյսը,
ած
են,
եւ
ինչպէս
առաջ,
այնպէս
եւ
քրիստոնէութեան
{ժամանակ},
նոյն
այդ
կրակը,
ինչպէս
ասացինք,
անուանւում
է
այ,
ապա
եթէ
այս
չենթադրելով
խօսելու
լինինք,
այն
{ժամանակ}
պիտի
ստիպուինք
ամբողջ
էլեկտրականութեան
համակարգու
պէս
միանայ
երկրագունդի
էլեկտրականութեան
հետ,
այն
{ժամանակ}
այդ
միաւորութիւնը
զգալի
է
լինում
մեզ
որպէս
կայծակ
անձնացած
լինելով
գտնւում
է
լարուած
վիճակում,
այն
{ժամանակ}
(նոյնպէս
ասել
ենք)
ձգտում
են
չէզոքանալ
-
եթէ
կա
րող
են
իրենց
ներկայութիւնը
յայտնել
քննողին
եւ
այն
{Ժամանակ}
նոքա
յայտնի
են,
իսկ
երբ
միացան,
էլ
չեն
ընկնում
եսնելով
"
ի
հանդերձս
լուսաւորս"։
"
Կայծակի
{Ժամանակ},
յունուարի
8-ին,
1839-ին,
-
ասում
է
հռչակաւոր
մարելու,
յանգեցնելու)
համար
զուր
տեղը
աշխատելու
{ժամանակ}
սարսափանքով
նկատեցին,
որ
ծառերը
եւ
նաւի
կայմերը
թիլ
արիւն
եւ
պատմելով,
թէ
այդ
արիւնը
այս
կամ
այն
{ժամանակ}
եռ
է
գալիս,
ուզում
ես
դորանով
քարոզել
ինձ
այլեւ
ած,
քո
երկու
կաթիլ
չորցած
արիւնին
նայիմ.
եւ
այն
{ժամանակ},
երր
բիւրաւոր
այդպիսի
կաթիլներ,
բայց
կենդանի
ար
տեղերի:
Թարգմանիչը,
մի
այդպիսի
գիրք
թարգմանելու
{ժամանակ},
պարտակա՛ն
է
նորա
բոլոր
գրութիւնքը
համեմատել
գիտ
ւ
կամ
ուսանելու
համար
լինէր
այդ
մշակութեանը,
այն
{Ժամանակ}
Եագէն
եւ
ժամէն
ֆրանսիացի
բնագէտների
հոյակապ
ֆիզիկ
ած
քամին,
որ
ամառները
ամէն
իրիկուն
արեւը
մտնելու
{ժամանակ}
բարձրանում
է
Մասիսի
կողմից
եւ
զովացնում
է
էրուած
րձրանալ
դէպի
վեր
եւ
այս
է
պատճառը,
որ
ջերմութեան
{ժամանակ}
անօսրանում
է
այդտեղի
օդը
եւ
մի
վաստակեցուցիչ
եւ
վ
րեկը
չէ
կատարւում
օդերի
զուգակշռութիւնը,
այլ
այն
{Ժամանակ},
երբ
արեւի
ճառագայթքը
էլ
այնպէս
չէին
տաքացնում
դ
րցնելով
իր
ձգականութիւնը
սկսում
էր
սեղմուել,
այն
{ժամանակ},
Մասիսի
օդը,
էլ
դիմադրութիւն
չգտնելով
լայնացած
ով,
յետոյ
հռոմէական
բարքի
ընդհանուր
ապականութեան
{ժամանակ}
դարձաւ
ազնիւ
երիտասարդների,
պատրիկիոսների,
ծերա
ամար
ասում
ենք
այսքան,
որ
ամէն
ազգ
իր
մանկութեան
{ժամանակ}
ապրել
է
եւ
այժմ
եւս
վայրենիքը
ապրում
են
որսորդութ
րգացման
այդ
աստիճանը,
եւ
մեր
համար
եղած
է
երբեմն
{ժամանակ},
երբ
ամէն
հարստութեան
յայտարարքը
էին
զանազան
կեն
ակը
պիտի
աշխատէր
քերել
այդ
բոլորը:
Թէ
մինչեւ
ո՞ր
{ժամանակ}
պարապել
են
հայք
որսորդութեամբ.
կամ,
աւելի
լաւ,
զգային
պատմութեան,
մեզանից
առաւել
հմուտ
եւ
աւելի
{ժամանակ}
ունեցող
մարդերի:
Այս
արարողութեանց
մասին
մե
ենալու,
ամէն
մի
հին
աւանդութեան
մնացորդ
տեսնելու
{ժամանակ}
վազել
թագաւորների
քամակից.
ազգը
մինչեւ
թագաւորու
եւ
արարողութիւնը,
որոնք,
այո՛,
թէ
թագաւորների
{ժամանակ}
եւ
թէ
նոցանից
յետոյ,
ընկնում
են
դարերի
ազդեցութե
այ
պարը
շարունակելու:
Երկրագործական
աշխատութեանը
{ժամանակ},
երբ
աղջիկը
չէր
ուզում
բանիլ
կամ
թէ
ուզում
էր
իր
,
երանի՜
թէ
մեր
ամէն
պատանիքը
այդպէս
լինէին.
այն
{ժամանակ},
Կոմս
էմմանուէլի
եւ
Մեչուխեչայի
արտասուքը
վաղո՜ւ
ը,
բնութեան
նկարագրութիւնը:
Այդ
պարզ,
միեւնոյն
{ժամանակ}
հոյակապ
նկարագրութիւնց
մէջ
չկայ
եւ
ոչ
մի
կեղծ
գիծ
ս
գինի,
մի
հինգ
լիտր
արաղ
չպիտի
տանի՞նք.
հաւողի
{ժամանակ}
ա
գալի,
թազայ
հաւող,
լաւ
դեղձը,
չի՞
հարկաւոր
տ
ւանցի
ուխտաւոր
երիտասարդքը,
որ
Հանա-վանք
երթալու
{ժամանակ},
ճանապարհի
վրայ,
ընկան
իրենց
բարեկամ
Գարեգնի
ձե
արբեցոց
եւ
հանավանքցոց
վիճակը,
երբ
նոքա
այգեքաղի
{ժամանակ}
5-6
հարիւր
հոգի
գալիս
են
Աշտարակ
այգի
քաղելու,
ե
,
որովհետեւ
ոչ
թաղելու,
ոչ
էտելու
եւ
ոչ
այգեքաղի
{Ժամանակ}
է,
եթէ
չասենք,
որ
նաեւ
վար
ու
ցանքով
պարապած
եր
նայ
անօգուտ:
Գիտենք,
որ
ասիացին
դեռ
երկա՜ր
{ժամանակ}
չպիտի
կարողանայ
եւրոպացու
պէս
թել
քաշել
շերամի
բօ
երկուքի
էլ
ընկճուած
եւ
հարստահարուած
վիճակը,
այն
{ժամանակ}
բանը
աշկարայ
կը
լինի,
որ
հայը
եւ
թուրքը
այս
տեսա
:
Հայոց
ազգի
մէջ
մտած
են
հնդիկներ,
որ
Լուսաւորչի
{ժամանակ}
էլ
դեռ
իրենց
նախահարցը
որպէս
աստուած
պաշտում
էին
թէ
ի՞նչ
է
պատճառը,
որ
այդ
պատուելի
պարոնները
ինչ
{ժամանակ}
կամենում
էին
իւրեանց
միտքը
գրի
միջնորդութենով
յայ
այն
լեզուաւ,
որ
նորան
հասկանալի
էր։
Մեք,
երկար
{ժամանակ}
փորձելով,
ճանաչեցինք
այդ
հնամոլների
ցանկութիւնը
մբողջ
յունաց
ազգի
հոգին,
ինչ
որ
կար
նոցա
մէջ
այն
{ժամանակ},
եւ
այդ
շատ
ուղիղ
մի
բան
էր.
պատճառ,
որ
կրօնը
տեսնում
ենք
գոնէ
Յունաստանի
կրօնի
մէջ,
որ
նա
ինչ
{ժամանակ}
իւր
ազգային
աւանդութենով
ստացած
կրօնը
ունէր,
շատ
,
գեղեցկացաւ
եւ
միանգամայն
նոր
կերպ
ստացաւ,
ինչ
{ժամանակ}
յոյները
փոխառին
կրօնական
գիտութիւններ
Եգիպտոսից
ե
սա
Հոմերոսի
բանաստեղծական
ճարտար
մտքերի
տակ,
այն
{ժամանակ}
հոգեւորուեցաւ
նոր
ի
նորոյ
իմաստասիրական
գաղափարնե
ել
լուսաւորութեան,
ապա
ուրեմն
մեր
ժողովուրդը
շատ
{ժամանակ}
է,
որ
լուսաւորուած
է,
եւ
մեք
սխալ
կարծիքի
մէջ
ե
ունենալ
սառուցից։
Հայոց
ողորմելի
Ազգը,
երկար
{ժամանակ}
անուսում
մնալով,
բոլորովին
սառած
մարդու
է
նմանու
ւ
ճանաչել,
հասկացել
ենք,
որ
մարդումս
լեզուն
այն
{ժամանակ}
կարող
է
խօսել,
ինչ
ժամանակ
միտքը
արդէն
խօսելի
բա
ր
մարդումս
լեզուն
այն
ժամանակ
կարող
է
խօսել,
ինչ
{ժամանակ}
միտքը
արդէն
խօսելի
բանը
դասաւորում
է.
պատճառ,
ո
,
ուզածին
պէս
շինէ,
կերպաւորէ.
դորան
հարկաւոր
է
{ժամանակ}
։
Շատ
անգամ
հարիւրաւոր
տարիներ
չեն
թողուլ
փոփոխու
լոր
ասում
ենք
հոգալով
ապահովել
էր
իր
կեանքը,
այն
{ժամանակ}
միայն
զարթում
են
նորա
մէջ
միւս
հոգեկան
քաղցերը
կա
նը
առաջ
չտարուի
հնի
ազդեցութեան
ստրկացնելով,
այն
{ժամանակ}
էլ
հայկաբանութիւն
չմնալ,
այլ
սոսկ
տաճկաբանութիւն
սրայելացի
պաշտողներ։
Յայտնի
է,
թէ
չէ,
թէեւ
այն
{ժամանակ}
Իսրայէլը
էլ
ո՛չ
ամպ
էր
տեսնում,
ո՛չ
սիւնը,
ո՛չ
կէսը
դարւաոր
արտասունքից
փթթած
թերթերը
դարձնելու
{ժամանակ},
բայց
ի՛նչ
օգուտ.
անցածը
յետ
կը
գա՞յ։
Եթէ
մնար
ուելի
ճշմարտութիւնը։
Կարելի
էր
քարոզել
նորան
այն
{ժամանակ},
եթէ
նա,
սեւը
սեւ
եւ
սպիտակը
սպիտակ
խոստովանելո
այս
շարժողութիւնը։
Ես
գդակս
վեր
եմ
ձգում
եւ
այն
{ժամանակ}
կը
համարձակուիմ
այն
աղօտ
եւ
գունաթափ
լոյսը
ընդուն
գրոց
եւ
զիւրոյ
իսկ
զանձն
է
զծանօթութիւն:
Զայսու
{ժամանակագ}
երեւի
Հայրն
պատմութեան
մերոյ՝
փիլիսոփոսն
Մովսէս
նահանգից
էր,
գեղի
անունը
զանազան
ձեւով
են
դնում
{ժամանակագիրք}
՝
ոմանք՝
Աղբերից,
ոմանք՝
Այլաբերից
եւ
ոմանք՝
եր
նոյնպէս
խօսում
են
այդ
բանը.
մանաւանդ,
որ
մեր
{ժամանակագիրքը}
ինքնուրոյնաբար
գրում
են
միայն
այն
բանը,
որ
եղել
ը՝
ստո՛յգ,
անցքերի
դասակարգութիւնքը՝
պարզ,
եւ
{ժամանակագրական}
յաջորդութիւնքը՝
անշփոթ։
Արդարեւ,
Փարպեցու
պատմ
զատութենից
եւ
ստիպուած
չէ
ենթարկուիլ
տեղագրական,
{ժամանակագրական}
կամ
իրողութենների
կատարուելու
համար
հարկաւոր
եղած
Օրբելի
պատմաբան,
որ
յաւէտ
ի
յարգի
է
վասն
ճշգրիտ
{ժամանակագրական}
ծանօթութեանցն,
զորս
առ
նմա
գտանեմք.
երեւին
եւ
ի
թիւն
դնում
ենք
մեր
գրուածքը
1857-ից
սկսած,
որոնց
{ժամանակագրական}
յաջորդութեանց
մէջ
պարզ
երեւում
է,
թէ
մենք
կանգնա
ի
բնաւորութեան:
Աւանդութիւնքը,
զրկուելով
այսպէս
{ժամանակագրական}
ճշտութիւնից,
շատ
անգամ
այնքան
շատ
հաւաքւում
են
մ
թեան
մէջ
այն
է,
որ
շատ
անգամ
կարող
են
վկայ
լինել
{ժամանակագրութեան}
մի
երեւելի
անցքի,
որ
անցել
էր
ազգի
մէջ
եւ
որի
թո
Կը
հաւաքէր
զանազան
տեղերից
ազգային
պատմութեան
կամ
{ժամանակագրութեան}
վերաբերեալ
յիշատակներ
եւ
լոյս
կը
հանէր
նորանց
տպա
,
որ
նա
իւր
հանգամանքով
մի
սրտաշարժ
իրողութիւն
է
{ժամանակագրութեան}
մէջ:
Այս
խօսքերից
յետոյ
նա
յանկարծ
մէջից
կտրեց
բ
բազումս
պակասեալք
եւ
ի
կանոնաց՝
պատմագրութեան
եւ
{ժամանակագրութեան},
[զորս,
մի
խիստ
ումեք
թուեսցի
բանս,
եթե
ասիցեմ
տարի
առաջ,
Արգոսյան
դուքսի
ընդդեմ
ապստամբության
{ժամանակակից}
անցքերը,
թեթեւ
կերպով
կրկնվել
են
դարձյալ
Նեապոլի
ան
ուներ
այնպիսի
կոնստիտուցիա,
որ
կարող
էր
մրցել
{ժամանակակից}
անգլիական
կոնստիտուցիայի
հետ:
Դա
անհերքելի
փաստ
Միշել
Հ.
Գ.
Ֆոշեի
գիրքը
{ժամանակակից}
Անգլիան
ուսումնասիրելու
համար
միանգամայն
անպետք
է
խորհուրդ
եմ
տալիս
կարդալ
Ֆոշեն:
Չնայած
այդ
գիրքը
{ժամանակակից}
Անգլիան
չի
ներկայացնում,
այնուամենայնիվ
շատ
հետա
բանի,
որ
մի
ժամանակ
պաշտվել
եւ
իդեալ
է
եղել:
{Ժամանակակից}
մարդուն
ի՞նչ
օգուտ
(սոցիալական
իմաստով)
Միքել
Ա
ակով՝
գալոց
հայկական
սերունդի
աչքի
առաջեւ,
նորա
{ժամանակակից}
պատմութեան
հորիզոնի
վերայ:
Չկայ
մարդկութեան
հական
բան
լինելով,
ուսանում
եմ
ներկայումս
ազգերի
{ժամանակակից}
պատմութեններից
եւ
երեւոյթներից:
Այսքան
ծանօթութի
):
Այս
բաները
վերաբերւում
են
Ներսէս
Երրորդի
{ժամանակակից}
անցքերին:
Ո՛ր
Հայը,
որ
փոքրիշատէ
կարդալ
գրել
գի
ւ
դպրոցին
եւ
այլ
աստուածահաճոյ
շինուածների:
Նորա
{ժամանակակից}
զանազան
մարդիկ
նոյնպէս
չեն
մոռանում
Նախիջեւանը,
նհրաժեշտությունը
եւ,
նկատի
ունենալով
իր
ժողովրդի
{ժամանակակից}
կենսական
հարցերը՝
հռչակեց
Հայոց
կենդանի
լեզվի
իր
մուժ
ամբոխի
գռեհկաբանություն"։
Պարոն
Նազարյանցը
{ժամանակակից}
հայերի
խոսակցությանը
մոտենալու
ձգտումով
հանդերձ,
ւմ
է
որոշ
իմաստով
վերականգնել
հին
հայկական
լեզուն
{ժամանակակից}
հայերեն
ժողովրդական
լեզվի
մեջ:
Նա
կամենում
է
այն
իմքը,
պարզ
ու
գեղեցիկ
հաղորդակցվի
ժողովրդի
հետ,
{ժամանակակից}
կենդանի
հայկական
լեզվի
օրինաչափություններով:
Պար
կարծել,
թէ
որեւիցէ
փիլիսոփայութիւն
անցնում
է
իր
{ժամանակակից}
աշխարհից
դէպի
դուրս
"
(Հեգել,
Իրաւանց
փիլիսոփայ
ցի
սորանից,
Քանթի
փիլիսոփայութիւնը
բխած
էր
Քանթի
{ժամանակակից}
կեանքից,
այսպէս
եւ
ուրիշներինը
իրենց
ժամանակակից
ժամանակակից
կեանքից,
այսպէս
եւ
ուրիշներինը
իրենց
{ժամանակակից}
կեանքից:
Միեւնոյն
ազգի
փիլիսոփայութիւնը,
նոյնիս
արժանայիշատակ
Սեբէոս
եպիսկոպոսի
ասածը,
որ
գրեթէ
{ժամանակակից}
էր
Կոմիտասին,
եթէ
միայն
յիշենք
Յովհաննէս
կաթողիկ
Կիրակոսից։
Փոխանակ
դորա,
Վարդան
պատմիչը,
որ
{ժամանակակից}
եւ
աշակերտակից
է
Կիրակոսին,
որովհետեւ
երկուքն
էլ
որդն՝
ընդդէմ
Մարկիովնականաց
եւ
Մանիքեցւոց:
Որոյ
{ժամանակակից}
Կորիւն
վարդապետ,
մականուանեալն
Սքանչելի՝
մտանէ
,
այլ
պիտոյ
է
սակաւիկ
մի
զաչս
դարձուցանել
ի
վերայ
{ժամանակակից}
աբեղենին
Հայոց
եւ
նոցին
գլխաւորացն
յետ
մահու
Մեծի
Սկեւռացի՝
աշակերտ
Ներսիսի
Լամբրոնացւոյ,
սորա
{ժամանակակից}
Մխիթար
Անեցի,
Արիստակէս՝
հեղինակ
քերականութեան
ալութիւն.
այլեւ
գաղափար
էր
դարձել
Եւրոպայի
բոլոր
{ժամանակակից}
Տէրութեններին։
Յիսուսեանք,
այս
բանը
շատ
լաւ
հաս
ւսանել,
ինչպէս
վկայում
է
Պետրոս
Րիբադայները,
որ
{ժամանակակից}
էր
նորան
եւ
անդամ
Իգնատիոսի
Յիսուսեան
Կարգի։
ւ
այլ
Հասարակապետական
քարոզիչք,
որ
հասկանում
էին
{ժամանակակից}
գործերի
ընթացքը,
դուրս
դրեցին
Քաղաքական
սկիզբն
ը
խորհրդակիցքը
յայտնելու։
Յիսուսեան
աբեղայքը,
{ժամանակակից}
օրագիրների
մէջ
գովում
էին
այս
զարհուրելի
թագաւորա
համար
այնպիսի
զգեստ,
որ
առհասարակ
կրում
էին
մեր
{ժամանակակիցքը}
։
Եթէ
նիւթական
զգեստը
այսպէս,
ապա
ի՞նչ
զարմանք,
առակ
էին
ընթացք
սոցա
ընթացից
թարգմանչաց
կամ
այլոց
{ժամանակակցաց}
նոցա,
ցուցանեմք
ահա:
Թարգմանիչք
մեր
լոյս
առե
՞նչ
պէտք
որոնելոյ
զյարգող
ուսման
Ծերունւոյս,
եթէ
{ժամանակակցացն}
միահաղոյն
նովին
առաջնորդեալ
էր
լեզուախօսութեամբ,
դառնայ
մի
մեքենայ,
եւ
նորա
կեանքը՝
մի
ձանձրալի
{ժամանակամիջոց}:
Այն
ժամանակ
նա
կը
կորուսանէ
այն
բանաստեղծական
(
մօտեցնէր
ամէն
մի
յաջող
քայլափոխ,
ամէն
մի
որոշեալ
{ժամանակամիջոց}.
չէ՞
որ
մարդկային
հասկացողութեանց
լայնանալու
չափ
աւոր
աչքին։
Մեր,
սովորաբար
անուանած
կեանքը
է
մի
{ժամանակամիջոց}
՝
սկսած
հոգու
թանձրանալուց
մարմնի
մէջ
մինչեւ
նորա
խորհրդաւոր
հանդիսում,
եթէ
աչքերս
ձգենք
միայն
այն
{ժամանակամիջոցի}
վերայ,
երբ
հանգուցեալը
ապրում
էր
մի
նիւթական
շրա
առաջեւ։
Աչքերս
ձգենք
մի
հարիւր
յիսուն
տարու
{ժամանակամիջոցի}
վերայ՝
մինչեւ
Կարլովինգեան
տան
վերջանալը,
եւ
տե
կներեւ
առաջադիմության
վրա՝
կատարված
այնպիսի
կարճ
{ժամանակամիջոցում},
ինչպիսին
է,
օրինակ,
քսան
տարին:
Անանիան
ց
քաբար
նրան
սպասում
է:
Դժբախտաբար,
մեզանում
կարճ
{ժամանակամիջոցում}
բավականաչափ
օրինակներ
կան,
որպեսզի
հնարավոր
լինե
դէպի
յաւիտենական
կորուստ,
այսպիսի
մի
խորհրդաւոր
{ժամանակամիջոցում},
երբ
Նախախնամութիւնը
կշռում
է
եւ
չափում
է
ազգերը
րհ։
Այո՛,
Մարգարէն
նմանեցնում
է
մարդը
ծաղկի
այն
{ժամանակամիջոցում}
միայն,
երբ
նորա
հոգին
ներգործում
էր
մի
նիւթական
,
իւր
բարօրութիւնը,
մի
բնական
կարգով
սահմանուած
{ժամանակամիջոցում},
մօտ
եւ
հպատակ
մնալով
բնութեան
օրէնքներին,
նոյն
բնութիւնը
յեղափոխութեան
տակ
ընկնելով
այդ
դարաւոր
{ժամանակամիջոցում},
Եգիպտոսի
ազդեցութիւնը
նորա
վրայից
կտրեց
եւ
դորա
ց:
Թուի
թէ
տունքդ
այդոքիկ,
մինչեւ
՚ի
կատարած
{ժամանակաց},
մնալոց
են
՚ի
ձեռս
Ադմինիստրացիօնին,
զի
մեք
չկա
ի
մետասաներորդ
յօդուածոյ
նորին
տեսանի,
թէ
՚ի
վաղ
{ժամանակաց}
հետէ
մնացեալ
կայ
՚ի
ձեռս
եկեղեցպանի
սուրբ
Նազարէթ
է
առանց
վաճառելոյ
եւ
առանց
գրաւ
դնելոյ
յաւիտեանս
{ժամանակաց},
որպէս
վերն
յիշեալ
տներն
եւ
նորա
քրէհն
եւս
իմ
մի
է
մինչ
ի
քա
ռասուն
հազար
ռուփի
եւս
իցէ
իւր
անցեալ
{ժամանակաց}
մուդաթովն,
յիմ
տների
եւ
յիմ
ստատի
եկամտիցն
պարտա
խարդախի
յարանց,
զորս
հայր
ճանաչել
ուսաւ
ի
դարուց
{ժամանակաց}:
Այո՛,
պատմութեան
է
գործ
բողոքել
լիապէս
զապիրատ
քան
զեկեղեցին
եւ
քան
զպատուիրանն
սրբեալ
ի
դարուց
{ժամանակաց},
մինչդեռ
հարքն
առաջինք
ընդ
ամպովն
՚ի
Սինա
ընդուն
փանեալ
դադարեսցէ
գործարան
տպագրութեան
հարիւրամեայ
{ժամանակաց}
եւ
այն
առանց
քննութեան։
Եկեղեցին
Քրիստոսի
բերս
ո
այց
ընդ
վայր,
զի
կամ
'ի
դերեւ
ելանէ,
կամ
բազում
{ժամանակաց}
ակնկալէ
ըստ
սովորութեան
տեղւոյդ,
որպէս
եւ
ցուցան
արելով
այլ
եւս
գնալ
զճանապարհ
մոլախոտեալ
ի
դարուց
{ժամանակաց},
եւ
շուարեալ
ի
վարանս
տարակուսի].
մի՞թէ
չունիցի
ն
ազգիս,
գրէ
զպատմութիւն
Հայոց
սկսեալ
ի
վաղնջուց
{ժամանակաց}
մինչեւ
ցաւուրս
իւր,
անդր
քան
զչափն
ճոխաբանութեամ
էս
եւ
են
ողբք,
հառաչանք,
կոծ
եւ
սուգ,
սկսեալ
ի
{ժամանակաց}
իմ
աստանոյն
Խորնոյ՝
"
Ողբամ
զքեզ,
Հայոց
աշխարհ
տանոյն
Խորնոյ՝
"
Ողբամ
զքեզ,
Հայոց
աշխարհ
",
ի
{ժամանակաց}
Շնորհալւոյն՝
"
Ողբացէ՛ք,
եկեղեցիք
"
եւ
այլն,
յ
ոյս
եմք
թէ
պատուելի
հասարակութիւնն
մեր
զկնի
սակաւ
{ժամանակաց}
ինքնին
զփորձ
առնուցու
թէ
ո՞րպէս
աղջկունք
նոցա
օր
ութիւն
հայկականս
դպրութեան,
ուշի
ուշով
միտ
եդեալ
{ժամանակացն}
փոփոխութեան
եւ
այժմեան
[դրութեան]
Ազգիս:
Ասասցեն
ին
իմաստուն
մտածողացն,
որ
ուշի
ուշով.
միտ
եդեալ
{ժամանակացն}
փոփոխութեան
եւ
այժմ
եան
որպիսութեան
ազգին,
հնար
կեցաւ
ժողովն
եւ
ես
կացի
մնացի
յԱթոռն
ամսօրեայ
իբր
{ժամանակաւ}
սպասելով
որ
եւ
իցէ
պաշտօնական
տեղեկութեան
՚ի
կողմ
.
ա)
զի
դատաստանն,
ըստ
օրինաց,
չորեքամսեայ
{ժամանակաւ}
փակի,
սկսեալ
՚ի
14/26
Սեպտեմբերի
մինչեւ
ցաւարտ
տ
մբ,
զի
վաշխի
մնասցէ
անդ
մինչեւ
ի
տասն
եւ
հինգ
ամ
{ժամանակաւ},
սկսեալ
կտակոյս
թարիղիցն
եւ
ի
լրման
ժամանակին
վա
ղւոյդ,
որպէս
եւ
ցուցանեն
գործք
որ
գործեցան
յառաջ
{ժամանակաւ}
։
Ապաքէն
Աբրահամ
կաթողիկոս
Լիբանանու
վասն
դատի
մի
րատ
ի
գաւառն
Գողթ
սրբել
զաղանդ
հերեսիովտաց
զայնու
{ժամանակաւ}
երեւեալ,
եւ
յետ
զառաքելականն
կատարելոյ
զպարտս,
քան
թէ
արժանաւորութիւն
Մովսիսի
Սիւնեցւոյ՝
որ
եւ
{ժամանակաւ}
եւ
գրուածոցն
պատուականութեամբ
քաջ
ի
բաց
հեռի
է
ի
խժական
հաւատագիտութեանց
հերիսիովտաց,
որք
զայնու
{ժամանակաւ}
երեւէին:
Ականաւոր
գրուածք
սորա
համարին.
ա)
գրքեր
եւս
դուրս
տալու:
Եւ
այս
գործունէութիւնը
մի
{ժամանակաւոր}
բան
չէ,
այսօր
մեք
ենք
դորա
հանդիսադիրքը,
էգուց
ուրեք
ուրեք
՚ի
գործ
եդին
աստուածաբանք
նոցա:
Եթէ
{ժամանակաւոր}
առաքումն
Հոգւոյն
յՈրդւոյ
կամ
հասանել
Հոգւոյն
ընդ
նորա
վերայ
արդարադատութեան
փայլակները,
ո՛չ
միայն
{ժամանակաւոր}
կերպով
քահանայութիւնը
լռեցնելու,
ինչպէս
արել
է
Կ
յսքան
վնաս
յառաջացաւ
միմիայն
պատերազմի
պատճառով,
{ժամանակաւորապէս}
բամբակ
չգալուց,
ապա
եթէ
հարաւային
Ամերիկայի
միջի
,
այլ
թե
մինչեւ
այժմ
մին
մինի
գիր
չենք
գրած,
այդ
{ժամանակը}
հարկադրել
է::
21.
ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ
ԳԵՕՔՉԵՅԵԱՆ
Շնորհավոր
լինի
խաղաղությունը
(տեսար
դուն
76-ին
{ժամանակը}
)
ափսո՛ս,
որ
այդտեղ
չէ
Ձեր
բարեկամ
Միքայել
նապարհ
է
այժմ:
Ներեցեք
շտապ
գրությանս,
փոստի
{ժամանակը}
անցնում
էր,
եւ
ես
հազիվ
կարողացա
այս
չափը
գրել,
Դարձյալ
աղաչում
եմ
ներել
այս
աղճատ
գրությանս,
{ժամանակը}
շատ
կարճ
էր:
Միամի՛տ
լինիք,
որ
կաթողիկոսի
կողմի
,
իրենց
հերթին,
դեմ
կառնեն
ծանծաղուտի:
Հիմա
այն
{ժամանակը}
չէ,
երբ
անպատիժ
խաբում
էին
հասարակությունը:
Եթե
նրան
ասելու.
ահա՛
եւ
ես
եկա:
Թերեւս
կգա
եւ
այդ
{ժամանակը},
որովհետեւ
Դոն-Չեզար
դե
Բազանի
հետ
կրկնում
եմ՝
կորցնում,
որովհետեւ
տեսակցության
համար
նշանակված
{ժամանակը}
շատ
հեռու
չէ:
Շնորհակալություն
նորին
գերազանցութ
ակի
եւ
քաղաքակրթության
արգասիք
է:
Բայց
եթե
այդ՝
{ժամանակը}
ոչնչով
չնախատելով
նախորդների
ընդունած
նորման,
նր
,
քանի
մը
հատ
լիմոն,
փոռթաքալ
կուզենայի
ամա,
ան
{ժամանակը}
պեքիմ
տահա
չի
ըլալ,
զերե
գիտցածս
խդրելեզներուն
կ
իմ
ողորմելի
պատուհաններիս
ապակիքը,
որ
ներկել
էր
{ժամանակը}
ծիրանի
գօտու
գոյներով:
Ահագին
փայլակները
մութ
ու
քունս
տարաւ:
Տեսանում
եմ
երազիս
մէջ,
որ
աշխարհի
{ժամանակը}
յետ
է
գնացել
քանի
հազար
տարիներով։
Թւում
է
ինձ,
ել
եմ
Պ.
Իսահակեանցին,
որ
երեկի
առաւօտ
իմ
բոլոր
{ժամանակը}
շոգենաւի
վերայ
պարապած
էի
նկատողութեամբք.
ինձ
պի
չի
արդարանան,
ինչպէս
որ
չի
պիտի
արդարանան,
այն
{ժամանակը}
պիտի
ասենք,
որ
վիճակները
եղած
հոգեւորականք,
գոր
րջապատի
յեղափոխութիւնքը:
Զարմանալի
ժամանակ
է
մեր
{ժամանակը}.
ասես
թէ
այս
փոփոխութիւնքը
սկսուած
են
արդէն,
աս
բայց
արի
տե՛ս,
որ
նոքա
շատ
են,
իսկ
ես՝
միայն,
{ժամանակը}
՝
փոքր.
ո՛ր
մինին
գրես:
Դարձեալ
Աստուած
կեանք
տ
րկէ՝
զզուելով
նորա
անպիտանութենից,
որի
գործելու
{ժամանակը}
համարել
էինք
մեր
կեանքի
ամենաերջանիկ
րոպէներից
մի
րբ
է
լինելու:
-
Ինձ
չէ
տուած
գիտենալ
ժամը
եւ
{ժամանակը},
ինձ
տուած
է
միայն
գուշակել...
-
Դու
մարգա
ւում
է,
որ
արգոյ
հեղինակը
խառնափնդորում
է
բաների
{ժամանակը}:
Երբ
հեղինակը,
լրացեալ
իրաւունքներով,
քննչի
պա
ատկանում
են
Յունական
եւ
Հռովմէական
հնութեններին:
{Ժամանակը},
անձրեւի
կաթիլները
սեւացրել
են
եւ
մաշել
են
այդ
հ
կցութիւնը:
Մարմարիոնը
չէ՛
դիմանում
ժամանակին...
{Ժամանակը}
թագաւորում
է
տիեզերքի
վերայ.
նա
ե՛ւ
անցողական
է
մանում
էր
ժամանակի
հոսանքին,
որի
վերայ
չէր
կարող
{ժամանակը}
նոյն
ազդեցութիւնը
գործել,
ինչ
որ
ուրիշ
բաների
վե
:
Եւ
եթէ
այն
րոպէին
հարիւրաւոր
տարիներով
յետ
գնար
{ժամանակը},
եթէ
մտքիս
եւ
յիշատակիս
մէջ
կենդանացած
մարդերի
մ
առնուլ
միայն
շարադրելը:
Ազնիւ
Հայը,
զոհելով
իւր
{ժամանակը},
կամակար
ընդունում
է
այս
հրաւէրը,
եւ
ահա
Արեւմո
եւ
նորա
համակարգութիւնը:
Ինչ
կամիս,
արա՛,
բայց
{ժամանակը}
իւրեանը
կ'առնու:
Նոր
կառավարութիւնը
տեսաւ
այս
բո
կնճիռը
չլուծուի,
ստրուկը
կացինով
կը
վճռէ
գործը:
{Ժամանակը}
շատ
մօտեցած
է
եւ
կարծուածից
աւելի
մօտեցած...
արում,
միւս
կողմից
վաճառականի
հատուցումի
նզովեալ
{ժամանակը}
մօտենում
է
եւ
մօտենում
է
անխնայ:
Վաճառականը
շուա
,
կէս-կենդան,
անցնում
են
մի
քանի
օր:
Բայց
վճարի
{ժամանակը}
աւելի
մօտեցաւ,
ի՛նչ
ճար:
"
Այս
առաջին
հատուցում
լինի,
որչափ
եւս
մոլեգնի,
ի
վերայ
այսր
ամենայնի
{ժամանակը}
կը
մաշէ
նորան,
որովհետեւ
մի
կիրք
կարող
է
տեղի
տա
փար,
որ
յետ
չէ
մնում
բարոյական
Չինաստանից:
{Ժամանակը}
մի
անգամ
է
անցնում,
եւ
նա,
որ
ընթացակից
չէ
նորա
եւ
եթէ
յաջողի
նորան
հող
ձեռք
բերել,
իրաւունքը
եւ
{ժամանակը}
պահանջում
են
տնօրինել
այնպէս,
ինչպէս
ցոյց
է
տալի
հրատարակել
էր,
այդ
բանը
ստանալու
համար
պայմանած
{ժամանակը}
կորուսանելով,
զրկուելու
էին
այդ
նիւթական
մեծագու
թիւնքը
ստանալու
համար
պայմանած
է
ժամանակ,
եւ
այդ
{ժամանակը}
շատ
մօտ
է
վերջանալու,
եւ
եթէ
անց
կացաւ,
այնուհե
վերից
ու
ցամաքից
քեզ
արգելք
չկայ.
Մեռուցիր
{ժամանակը},
տարածութիւնը
ջնջեցիր,
Փայլակը
նախանձեցաւ
խռովութիւն,
որի
խմորը
չէր
եկեղեցական:
Այո՛,
{ժամանակը}
լցուած
է,
ուստի
եւ
հրապարակի
առաջեւ
ասում
ենք,
մտացածին
իրաւունքը
ջատագովելու
եւ
ազգի
ստրկութեան
{ժամանակը}
յարատեւել
տալու
համար,
մինչեւ
ո′ր
աստիճան...
արանի,
հասկանալի
լինէր
ընթերցողներին
եւ
միեւնոյն
{ժամանակը}
՝
գրաւող
եւ
դաստիարակող
ընդհանրապէս։
Շատ
օրի
ը
կարդալու։
Նա
պինդ
կապած
է
ժամանակի
շղթաներով.
{ժամանակը}
վազում
է
յառաջ,
ուրեմն
եւ
ժողովուրդը
պիտոյ
է
վազ
o-da-fe)՝
զոհելով
մարդկութեան
անբաւ
անդամները։
{Ժամանակը},
աշխարհի
լուսաւորութիւնը,
ինքեանք
կարգել
են
այժ
ս
լեզուով
գեղեցիկ
եւ
յաջող
խօսելու։
Այդ
կը
հոգայ
{ժամանակը},
երբ
նոր
լեզուն,
հեղինակների
գրչի
տակ
ճախարկուե
ՀԵԳԵԼԸ
ԵՒ
ՆՈՐԱ
{ԺԱՄԱՆԱԿԸ}
ԲԵՌԼԻՆԻ
ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆԻ
ՄԷՋ
ԿԱՐԴԱՑԱԾ
ՀԱՅՄԻ
ԴԱՍԵՐԸ:
"
Ամեն
փիլիսոփայութիւն
ուրիշ
բան
չէ,
եթէ
ոչ
նորա
{ժամանակը},
փոխադրուած
դէպի
միտք
(переведенное
в
мыслы)
ե
խում
իրական
պատուանդանի
վրայ:
Յայտնի
է,
թէ
ինքը
{ժամանակը}
ուրիշ
բան
չէ,
եթէ
ոչ
հասկացողութեան
եւ
կարծիքի
գ
ւնը
ներգործում
է
եւ
իր
փիլիսոփայոլթեան
վրայ,
որի
{ժամանակը}
անցած
լինելով
կարող
է
նայուել
որպէս
անցած
կեանքի
եր
խօսքը
այն
է,
թէ
գիտութիւնքը,
մարդու
կեանքը,
{ժամանակը},
այսինքն
հասկացողութեանը
գումարը
շարժուն
եւ
հոսա
ը
լցուցանելու
է
՚ի
մեծ
խորհրդի
սպասաւորելով:
Այն
{ժամանակը}
պէտք
է
արդիւնաւոր
լինէր
գործարանը
եւ
ցոյց
տար
իւր
նաչելով,
չխառնուէին
վերակացուի
գործերի
մէջ:
Այն
{ժամանակը}
կարդինալը
մի
բարի
յիշատակ
կը
թողնէր
իւրեանից
յետո
եաց
եւ
անարժան
գործերի
համար.
սորա
վերակացութեան
{ժամանակը}
շատ
մեծամեծ
անցքեր
անցան,
որ
կպատմեմ,
եթէ
առանց
ման
եկող
հոգի
չէր,
ապա
քահանայապետի
կենդանութեան
{ժամանակը}
պէտք
չէր
այնքան
չափազանցօրէն
գովել
նորան
թէ
գրով
եւ
օգնական
կը
լինի
այդ
փառաւոր
հանդիuի
մէջ.
ինքը
{ժամանակը}
քրքրելով
դորայ
չարագործութեան
գաղտնիքը,
կը
խայտա
իստոսից,
որ
չէ
հրամայում
ամեններին,
մինչեւ
հնձի
{ժամանակը}
յանդգնութեամբ
որոմը
ցորենից
քաղել,
այլ
խոստանում
ատարիմ
նախարարների
վրայ,
երբ
սոքա
Վահանի
այն
նեղ
{ժամանակը}
գնում
էին
նորան
Պարսից
ընդդէմ
օգնելու։
Թո՛ղ
խօսի
ոռը,
Աբովեանը
դիմում
է
դէպի
նա՝
խնդրելով
որոշել
{ժամանակը},
երբ
կամք
էր
վեհափառ
տիրոջը
աշակերտքը
Բեռլին
ուղ
են
ձեր
ժամանակի
գործը.
ուրեմն
պիտի
ասել,
որ
ձեր
{ժամանակը}
շատ
յիմար
է:
-
Ես
մեղաւոր
չեմ,
Ձեր
մռայլութ
ն
բանի
եւ
ամենայն
մարդու,
զօշոտում
են
եւ
զօշոտած
{ժամանակը}
ապականում
են
աչքերը
ցեխով.
գրգռում
են
նոցա
մէջ
գ
րտե՛ղ
եւ
ո՛ր
ազգ
խօսում
է
մի
այնպիսի
լեզուով,
որ
{ժամանակը}
դատապարտել
էր
եւ
թաղել
էր
հազարաւոր
տարիների
փոշի
նից:
Նոր
ժամանակին
հարկաւոր
է
եւ
նոր
լեզու,
հին
{ժամանակը}
տարաւ
իւր
հետ
հին
լեզուն:
-
Եւ
ո՞ր
յայսմհետ
առնես,
այս
րոպէին
նա
այնպիսի
դրութեան
մէջ
է,
որ
{ժամանակը}
շատ
թանգ
արժէ
նորան:
Ես
քեզանից
գաղտնիք
չունիմ,
ւթիւններով
շարում
է
իւր
խաղակից
ժամանակի
առաջեւ:
{ժամանակը}
տանում
է
այդ
քարերը
յատակից...
Երբ
կոմս
էմ
Երիտասարդը
առաւել
է
զայրանում
եւ
պատասխանում
է.
{ժամանակը}
մեզ
է
պատկանում,
եւ
մեք
աւելի
լաւ
ճանաչում
ենք
ն
եք
աւելի
լաւ
ճանաչում
ենք
նորան
քան
թէ
դուք,
ձեր
{ժամանակը}
անցաւ,
հերիք
է
որ
ձեր
պէսների
անխել
կարծիքները
ե
ը
որսորդի
օգտի
համար:
Պ.
Յովնաթանեանցի
բաղդից,
{ժամանակը}
ձեռնտու
էր
նորան,
բաների
կարգը
եւս
յաջողում
էր.
ութիւնը
ստանում
է
այսպիսի
շարունակ
ընթացք,
գոնէ՛
{ժամանակը}
կ՚անցանէ,
մինչեւ
կինս
եւ
Մանուշակս
տուն
կը
դառնա
իջեւանի
մէջ
չկան
այնպիսի
տեղեր,
ուր
կարելի
լինէր
{ժամանակը}
գործածել
այնպիսի
զուարճութեամբ,
որ
եւ
օգտակար
լի
պատճառ
յօժարէին
ամենայն
բանի,
որի
միայն
կարող
էր
{ժամանակը}
կորուսանել,
առանց
խտրելու
այս
բաների
յատկութիւնք
նորան
Խաչատուր
աղայի
ղահուէտնումը,
եւ
յետոյ
ճաշի
{ժամանակը}
կորուսանելով,
լաւ
էր
համարել
մտանել
Բարբոյի
պանդ
լուխ
կը
գան,
ամենեւին
եւ
մտածել
չկամին,
պատահած
{ժամանակը}
ասում
են,
թէ
հոգս
ունէին
եւ
մտածութիւնք,
բայց
մ
դեռեւս
չնչին
արժէքի
բան
է,
որ
կարող
էր
վատ
եղած
{ժամանակը}
դուրս
ձգել
բոլորովին,
իսկ
ամուսնութիւնը
մի՞թէ
մի
պարապ
ժամանակ:
Բացի
դորանից
մեր
քաղաքավարութեան
{ժամանակը}
անցել
է,
այժմ
թող
մատաղահասքը
նային,
նոքա
թող
ա
կարող,
արծաթ
չկայ.
ես
ստանալիքներ
ունիմ,
որոց
{ժամանակը}
յուլիսին
է,
դու
այս
մասին
բան
մի՛
ասա,
միայն
թէ
րեանը
թէյովը
պարապին,
մէք
մեր
բաներիցը
խօսենք
եւ
{ժամանակը}
չկորուսանենք
զուր
տեղը:
-
Թող
այդպէս
լինի,
-
նմանել:
Այդ
ի՞նչ
սէր
է,
որ
դուք
դնում
էք
այդտեղ
{ժամանակը}
մի
կերպ
կորուսանելու
համար
նստում
էք
թուղթ
խաղալո
եղ,
դատարկարանութենով,
բամբասանքով
վատնելու
այն
{ժամանակը},
որ
տուել
է
Աստուած
բարի
առնելու,
Աստուած
սիրել
լ
Շահումեանցին
նորա
նամակի
սառնութիւնը:
Նշանակած
{ժամանակը}
մօտենում
էր
հետզհետէ:
Մանուշակը
լսելով
Շահում
բայց
այսպիսի
ազատութիւնը
ներգործում
է
միայն
ազատ
{ժամանակը}
մինչ
հանդարտ
էր
հոգին.
իսկ
թէ
սա
մի
փոքր
վրդովու
նորան.
-
Այժմ
տու՛ն
գնայ,
սիրական
Մանուշակ,
{ժամանակը}
ուշ
է...
Մանուշակը
առանց
խօսեյոլ
համբուրեց
շնջել
Մանուշակ
դայեկի
վարժ
լինելը
իւր
գործի
մէջ:
{ժամանակը}
գալիս
է,
երեխայն
ծնանում
է
արդարեւ
արու:
Երե
է
եղած
արիւնով:
Մի
օր
մեր
ցեղապետը
Խանի
ուրախ
{ժամանակը}
ահ
ու
սարսափով
մօտեցած
խնդրում
է
նորանից
մի
շնորհ
նէին
եպիսկոպոս
եւ
վանահայր
կարգելու։
Մինչեւ
սորա
{ժամանակը}
պապերի
անկախութիւնը
մնացած
էր
լոկ
խօսքերով
միայն
սին
թւում
էր,
թէ
հասել
է
վերջապէս
Կարգը
հիմնելու
{ժամանակը}
։
Նա
իւր
բոլոր
աշակերտները
Հռովմ
կանչեց,
որոնք,
տ
Րիշիէ,
շատ
ուսումնական
եւ
խելացի
մարդ,
որ
այն
{ժամանակը}
Համալսարանի
Սենտիկ
էր,
մի
գիրք
շարադրեց,
որով
ա
լոր
Եւրոպան։
Ես
յիշում
եմ
Յանսենեանների
հալածման
{ժամանակը}
։
Անհասկանալի
կը
թուի,
թէ
ինչո՞ւ
համար
ըստ
ե
Բերրիեան
դքսուհին,
խլում
էին
Օրլէան
Դուքսի
բոլոր
{ժամանակը}
։
Երբ
նա
հարկադրուած
էր
պարապիլ
Տէրութենական
գործ
ի
մէջ
ամենայն
արտօնութենից,
որ
ունէին
մինչեւ
այն
{ժամանակը}
։
Լուդովիկոս
XV-ը
չէր
իմանում,
որ
կողմը
բռնի.
մ
ուրեմն
անհնար
է,
որ
իւրաքանչիւր
բայի
իւրաքանչիւր
{ժամանակը},
դէմքը
եւ
թիւը
գրվեն
առանց
էական
բայի։
Բայց
մեն
ւ
ամբողջ
բայական
զօրութեամբ,
որի
դէմքը,
թիւը
եւ
{ժամանակը}
երեւում
միայն
նախընթաց
գնում
է
բայում։
Երկրորդ,
ամ
հերիք
է,
եթէ
հարցնողը
իր
խօսքի
բայով
ցոյց
տայ
{ժամանակը},
դէմքը
եւ
թիւը,
պատասխանի
մէջ
կարելի
է
բայերը
դ
ա
խօսքերը
ծաղկազարդի
օրը
եկեղեցում
եւ
տերեւ
տարած
{ժամանակը}
-
Վարդիթերի
հետ,
որպէս
նաեւ
Սօսի
հետ
ծաղկազարդի
ատը,
փոփոխութեան
եւ
աղճատանքի
ենթարկուողը
է
նոցա
{ժամանակը}:
Շատ
անգամ
աւանդութիւնը
գրեթէ
անարատ
մնալով
էապէ
ւթիւնը
գրեթէ
անարատ
մնալով
էապէս,
փոխւում
է
նորա
{ժամանակը}.
այսինքն
մի
անցք,
կամ
մի
իրողութիւն,
որ
ստուգա
եւ
այլ
հազար
ու
մի
բան,
որ
գալոց
աւելի
լուսաւոր
{ժամանակը}
պիտի
աշխատէր
քերել
այդ
բոլորը:
Թէ
մինչեւ
ո՞ր
ժամ
կ:
Հարկ
չկայ
ասել,
որ
ամէն
բան
հնացնող
եւ
մաշող
{ժամանակը}
հնացնում
է
եւ
մաշում
է,
այո՛,
շատ
անգամ
իսպառ
չ
մայիսին,
որովհետեւ
ցանը
վերջացած
է,
իսկ
խոտհնձի
{ժամանակը}
յունիսի
սկզբում,
երբ
շերամի
բանը
պրծած
է,
այլ
թ
ազմը
կամ
300
տարի
նորանից
յետոյ՝
մինչեւ
Հոմերոսի
{ժամանակը},
կրօնը
բաւական
միջակ
ճանապարհով
յառաջ
էր
խաղում
զուի
իրաւունքը.
պատճառ,
տգեղ
երեւցածը
չէ
տանում
{ժամանակը},
իսկ
նոր
լեզուն
գնում
է
ժամանակի
հետ
զուգահեռաբա
ղ
չէ։
Սորա
հակառակ
գեղեցիկ
համարուածը
չէ
թողնում
{ժամանակը},
իսկ
հին
լեզուն
վաղուց
թողել
է
նա,
ուրեմն
նորա
որա
խօսածը
ու
գլխին
չզարկէ,
կամ
պարապ
միջոց
գտած
{ժամանակը}
այնպէս
արագ
խօսել,
որ
չարչարողը
վրայ
չհասնի
եւ
ա
puriste։
*
*
*
Աղեքսանդրեան
դպրոցի
ծաղկեալ
{ժամանակը}
բանի
վարդապետութիւնը
ոչ
զուր
տեղը
մինչեւ
այն
աստ
ուաղումն
սրտի
մնաց
ի
վերայ
իմ,
զոր
զկնի
ամսօրեայ
{ժամանակի}
յետ
ծախելոյ
զբազում
ինչս
բժշկաց
եւ
դեղորէից
վերջա
սով
մտանելոյ
ի
հոգեւոր
կոչումն,
չունիմ
ցայս
վայր
{ժամանակի},
այսինքն
ի
24
ամեայ
իմում
հասակի՝
բուռն
հարեալ
եանց
Ձերոյին
կայսերական
մեծութեան,
վասն
զի
յայնմ
{ժամանակի}
՝
այն
է
յամի
1846,
յորում
զիս
բռնադատին
յանձին
ա
օրագրի
վերա,
թե
ժողովուրդը
փոքր
ի
շատե
ճանաչել
է
{ժամանակի}
իրավունքը,
կտեսնեն,
թե
Հայը
եթե
մի
գիր
չի
առնու
րժողությունը
եւ
ո՛ր
ճանապարհով
հեշտ
է
կամ
ո՛րքա՞ն
{ժամանակի}
մեջ
գլուխ
գալու
գործ
է
այդ
բաների
բացարձակապես
տի
ի
մնալ
այնտեղ
եւ
գործ
կատարել:
Այլ
եւ
կարեւոր
եւ
{ժամանակի}
չհամբերող
գրագրությունք
կլինին
էլեկտրական
հեռագրո
պատսախանը
Կալկաթա
ստանալը
կարոտ
է
գոնե
հինգ
ամիս
{ժամանակի}:
§
9.
Որքանի
արժողության
կայք
հայտ
բերվին
մե
լարն,
ոչ
ումեք
յայտնի
եղեւ
ինչ
եւ
ոչ
զկնի
ցայսօր
{ժամանակի}:
Երրորդ,
թէ
պատգամաւորքն
ի
ստորագրելն
զթուղ
ռն
ձեր,
զորոյ
եւ
զպատասխանին
ընկալեալ
եմ
յիւրում
{ժամանակի}:
Այլ
թէ
մտացածինդ
այդ
նամակ
ո՛վ
իցէ
գրեալ,
զինչ
ռն
ձեր,
զորոյ
եւ
զպատասխանին
ընկալեալ
իմ
յիւրում
{ժամանակի},
այլ
թէ
մտացածինդ
այդ
նամակ
ո՛վ
իցէ
գրեալ
եւ
ոյք
այլ
ամենայն
ձեռնարկս
զհնդկական
խնդրոյ,
ցայս
վայր
{ժամանակի}:
Ի
սոյն
կէտ
տեղեկացեալ,
կարեւոր
դատիմ
յայտն
ւնքդ
մթին,
ծածկեալ
ընդ
փոշւով
գրեա՛
թէ
կէսդարեան
{ժամանակի}
չեն
բաւական
առ
ի
գտանել
զհետս
այնոցիկ
հրիտակաց
գո
ն
եւ
վեհափառ
կաթողիկոսին
ամենույն
Հայոց,
յիւրում
{ժամանակի}:
Հաւաստի
առնելով
զարժանապատուութիւնդ
յանկեղծո
անէ
յանուն
իւր:
Այլ
մեք
զայս
ամենայն
յիւրում
{ժամանակի}
ի
գիր
անցուցեալ,
աւանդեսցուք
ապագայիցն
մերոց,
դ
ճիկեանց
հոգեկից
բարեկամին
Այվազովսքւոյ,
որ
յայնմ
{ժամանակի}
գտանիւր
՚ի
Փարիզ
՚ի
պաշտօնի
՚ի
Հիւպատոսարանի
օսմա
հասարակության
պարզությունը
եւ
բարությունը,
երկար
{ժամանակի}
ընթացքում
քողարկել
են
իրենց
կեղծավորությունը
սուտ
ք
տամ,
ապա
իմ
կարծիքն
է՝
հետաձգել
այդ
բարենպաստ
{ժամանակի},
թերեւս
մինչ
այդ
իմ
հորիզոնն
էլ
կպարզվի
եւ
ի
վիճ
իրություն,
դրա
համար
էլ
թողնենք
այդ
ավելի
հարմար
{ժամանակի},
քան
այժմս
է:
Եթե
տեսնեք
շատ
հարգելի
հրեա
գիտնա
ունքը՝
ներկայումս
խոսել
ի՛ր
իմացածի
պես:
Լեզուն
{ժամանակի}
արդյունք
է
եւ
մշակվում
է
ժողովրդի
ըմբռնումների
եւ
,
դա
այլ
հարց
է,
բայց
փաստն
այն
է
որ
նա,
որպես
{ժամանակի}
լեզու,
այնպիսի
անձեռնմխելի
իրավունք
ունի,
ինչպե
է,
եթե
ոչ
կենդանի
մարդու
հատկանիշը,
հետեւապես,
{ժամանակի}
եւ
քաղաքակրթության
արգասիք
է:
Բայց
եթե
այդ՝
ժամ
երկում,
բայց
եթե
նրա
(Տարոնի
բարբառի)
մեջ
կան
{ժամանակի}
ընթացքում
մշակված,
մեր
արդի
պահանջներին
համապատա
մ
է
նրանց
նրբագեղությանը
կամ
արտահայտությանը՝
դա
{ժամանակի}
գործն
է,
որովհետեւ՝
"
լեզուն
տրակտատ
չէ՝
չի
գր
քիս
զի
օծանէիք,
վասնորոյ
մնացեալ
է
մինչեւ
ցայսօր
{ժամանակի}
առանց
օծման:
Ի
նորումս
ի
քաղաքիս
աստիճանաւոր
ի
եւ
հիվանդանոցի:
Զայս
ամենայն
հրիտակս
ցայսօր
{ժամանակի}
չէ
մեր
ստացեալ,
կա՛մ
'ի
պատճառս
անհոգութեան
նախն
վարի
մարդու:
Այս
քաղաքավարի
մարդը
երեկոյեան
{ժամանակի}
խնդրեց
ինձ
եւ
իմ
մի
բարեկամիս,
որ
թէյ
խմելու
գնա
եան
կամ
վատթարութեան
կերպարանագործութիւնը
կարօտ
է
{ժամանակի},
բայց
դոցա
նշանքը
կ'երեւին
իսկոյն,
իհարկէ՝
փոք
ինէր
ձեր
կոչումը,
տասն
տարի
ժամանակով,
բայց
այդ
{ժամանակի}
անցանելուց
յետոյ
դուք
պարտական
էք
վճարել
ՄԵՐ
գանձ
ւրոպայի
մէջ
եւ
դարձեալ
միլիոններ
է
վաստակում
կարճ
{ժամանակի}
մէջ,
ի՛նչ
պատճառով
դորա
անմիջական
վաճառատունը
չէ
7,
երես
291):
Զարմանալի
բան.
այնպիսի
{ժամանակի}
ենք
հասել,
որ
բարի
խորհուրդը
եւս,
որ
տալիս
էինք
ննութեան
արժանի
խնդիր
է
այս,
բայց,
թողնելով
այլ
{ժամանակի},
յառաջ
տանեմ
խօսակցութեանս
թելը:
Եթէ
քաջ
վա
՛ւ
իւրեանց,
ե՛ւ
ինձ,
ե՛ւ
պատուելի
ընթերցողներին
{ժամանակի}
զուր
կորուստ
չլինի:
1859
թ.
Մարտ
Թ.
Հ
վ
նորա
վերայի
եւ
աննշմարելի
գծերը,
մեկնում
է
այդ
{ժամանակի}
ճարտարագիտութեան
եւ
գեղեցկագիտութեան
հոգին
եւ
այլ
ն
մեզ
ամեններիս...
Միայն
մի
բան,
որ
դիմանում
էր
{ժամանակի}
հոսանքին,
որի
վերայ
չէր
կարող
ժամանակը
նոյն
ազդե
վերայ,
այդ
բանը...
էր
ճշմարտութիւնը:
Այս՝
{ժամանակի}
ազդեցութեան
ենթարկուած
արձանների
մէջ
կանգնած
էր
ե
մանաւանդ,
որ
դպրոցի
պէս
բանը
գոնէ
վեց
եօթն
տարի
{ժամանակի}
է
կարօտ,
որ
կարողանայ
ցոյց
տալ
մի
արդիւնք,
մի
պ
ոյլ
տալով,
որ
ինքնըստինքեան
թանձրանայ
դորա
վերայ
{ժամանակի}
յաւիտենական
դատապարտութիւնը:
Աւելորդ
էր
նաեւ
ընդ
թեւամիտ:
Խորենացին՝
մեր
պատմութեան
հայրը,
իւր
{ժամանակի}
անզուգական
փիլիսոփան,
ազգի
համար
մինչեւ
ի
մահ
աշ
կաւոր
եւս
չէ:
Բայց
այս
է
բանը,
որ
դորան
հասնելը
{ժամանակի}
է
կարօտ,
եւ
մինչեւ
այն
ժամանակ
"
Արքայութիւն
Աստ
ակից
չէ
նորան,
յետ
է
մնում:
Մեք
կարող
ենք
բռնել
{ժամանակի}
այն
ակնթարթը
միայն,
որ
անցնում
է
մեր
առջեւից.
ի
որ
առնում
է
նա
Անգլիայից:
Այդ
լիբրէները
շատ
կարճ
{ժամանակի}
մէջ
կը
ցնդին,
մէջտեղում
կը
մնայ
պարտքի
մուրհակը
ութիւնը,
որոնց
վերայ
են
մտածող
մարդերի
յոյսերը,
{ժամանակի}
եւ
դարու
այն
հարազատ
որդիքը,
իւրեանց
կամ
ուսումն
մայիս
ամսոյ
յերեսնոջն,
ես՝
յիշեալ
Մասէհս
յառողջ
{ժամանակի}
իմում,
ամենայնիւ
զգաստ
միտս
եւ
զգայարանս
ունելով
իր
եւ
թէ
թալապներ,
զամենայն
շարժելի
իրսն
յիւրում
{ժամանակի}
վաճառեսցեն,
թալապներս
եւ
տներիս
քրէհն
ժողովեսցեն
տեղս
եղեալ
բանակատարսն
կամ
վէքիլսն
իւրաքանչիւրում
{Ժամանակի}
ոյք
եւ
իցեն,
որպէս
ներկայ
են
պարոն
Ներսէս
Յովհան
ինքն
Կորտ
աֆրիկուշտի
զառաջին
դատաւորն
իւրաքանչիւր
{ժամանակի}
ո՛վ
եւ
իցէ,
որ
եւ
աստ
յիշեալ
երեք
պարոնքն
ինձ
վէ
ցեն,
տիրաբար
արգելցեն
եւ
աւերեսցեն
եւ
ի
հարկաւոր
{ժամանակի}
կարողութիւն
ունիցին
առանց
հարցանելոյ
միւս
սամատեա
կին
վաշխով
յանձնվի
նորա
եւ
նա
պարտէ
՚ի
յայս
միջոց
{ժամանակի}
կեալ
հնազանդ
եւ
ի
ներքոյ
պահպանութեան
կտակակատարո
ւրեմն
՚ի
մասնաւորի:
Այլ
որովհետեւ
առ
սակաւութեան
{ժամանակի}
չկարեմք
զբազմաց
ճառել,
յայն
սակս,
յայս
նուագ
ի
անձն
արարից
նոյնպէս
պատմութեան,
կցորդեալ
յիւրում
{ժամանակի}
եւ
զհետեւանսն,
քաջայոյս
եմք,
եթէ
ազգ
հայոց
՚ի
դ
ուռճեանի
գրուածքին
պատասխանելու
խորհրդով
կորուսած
{ժամանակի}
վերայ:
Ինքնակոչ
փիլիսոփայի
գրուածքը
ծայր
ի
ծա
չէ
շինւում.
մնայ,
որ
այդ
աւերանք
էլ
չէ,
այլ՝
{ժամանակի}
եւ
պատմութեան
ազդեցութեան
տակ
առաջ
գնացած
աճելութ
սութիւն
տալ
նորան,
այլ
մշակել
նորա
լեզուն,
գնալ
{ժամանակի}
հետ,
փարատել
կոյր
եւ
մարդատեաց
ֆանատիկոսութեան
խ
լիսոփայական
կամ
հնասիրական
խնդիրների
վերայ,
որ,
{ժամանակի}
որպիսութեանը
անյարմար
լինելով,
չեն
զարթեցնում
Ազ
եր
պատուելի
հեղինակքը
իւրեանց
ընթացքը
կը
յարմարեն
{ժամանակի}
որպիսութեանը
եւ
կ՚աշխատին
այնպիսի
բաներով
պարապեց
դարու
հեղինակութիւնքը
կարդալու։
Նա
պինդ
կապած
է
{ժամանակի}
շղթաներով.
ժամանակը
վազում
է
յառաջ,
ուրեմն
եւ
ժ
այս
խորհուրդը
պիտոյ
է
կարելի
բան
լինի,
այսինքն՝
{ժամանակի}
հանգամանքներին
յարմար։
Բայց
ցաւելով
եմ
խոստովանո
առանց
ամենայն
գործունէութեան
սպասելը
մի
լուսաւրող
{ժամանակի},
ոչ
այլ
ինչ
է,
եթէ
ո՛չ
անձնախաբէութիւն։
Կն
ը
հանձնառու
լինելով
ծառայել
ժողովրդի
օգտին,
նորա
{ժամանակի}
համեմատ,
պարտական
է
խոսել
ազգի
բազմության
հետ,
ազ
անմոռաց
պահեն
յուրյանց
մտքի
մեջ,
որ
ոչինչ
բան
{ժամանակի}
կարգից
դուրս
չէ
կարող
երկար
միջոց
դիմանալ
ժամանակ
ամանակի
կարգից
դուրս
չէ
կարող
երկար
միջոց
դիմանալ
{ժամանակի}
ուտող
մաշող
ատամներին.
ուրեմն
եւ
մի
ազգ
առանց
մտ
արգից
դուրս
երկարատեւ
քաղաքական
իրաւունքը,
որպէս
{ժամանակի}
հարազատ
որդի,
յառաջ
է
խաղում
մեծ
մեծ
քայլերով
եւ
ւնը,
որովհետեւ
ենթարկւում
է
շրջապատող
աշխարհի
եւ
{ժամանակի}
ազդեցութեան
եւ
զուգակշռւում
է:
Գրանովսկին,
ող
անձին
որակութիւնքը
կարող
են
ազդել
այդ
կատարման
{ժամանակի}
վրայ.
եւ
ցաւում
է,
որ
Մեկէնտոշից
ջոկ
ուրիշ
հեղի
բնական
է,
որովհետեւ
ապագայ
մարդը
ենթարկուելով
իր
{ժամանակի}
ազդեցութեան
կրաւորականապէս
պիտի
ներգործէ
ժամանակի
ժամանակի
ազդեցութեան
կրաւորականապէս
պիտի
ներգործէ
{ժամանակի}
ոգուն
համեմատ,
այստեղ
անցածի
խրատը
հազիւ
թէ
կարո
ապէս
վկայում
է,
որ
այդպիսի
օրէնքը
կենդանի
ներկայ
{ժամանակի}
մէջ
ոչ
խորհուրդ
ունի,
ոչ
արժէք"։
Այս
դրութիւնը
հետ
ապրենք
մինչեւ
այն
ժամանակ,
եթէ
ուսանենք
այն
{ժամանակի}
պէտքերը
եւ
շրջապատող
աշխարհի
հասկացողութեանը
գում
պէտք
է
փնտրել,
երբ
որ
այդ
բոլորը
ձեռք
գայ,
այն
{ժամանակի}
մարդը
թող
հոգայ
եւ
ստեղծէ
ինչ
որ
իրեն
պէտք
է.
ես
եան
"
(15
օգոստ.
):
Ստորասական
արտոնութիւնքը,
{ժամանակի}
թանձրութեամբ
արմատացած
եսականութիւնը
եւ
ամէնից
աւ
պէս
մի
հրովարտակների
գործարան:
Այդ
ժողովների
մէջ
{ժամանակի}
մեծ
մասը
անցնում
է,
անդամների
իրեն
անձնական
դրու
ատակուած
օրերի
տխուր
յիշատակներ,
դուք
խառնուեցաք
{ժամանակի}
հոսանքի
հետ
եւ
անհետ
չքացաք
մշտնջենաւոր
ովկիանոսո
Փարպեցու
անունը։
Հ.
Միք.
Չամչեանը
Փարպեցու
{ժամանակի}
վերաբերութեամբ
շատ
շփոթ
հասկացողութիւն
ունի։
Երբ
յդ
աղճատանքը
եղել
է
կա՛մ
անհմուտ
գրիչների
եւ
կա՛մ
{ժամանակի}
ձեռքով,
որ
անմերժելի
է,
ինչի՞
չէ
կարելի
ասել,
որա
ծագման
վերաբերութեամբ,
այլ
մանաւանդ
նորա
այն
{ժամանակի}
վիճակին
վերաբերութեամբ,
երբ
Մեծ
Վահանը
Սիւնեաց
ե
երկոցունց
աճել
'ի
միասին
մինչեւ
'ի
հունձս,
եւ
'ի
{ժամանակի}
հնձոց
ասացից
ցհնձողսն,
քաղեցէք
նախ
զորոմնդ,
եւ
արհի,
մերձեալք
'ի
քաղաքագեօղն
որ
կոչի
Առեստ.
'ի
{ժամանակի}
քառասնորդացն
պահոց
'ի
մեծի
շաբաթու
զատկին,
յանկա
Աւարտելով
այդ
աշխատութիւնը,
սպասում
էր
մի
յարմար
{ժամանակի},
տպել
նորան
երկու
խորհրդով.
առաջինը՝
որ
ժառանգ
էր,
համարձակւում
եմ
հաւատացնել
ձեզ,
որ
դոքա
մեր
{ժամանակի}
շատ
լաւ
եւ
յարգելի
գործերիցն
են:
-
Դոքա՞
են
լաւ
եւ
յարգելի
գործերիցն
են:
-
Դոքա՞
են
ձեր
{ժամանակի}
գործը.
ուրեմն
պիտի
ասել,
որ
ձեր
ժամանակը
շատ
յի
էին
ձեւի
քամակից,
անփոյթ
առնելով
իրի
կորուստը.
{ժամանակի}
անհարազատ
որդիք
են
դոքա,
կամ
խաղ
բնութեան,
որ
ե
որա
մօտ
եւ
կ'ասեմ,
որ
թողու
այժմ
այդ
բանը
մի
այլ
{ժամանակի}...
-
Չգնաք,
չգնաք,
աղաչում
եմ,
-
գոռաց
իւր
հետ
միասին
գայի
քո
մօտ,
բայց
ես
իմանալով
քո
{ժամանակի}
սակաւութիւնը,
հրաժարուեցայ,
որովհետեւ
անտարակոյ
լի
վերհամբարձ
քան
թէ
խաժամուժ
ամբոխը:
Նոքա,
այն
{ժամանակի}
հայեացքով,
լաւ
ուսած
լինելով
ազգերի
ներկայ
դրութ
Շախմատի
քարերի
տեղ:
Բնութիւնը
խաղում
է
այս
խաղը
{ժամանակի}
հետ:
Ամէն
մի
նոր
գերեզման
նոր
քար
է,
որ
ստանում
է
եւ
զանազան
ուղղութիւններով
շարում
է
իւր
խաղակից
{ժամանակի}
առաջեւ:
ժամանակը
տանում
է
այդ
քարերը
յատակից..
եցութենով,
որպէս
թէ
այս
շուտութենովը
կարող
էր
եւ
{ժամանակի}
ընթացքը
շուտացնել:
Մայրը,
խօսելու
ժամանակ
Մա
կոչեցեալ,
յորում
բնակէին
վանականք
Հայոց։
Յորում
{ժամանակի}
վիճակ
կրօնին
Հայոց
յերիս
բաժանէր,
որպէս
եւ
յայսմ
վիճակ
կրօնին
Հայոց
յերիս
բաժանէր,
որպէս
եւ
յայսմ
{ժամանակի},
այսինքն՝
սակաւաթիւ
ոմանք
բուն
ուղղափառք,
թէպէ
ոչ
ոք
այնպէս
կարող
էր
օգնել
ուղղափառ
եղելոց
այնր
{ժամանակի},
որպէս
ազգն
Հայոց
որք
յօժարամիտ
էին
ոգւով
ազգասի
շինութիւն
վանաց
եւ
ազգային
տեղւոյ
որպէս
եւ
յայսմ
{ժամանակի}
եւս
նոյն
ոգի
երեւի
'ի
նոսա
'ի
նոյնպիսի
դիպուածս,
րտաց
նորա,
որ
եւ
առաւել
ջատագով
երեւէր
Հայոց։
Ի
{ժամանակի}
սորա
յառաջիկայից
գտաւ
Հ.
Միքայէլ
Չամչեան,
որ
եւ
անոս
աբբայ,
որ
եւ
ապա
ձեռնադրեցաւ
եպիսկոպոս.
'ի
{ժամանակի}
սորա
առաւել
գժտութիւն,
հակառակութիւն
եւ
վիճաբանո
ք.
մանաւանդ
թէ
եւ
յերիս
եւ
'ի
չորս,
մանաւանդ
'ի
{ժամանակի}
անկելոյ
Վահան
հաւատոյ
գրոց
Հ.
Միքայէլի
Չամչեանց
.
Միքայէլի,
եւ
հնարիւք
իմն
ազատեաց
զնա։
Ի
նմին
{ժամանակի}
առաքեցաւ
'ի
վանաց
եւ
"
Սեղան
խնկոց
"
կոչեցեալ
գիր
եալք
'ի
բանից
Մաթոս
աղայի
Ալլահվերտեան,
որ
յայնմ
{ժամանակի}
գլխաւոր
ծանօթն
էր
տէրութեան
եւ
խորհրդոց
նորա,
այ
Դեռեւս
շատ
բաներ
ունէինք
հանդէս
բերելու,
բայց
{ժամանակի}
սղութիւնը
հարկադրում
է
մեզ
հերիքանալ
այս
փոքր
ի
շ
ն
կարողանալու
կենդանացնել
մի
մեռեալ
լեզու,
որ
չէ
{ժամանակի}
եւ
ազգի
կենդանութեան
հոգեղէն
ձեւ
ու
կերպարանքը։
ծգիտութեան
եւ
քաղաքականութեան
սերմեր։
Նայելով
այն
{ժամանակի}
ազգերի
լուսաւորութեան
աստիճանին՝
այս
մի
մեծ
կրօնա
որ
միայն
խօսեսցի
ի
լեզու
հինգերորդ
դարու
յայժմուս
{ժամանակի}
՝
յորում
ամենայն
ազգք
եւրոպէականք
ջանահնար
լինին
րեսցուք
ոմանց
կարծեաց
երեւիլ
իբր
հաւանական,
թէ
ի
{ժամանակի}
թարգմանչաց
նոյն
էր
[ոճ
խօսից]
եւ
գրերոյն
եւ
ժողով
ան
զհնութիւն
ախտացեալ
զախտ,
չէ
դժուար
պնդել
թէ
ի
{ժամանակի}
[յայնմիկ
նոյն]
էր
[ոճ
խօսից]
եւ
գրերոյն
եւ
ժողովր
նք
այս
են
զի
պատուելի
հեղինակքդ
այդոքիկ
ցայս
վայր
{ժամանակի}
ո՛չ
մարթացեալ
ճանաչել
զլուսափայլ
ճշմարտութիւնն,
դորա
չի՛ք
տեղի
ի
կենդանեացն
աշխարհի,
եւ
յայժմուս
{ժամանակի}
՝
որ
ամենեւին
ա՛յլ
է
քան
զդարս
Մովսիսի
Խորենացւոյ
այլ.
ամենեւին
օտար
ի
լուսաւորեալ
հոգւոյ
մերումս
{ժամանակի},
թէպէտ
յոյժ
ազգակից
խաւար
ճշմարտութեան
պապականաց
ս:
Այսու
իսկ
օտար
ի
ճշմարտութենէ
կարծեօք
յերբեմն
{ժամանակի},
այն
է
ի
կատարածի
երեքտասաներորդ
դարու,
աբեղայա
վարժելոյ
ընկերօք
հանդերձ
յամենայն
իմաստս,
որ
ինչ
{ժամանակի}
բանականութեանն
էր
գիւտ՝
կամեցաւ
նաւել
յԵլլադա
եւ
իցի
խուց
եւ
լսողն
դուժ:
Մատենագիրք
մեր
ցայս
վայր
{ժամանակի}
թողին
լքին
զայս,
թէպէտ
եւ
անհաւան
էին
ընդ
խառնափ
ասէր
օրագրին
Սինկափորայ,
զի
ոչ
կարացաք
ցայս
վայր
{ժամանակի}
ճանաչել
զնպատակ
նորա:
Օրագիր
այդ
յաւէտ
քան
զայլս
նում
էին
կամակորուած։
Նոքա,
իսկոյն
յարմարուելով
{ժամանակի}
հանգամանքներին,
փոխեցին
իւրեանց
ուղղութիւնը,
սկ
մանքների
մէջ
անկարելի
էր։
Ես
իմ
գործը
կատարեցի՝
{ժամանակի}
սակաւութեանը
յարմարուելով։
Առաջին
անգամը
այսքան
որդ
կերպը
բաղկանում
է
փոքր
ինչ
բառերի
ու
աղօթելու
{ժամանակի}
չափաւորութենից
(tertius
orandi
modus
per
quandam
անգական
հպարտութիւն
եւ
անսանձ
երեւակայութիւն,
որ
{ժամանակի}
զարմանալի
փոփոխութենների
միջնորդութենովը,
ձգում
ակ
Կարգը
առաւել
երախտապարտ
է
քան
թէ
հիմնարկողին,
{ժամանակի}
հանգամանքներին,
որոնք
փրկեցին
նորան
առաջուայ
ուխ
երալը։
Այս
Գեներալ
յաջորդը
պարտական
էր
սահմանեալ
{ժամանակի}
մէջ
հրաւիրել
խորհրդարանի
անդամները
նոր
Գեներալի
ը
իւնը
զանազան
աշխարհների
մէջ,
յարմարում
էին
նորան
{ժամանակի}
պահանջողութեանը,
աղճատում
էին
եւ
փոփոխում
էին,
ւ
դու
հարկադրած
ես
այդ
գործերը
յառաջ
տանել
մինչեւ
{ժամանակի}
վախճանը:
Երանի
թէ
ես
եւս
օգնող
լինել
այդ
գործակա
ւթեան
վաստակ,
այնպիսի
զգեստով,
որ
յարմար
էր
մեր
{ժամանակի}
եւ
մեր
կեանքի
պայմաններին։
Այսպիսի
ուրախ
հոգով
ո
րած։
Այո՛,
ծանր
խնդիր
է
այս
եւ
իր
բնութեամբ
շատ
{ժամանակի}
կարօտ.
բայց
գոնէ
այս
է
մեր
ճամբան,
այս
է
մեր
պա
յ
չէ
դարձել
եւ
միայն
այն
պատճառով,
որ
երկու
երեք
{ժամանակի}
մէջ
երեւում
է
եւ
մնացած
ժամանակների
մէջ
բոլորովին
ողջ
աչքերով
նայողը
կը
տեսնէ,
որ
նոր
լեզուի
մէջ,
{ժամանակի}
խնայողութիւը,
առոգանութեան
ներդաշնակութիւնը
եւ
ա
կողոսի,
որ
Թորոսից
շատ
դարեր
յետոյ
էր
ծնել:
Այդ
{ժամանակի}
առաջ
ու
հետ
խաղալը
կախւում
է
Թորոսի,
Մինասի
եւ
Ն
ոկ
անունը
չէ
կարող
ընդունուիլ
որպէս
ապացուցութիւն
{Ժամանակի},
աւանդութեանց
մէջ:
Այդ
լոյսը
կամ
կրակը
ընդ
րդութիւնը:
Գրեթէ
երկու
դար
յետոյ
ապրած
Արշակ
Գ-ի
{ժամանակի}
վերաբերութեամբ,
լսում
ենք
մեր
երանելի
Ղազար
Փարպ
բաներ
են,
ձգտողութիւն,
բնութեան
եւ
անցած
գնացած
{ժամանակի}
վրայ
բռնանալու:
Լեզուի
խորհուրդը
ձեւի
մէջ
չէ,
ա
օսի:
Իսկ
մենք,
կենդանիքս,
որ
դիտենք
խոստովանիլ
{ժամանակի}
եւ
պատմութեան
իրաւունքը,
չենք
կարող
կենդանիքը
թո
ր
արարած"։
Ծանր
խնդիր
է
այս
եւ
իր
բնութեամբ
շատ
{ժամանակի}
կարօտ,
բայց
գոնէ՛,
այս
է
մեր
ճանապարհը,
այս
է
նդդէմ
շատ
բան
կայ
ասելիք,
որ
թողում
ենք
մի
ուրիշ
{ժամանակի}:
Յայտնի
է,
թէ
մարդը
ինչ
բանից
որ
ուզում
է
ւմ
ենք
այն
բանի
վրայ
խօսելը
մի
ուրիշ
աւելի
յարմար
{ժամանակի}:
Բայց
մեզ
մնում
է
տակաւին
մի
քանի
խօսք
"
Սո
քը
պաշտպանելով,
համազօր
է
նոր
լեզուն
սպանելու
եւ
{ժամանակի}
եւ
պատմութեան
արդէն
արած
պրծած
ազգեցութիւնքը
ուրա
աւանդել
ազգին,
ինչ
որ
վայելում
էին
եւ
յարմար
էին
{ժամանակի}
հարկաւորութեններին։
Առաջին
անգամ
պատշաճ
համար
օտարանում
են,
այսուամենայնիւ
նոքա
չեն
մեղաւոր,
{ժամանակի}
հարկաւորութիւնքը
անխնայ
պահանջում
են,
նա,
իւր
ս
ին,
որոնք
անդադար
աշխատում
են,
ինչպէս
յարմար
էր
{ժամանակի}
հարկաւորութեանցը։
Ապա
եթէ
այս
չլինի,
հեղինակ,
մբ։
Մերժել
այս
իրաւունքը
համազօր
է
պատմութեան
եւ
{ժամանակի}
ազդեցութեանցը
տգիտանալու,
բռնաբարել
նոր
լեզուն,
հին
ձեւի
ազդեցութեան
տակ
համազօր
է
պատմութեան
եւ
{ժամանակի}
ազդեցութիւնքը
եւ
իրաւունքը
մերժելու։
Մեռածը
մեռա
ղ
են
պիտոյանալ
նոր
շինուածքի,
ինչպէս
պահանջում
է
{ժամանակի}
ճարտարապետութեան
ճաշակը։
Եւ
թէ
այդ
քարերից
ոմանք
շինածի
պէս,
բայց՝
լոկ
մարդու
ցոյց
տալու
եւ
հին
{ժամանակի}
ճարտարապետութիւնը
ուսումնասիրելու
համար,
ինչպէս
ճաշ
կերաւ
էրեց
Պլինիոսը։
Հնութեան
աւտօրիտէտը
{ժամանակի}
եւ
պէտքերի
իրաւունքը
յափշտակելու
չափ
ուժ
չունի։
որի
մէջ
ճաշակի,
սովորութեան,
հասկացողութեան
եւ
{ժամանակի}
ապակիքը
վարում
են
ամենամեծ
պաշտօնը,
միեւնոյն
բան
ւցածը
չէ
տանում
ժամանակը,
իսկ
նոր
լեզուն
գնում
է
{ժամանակի}
հետ
զուգահեռաբար,
ուրեմն
նոր
լեզուն
տգեղ
չէ։
Սո
՛չ,
բարոյական
խնդիրը
չքանում
է
ական
թօթափել։
{Ժամանակի}
հարուածը
վաղուց
արդէն
հասուցել
է
մեր
ազգին
այս
բա
աս
թղթի
վերայ
գրել,
որ
ապագային
տուր
եւ
առութեան
{ժամանակիդ}
պիտանի
լինի
քեզ:
-
Կրկին
աջահամ...
Անէ՜.
որ
մ
զորմէ
աւելորդ
համարիմ
գալ
ի
գրաւոր
խօսակցութեան,
{ժամանակին}
թողեալ
յաջողելոյ՝
եթէ
արժան
գտայց
տեսանել
զՁեզ
ա
արտելուց
հետո
ճանապարհի
ծախքի
տնօրինությունը
յուր
{ժամանակին}
հայտնելով
քաղաքին
էլեկտրական
հեռագրով:
§
8.
նեք
այս
բաների
ապացույցքը
եւ
նկատողությունքը
յուր
{ժամանակին},
այժմ
կամեի
տեսանել
եւ
այդ
նոր
աստվածաշունչը,
մ
ելոց,
վարատելոց,
որբոց
եւ
այրեաց
եւ
զորս
՚ի
թեւ
{ժամանակին}
միացելոյն
սլանան
ի
վիհ
յաւիտենական
կորստեան,
եւ
ազատվի
բարբարոսության
ձեռքից:
Ես
Ձեզ
կգրեմ
յուր
{ժամանակին}
եւ
անլուր
չեմ
թողուլ.
հաստատ
կացեք:
Ինչ
նամ
է,
որ
նրա
բախտից
դադարեցրին,
եւ
որ
Բեգզադեն
իր
{ժամանակին}
մնացուկը
հավելումով
կստանա,
որ
ես
նրանց
բոլորին
ղկից...
Մի
մարդ
տիրութիւն
էր
առնում
նորան
երեխայ
{ժամանակին}.
կարծիք
կար
այդ
մարդու
եւ
երեխայի
վերայ,
որ
դոք
ուց
ահա
հոգիքը
գրաւ
դրած
սատանայի
մօտ,
մեռանելու
{ժամանակին}
իւրեանց
անունը
կտակում
են
աստղերին.
զո՜ւր
աշխատա
տեսանողի
կարեկցութիւնը:
Մարմարիոնը
չէ՛
դիմանում
{ժամանակին}...
Ժամանակը
թագաւորում
է
տիեզերքի
վերայ.
նա
ե՛ւ
երի
պատմութեամբ
հանդերձ,
որոնց
իւրաքանչիւրքը
իւր
{ժամանակին}
ընկած
են
օրագրութեանս
մէջ:
Յիշատակարանքս
հատուած
նի
մէջ
քանի
զաւակ
կայ,
եւ
եթէ
ծնողք
չկամենան
իւր
{ժամանակին}
ուղարկել
իւրեանց
զաւակքը
քահանային,
սա
իրաւունք
ի
շահով
պարտք
առնու
եւ
այնպէս
վճարէ.
չվճարել
իւր
{ժամանակին}
չէ
կարող,
առանց
գործերը
դադարեցնելու:
Բայց
այն
ամ
ժամանակաւ,
սկսեալ
կտակոյս
թարիղիցն
եւ
ի
լրման
{ժամանակին}
վաշխով
յանձնվի
նորա
եւ
նա
պարտէ
՚ի
յայս
միջոց
ժամ
դպրատանց,
այնպէս
բաժանելով
կամենու
բաժինն,
ըստ
{ժամանակին}
հասանիցէ
ըստ
իւրաքանչիւր
տեղով:
Տասներորդ,
երունւոյն:
Այլ
հոգեւորք
մեր
սնանկացեալ
ի
շնորհաց
{ժամանակին},
վարձկանաց
քան
թէ
հովուաց
բերելով
յանձինս
զնմանո
ածք,
որոց
`
կարճառօտիւք
պատասխանեցաք
ըստ
ներելոյ
{ժամանակին},
շարեն
ըզգրքոյկ
վարդապետին
Գաբրիէլի
՚ի
համար
հեր
եթէ
զանցառութեան
դժբախտութեան
հանդիպի,
մեք,
իւր
{ժամանակին},
աոանձին
ծրարի
մէջ
կ՚ուղարկենք
նորան
մի
օրինակ:
ասն
եւ
չորս
դարու
ճանապարհ։
Ժողովուրդը
ուղեկից
է
{ժամանակին}
եւ
մնացել
է
եւ
մնում
է
նորա
ազդեցութեան
տակ։
Պատ
ազգերի
լավ
շնորհներին,
ընկերակից
լինել
հառաջադեմ
{ժամանակին},
հաղթել
ասիական
բնության
պղտոր
եւ
անմխիթար
հատկո
զգուշացուցիչ
առաջնորդ
հասարակութեան
համար
եւ
նոյն
{ժամանակին}
առիթ
է
տալիս
հեղինակին
ուղղելու
եւ
կատարելութիւն
է.
արդար
Աբէլի
արիւնից
ասաց.
որ
նորա
սպանուելու
{ժամանակին}
նայելով,
երկիւղով
հասկանայ,
թէ
այդ
խօսքը
վերաբե
ը
ուղիղ
է,
եթէ
միայն
վերաբերենք
այդ
աշխատութեանց
{ժամանակին}
կամ
նոցա
բովանդակած
անցքերի
ժամանակին։
Իսկ
թէ
կա
շխատութեանց
ժամանակին
կամ
նոցա
բովանդակած
անցքերի
{ժամանակին}
։
Իսկ
թէ
կամենանք
գործի
արժանաւորութեամբ
դասակարգ
այն
բանը,
որ
եղել
է
իրենց
օրով,
կամ
մօտ
է
իրենց
{ժամանակին},
իսկ
հին
բաները,
թէեւ
շատերը
նոցանից
Ադամից
են
կանութիւնը։
Խնդրի
վախճանական
լուծումը
թողում
ենք
{ժամանակին}.
բայց,
մինչեւ
այդ
ժամանակ,
Ձուիկին
ճանաչում
են
ձեռս
նորա
(Յազկերտի)։
Եւ
զամենայն
զոր
ինչ
ասաց
ի
{ժամանակին}
՝
կատարեաց
ըստ
կամաց
նոցա...
"
(Եղիշ.
եր.
13-14)։
Թ
ազատ
րոպէների
մէջ
իւր
ազգի
վերայ.
դեռեւս
ուսման
{ժամանակին}
թարգմանել
էր
գերմանական
լեզուից
Հօֆմանի
"
Մաքս,
թիւնք,
որպէս
բացառութիւն
ընդհանուր
կանոնից:
Նոր
{ժամանակին}
հարկաւոր
է
եւ
նոր
լեզու,
հին
ժամանակը
տարաւ
իւր
կան
նիւթերի
մանրամասնութիւնքը,
որ
յայտնի
էին
իւր
{ժամանակին},
նկարագրում
է
անօթները,
որ
գործածութեան
մէջ
էին
գործական:
Ճշմարիտը
պիտոյ
է
ասել,
Շաքարեանցը
իւր
{ժամանակին}
այս
աչքով
նայած
չէր
Մանթուխեանցի
վերայ:
Ինչեւիցէ
նք
այժմ
եկեղեցու
մէջ,
կէս
մի
գրուեցան
թարգմանչաց
{ժամանակին},
թարգմանչաց
ձեռքով
եւ
կէս
մի
յետոյ․
մինչեւ
տասնե
ը
չկայ,
մեր
ցեղապետը
Ղրիմումը
թաթարի
իշխանութեան
{ժամանակին}
մեծ
անուն
է
ստացել
Գիրէյ-խանից,
նա
իւր
խելքովը
շ
է
աշխարհի
երեսին
Ղրիմի
Թաթարի
իշխանի
իշխանութեան
{ժամանակին}.
շատ
տարիներ
եմ
ասում
եւ
ո՛չ
թուականը
իսկապէս,
ք
զկնի
Քրիստոսի
ցչորրորդն
մալեալ
եւ
մաշեալ
ի
սղոց
{ժամանակին}
եւ
զնշխարս
անգամ
[հայկական
ոգւոյ,
յար
եւ
նման]
ա
սաներորդ
դարու,
խայտաճամուկ
կերպարանագործութեամբ
{ժամանակին}
՝
կործանի
միջաբեկ
շինութիւն
հայկական
հնախօսութեան
էպէտ
մնալ
այդպէս
ոչ
կարէ,
ըստ
որում
առ
դուրս
գայ
{ժամանակին}
անվեհեր
Հաննիբալ:
Հետեւանք
այդօրինակ
բռնաբարական
եանս՝
շնորհել
ազգին
ի
լեզու
[բուն
Հելլենական
ըստ
{ժամանակին]},
թերեւս
եւ
ո՛չ
առանց
գիտակցութեան,
զի
առ
ասիակ
՛չ
եւս
բաւելով
նորանոր
հանգամանաց
եւ
որպիսութեանց
{ժամանակին},
յար
եւ
նման
էին
հայախօսութեան
առ
հայս՝
տեղի
ետ
ւ
ոչ
ոք
ուժ
է
ճակատ
յարդարել
ընդդէմ
ներգործութեան
{ժամանակին}
եւ
պահանջման
բնութեանն.
զանազանութիւն
ի
նոսա
զէթ
։
Հիմնեալ
հաստատի
ապա
ի
պատմութիւնս,
թէ
եւ
ըստ
{ժամանակին}
անգթանալոյ
զրկիմք
զարդիս
ի
նոցանէ,
շատացեալ
յիշա
ի],
վիհ
մեծ
անանցանելի
[առ
ի
մէնջ]:
Ոչ
շատացեալ
{ժամանակին}
եւ
այսու
զոհագործութեամբ,
ախոյեան
յարդարէ
ընդդէմ
փել
զվշտացեալն
սիրտ,
ընկճեալ
ընդ
բիւր
հարուածովք
{ժամանակին}:
Եւ
զի
չէ
մեր
դիտաւորութիւն
զպատմութիւն
աւանդել
րհ,
ի
դուռն
առաքելով
Պարսից
ըստ
քաղաքական
գործոց
{ժամանակին}
՝
զՍմբատ
ասպետ
եւ
զՎարդան
ստրատելատ:
Մեսրոպայ
ծն
րերարս
իւրեանց
համաթուել,
թէ
եւ
այլում
ումեք
եւս
{ժամանակին}
յաջողեալ
էր
կատարել
զգործ
մեծակշիռ:
Խնկեսցի
յ
տունւոյ,
կցորդեալ
յայն
եւ
զԱշխարհագրութիւն՝
ըստ
{ժամանակին}
շնորհելոյ:
Սա՛
տայ
մեզ
լոյս
տեսանել
զառաջինն
զան
զանցեալս
մեր,
կարգ
ըստ
կարգէ
լոյս
առեալ
ինքնին
ի
{ժամանակին}
զրուցաց
եւ
ի
հաւաստի
պատմութեանց
եւ
արձանագրութեա
ինքնացեալ
վարժութեամբ
հելլենական
դպրութեան
եւ
ըստ
{ժամանակին}
տեսութեանց՝
հմուտ
աստուածաբանական
գիտութեանց.
ս
եւ
թարգմանիչ
յոյն
եւ
ասորի
գրեանց,
զորս
թէեւ
ըստ
{ժամանակին}
անգթանալոյ
կորուսեալ
եմք:
Ի
սմին
մետասաներորդ
նել
անտի
զգրեանն,
որպէս
աւանդեն
մեզ
յիշատակագիրք
{ժամանակին}:
Անիշխանութիւն
Հայաստան
աշխարհի
յանուսումնութենէ
լեզուախօսութեամբ,
այժմ
ենթարկեալ
յեղափոխութեանց
{ժամանակին},
ստիպի
ինքն
կորուսանել
զնուիրական,
բարբառ,
աւա
ր
հաւատափոխ,
պարտ
էր
միտ
դնել
բռնակալ
հանգամանաց
{ժամանակին},
իբրեւ
ի
վերայ
մարդոյ
միշտ
ծառայողի,
զորոց
կախի
նէր
վասն
ազգի
գործ
մեծ
վճարեալ,
այլ
ազգն
մեր
ըստ
{ժամանակին}
ազդեցութեան
ո՛չ
ճանաչէ
զտարազ
զգեստու
հնոցն,
յոր
ւ
19-երորդ
դարուց
աշխատեցաւ
պաշտել
զներգործութիւն
{ժամանակին}
ի
վերայ
լեզուին,
որպէս
պարոն
Թաղիադեացն:
Առ
հաս
ամ
ասացից
ոչինչ։
Հին
այդ
լեզու
զրկեալ
է
յիրաւանց
{ժամանակին},
չունի
կեանք
յընկերական
կենցաղս,
եւ
ամենայն
Հայ
ղճմտանօք,
թէ
զաւակն
Հայկական
ընդ
բիւր
հարուածովք
{ժամանակին}
կարէր
արդեօք
ուսանելով
զհին
դպրութիւն
Հայոց՝
կեն
ալի՝
որոց
ի
սփիւռս
նշտետին
Ասիոյ
եւ
Եւրոպիոյ
ըստ
{ժամանակին}
շնորհելոյ:
Արք
ոմանք
որք
ի
բանագիտաց
համարի
յ,
տեսանել
տեսանեն
զկորուստ
ազգին
ընդ
հարուածովք
{ժամանակին}
անտէր
եւ
անպատրաստ,
այլ
արդեօք
կար
էին
առնել
ինչ
ւ
նոր
եւ
հասկանալի
ժողովրդեան
համաձայն
պահանջմանց
{ժամանակին}
եւ
այլոց
բիւր
հանգամանաց,
յորոց
միջի
գտանիմք
մեք
ց
այս
եօթանասուն
տարեկան
պառաւը,
որ
եւ
երիտասարդ
{ժամանակին}
չէր
ցոյց
տուել
մի
առանձին
խելք,
եւ
փակեց
նորան
Պ
ութիւն
խաւարի
բաբելոնեան
գերութիւնից
",
միեւնոյն
{ժամանակին}
տետրակը
գրկելով,
հարցանում
էի
հեղինակից,
թէ
ե՛ր
ական
պատճառը,
որովհետեւ
ես
իմ
մանկութեան
գեղեցիկ
{ժամանակին}
աշակերտեցայ
ոմն
Ստեփաննոս
անուն
մէկ
քահանայի.
պի
դ
քահանայի
աշխատասիրութեամբ
վրաց
լեզուով,
որ
այն
{ժամանակին}
Թիֆլիզ
քաղաքի
մէջ
լուսաւորութեան
առաջին
եւ
գլխաւո
է
ո՛չ,
նոյն
ուղտը
նորա
դրանը
կը
չոքէր.
միեւնոյն
{ժամանակին}
աշակերտի
շալակին
ստանում
էի
գաւազանի
հարուածը.
ս
որ
մեծ
բախտաւորութիւն
էր
ինձ
համար,
որ
միեւնոյն
{ժամանակին}
ճիզուիտականների
մտրակին
չէինք
արժանանում.
եթէ
ո՛
ն
քամիներ
է
փչել,
ետ
ու
առաջ
չնայելով.
միեւնոյն
{ժամանակին}
բախտաւոր
կը
գտնուէի,
եթէ
ինձ
եւս
չզոհէիր
քո
մէջ
նայ։
Պ.
Պռօշեանցը
շատ
է
քշում
այս
ըստ-ը.
"
ըստ
{ժամանակին}
ներգործութեանց
",
-
գրում
է
նա,
որ
պարզ
գրաբառի
ց։
Բայց
սորանից
էլ
լաւերը
կան՝
"
ըստ
այլ
եւ
այլ
{ժամանակին}
հանգամանաց
",
"
թէ
ըստ
դիպաց,
թէ
ըստ
հանգամանաց
շատ
զարմանալի
է,
որ
այդ
հնամոլ
պարոնները
խօսելու
{ժամանակին}
թէեւ
աղաւաղ,
այնուամենայնիւ
նոր
լեզուով
յայտնում
ս
բերել
Յիշատակարանիս
մէջ,
որովհետեւ
ափսոսում
եմ
{ժամանակիս},
որ
պիտի
կորուսանէի,
ափսոսում
եմ
ընթերցողներիս
րեան
համախոհք
ասոր
ըսելիք
ունի՞ն.
իրենց
պապը
սա՛
{ժամանակիս}
միլլիոն
մը
հաւատարիմ
ժողովուրդ
ունի
նէ։
Թո՛ղ
հաս
ակարս
մեզ,
հայեցեալ
ի
պատմական
իրողութիւնս
ներկա
{ժամանակիս}:
Բազում
են
առ
մեզ
օրինակք
աննուէր
քահանայից
եւ
ա
,
կամ
ամենայն
բան
չափում
էին
հին
չափով:
Այժմեան
{ժամանակիս}
տղայքը
բոլորովին
ուրիշ
կերպով
են
նայում
եւ
հաւան
ով,
զգուշացնում
ես
ինձ.
ճշմարի՛տ
է,
շատ
չար
են
{ժամանակիս}
տղայքը:
-
Ուրեմն
առ
այս
գիրը
եւ
հասցրո՛ւ,
ին
՝
նորա
վերայ
վանք
ու
եկեղեցի
շինելու
համար։
Այս
{ժամանակիս}
կամ
թէ
մի
փոքր
յառաջ
պիտոյ
է
պատահած
լինի
եւ
նորա
որ
ինչ
այժմուս
հայկական
ընկերութեան
էին
պիտոյք
եւ
{ժամանակիս}
արդարացի
պահանջելիք,
եւ
զի՞նչ
այդ
պաշտօն
հեղինակ
չդեռ
կենդանի
ենք,
աշխատենք
որքան
կարող
ենք,
մեր
{ժամանակից}
մի
փոքր
պարծանք
թողուլ
ապագա
սերունդի
համար
եւ
վա
խնդրել
ձեզանից,
որ
յայտնէք
նոյնպէս,
թէ
դուք
ո՞ր
{ժամանակից}
սկսանում
էք
ձեր
տարեգրութիւնը,
որ
Խորենացուն
շին
տայ
յունական
աստուածների
Ոլիմպոսի
վերայ:
Մի
փոքր
{ժամանակից}
յետոյ
լսում
եմ
որոտմունք,
թնդիւն,
եւ
ահա
Արամազ
թեամբ
եւ
գնաց
Էջմիածին:
Ո՛հ,
ինչքա՛ն
նիւթեր
մեր
{ժամանակից}
պատմութեան
համար:
Կո՛մս,
յոյս
ունիմ,
որ
կը
գայ
նալ,
որ
Վերսայլի
փայլողութիւնը
սկսեց
շիկանալ
այն
{ժամանակից},
երբ
ֆրանսիական
ազգի
սիրտը
ցրտացաւ
դէպի
Լուդովիկ
էսզի
ասպարէզը
մնա
միմիայն
Բէգզադէին:
Մի
փոքր
{ժամանակից}
յետոյ
վերադառնում
է
վաճառահանդէսից
պարտական
պարոն
եւ,
իմանալով
Բէգզադէի
արած
տմարդութիւնը,
իսկոյն
{ժամանակից}
յառաջ
վճարում
է
իւր
պարտքը
Բէգզադէին՝
մտածելով,
տնւում
է
Նիժնիյ-Նովգորոդի
վաճառահանդէսը:
Մի
փոքր
{ժամանակից}
տղան
հիւանդանում
է,
եւ
այդ
պատճառով
եւս
Բէգզադէն
եւ
թէ՛
հրատարակողին
արժանի
յօդուած:
Պարոնը,
շատ
{ժամանակից}
սկսած,
լրացեալ
եւ
անթերի
իմաստութիւն
վաճառելով
մ
րունի
հայրը
վախճանել
է,
մայրը
հիւանդ
է:
Մի
փոքր
{ժամանակից}
եւ
մայրը
մեռնում
է:
-
Լաց,
պանդուխտ,
բնակ
է
թողուլ
դպրոցը
եւ
գնալ
ծառայութեան,
որ
մի
քանի
{ժամանակից}
յետոյ
օգնութիւն
կարողանայ
հասուցանել
իւր
մօրը
կամ
Եւ
ինչպէ՞ս
պիտի
մխիթարուէինք
մեք,
եթէ
մի
քանի
{ժամանակից}
լսէինք,
որ
հայոց
ազգը
Պոլսի
մէջ
կազմել
է
մի
ընկե
ձեր
խօսքը
լինի,
սակայն
քա՛ջ
իմացիր,
որ
մի
փոքր
{ժամանակից}
դու
ինքդ
կ՚ասես.
"
թէ
այդ
մարդը
ո՛չ
թէ
գործարան
Շատ
վայրենի
բնութեան
տէր
մարդ
էր,
ինչպէս
մի
փոքր
{ժամանակից}
յետոյ
օրինակով
կը
տեսանես:
Մոռանում
էի
քեզ
ասելո
լո՛ր
ունեցած
չունեցածի
միջից,
ինչ
որ
տղայութեանս
{ժամանակից}
սկսած
ժողովել
էի։
Մինչեւ
անգամ
եւ
Յունարէն
գրքե՛
որովհետեւ
ճշմարտութիւնը
աչքի
յայտնի
է։
Թէ
ինչ
{ժամանակից}
սկսուել
Վաղարշապատի՝
Նոր
քաղաք
կոչուիլը,
այդ
մա
էութեան,
փոխել
են
նորա
անունը,
որ
կռապաշտութեան
{ժամանակից}
էր
մնացած
եւ
դրել
են
Նոր՝
թերեւս
խորհրդով
փոխ
առ
,
եւ
այլն,
եւ
այլն,
եւ
այլն:
Բայց
մի
քանի
{ժամանակից}
սկսած,
սատանան
նկատեց
արդէն,
որ
այս
տեսակ
պաքսի
ար
թէ
չէ
քամակներից,
իսկոյն
ամուսնացուցիր.
փոքր
{ժամանակից}
յետոյ
ահա
կռուեցին,
ջարդուեցան
եւ
այր
եւ
կին
եկա
ելը:
Դա
մի
երիտասարդ
է
քառասուն
տարեկան,
երեխայ
{ժամանակից}
աշակերտուելով
մի
դերձակի
մօտ,
այժմ
համարւում
է
լ
ս
երանելի
մարդ
եմ,
-
մտածում
էր
նա,
-
որ
երեխայ
{ժամանակից}
աշակերտուեցայ
Սիմոն
վարժապետին,
այնպիսի
կարդացող
ջասպ,
ապակի,
բուռա,
քացախ
եւ
կրակ:
Ջեբերի
{ժամանակից}
սկսած
մինչեւ
երկու
հարիւր
տարի
յետոյ,
Ալքիմիան,
կան
մանկլաւիկը
-
ազատելու,
որ
իւր
կարգով
մի
փոքր
{ժամանակից}
յետոյ
նոյնպէս
ջալալի
դարձաւ:
Դարձեալ
վերջացա
կից
եղած
աղօթքները
եւ
միշտ
երգել
թէեւ
հեթանոսական
{ժամանակից}
մնացած,
այլ
բուն
ազգային
եղանակներով:
Եւ
անհնար
որան,
բաների
կարգը
եւս
յաջողում
էր...
Մի
քանի
{ժամանակից}
յետոյ
սկսեց
նա
ձեռք
զարկել
մեծ
մեծ
գործերի.
սկսե
է
հնարը,
ապա
ուրեմն
շատ
հեշտութեամբ
կարող
է
կարճ
{ժամանակից}
միլիոնների
մասին
խօսք
բանալ.
ըստ
որում,
որքան
ք
ում
է
չքութիւն,
միթէ՞
տանդ
կտրի
կղմինդրները,
որ
{ժամանակից}
եւ
անձրեւից
քայքայուել
էին,
ոչնչացան
իսպառ,
-
աս
մարդու
կամակոր
ուրացութեան
սիւները,
թէեւ
մի
փոքր
{ժամանակից}
յետոյ
մի
այդպիսի
մարդու
նիւթական
շրջապատի
տպաւորո
ժամանակ
այդ
վէրքը
օտարի
աչքից։
Ո՞չ
ապաքէն
մի
փոքր
{ժամանակից},
դոյն
այդ
վէրքը
փտելով
եւ
ճարակելով
անդարման
թողա
ազիւ
գիտէ
գրել
եւ
ընթեռնուլ։
Ի՛նչ
փոյթ.
մի
քանի
{ժամանակից}
յետոյ
բոլորը
կ'իմանայ։
Արդարեւ,
արձակեալ
կապիտա
ց
դէպի
մի
մատուռ՝
աղօթք
կատարելու
պատճառով։
Քիչ
{ժամանակից}
յետոյ
զուարթ
եւ
ուրախ
երեսով
դուրս
վազեց
մատուռից
ւաքւում
էին
Հռովմի
մէջ։
Բացի
Գեներալի
ընտրութեան
{ժամանակից},
շատ
սակաւ
էին
պատահում
այսպիսի
ժողովքներ
եւ
այն
ւացուել).
այս
պատճառով
խոստացաւ
Պապին
մի
քանի
{ժամանակից}
յետոյ
կատարել
նորա
պահանջածը,
այսինքն՝
յետ
գանչ
որ
հովանաւոր
էր
Յիսուսեաններին։
Արդարեւ
մի
քանի
{ժամանակից}
յետոյ
Պապը
դրեց
նախարարի
եղբօր՝
Ալֆոնս
Դիւպլեսսո
Կարգը
նոյն
կարգադրութենից
երկրորդ
պատճէնը
երեք
օր
{ժամանակից}
յետոյ
մատուցանէ
Պարլամենտին։
Նոյն
տարուայ
օգ
ասիամիտ
անգրասիրութեանը
եւ
անկրթութեանը,
որ
շատ
{ժամանակից}
է
թանձր
ամպերի
նման
պատելով
Հայաստանի
հորիզոնի
շո
ն,
որ
այդ
կենդանին
չորս
լեզուի
երգիչ
է.
մի
փոքր
{ժամանակից}
յետոյ
անյարմար
բերանը
բացեց
ու
երգել
կամեցաւ.
մի
յդ
աւանդութիւնքը,
որքան
հեռանում
են
իրենց
ծագման
{ժամանակից},
այնքան
շատ
կերպարանափոխ
են
լինում,
ընկնելով
ժա
ը
կարծեմ
մնացած
պէտք
է
լինի
մեր
նախնի
թագաւորների
{ժամանակից},
որ
առհասարակ
երբեմն-երբեմն
զուարճութեան
համար
ա
յանձնած
լինես
70
մանէթ,
բայց
ես
մոռացա
գրել
այն
{ժամանակն},
որ
9
ռուբլի
քանի
կոպեկն
թանսուխի
փողն
առնէիր,
խոսքով
ինձ
գրե,
այնուհետեւ
տերս
գիտե:
Փոշտի
{ժամանակն}
անցնում
է,
առայժմս
այսքան,
մինչեւ
հետեւյալ
նամա
ղրված,
այնուամենայնիվ,
աչքերի
կապը
դեռ
պինդ
է:
{Ժամանակն}
է
արդեն
մի
քիչ
հրաժարվել
մետաֆիզիկայից՝
հօգուտ
դ
.
եկե՛ք
կանուխ,
մոտ
ժամը
11-ին:
Դա
ամենահարմար
{ժամանակն}
է,
մանավանդ,
նորին
գերազանցություն
պ.
պարետի
շ
որ
ազգականաց
շատ
բարեւ,
չունիմ
ուրիշ
գրելիք,
եւ
{ժամանակն}
ալ
խիստ
կարճ
էր:
Եղբայր
քո
Միքայել
Նալբանդ
չի
ըլլալ,
թե
որ
օրենքը
կտրե:
Ղորդ
է,
պատկանած
{ժամանակն}
ալ
մեկ
մեծ
բան
մը
չէ,
բայց
ինչ
կուզե
թող
ըլլա,
հնար
ուսմունս.
իբրեւ
զկաթն
դիեցուցանել
նկրտեալ:
{Ժամանակն}
սրաթեւ,
ո՛չ
ընդ
վայր
ինչ
թռչի
ընդ
գլխով
ազգաց,
[անշահին]
թուեալ
12-ից,
որ
տամ
եղբօրս
տեսութեան
{ժամանակն}:
12-ին
տես[ութիւն]
եղբօրս
եւ
Յովհ[աննէսի]
հետ.
մար
չէ
կարող
ամէն
ժամանակ
ուղիղ
լինել,
որովհետեւ
{ժամանակն}
առաջ
է
վազում,
հասկացողութեանց
գումարը
կերպարանա
ւէր,
որ
իւր
խելքից
դուրս
էին:
Յիմար
մարդիկը
այն
{ժամանակն}
են
խելօքանում,
երբ
ճաշակում
են
իւրեանց
անխելութե
իւնը
լինի
յարատեւ...
Բայց
այժմ,
ներեցէք
ինձ,
{ժամանակն}
է
գնալու:
-
Ես
չեմ
համարձակւում
ձեզ
արգելք
լի
եք
հաւատարիմ
առնեմք
զպատուելիսդ,
զի
բնութիւնն
եւ
{ժամանակն}
միօրինակ
եւ
միով
անստերիւր
կանոնալ
վարին
ընդ
ամեն
եան՝
ամայանայ
մինչ
ի
սպառ
մատենագրութիւն:
Այլեւ
{ժամանակն}
[ինքնին]
սկսանի
ճանապարհ
յարդարել
դէպ
ի
նոր
հայախ
սեալ
հասակի
պարտաւորի
զկենցաղականս
հայթայթել,
զի
{ժամանակն}
պահանջէ
զայդ
ամենայն,
վիհ
աստի,
վիհ
անտի
եւ
մա
կայն
ծնունդ
է
անցելոյն
եւ
ծնեղ
ապագային,
բայց
եւ
{ժամանակն}
ունի
զիւր
ներգործութիւն
յիւրում
կարգի
առ
հասարակ
ում,
կէս
մի
վազում
է
անհնարին
արագութեամբ:
Եղան
{ժամանակներ},
որ
մարդը
հարիւր
տարի
ապրեցաւ,
բայց
մի
օրուայ
ճ
ապրեցաւ,
բայց
մի
օրուայ
ճամփայ
չգնաց,
բայց
եղան
{ժամանակներ},
երբ
մի
օրում
մէկ
դար
քայլեց:
Պարոն,
դու
գիրքդ
արու
սկիզբը։
Այս
դարը
պիտոյ
է
աւելի
բաղդաւոր
{ժամանակներ}
պատրաստէր
Հայկական
դպրութեան
համար.
սորա
միջոցին
գրած
եմ,
եթե
ձեռքերդ
չի
հասել,
ես
մեղավոր
չեմ,
{ժամանակները}
ձեզ
հայտնի
է,
որ
շատ
անգամ
25
օրից
գիր
կառնում
Ն
ոտրեմ
եւ
ձգեմ.
մյուս
անգամ
հայոց
ազգի
անուն
տված
{ժամանակները}
եւս
պիտի
սիրտս
խառնվի
ու
փսխելիքս
գա.
ահա
եղբայր
ամար,
խոնարհեցի
մի
բայ
եւ
ուրախությամբ
տեսա,
որ
{ժամանակները}
եւ
եղանակները
շատ
ավելի
ճշգրիտ
եւ
ուղիղ
են,
քան
էիս
իւր
վիճակը,
գո՛նէ
պիտի
բարւոքէր
ներկան
գալոց
{ժամանակները}
ապահովելու
համար,
գոնէ՛
այժմ
պիտոյ
է
հոգաբարձու
զարկում
է
մեր
սիրտը:
Հա՛յ
կանայք,
անցան
այն
{ժամանակները},
երբ
մարդիկ
նայում
էին
կանանց
վերայ
որպէս
ստրուկ
ն
կանանց
վերայ
որպէս
ստրուկների
վերայ:
Անցան
այն
{ժամանակները},
երբ
կանայք
համարւում
էին
որպէս
մի
ապրանք,
ինչ
ռելու
բան,
անցան
եւ
յետ
գալու
չեն
միւս
անգամ
այն
{ժամանակները},
երբ
օրէնք
տուողները
նայում
էին
կանանց
վերայ
որպ
զինուոր
էր
պատրաստում
հայրենիքի
համար:
Անցան
այն
{ժամանակները},
երբ
կանայք
համարւում
էին
երբեմն
սատանայ
եւ
երբե
ոփայութեան
ե՛ւ
հեղինակը,
ե՛ւ
առարկան:
Անցան
այն
{ժամանակները},
երբ
մի
տեսակ
երկարաքղանցք
խորամանկութեամբ
տիրել
առեղծուածներով
պատգամ
էին
տալիս
նորան,
անցան
այն
{ժամանակները},
երբ
մտածում
էին
պարզամիտ
մարդիկ,
թէ
օդի
անչափե
ս
բոլորից
առաջ,
մարդը
կարօտ
է
նիւթի:
Անցա՛ն
այն
{ժամանակները},
երբ
մշուշով
պատած
մարդկային
երեւակայութիւնը
ոչն
պահողը
եւ
դարմանողը
ազգն
է
դարձեալ:
Անցան
այն
{ժամանակները},
երբ
մարդիկ
ոգեւորւում
էին
վերացական
եւ
միստիկակ
է
Եգիպտոսի
մեհենական
անմատչելի
լեզու։
Անցան
այն
{ժամանակները},
գեղեցիկ
խօսում
է
Պարոն
Պիսարեւսկին,
)
երբ
համ
ելի
է
մօտենալ
գիտութիւնների
աշտանակին։
Անցան
այն
{ժամանակները},
կրկնում
եմ,
երբ
չափով
ու
կշռով
տալիս
էին
ազգին
պարտել
սուտը
եւ
ստութեան
հեղինակը։
Անցան
այն
{ժամանակները},
երբ
Պապական
իշխանութիւնը
կարգում
էր
խուզարկու
ա
մէջ,
եւ
ոչ
աւելի:
Փիլիսոփայական
համակարգութեանց
{ժամանակները}
անցան,
այժմ
կրիտիկի
ժամանակ
է.
համակարգութեանց
ների
մօտ,
այն
բոլոր
պատերազմների
եւ
խռովութեանց
{ժամանակները}
մինչեւ
ձեր
հնազանդուիլը։
Նորանից
յետոյ,
ձանձրա
մեղ
եւ
զօրաւոր
կերպով
էր
քարոզում,
իսկ
այս
վերջի
{ժամանակները}
իսպառ
վատ
էր
նորա
քարոզը"։
Եւ
այսքանը
չկարողացա
ցա
մօտ
է
կեցել
այն
բոլոր
խռովութեանց
եւ
պատերազմի
{ժամանակները},
որ
Պերոզի
ընդդէմ
մղում
էր
Վահանը
եւ
որին
մեծապէ
լուց
յետոյ,
երբ
բոլոր
խռովութեանց
եւ
պատերազմերի
{ժամանակները}
Կամսարականների
մօտ
էի,
այդ
միջոցին
վարած
կեանքիս
մ,
հոգում
եմ,
բայց
դժուար
է,
Ձեր
մռայլութիւն.
{ժամանակները}
փոխուած
են:
-
Ի՞նչ
են
այդ
փոփոխութեան
պատճառ
այդ
ծերերը
անցուցած
լինելով,
ինչպէս
ես,
իւրեանց
{ժամանակները},
ամենայն
բանի
վերայ
նայում
են
այն
աչքով,
ինչ
աչ
ձեզ
գիտեն...
-
Գիտեն,
գիտեն,
բայց
առաջին
{ժամանակները}
չեն
այժմ,
ասես
թէ
իմ
աստղը
վայր
է
ընկել
երկնքից
որպիսութիւնը,
անունը
միայն
լսում
էին
եւ
պսակուած
{ժամանակները},
դեռեւս,
մինչ
Աստուածային
տաճարի
մէջ,
այն
ահար
ալով։
Հին
լեզուն
անդա՜րձ
գնաց,
որովհետեւ
հին
{ժամանակները}
գնացին,
եւ
եթէ
գնացած
չլինէին
վաղուց,
հին
չէր
լ
կոսը,
բնութիւնը,
պատմական
դէպքերը
եւ
հազարամեայ
{ժամանակները}
տուին
նորան
այն
ձեւ
ու
կերպարանքը,
կարո՛ղ
ես
անց
եւ
Աստարդին։
Բայց
Հռովմայեցոց
Պալեստինին
տիրելու
{ժամանակները},
Բահալը
եւ
Աստարդը
ունէ՞ին
դարձեալ
իսրայելացի
պա
րանք,
որոնք
հին
լեզվի
համապատասխան
եղանակների
եւ
{ժամանակների}
բառացի
թարգմանությունն
էին
հանդիսանում,
կարծես
1
ցուցանելու:
Հա՛յ
կանայք,
դուք
որչափ
եւս
նոր
{ժամանակների}
ծնունդ,
այնուամենայնիւ
դուստր
կամ
թոռներ
էք
այն
ճը
Քրիստոնէութենից
յառաջ,
որովհետեւ
Քրիստոնէական
{ժամանակների}
հայկաբանութիւնը
ստրկացած
է
յունականին
ոչ
բառացի,
աւունք
ունի
հաւասար
քանակութեան
վերայ,
յաւիտեանս
{ժամանակների},
եւ
մի
կողմից
վաճառելու
իրաւունք
չունենալով,
իս
է
ասել,
խղճի
խայթ
եւս
զգաց,
ազնուաբար,
որ
հին
{ժամանակների}
վերայ
գնալով
եւ
մոռնալով
ազատութեան
թագաւոր
նստել
է
նեղութեամբ,
քանզի
այժմեան
երկու
հարիւրը
անցած
{ժամանակների}
հարիւրի
զօրութիւնը
չունի,
որովհետեւ
ապրուստը
թան
որ
եւ
մտքի
զգեստը,
որ
լեզուն
է,
այդքան
դարաւոր
{ժամանակների}
մէջ
պիտոյ
է
փոփոխուած
լինի.
լեզուն
ենք
ասում,
ո
խատուիլը
եւ
հայհոյուելով
հալածուիլը,
ոչ
թէ
անցած
{ժամանակների}
պատմութեամբ,
կամ
որպէս
մի
լուր
մի
մարդուց
լսելով
աշիրմեան
հրամանը
լոկ
երեւակայութեան
արդիւնք
է
նոր
{ժամանակների},
որ,
հինգերորդ
դարում,
երեւակայութեան
մէջ
էլ
տ
պատմութեան
մէջ
այդ
անունով։
Գրեթէ
400
տարի
յետոյ
{ժամանակների}
վերաբերութեամբ,
Յովհաննէս
կաթողիկոսը,
պատմելով
այսպէս
եւս
եկեղեցական
երգերի
ճակատագիրը:
Վերջին
{ժամանակների}
երգերը.
բովանդակութեամբ
միայն
զանազանւում
են,
ը
ն
Հայոց
ազգի
կեանքը
օր
ըստ
օրէ
վայրենացաւ,
նախնի
{ժամանակների}
յստակ
հայախօսութիւնը
աղաւաղուեցաւ
եւ
մի
անմխիթար
ւթեան
գաղափարը,
որից
պիտոյ
է
ծնանէին
նահապետական
{ժամանակների}
երջանիկ
օրերը։
Ֆիլիպպ
IIIը,
կրթուած
լինելով
Մար
,
որ
երկու
երեք
ժամանակի
մէջ
երեւում
է
եւ
մնացած
{ժամանակների}
մէջ
բոլորովին
կորչում,
որովհետեւ
այդ
եմը
ունի
իր
վ
ա՛յլ
պատմական
դէպքերի,
ա՛յլ
աշխարհների
եւ
ա՛յլ
{ժամանակների}
ազդեցութեան
տակ,
շատ
բառ
չունի,
որովհետեւ
ժողով
գնութեան:
Թէ
ինչպէս
է
եղել
մեր
ազգի
շատ
հին
{ժամանակների}
բանաստեղծութիւնը
մենք
թէեւ
ոչինչ
գիտենք
դրական,
սկացողութեամբ,
բանաստեղծութիւն,
այն
առասպելական
{ժամանակների}
եղածները
պիտի
լինէին
շատ
հասարակ
եւ
խեղճ
բաներ:
ից,
այնքան
շատ
կերպարանափոխ
են
լինում,
ընկնելով
{ժամանակների}
եւ
հասկացողութեանց
ազդեցութեան
տակ,
մինչեւ
այն
ա
եղած
լինելով,
չէ
կարելի
ենթադրել,
մանաւանդ
հին
{ժամանակների}
վերաբերութեամբ,
թէ
երկրագործութիւնը
եղած
լինի
ըն
րելութիւն
կայ
եւ
ոչ
դրական
աւերանք
մի
չեղուի,
որ
{ժամանակների}
պիտոյքին
յարմար
լցնում
էր
իր
պաշտօնը:
Նեղսրտութի
դ
չեն
շինել...
Արշամի
բերնով
խօսում
է
նոր
{ժամանակների}
որդին:
Պարէտը
եւ
Սօսը
գուցէ
իրենց
սրտում
ընդունո
վ
երկարեցաւ
եւ
քնեց
երկու
տարի:
Այս
խառնակութեան
{ժամանակներին}
երեւում
է
կարդինալի
անհաւատարմութիւնը
դէպի
պապը
պես
էլ
մնացել
են,
մինչդեռ,
ըստ
հեղինակի՝
"
այն
{ժամանակներից}
քաղաքական
փիլիսոփայությունը
բավականաչափ
առաջադիմո
եմ,
թեեւ
դեռ
ամբողջ
գիրքը
չեմ
կարդացել,
որ
այն
{ժամանակներից}
շատ
բան
է
փոխվել,
իսկ
ինչու
անցյալը
ցույց
տալ
իբ
Կարելի
է
դրականորեն
ասել,
որ
հրեաները
Հակոբի
{ժամանակներից}
մինչեւ
այսօր
ստրուկ
են
եղել:
Նրանց
կարճատեւ
ինքն
կերին
եւ
մյուս
բնախույզներին,
որոնք
նախապատմական
{ժամանակներից}
որեւէ
մի
փոքրիկ
իր
գտնելով,
հաստատապես
վերականգն
անք
չկան
հին
լեզվի
մեջ,
որովհետեւ
եղանակներից
եւ
{ժամանակներից}
գործածվում
էին
միայն
նրանք,
որոնք
հին
լեզվի
համա
լեզվի,
որովհետեւ
հայերը
Ալեքսեյ
Միխայլովիչ
ցարի
{ժամանակներից}
առեւտրական
որոշ
կապեր
են
ունեցել
ռուս
կառավարությ
ւոր
մարդերի:
Քաղաքը
ունի
մի
քանի
խանութներ՝
հին
{ժամանակներից}
շինած,
որ
վարձու
է
տալիս,
եւ
որոնք,
բոլորովին
ւթեան
ճառագայթքը:
Թէեւ
դոյն
այդ
պարծանքի
առարկան
{ժամանակներից}
յետոյ
դարձաւ
ֆրանսիացոց
համար
մի
խայտառակիչ
վկայո
ւոր
ընկեր
(այս
գործակատարի
եւ
Բէգզադէի՝
շատ
վաղ
{ժամանակներից}
սկսած,
իրեարու
մէջ
ունեցած
յարաբերութեան
մասին
չ
գործականութիւնը:
Եզր
անունի
սկզբնատառը,
դարաւոր
{ժամանակներից}
սկսած,
գլխիվայր
է
գրում
ազգը,
եւ
այդ
հերոստրատե
լ
էր
ազգային
թատրոնի
`
կարօտութիւնը.
բայց
եւ
վաղ
{ժամանակներից}
արգելք
եւ
խափան
պակաս
չէին
եղած
այդ
մեծախորհուրդ
Վերջինները
շատ
տեղ
դարերով
յետ
են
մնացած
այժմեան
{ժամանակներից}
։
Եւ
առհասարակ
մեր
մատենագրութեան
մէջ
ի՞նչ
գր
ը
եւս
բաժանւում
են
զանազան
դասակարգ:
Ծեր
կամ
հին
{ժամանակներից}
հարուստ
տան
ժառանգը
աւելի
պատուաւոր
է,
քան
թէ
մի
ան
գաղափար
ասուած
էր
իւրեանց
օգտի
համար,
շատ
վաղ
{ժամանակներից}
քարոզում
էին
իւրեանց
անձը
անմիջական
երեսփոխան
Աստ
ւնի
այսպիսի
խօսքերի
հանդէս
տալով
դարաւոր
եւ
խաւար
{ժամանակներից}
սերմանուած
եւ
տգիտութեան
հողի
վրայ
բուսած
փուշերի
ւթեամբ
հարկադրում
են
մեզ
կարծել,
թէ
դոքա
շատ
հին
{ժամանակներից},
եւ
թագաւորներից
առաջ
ժամանակներից,
մնացած
արար
դոքա
շատ
հին
ժամանակներից,
եւ
թագաւորներից
առաջ
{ժամանակներից},
մնացած
արարողութիւնք
են
կամ
այդ
արարողութեանը
փ
որ
խոնարհումները
պակասում
են,
իսկ
եղանակներն
ու
{ժամանակներն}
ավելանում,
մի
բան,
որ
չկա
հին
լեզվի
մեջ,
ես
այ
Պատճառը
շատ
պարզ
է.
որովհետեւ
Իսրայէլը,
դարաւոր
{ժամանակներով}
Եգիպտոս
մնալով,
ընտանացել
էր
եգիպտական
բնութեան
գեր
մեր
քաջերի
վերա,
որոնք
կացած
էին
նահապետական
{ժամանակներում}.
պիտո
է,
որ
ունենայինք
եւ
մեհենական
կամ
նվիրակա
չի
բավականանում:
Նա
անպայմանորեն
կորոշե
հնագույն
{ժամանակներում}
այդ
մկրատը
գործածող
կնոջ
մազերի
գույնը
-
խարտյաշ
ոտ
գնալու:
Ես
դեռ
հիշում
եմ
նրա
արդ
ու
զարդը
հին
{ժամանակներում}:
Եթե
Անանիան
տեր
Մովսեսին
նամակ
գրի,
ապա
թող
նր
ր
մարդերի
համար
բաւական
օգտակար
բան
դարձաւ
վերջին
{ժամանակներում},
երբ
գետի
ափում
ամբարներ
ու
նաւահանգիստ
շինուեցա
Բէգզադէն
ունէր
մի
սիրական
գործակատար,
որ
վերջին
{ժամանակներում}
շինել
էր
իւր
հետ
մասնաւոր
ընկեր
(այս
գործակատարի
ւ
եւ
Պղնձէ
քաղաքի
պատմութիւնը։
Լաւ
որ
այս
վերջին
{ժամանակներում}
հայերը
երկու
օրինաւոր
վիպասանութիւն
ստացան՝
"
Վէ
որմած
պարոն,
Այն
հաճելի
համոզմամբ,
որ
մեր
{ժամանակներում}
լուսավորության
յուրաքանչյուր
ճշմարիտ
գնահատող
չի
կամ
երբեւիցէ,
սորանով,
ուրիշ
տեղերում
եւ
ուրիշ
{Ժամանակներում},
զարգացման
գործողութիւնը
ազատւում
է
այդ
մոմենտնե
պատճառով
Հրէից
ժողովուրդը
եւ
քահանայապետքը,
առաջ
{ժամանակներում}
ծաղր
անելով,
թշնամանում
էին՝
երբեմն
կախա՛րդ
կոչ
ը
սրբագրել։
Եւ
որպէսզի
չկարծեն
ոմանք,
թէ
հին
{ժամանակներում}
Սողոմոնի
Իմաստութիւնը
Կաթուղիկեայք
էր
անուանւում
նւում
(ըստ
որում,
անհիմն
կարծիքներ
առա՛տ
են
մեր
{ժամանակներում}
),
ուստի
վկայ
ենք
կանչում
Ագաթանգեղոսը,
ուր
Ս.
րի
վերայ
`
մեր
ծախքը
անչափ.
մօտ
տեղերում
կամ
մօտ
{ժամանակներում}
հրիտակ
եւս
չէ
երեւում
չորս
կողմը
ստանալու....
հացով
սնանել,
որովհետեւ
ինքը՝
ազգը,
ինչպէս
մեր
{ժամանակներում}
եւս,
իւր
հայրենասէր
որդիների
համար
ո՛չ
հաց
ունէր
վ,
շատ
հեշտ
կորուսանում
էին
մի
մարդ
մանաւանդ
այն
{ժամանակներում}
։
Այս
պատճառով
հարկադրուած
էր
Մխիթարը
ծածուկ
ր
դէպի
մարդկային
ազատութիւնը։
Քրիստոսի
{ժամանակներում}
Հրէական
կրօնի
պաշտօնեայքը
համը
տարել
էին
իւրեանց
թէ
այդ
բանը
եղած
է
միայն
իւր
օրերումը,
այլ
եւ
հին
{ժամանակներում}
։
Թող
խօսէ
ինքը՝
Քերթողահայրը.
"Այլ
ինձ
թուի,
որպէ
անական
դասեր,
չ'նայելով,
որ
ինքը՝
Օրտիցը,
այն
{ժամանակներում}
երեւելի
աստուածաբան
էր
եւ
մեծ
փառք
էր
ճարել
Փարիզ
բայց
Յիսուսեանք
աքսորուեցան
քաղաքից։
Իւրեանց
այն
{ժամանակներում}
տպած
շարադրութեններից
մինի
մէջ
Յիսուսեան
աբեղայք
բեք
չունեցած
պարծանքներ,
որ
թէ
պատմութեան
յայտնի
{ժամանակներում},
երբ
քիչ
շատ
ձեռք
ու
ոտք
ունէր
Հայաստանը,
մենք
ւածքը
եւ
ձեւը
տիրապէս
սովորական
էր,
մանաւանդ
հին
{ժամանակներում},
բայց
ասիական
այլաբանութիւնքը
մի
աննշան
բաներ
են
րի
յիշատակուելու
վրայ
հիմնուած
է
կարծիքը,
թէ
հին
{ժամանակներում}
աւելի
ստեպ
է
պատահել
այդ
երեւոյթը,
քան
թէ
նոր
ժա
ւմ
աւելի
ստեպ
է
պատահել
այդ
երեւոյթը,
քան
թէ
նոր
{ժամանակներում}:
Բայց
նոյնպէս,
ենթադրւում
է,
որ
հին
ժամանակներ
անակներում:
Բայց
նոյնպէս,
ենթադրւում
է,
որ
հին
{ժամանակներում}
հմայողները
եւ
հաւադէտները
(augur)
օգուտ
քաղելով
առը,
որ
Եգիպտոսից
դուրս
եկած
օրից
այնքան
դարաւոր
{ժամանակներում},
ինչ
որ
չկարողացան
արգելել
Եհովայի,
Մովսէսի
եւ
րծածական
բառերը
եւ
ոճերը
անտես
առնենք,
որոնք
հին
{ժամանակներումը}
տեղ
տեղ
երեւում
են
գործածուած.
առաւել
անհասկանալ
ային,
տալով
նորան
բարու
եւ
չարի
գիտութիւնը.
այն
{ժամանակներումը}
այս
մի
մեծ
գաղտնիք
էր,
բայց
մեր
ժամանակներումը
մ
ն
ժամանակներումը
այս
մի
մեծ
գաղտնիք
էր,
բայց
մեր
{ժամանակներումը}
մինչեւ
անգամ
բոլոր
աղախինքը
գիտեն
առանց
սատանայի
տութիւնը,
որ
ստանում
էին,
թանգ
արժէր
նոցա։
Վերջին
{ժամանակներումը},
Հրէաների
այն
քաղաքական
եւ
կրօնական
ընդհանուր
աւե
անհնարին
բաների
կարգումն
էին։
Կեանքի
վերջին
{ժամանակներումը}
չ'մնացին
Իգնատիոսի
մէջ
նորա
առաջուայ
աշխուժի
եւ
ո
ատիոսը,
բնակուելով
Պապական
Ապարանքի
մօտ,
որ
այն
{ժամանակներումը}
փայլում
էր
Եւրոպայի
մէջ,
սեպհականեց
ինքեան
սնափա
րի
հետ,
որ
պաշտպան
էին
այս
իշխանութեններին։
Այս
{ժամանակներումը}
նոր
էին
կազմւում
Եւրոպայի
մեծ
միապետութիւնքը,
այ
մշտնջենական
եւ
անհաշտ
պատերազմ...
Եթէ
առաջուայ
{ժամանակներումը}
նորա
նախորդ
թագաւորները
գիտէին՝
ինչպէս
պատժել
այ
անսիայի
ազնուականների
ապստամբութիւնը
շիջուցանելու
{ժամանակներումը}.
այս
բոլոր
երեւելի
դիպուածների
մէջ
նշանաւոր
էր
հ
ր
ստացաք
եւ
արտաքին
արժանավորություն,
որ
այժմյան
{ժամանակներումս}
շատ
հարկավոր
է:
Այս
մասնավոր
ծանոթությունքը
գրել
առանձին
բերք,
որ
յատկապէս
նորան
պատկանէին:
Նոր
{ժամանակներումս}
լսւում
է,
թէ
ձկնորսաթիւնը
Դօնի
մէջ
բաւական
յառաջ
ուրիշները
եւս
կարդան
եւ
տեղեկանան
դորան:
Մօտ
{ժամանակներումս}
ստացած
նամակներիցս
կամ
լուրերիցս
հետեւեալ
բաները
եւ
շատ
օգուտներ
ունի,
որոնց
մասին
միմյանց
տեսած
{ժամանակներս}
մանրամասն
կխոսինք:
Եթե
դուք
այնքան
բարի
եք,
անաչեմ
ձեր
ազնվությունը.
ինչ
երկար
խոսիմ,
տեսած
{ժամանակներս}
կխոսինք:
Սպասում
եմ
պ.
Հայրապետյանցին:
նգստանալ
բնութեան
գոգումը:
Գետի
ափը,
մինչեւ
նոր
{ժամանակներս},
չունէր
մի
յարմարաւոր
նաւահանգիստ։
Մի
քանի
տարի
բնութեան
ազդեցութեան
են
ենթակայ:
Մինչեւ
շատ
մօտ
{ժամանակներս}
գրեթէ
եւ
միեւնոյն
նոյն
կառավարութեան
տակ
էին
քաղա
առ
արժանի
լինիք
միմյանց
տեսության:
2
ամիս
ու
կես
{ժամանակով}
Սահակն
ալ
պիտի
գա,
միասին
կգանք
երեքս
էլ
աստուծո
ամակս,
որ
խոստացել
էի
առաջին
նամակիս
մեջ:
Գուցե
{ժամանակով}
ինձ
հարկավոր
լինի
հավատարիմ
պատճենը
այն
տեղեկությ
ւթյուն
դրամի,
իսկույն
պ.
Սադայից
փոխ
առի
1
ամիս
{ժամանակով}
այդ
դրամը
եւ
հասուցի,
որոնց
արժանն
էր,
սպասելով
ացողքս
պարտական
ենք
ընդդեմ
զինվորվել
եւ
ցույց
տալ
{ժամանակով}
մեր
ապագայից,
որ
ազգի
համար
անհոգ
չենք
եղել,
որ
արերարությունը
ինձ
առնեք,
որ
ես
կարողանամ
2
տարի
{ժամանակով}
Փարիզ
մնալ
եւ
այնտեղ
ուղղակի
վարդապետի
քննություն
ր,
ամենողորմ
գթութեամբ
պարգեւում
ենք
մշտնջենաւոր
{ժամանակով}
բոլոր
հասարակութեան
օգտի
եւ
շահի
համար
առանց
որեւ
օններից,
որպիսի
եւ
լինէր
ձեր
կոչումը,
տասն
տարի
{ժամանակով},
բայց
այդ
ժամանակի
անցանելուց
յետոյ
դուք
պարտակա
օրք
տալուց
Տէրութեանը
ազատում
ենք
ձեզ
մշտնջենաւոր
{ժամանակով},
բացի
ով
որ
ինքը
կամք
ունէր
մտանել
ՄԵՐ
ծառայութե
ողների,
թոյլ
ենք
տալիս
նորան
վայելել
մշտնջենաւոր
{ժամանակով}
եւ
ժառանգաբար
այն
ամենայն
իրաւունքը,
որ
ՄԵՐ
ընդհ
ար
եւ
ժառանգաբար
բոլոր
հասարակութեանը
մշտնջենաւոր
{ժամանակով},
առաւել
հաստատութեան
համար
մեր
յատուկ
ձեռքով
ստո
Նախիջեւանի
Հայոց
հասարակութեան
վերայ
մշտնջենաւոր
{ժամանակով}
հաստատում
ենք:
Տրուած
է,
Յունուարի
4-ին
1799
թո
ի
հետ,
բարի
ճանաչեցինք
հաստատել,
եւ
մշտնջենաւոր
{ժամանակով}
հաւատարմացնել,
որպէս
եւ
այս
հրովարտակով
հաստատու
նտրւում
են
հասարակութեան
կամեցողութեամբ
երեք
տարի
{ժամանակով}:
Ոչինչ
աւելի
լաւ
կառավարութիւն
չէր
պիտոյ
ցանկանա
երը
վառվռուն
աստղերի
նման
փայլելու
են
մշտնջենաւոր
{ժամանակով}
՝
գալոց
հայկական
սերունդի
աչքի
առաջեւ,
նորա
ժամա
ւմարը
իւր
զաւակին
եւ
նորա
ժառանգներին
մշտնջենաւոր
{ժամանակով},
դորանով
ապահովում
էր
նա
իւր
զաւակի
կրթութիւնը
ե
իմեանց:
Ես
ինքս
նոյնպէս
Սամսոն
գնացել
էի
մի
ամիս
{ժամանակով}
իմ
առեւտրական
գործերի
համար.
այդ
էր
ահա
եւ
իմ
լռ
անդադար
ճանապարհորդութիւնքը
Եւրոպայում,
ամսօրեայ
{ժամանակով}
դեգերուիլը
հանքային
ջրերում,
տկարութեան
կատաղաբա
եցիկ
շինուածք՝
երկու
յարկով,
որի
վերայ
կարելի
է
{ժամանակով}
յաւելացնել
եւ
երրորդ
յարկ,
եթէ
միաբան
հիմքը
կարո
ահանդէսը,
ինքը՝
պարոնը,
պատրաստ
է
մի
քանի
ամիս
{ժամանակով}
գնել
Բէգզադէից
մօտ
իբր
15.
000
մանէթի
ապրանք՝
հա
գրական
եւ
տեղագրական
ծանօթութիւնք,
որպէսզի,
եթէ
{ժամանակով}
հոգ
տարուելու
լինի
ազգին,
իմանան
հոգացողքը,
թէ
ր
արծաթ
եւս
վճարող
չլինի...
գո՛նէ,
մի
քանի
տարի
{ժամանակով},
դարձեալ
կ՚ապահովէ
իւր
գիտութեան
համբաւը,
որ
սկ
արին
հետեւիլ,
միմիայն
այն
պատճառով,
որ
անկատարը
{ժամանակով}
յառաջ
է,
քան
թէ
կատարեալը:
Այս
օրէնքը
չուն
ղքատանոցի
եւ
հիւանդանոցի
անուններով.
մշտնջենաւոր
{ժամանակով}
պարգեւում
էին
իւրեանց
գոյքը
այդ
աստուածահաճոյ
շին
եան,
թէեւ
անժխտելի,
օրէնքի
կատարումը
չափուած
չէ
{ժամանակով},
ուստի
գլխաւոր
ներգործող
անձին
որակութիւնքը
կարո
իւր
սրտի
միջի
ոխակալութիւնները,
որ
ունէր
տարեւոր
{ժամանակով}
նորա
դէմ:
Այս
բոլորիս
պատճառն
այն
էր,
որ
պապը
մ
ինչպէս
ինքը՝
Փաւստոսն
էլ
յայտնում
է,
որ
առաջին
է
{ժամանակով}
բոլոր
հայոց
եկեղեցիներից։
Թղթի
յառաջաբա
լով
դէպի
իւր
վեզիր
Բէհեղզեբուղը.
-
ես
միտք
ունիմ
{ժամանակով}
իմ
գրապետ
շինել
այն
վարդապետը,
որ
անցեալներումը
եմ,
եկած
եմ
արձակուրդ
խնդրել
Ձեզանից,
վեց
ամիս
{ժամանակով}
օտար
աշխարհ
գնալ,
հանքային
ջրերով
իմ
վէրքերը
բժշ
ամբոխը
դեւերի
չգիտէ
ոչինչ
թաքուն
բան:
Իբր
թէ
{ժամանակով}
մահկանացու
մարդերի
միջից
այնպիսի
մի
նզովեալ
պիտոյ
ծ
ոսկի
էր,
տալիս
է
որպէս
մի
հնար,
կեանքը
անորոշ
{ժամանակով}
երկարացնելու
եւ
մանկութեան
ծաղիկը
վերանորոգելու:
ոսը
պարապում
էր
որոնելով
ընդհանուր
դեղը
եւ
անորոշ
{ժամանակով}
կեանք
երկարացնելու
հնարը:
Իւր
աշխատութենների
մէջ
ով
(1717-ին),
Վենետիկեան
Ծերակոյտը
մշտնջենաւոր
{ժամանակով}
պարգեւեց
միաբանութեանը
Սուրբ
Լազարոսի
վանքը՝
մօտ
քական
կեղեքիչ
կառավարութեան
ձեռքով
եւ
այն
մի
տարի
{ժամանակով}
։
Այնտեղ,
ուր
մի
մարդ
արծաթով
գնում
է
մի
պաշտօն,
ա
ները,
յետ
դրեց
այս
գործի
վախճանական
վճիռը
անորոշ
{ժամանակով}
եւ
թոյլ
տուեց
Յիսուսեաններին
ուսուցանել
նոր
բացած
ն
բանի
է,
որ
ցոյց
է
տալիս
անել
կամ
կրել
դէմքով,
{ժամանակով}
եւ
այլն։
Գործ
բայ
չէ,
այլ՝
անուն,
իսկ
գործեմը
գործողութիւնը
առաջին
դէմքում,
որոշեալ
եղանակով,
{ժամանակով}
եւ
թըվով։
Անելը
կամ
ցոյց
տալը,
այսինքն՝
բուն
բ
սը
իր
հարցմունքի
մէջ
գործ
է
դնում
բայը
եղանակով,
{ժամանակով},
դէմքով
եւ
թվով,
ինչպէս
"
ինչ
են
անում
",
Կիրա
աւելի
դիւանապետական,
քան
թէ
նոյնիսկ
Պրուսիոյ
այն
{ժամանակուայ}
տէրութիւնը,
նոյնպէս
եւ
նորա
օրագիր
հրատարակելը,
ollége
Louis
le
Grand)),
բայց
Համալսարանը
այն
{ժամանակուայ}
հռչակաւոր
իրաւաբան
Գիւմուլէնի
խորհրդով
բողոքեց
այ
ւր
երկրորդ
կնոջ՝
Մարիա
Մեդիչիսի
ընդառաջ,
որ
այն
{ժամանակուայ}
գեղեցկուհիներից
առաջինն
էր,
խելացի
եւ
խորագէտ
կի
վ
ինքը
Յանսենականութիւնը
կարողացաւ
տեղ
գտանել
այն
{ժամանակուայ}
Եւրոպացի
ուսումնականների
սրտի
մէջ,
կարողացաւ
իւր
համար
աւելացրել
էին։
Յանսէնեանների
մէջ
կային
այն
{ժամանակուայ}
խելացի
եւ
բանագէտ
մարդիկ՝
յառաջադէմ
հոգեւորականք
նուորների
մէջ
ծագեցան
թշնամական
շարժողութիւնք
այն
{ժամանակուայ}
բաների
կարգին
ընդդէմ։
Զուր
տեղը
Կարդինալ
դը
Նոյա
ի
հռչակաւոր
տիկինները,
որոնց
մէջ
գտանւում
էր
այն
{ժամանակուայ}
երեւելի
գեղեցիկներից
Բերրիեան
դքսուհին,
խլում
էի
թիւնը,
ինչպէս
էր
տասը
տարի
առաջ,
ապա
ուրեմն
այն
{ժամանակուայ}
գեղեցկութեան
եւ
ներկայ
տգեղութեան
պատճառները
պիտի
գի
բարեմիտ
անդամք
կբարձրացնեն
յուրյանց
ձայնը
հարկ
{ժամանակում}:
Այսքան
Ձեզ
հայտնի
լինի,
որ
գեր[ապատիվ]
Այվազով
կմնանք
Հնդկաստան
երկու
ամիս:
§
4.
Եթե
այդքան
{ժամանակում}
առանց
դատաստանի
չկարողանանք
գործը
ավարտել,
եւ
եթ
,
Փետր.
1859),
որքա՛ն
ժամանակ
անցաւ
եւ
այդքան
{ժամանակում}
որքա՛ն
երես
դատարկ
մնաց
Յիշատակարանումս:
-
Ո
կուող
մեր
եղբայրներին,
որոնք
այսպիսի
լուսաւորեալ
{ժամանակում},
բան
ու
գործ
թողած,
ընկնում
են
այդ
վէճերի
քամակ
հալածասէրների
լարուած
որոգայթների
վերայ
-այսպիսի
{ժամանակում},
ասում
եմ,
մինչ
հայոց
ազգի
հիւանդ
կազմուածքը
գտ
Որպէս
հայ,
ամօթահար
զայրանում
ենք,
որ
այս
{ժամանակում}
հայ
մամուլից
արձակւում
են
այսպիսի
ցնորաբանութիւնք
ով
մեզ
յայտնուեցաւ,
այլ
բո՛ւն
մեր
օրերում
եւ
մեր
{ժամանակում}
այս
ամենը
կատարուած
տեսանք։
Իսկ
զյառաջագոյն
գ
մս
երեւելու
էր.
նոքա
իսկոյն
հաշուեցին,
թէ
քանի՞
{ժամանակում}
կատարում
է
նա
իւր
ընթացքը
արեգակի
չորս
կողմով:
Ֆ
ծ
մի
ամսի
մէջ....
ասա
խնդրեմ,
միթէ՞
այս
կարճ
{ժամանակում}
դու
այսքան
ամուսնութիւն
խանգարեցիր
`
777,
777.
ը
եւ
լեզուի
օրէ
օր
աղաւաղուիլը,
թէպէտեւ
դոյն
այդ
{ժամանակում}
լսում
ենք
Լամբրոնացու
գանգատները
այնպիսի
բաների
վ
խկին
թշնամի
Օրտիցի
հաւատարմութիւնը
շահել,
որ
այն
{ժամանակում},
իբրեւ
երեսփոխան
Կարոլոս
Vի
գործերումը,
երեւելի
Կարգերը,
որոնք
Պապական
իշխանութեան
այն
վտանգաւոր
{ժամանակում}
ոչինչ
օգուտ
չէին
բերում։
Աշակերտները
կամենու
անը
քարոզելու։
Բայց
Իգնատիոսը,
այսպիսի
հարկաւոր
{ժամանակում}
չ'կամենալով
բաժանել
իւր
հասարակութիւնը,
միմիայն
կ
նոցա
Գեներալը,
որ
Հռովմում
նստած
էր,
միեւնոյն
{ժամանակում}
ընկնում
էր
Պապի
ոտքերը
եւ
հաւատացնում
էր,
թէ
իւր
լ
է
Սիկստոս
V-ի
կոնդակը,
որի
զօրութեամբ
միեւնոյն
{ժամանակում}
երկու
եղբարք
չէին
կարող
Կարդինալ
լինել։
Համբաւ
ե
ւպլեսսու
գլխին
Կարդինալական
գլխարկը,
որ
միեւնոյն
{ժամանակում}
անուանուեցաւ
Լիոնի
Արքեպիսկոպոս։
Պապը,
իբրեւ
փո
աւ
հաճոյ
գտանուիլ
Յիսուսեաններին,
որոնք
միեւնոյն
{ժամանակում}
չունէին
այս
մարդավայել
յատկութիւնքը։
Նոքա
Յանսէն
ար
լեզուների
մէջ
մի
բայ
իր
մի
որոշեալ
եղանակում,
{ժամանակում},
դէմքում,
թվում,
պահում
է
իր
կազմուածքը
անխախտ
ի
կարօտութիւն,
որքան
կարող
էին
զգալ:
Խորհրդաւոր
{ժամանակում}
ենք
ապրում
մենք.
եւ
մեծ
պարտականութիւն
կայ
մեր
վ
երկրագործութեան
ձէռք
զարկել,
բայց
այդ
բանը
կարճ
{ժամանակում}
չէ
լինում,
դարեր
են
անցնում
եւ
ժողովուրդը
արդէն
չի
գնալ,
որ
բնակուի
նորա
մէջ,
որովհետեւ
այժմեան
{ժամանակում}
անպիտան
են
այնպիսի
տները։
Այո՛,
կարո՛ղ
ես
շինել
րոտությանը
եւ
պիտույքին,
մեր
լուսավորյալ
վեհանձն
{ժամանակումը},
բարձրահայաց
գիտությունը
ցած
իջանելով
յուր
վեհան
մը
կատարում
են
երեկոյեան
ժամերգութիւնը:
Դոյն
այդ
{ժամանակումը}
զարթնում
է
եւ
սատանան.
երբ
որ
զարթեցաւ,
իսկոյն
մեծ,
դո՛ւ
կտրիճ
տղայ,
ի՞նչ
կայ.
մի՞թէ
այժմեան
{ժամանակումը}
պիտի
կտրիճը
խնդրէ
աղջիկ,
աղջի՛կը
կտրիճ
պիտի
խնդր
աւորութիւնը
յայտնեց
մի
քանի
վարդապետների,
որ
իւր
{ժամանակումը}
հռչակաւոր
էին
Հայաստանումը,
բայց
սոցանից
ստացաւ
եռքով,
մանաւանդ՝
Յակոբ
Լայենէզի
ձեռքով,
որ
իւր
{ժամանակումը}
երեւելի
քաղաքագէտներից
մինն
էր։
Ոչինչ
հասարա
հնարներ։
Շատէլը
դատապարտելով
դէպի
մահ՝
միեւնոյն
{ժամանակումը},
այսինքն՝
1594
թուականի
դեկտեմբերի
29ին,
վճռեց
խնդրեն
մտածելու,
բայց
նոցա
մտածողութիւնը
այժմեան
{ժամանակումը}
անտեղի
է.
ինչ
որ
այսօր
կարելի
է
առնել
անվտանգ,
իրքը
մեծ
տպաւորութիւն
գործեց
ժողովրդի
վերայ։
Այս
{ժամանակումը}
լուր
ստացուեցաւ,
թէ
Ուրբանոս
VIII
Պապը
ոչնչացուց
աստուած
իւր
գրքի
հերքումը)։
Յիսուսեանք
այս
{ժամանակումը}
փոխեցին
իւրեանց
ներգործութեան
կերպը,
ինչ
որ
վերա
ի
միջնորդութիւնը։
Լուդովիկոս
XIV-ը
ծերութեան
{ժամանակումը}
գտանւում
էր
իւր
խոստովանահօր
եւ
այլ
Պալատական
Յան
ներկայացրեց
կանոնադրութիւնը
թագաւորին,
միեւնոյն
{ժամանակումը}
վճռեց,
որ
Կարգը
նոյն
կարգադրութենից
երկրորդ
պատճ
որք
մին
օրինակ
համեմատ
միմեանց
գոլով,
մի
եւ
նոյն
{ժամանակումն}
ձեռնադրեաց
առաջի
մեր:
Տէր
Ստեփաննոս
քահանայ
նը
փոխանակում
են
Ռուսի
բառերով
այնպէս,
որ
ներկայ
{ժամանակումս}
Նախիջեւանցին
խօսում
է
Ռուսերէն
եւ
Թաթարերէն,
քան
լ
ամենայն
օր
գովասանութիւն,
այդ
պատճառով
այժմեան
{ժամանակումս}
ճշմարտութեան
ձայնը
թւում
է
նորան
որպէս
մի
օտար
աշ
ժանի
լինի
դպրոց
անունը
իւր
վերայ
կրելու:
Այժմեան
{ժամանակումս},
թո՛ղ
նորա
ուրիշ
բազմամասնեայ
թերութիւնքը,
միմի
նելով,
մի
կերպ
վարուել
են
նորա
հետ,
բայց
ներկայ
{ժամանակումս}
բարեկամ
գտանել
Պետերբուրգի
մէջ,
շատ
կարծիքական
մ
նը,
բայց
չենք
լսում,
թէ
նոցա
շինութիւնը
այժմեան
{ժամանակումս}
ինչ
խորհուրդ
ունէր
մարդկային
յառաջադիմութեան
համա
:
Դիցուք
թէ
անցածը
անցել
է,
բայց
այս
լուսաւորեալ
{ժամանակումս},
մինչ
ամենայն
տեղ
մեր
սիրելի
ազգի
մէջ
փոքր
ի
շատ
րողներին
դժողքն
է
ժառանգեցնում։
Արդեօք,
այս
{ժամանակումս}
կա՞յ
Երեմիայ
մարգարէին
նմանող
մի
մարդ,
որ
ողբալո
,
թէ
այդ
փիլիսոփայքը
իւրեանց
գիտութեամբ,
այժմեան
{ժամանակումս}
կարող
են
միայն
աշակերտ
լինել
եւրոպական
դպրոցներին
ոսի
անճոռնի
գրքերով։
Այս
գիտութիւնքը
այժմեան
{ժամանակումս}
ունին
մի
արդարացի
արժանաւորութիւն
մարդկային
դատաս
ին
Պոպովեանց,
որ
էր
տիրացու
Սարգիս,
որ
յայնոսիկ
{ժամանակս}
գտանէր
Էջմիածին,
իբրու
թէ
ես
գրեալ
իցեմ
նոյն
տիր
ւյն
մատուցանելով,
հայտնում
եմ,
որ
այս
գիրս
գրած
{ժամանակս}
աստուծո
ողորմությունովը
ողջ
եւ
առողջ
եմ,
նույնպե
հաւանական
է
թէ
եղելոց
ի
Նախիջեւան,
ընդ
այնոսիկ
{ժամանակս},
որովհետեւ
այս
ամենայն
հրիտակք
աւանդին
ըստ
թելադ
ց
հրիտակաց,
թողելոց
այսրէն,
ընդ
այնոսիկ
դարձեալ
{ժամանակս}:
Ի
գործոցն
ինձ
յանձն
եղելոց
եւ
յերեսփոխանական
եւ
Սարգիս
Ծատուրեան,
կտակօք
իւրովք
արարելովք
ընդ
{ժամանակս}
ժամանակս
աւանդեալ
են
յօգուտ
ազգիս
մերոյ
բնակելոյ
Ծատուրեան,
կտակօք
իւրովք
արարելովք
ընդ
ժամանակս
{ժամանակս}
աւանդեալ
են
յօգուտ
ազգիս
մերոյ
բնակելոյ
'ի
Նոր
Նա
Քրիստոսի:
Գոհանամ
զքէն
Տէր,
զոր
ետուր
ինձ
{ժամանակս}
այս
բարի
եւ
արարեր
զիս
որդի
ծնանիլ
վասն
քեզ
միայն
յիմար
խօսում
են
բարձրաձայն։
Էլ
ի՞նչ
ասեմ.
իմ
{ժամանակս}
բաւական
չէ
թշնամու
իմ
վրայ
քաշած
նետերից
ստացած
ա
մեծարելով,
բարեշէն
զաշխարհս
առնելով։
Նոյնն
եւ
ի
{ժամանակս}
իշխանութեան
իւրոյ
զմեծ
կաթուղիկէ
եկեղեցին
որ
'ի
Հ
եկեղեցիների
մայրը"։
"
Նոյնն
(Վահան)
եւ
'ի
{ժամանակս}
իշխանութեան
իւրոյ
զմեծ
Կաթողիկէ
եկեղեցին
որ
'ի
Հա
օրեղբարց
մասին,
ասում
է.
"
կացեալ
անդ
մինչեւ
'ի
{ժամանակս}
Առաջինն
Լեւոնի
կայսեր,
մեռանի
անդ
Վասակ
եւ
Տաճատ
վարքս
ու
բարքս,
ըստ
որում
Սիւնեաց
աշխարհում
եղած
{ժամանակս}
ինձ
իր
մօտ
էր
պահում
ամառները։
Թէ
ինչ
է
այդ
տեսա
-
Նա
աւանիկ
գիտուն
ասացեալքն
հայոց,
եւ
յարդի
{ժամանակս}
երկիր
առնուն
զհին
ձեւ
խօսից,
որով
երբեմն,
մանաւ
ատակի
երախտապարտութեան
իմոյ
առ
տէրդ՝
ի
ժամս
եւ
ի
{ժամանակս}:
Լեզու
իմ
ծանրաշարժ,
այլ
ոչ
եւ
գրիչս,
զի
նման
յինքն
կրէր
իւրովքն
հանդերձ,
որպէս
եւ
մինչ
ցյետին
{ժամանակս}
նովին
մտօք
հեռի
կային
'ի
Հռովմայ.
եւ
հուսկ
ուրեմ
իկայից
գտաւ
Հ.
Միքայէլ
Չամչեան,
որ
եւ
'ի
բազում
{ժամանակս}
շրջեալ
'ի
քարոզութիւն
'ի
հեռաւոր
երկիրս
գնաց
մինչ
ն
հարազատութենէ,
ուստի
որպէս
այժմ,
նոյնպէս
եւ
ի
{ժամանակս}
յայնոսիկ
ոչ
երբէք
կարող
գտեալ
արմատ
արձակել
ի
սիր
,
թէ
գրոցս
այս
լեզուաւ
եթէ
խօսէին,
կային
այնք
ի
{ժամանակս}
Հայկայ
եւ
թէ
ընդունելի
լիցի
ցվախճան
իշխանութեան
ն
դ
դարուց
իւրով
Աղուանից
պատմութեամբ,
զոր
ընդ
ձիգ
{ժամանակս}
համարէին
կորուսեալ:
Արժանաւորութիւն
հեղինակիս
չա
րինուածոց,
որոց
լեալ
կարծեն
ի
նախնումն,
երեւի
ի
{ժամանակս}
նախնի
Հայկազանց,
այլ
այս՝
կարծիք
է
եւ
եթ,
մանա
բերանդ
փիս
բաց
անում...
է:
Այս
տողերը
արտադրած
{ժամանակս},
ասես
թէ
կենդանի
ձայնով
լսում
էի
այս
խօսքերը
հայ
եմ
մտածում
նրա
ներկա
վիճակի
մասին,
մանավանդ
այն
{ժամանակվանից},
երբ
իմացա
մեր
ընդհանուր
բարեկամ
սիրելի
Ֆեոդոր
Մ
նա
գոլ՝
ուսաք
ի
նորին
իսկ
գրուածոց
եւ
այլոց
նորա
{ժամանակցաց}:
Յօրինէ
[վասն]
ի
հայցուածոց
ուրումն
Թէոդորի
"
զԳ
զայն
ամենայն
ըստ
իմիք
արդիւնաւոր
կացուցանել
վասն
{ժամանակցաց}
իւրոց
եւ
ապագայից,
եթէ
զոր
գրեաց,
գրեալ
էր
ի
լե
ԱՍՏՈՒԱԾԸՆՏԻՐ
ԲԱՐՁՐ
ՍՐԲԱԶԱՆ
ՀՈՎՈՒԱՊԵՏ,
Բազում
{ժամանակք}
են,
յորս
բանաւոր
փարախս
այս
կայ
առանց
Հովուապետի
ուղայոյ
եւ
առաքելոյ
զայլ
ոք
՚ի
տեղի
նորա
հնգամեայ
{ժամանակօք}:
Լսեմք
նոյնպէս,
եթէ
Թադթէոս
եպիսկոպոս
Բեկնա
անրական
եւ
առաքելական
եկեղեցի։
Ամսօրեայ
իբր
{ժամանակօք}
յառաջ
քան
զայս,
նախարարն
ներքին
գործոց
իրազեկ
եղ
ւրուք
գործոց
քաջութեան՝
այրել,
իսկ
որ
առ
իւրովք
{ժամանակօք}
՝
դադարեցուցանել,
եւ
որ
ինչ
վասն
իւր
միայնոյ՝
գ
ողջ.
գոհանամք
զաստուծոյ.
զի
մարդասիրութեան
նորա
{ժամանեալ}
կորզեաց
զողորմելի
անձն
իմ
ի
գերեզմանէ::
Եղա
եալ
ի
Գաբրիէլ
վարդապետէ
Այվազովսքւոյ:
Յերեկն
{ժամանեալ}
ի
սուրբ
աթոռս,
մեծի
երջանկութեան
իմում
առգրեմ
մա
յ
գործողութեանցս,
փութանակի
մեկնեցայց
ի
Թիֆլիսոյ
{ժամանել}
ց8
նոյեմբերի
ի
Փօթի,
յորում
աւուր
շոգենաւն
նաւել
ոյ
կողմանն
գրո՛հ
տուեալ
ընթանային
'ի
հօտ
ոչխարացն
{ժամանել}.
եւ
այլք
ընդ
դասակս
այծեաց
ձախակողմեան
հաղորդեալ
Մոսկվա,
որ
հեռագրով
ձեզ
իմաց
տան՝
հենց
որ
նրանք
{ժամանեն}
այնտեղ:
Դու
ինձնից
տեղեկություն
էիր
խնդրել
ռնգեղ
ի
թշնամեաց
իմոց,
եւ
ես
եթէ
մարթացայց,
յուսամ
թէ
{ժամանեցից}
եւ
զձեզ
անվաստակս
կացուցից։
Անզգամութեամբ
ասեմ,
ւ
պայծառութիւնը)։
Այս
իրողութենների
մէջ
ահա
{ժամանում}
է
Աբովեանը
Էջմիածին։
Բայց,
ինչպէս
պատմում
է
հան
,
ո՛չ
ոք
ի
կաթողիկոսաց
մերոյ
վիճակեցաւ
այսպիսում
{ժամանսկի},
խոստովանիմք,
զծանրութիւն
բեռինն,
այլ
զոր
բարձ
,
սեւ
մօրուքով...
Նոքա
մտան
եկեղեցին,
բայց
{ժամասացութիւնը}
արդեն
աւարտուած
էր:
Քահանան
ճանաչեց
պարոն
Մկր
րեալ
ի
վերայ
իմ
ղՁեր
բարերարութիւն,
իսկոյն
առանց
{ժամավաճառ}
լինելոյ
ունիմ
մատուցանել
զայն
ընդ
այլ
թղթոց
զորս
բոլորը
ծովը
եւ
նոցա
փոխանակ
կանգնեց
եկեղեցիներ
եւ
{ժամատուններ}
։
Այս
ծովեզրից
անցաւ
նա
Տրաւանկօր։
Այս
շրջմոլիկ
միջումը
ողնաշարի
վերայ.
մէջքը
կապած
մի
գօտի,
որ
{ժամարար}
քահանայքը
գործ
են
ածում:
Մէք
փոքր
ինչ
մանրամա
,
պիտոյ
է
տեսանէ
Շահումեանցին:
Վերջապէս
սկսեց
{ժամացոյցը}
զարկել
ճակատագրական
տասն
եւ
մի
ժամը:
Մանուշակ
այն
կողմը,
եւ
ահա՛,
ոչ
ոք
չկար:
Նա
բարկացաւ
{ժամացոյցի}
վերայ,
պատճառ,
չէր
կարող
ամենեւին
կարծել,
թեւ
ւն
եւ
Մանուշակը:
Տիրեց
լռութիւն:
Պատուարի
{ժամացոյցի}
ամէն
մի
գնալ
գալը,
ամէն
մի
զարկը
շատ
երկար
էր
թւ
նուշակը
արդէն
մտածում
էր
մահի
վերայ:
Այս
միջոցին
{ժամացոյցի}
տասն
եւ
մինը
զարկելու
հետ,
բացուեց
տան
դուռը
եւ
ասխանեց
Շահումեանցը,
նայելով
իւր
կրկնափակ
ոսկեայ
{ժամացոյցին}:
Ես
շատ
զարմացած
լինելով
այս
մարդուց
խօսակցու
ի,
արեւը
վաղուց
արդեն
մայր
էր
մտնում
եւ
աշտարակի
{ժամացույցը}
ժամի
11-ի
զարկեց,
ի
դեպ,
ես
էլ
ընդունեցի
իմ
HCI
ւցին
նորա
դագաղը
մինչեւ
Հայոց
եկեղեցին։
Ճաշու
{ժամերգութեան}
աւարտուելուց
յետոյ,
երբ
որ
պիտոյ
է
սկսանուէին
նն
այն
ժամանակ,
երբ
Հռովմում
կատարում
էին
երեկոյեան
{ժամերգութիւն},
ուրեմն
սատանայի
համար
առաւօտ
էր
լուսացել:
Ա
լու
ժամանակ,
երբ
Հռովմումը
կատարում
են
երեկոյեան
{ժամերգութիւնը}:
Դոյն
այդ
ժամանակումը
զարթնում
է
եւ
սատանան.
եր
ր
միջոց
դեռ
շատ
ունինք
մինչեւ
երեկոյեան
խաղաղական
{ժամերը},
մանաւանդ
որ
դուք
եւս
սրտանց
կամենում
էք
լսել
գո
յաւելացնեմ,
պաշտօնաւորներին
`
թէ
ձեր
աշխատութեան
{ժամերը}
կը
բարւոքեմ
եւ
ձեր
վերայ
լաւ
հոգացողութիւն
կ՚ունե
մ
ասում
ես,
նա
խոստացաւ
մինչեւ
իւր
կեանքի
վերջին
{ժամերը}
հայհոյել
քահանայապետի
ոսկերքը:
Արդէն
պապի
նոյնիս
աշտի
օդի
պակասութիւնը:
Բայց
որովհետեւ
ջերմութեան
{ժամերը}
այնքան
երկար
չեն,
որովհետեւ
օդը
անօսրանալով
ստան
ս,
-
եթէ
անպարկեշտութեամբ
վրդովեցի
քո
առանձնական
{ժամերի}
խորհրդականութիւնը,
բայց
ես
չեմ
մեղաւոր,
որ
շտապ
ւ:
***
Անցած
օրերի,
Անցած
{ժամերի}
Դու
յիշատակներ
Ինձ
ես
յիշեցնում.
իրով
նորա
խաղակիցը
եւ
այլն
եւ
այլն,
որ
մեզ
պարապ
{ժամերի}
արդիւնք
է
երեւում,
որովհետեւ
հիմք
չկայ,
այլ
զար
ութիւնը:
-
Բայց
դուք
այժմ
մի՛
կարծէք,
թէ
ես
{ժամերով}
քարոզ
ունէի
այդ
մասին
ասելու...
ո՛ւր
էր
այն
եր
մեռնէր՝
առանց
ոչ
թէ
շաբաթներով,
օրերով,
այլ
եւ
{ժամերով}
ապրելու։
Թէ
Սօսն
ասես,
շատ
կեղծ
վիճակում
է։
նուած
լճերի
եւ
այժմ
անջուր
աւազանների
վերայ:
Այդ
{ժամերում}
բիւրաւոր
ճրագներով
լուսաւորած
ապարանքը
խաւար
էր
ա
երտների
եւ
կառավարիչների
հանգստութեան
համար
պարապ
{ժամերում}:
Բացի
ասացեալ
տնից,
նորա
մօտ
գտանւում
են
երկու
,
ամեն
ժամ.
Թէեւ
ամենայն
րոպէ
մեր
տիրութեան
{ժամերում}
Մխիթարէր
ամեն
կերպ՝
արտասուքը
աչքերում.
իւնը.
այնտեղ,
քամին
միայն,
որոտը,
է
նշանակեալ
{ժամերում},
եկեղեցու
տխուր
հնչող
զանգակը
կարող
են
ընդհատել
հասարակ
կառքն,
արժէ
յաւուրն
3
ռուփի,
սկսեալ
ի
6
{ժամէ}
առաւօտու
մինչեւ
48
ժամն
երեկոյեան
եւ
զմի
եւ
նոյն
ի
նոյն
իսկ
յութերորդ
ժամու
երեկոյեան
փոխանակ
ի
6
{ժամէ}
առաւօտու:
Ըստ
այսմ
յամիսն
արժէ
ինձ
կառքն
9
ֆունտ
րից
ստացած
անթիւ
վէրքերս
համարելու,
որ
օրէ
օր
եւ
{ժամէ}
ժամ
վտանգով
ընդունելով՝
համբերում
էի
ամեն
բանի
հ
ի
պաշարի
վրայ
ոչ
միայն
"օր
ըստ
օրէ",
այլ
"ժամ
ըստ
{ժամէ}
",
եթէ
կարելի
է
այսպէս
ասել,
աւելանում
են
ռուսի
բա
ամար
լինէր
այդ
մշակութեանը,
այն
Ժամանակ
Եագէն
եւ
{ժամէն}
ֆրանսիացի
բնագէտների
հոյակապ
ֆիզիկաները
իրենց
կը
,
ես
բանի
ու
գործի
տեր
մարդ
եմ,
առավոտ
մինչեւ
2
{ժամը}
լինում
եմ
ամեն
օր
Համալսարանումը,
հետո
նստում
եմ
ճաշ
ուտել,
շնորհակալ
եմ,
եկավ:
Ճաշից
հետո,
{ժամը}
5-ին
երկաթի
ճանապարհով
գնացինք
17
վերստ
տեղ.
այն
եղ
ժողովուրդ
կար,
եւ
ուրախությամբ
մնացինք
մինչեւ
{ժամը}
10,
հետո
նա
գնաց
տուն,
ես
էլ
եկա
իմ
տունս,
Ավտ
Весь
ваш
Мишель
1863,
փետրվարի18,
երեկո,
{ժամը}
9,
Ս.
Պ[ետեր]Բ.
Սիրելի
եղբայր,
Քո
ա
.
1863.
փետր.
20,
Ս.
Պ.
Բ.
Երեկոյան
{ժամը}
9-ին.
Nocturna
Սիրելի
եղբայր,
Երեկվա
ս
նամակն
այսօր
կպահեմ
ինձ
մոտ,
կարելի
է
երեկոյան
{ժամը}
10-ին
քեզանից
կստանամ
ամսիս
27-ի
նամակիս
պատասխան
Հավետ
քո
Միշել
Մարտի
30-ին,
առավոտյան
{ժամը}
7-ին:
Սպասած
նամակդ
չստացա,
բայց
միեւնույն
է
րիստոկրատական
այցելություն
է.
միթե
չի
կարելի
գալ
{ժամը}
12-ին
կամ
մեկին,
բայց
ոչ
ուշ,
իսկ
դու
արդեն
սկս
ն
ահա
թե
ինչ
պետք
է
քեզ
ասեմ.
եկե՛ք
կանուխ,
մոտ
{ժամը}
11-ին:
Դա
ամենահարմար
ժամանակն
է,
մանավանդ,
նո
,
նորին
գերազանցություն
պ.
պարետի
շնորհիվ
մինչեւ
{ժամը}
11-ն
ինձ
իմաց
են
տալիս
առաջիկա
տեսակցության
մասին
ւթյունները:
Եվ
այդպես,
մի՛
մոռանա
եւ
արի՛
ուղիղ
{ժամը}
11-ին:
Սեղմում
եմ
Հովհաննես
եղբոր
ձեռքը,
իսկ
յր,
Երեկ
առավոտյան
ուղարկած
իմ
նամակից
հետո,
{ժամը}
1-ին
կեսօրից
անց
ստացա
քո
ամuիս
10-ին
գրած
նամակը
ե՛
HCI-ը:
Այդ
թթվից
acid
mur.
concentrat,
երեք
{ժամը}
մեկ
անգամ՝
երեք
կաթիլ
եմ
ընդունում՝
մորու
ընտիր
րտնաբեր
միջոց,
ոչնչացրեց
կատարային
ջերմը
(այսօր
{ժամը}
12-ից
վերջնականապես
անհետացավ),
եւ
զգալիորեն
նվ
եւ
դեղերը
շատ
անգամ
տրւում
են
մի,
երկու
կամ
երեք
{ժամը}
մի
անգամ
մի
սեղանի
դգալ.
"
Ի՞նչ
պիտոյ
է
օգնէ,
-
իայն
կովի
նման
նայել
նոցա
երեսին:
Այսպէս
ութ
{ժամը}
կը
լինէր,
մի
պատանի
գեղեցկադէմ
եւ
գեղեցկազգեստ
մ
-
Այդ
ե՞րբ
է
լինելու:
-
Ինձ
չէ
տուած
գիտենալ
{ժամը}
եւ
ժամանակը,
ինձ
տուած
է
միայն
գուշակել...
տուն՝
որ
հորերուս
ատեթով,
Աստուած
պաշտէր,
{ժամը}
երթար,
պասը
պահէր
հաւատքով,
Արի՛
բա՛ց
թող
"
Աղջի՛,
-
գոռում
է
նա
իւր
աղախնին,
-
"
{Ժամը}
քանի՞սն
է,
մօ՞տ
է
կեսօրին"։
-
Հրամել
էք,
նչեւ
կէսօր
շարունակուեցաւ,
կէսօրից
մինչեւ
երեկոյ
{ժամը}
10,
որ
այս
տողերս
գրում
եմ,
հանգիստ
եմ:
Այս
րո
ինէի
հետ:
Առաջիկայ
տեսութիւնը
յայտնի
չէ:
31-ին
{ժամը}
11-ին
երեկոյեան:
Այս
1863
թիւը
վերջացնելու
վրայ
տացայ
եղբօրիցս
31-ից
(մայիս)
գրուած:
Երեկոյեան
{ժամը}
6-ին
տեսութիւն
եղբօրս
եւ
Ս[իմէոն]
Գ[րիգորեւիչի]
հ
աղանիսը:
15
լոյս
16
զարհուրելի
գիշեր
անցուցի.
5
{ժամը}
(առաւօտեան)
զարկել
էր,
որ
քնեցի,
այն
էլ
7-ին
ան
տանելի
էր,
առաւօտեան
4
ժամին
քնեցայ
մինչեւ
11
{ժամը}:
17-ին
այսօր
ցերեկը
մի-երկու
ժամ
փոքր
նեղութիւն
արթեցայ,
եւ
այս
էր
պատճառը,
որ
առաւօտ
մինչեւ
11
{ժամը}
բաւական
սաստիկ
նեղութիւն
տուեց
քորը,
թէեւ
ոչ
առա
մտանք)
29
Ալեքսանդրիայից
ելայ
մայիսի
2,
առաւօտ
{ժամը}
9
Քահիրէ
(մտայ),
նոյն
օրը
զկնի
կէս
աւուր
(կէս
տայ),
նոյն
օրը
զկնի
կէս
աւուր
(կէսօրից
յետոյ)
{ժամը}
4-ին
Քահիրէից
ելայ
մայիսի
5-ին,
առաւօտ
ժամը
8
Սո
ոյ)
ժամը
4-ին
Քահիրէից
ելայ
մայիսի
5-ին,
առաւօտ
{ժամը}
8
Սուէզ
մտայ
երեկոյ[եան]
ժամը
3
Սուէզից
ելայ
(կ
այիսի
5-ին,
առաւօտ
ժամը
8
Սուէզ
մտայ
երեկոյ[եան]
{ժամը}
3
Սուէզից
ելայ
(կիրակի
օր),
մայիսի
7-ին
Ադէն
ւ,
աշխարհի
զուգակշիռը
խանգարելու
համար
եւ
այդ
մի
{ժամը}
կամ
րոպէն
կարո՛ղ
է
եւ
յարմարութիւն
ունի,
ջլերի
ա
.
շուտով
երեկոյ
է,
Հռովմումը
կը
սկսեն
առաւօտեան
{ժամը}.
հանգստանալու
ժամանակ
է.
գնա
եւ
դու
հանգստացիր
տասն
ժամից
կը
սկսուէր
այս
բանը
եւ
կը
տեւէր
մինչեւ
{ժամը}
երկու
կամ
երեքը
ճաշից
յետոյ.
այս
միջոցին
երեսփոխ
ը
մտաւ
Մահտեսի
Թովմասի
բակը:
Արդէն
երեկոյեան
{ժամը}
ինն
էր
համարեա,
եւ
շամանդաղը
սկսում
էր
փոքր
առ
փ
ատահել
է...
ինչեւիցէ,
խնդրեցի
որ
նստի,
արդէն
{ժամը}
տասներկուսն
էր,
իսկոյն
ղահուէ
մատուցինք,
խմեց
ե
ժամանակ
նշանակեցի
էգուց
առաւօտ
դարձեալ
տասներկու
{ժամը},
եթէ
կարո՛ղ
էք,
դուք
եւս
շնորհ
բերէք:
-
Մե
ից,
-
յաւելացուց
Մահտեսի
Թովմասը,
-
դեռեւս
տասն
{ժամը}
չկայ,
թէ
տուն
գնաս
ի՛նչ
պիտոյ
է
առնես,
ո՛չ
ապաք
անք․
Առանց
խօսելու,
համր
նշանով,
Վտանգի
{ժամը}
յայտնեց
բացարձակ:
Ին՜չ
կարեկցութեամբ,
նոց
թղթարծաթ:
Պ.
Յովնաթանեանցը
մնաց
միայն:
{Ժամը}
մօտ
էր
տասն
եւ
մինին:
Նա
հնչեցուց
զանգակը
եւ
երե
լ
տիրոջը
յանձնելով
իւր
անձը:
V
Երեկոյեան
տասն
{ժամը}
զարկեց:
Դեռեւս
արեւը
մայրը
մտանելու
ժամանակ,
էս
սկսեց
ժամացոյցը
զարկել
ճակատագրական
տասն
եւ
մի
{ժամը}:
Մանուշակը
չհամբերեց,
որ
աւարտուի
զանգակի
զա
ռանց
դուրսից
մի
բան
ստանալու:
X
Առաւօտեան
ինն
{ժամը}
զարկեց:
Մանուշակը,
առողջ
եւ
մի
անսովոր
ուրախ
ս
երեւեցան։
1757
թուականի
յունուարի
5ի
երեկոյեան
{ժամը}
վեցին
Լուդովիկոս
XVը
կառք
նստաւ,
որ
գնայ
Տրիանօն
աղուց
արդեն
մայր
էր
մտնում
եւ
աշտարակի
ժամացույցը
{ժամի}
11-ի
զարկեց,
ի
դեպ,
ես
էլ
ընդունեցի
իմ
HCI-ը:
,
пора
мне
Идти
туда
обедать:
Փակեցեք
{ժամի}
դուռը
Աչառը
առ
դու
հետըդ:
ՎԱՅՐ
ԸՆԿՆՈՂ
Ամենայն
մարդ
մտաւ
իւր
տուն,
Պատսպարուիլ
ցրտիցը:
{Ժամի}
դռնում
դողդողալով
Կանգնած
է
մի
աղքատ
կին.
Նորա
հ
խղճալի
աղքատը,
Այն
ցրտումը,
ոտաբոբիկ
Կանգնած,
{ժամի}
դռնումը.
Շատ
ժամանակ
դեռ
չէ
անցել,
Երբ
նա
փառքո
ւթիւն
արէք,
պարո՛ն,
Անտուն,
անտէր
աղքատին"։
{Ժամի}
դռնում
նա
կանգնած
է,
Աչքերը
կոր,
վիզը
ճուկ.
Նո
է
որոնք
որ
լաւ
գիտեն,
Դաւթի
սաղմոսը
պէտք
է
միայն
{ժամի}
միջոցին
անսխալ
իմանալ
եւ
ոչ
թէ
Աստուածաշունչը
միշ
սը
պատրաստեց
օփիւմից
երեք
հատադեղ
եւ
քսան
եւ
չորս
{ժամի}
մէջ
առողջացրեց
հիւանդ
աբեղան:
Առողջացած
աբեղան
հ
մ
գալու
խոստմունքը,
նայում
էր
անդադար
նշանակուած
{ժամի}
զարկելուն.
նա
կարծում
էր,
որ
ուղիղ
տասն
եւ
մինի
խօս
աղաղակը,
երիտասարդ
տղոց
աղջիկ
տեսնելու
համար
{ժամի}
դռանը
հաւաքուիլը,
այս
բոլորը
շատ
պատուական
են:
Ես,
աստծո
հաջողելով,
մարտի
24-ին
երեկոյան
6
1/2
{ժամին}
դուրս
կերթամ
Մոսկվայից
դեպի
Վարշավ...
իմ
հոգաբ
րեւեք
նրան
մինչ
տեսակցությունը,
իսկ
տեսակցության
{ժամին}.
գոնե,
վերջ
կդնենք
իտալական
5
%-անոց
տոմսակների
ւր,
բայց
տակավին
"
ավելի
լավը
"
չի
երեւում:
Չար
{ժամին}
է
կպել
ինձ
լյարդիս
հիվանդությունը:
Հեռանկարը
թվո
ատուին
Թէ
յագենա՜ս
շրթնալից,
Արտահոսման
քաղցըր
{ժամին}
`
Ոհ,
յիշի՜ր
ինձ,
յիշի՜ր
ինձ:
ԺԲ.
ԿՈՒԿՈՒՐԻ
զակին
պսպղուն.
Զինուո՛ր,
մի՛
քնիլ
դու
մութ
{ժամին},
Մօտըդ
չեչէն
կայ
զարթուն։
Լող
Հանգստութեան
միջոցին,
Մարսողութեան
լաւ
{ժամին}
Դու
դատաւոր
մի՛
նստիր
Խրատներով
մեր
գլ
եւի
թէ
սխալ
դրել
են
թուականը:
12-ին
երեկոյեան
10
{ժամին}
նամակ
ստացայ
Աւետիք
քեռորդուցս:
13-ին
նամակ
գրե
կ[ոյեան]
9-ին
ընդունեցի
երկրորդ
բաղանիսը
եւ
111/2
{ժամին},
որ
գրում
եմ
այս,
գրեթէ
հանգիստ
եմ,
թէեւ
տկարո
ին
լոյս
17
գիշերը
բաւական
տանելի
էր,
առաւօտեան
4
{ժամին}
քնեցայ
մինչեւ
11
ժամը:
17-ին
այսօր
ցերեկը
մի-երկ
մի-երկու
ժամ
փոքր
նեղութիւն
ունէի,
բայց
չորրորդ
{ժամին},
որ
գրում
եմ
այս,
գրեթէ
բոլորովին
հանգիստ
եմ,
ջին
զօրութիւնքը։
Փետրուարի
16ին,
առաւօտեան
6
{ժամին},
այլեւս
չկար
նա
կենդանի
մարդերի
կարգում.
մայրը
չթողու
նորան։
Փետրուարի
18ին,
առաւօտեան
ինն
{ժամին},
բոլոր
հայ
ուսանողքը
Մոսկուայի
Կայսերական
համալս
խութեամբ
կը
գայի,
բայց
կարող
չեմ,
որովհետեւ
այդ
{ժամին}
հիւր
պիտի
ընդունեմ
իմ
մօտ,
-
պատասխանեց
կոմսը:
ատ
ես
քո
վերայ,
ուրեմն
էգուց
երեկոյ,
տասն
եւ
մի
{ժամին},
ես
կը
գամ
ձեր
պարտէզը
եւ
կը
սպասեմ
քեզ,
մի
վճռ
չէր
կարելի
բան
տեսանել:
Թիւթիւնճի-օղլուն
ինը
{ժամին}
քնած
էր
արդէն,
նորա
տիկինը,
նոյնպէս,
զարթուն
մ
,
Շահումեանց,
ես
այստեղ
սպասում
էի
քեզ
ուղիղ
11
{ժամին},
յանկարծ
մի
սպիտակ
բան...
Չգիտեմ
ի՞նչ
էր,
այ
18...
օգոստոսը
վերջանում
էր:
Առաւօտեան
տասն
{ժամին}
երկու
ձիաւոր
մտան
Սուրբ
Գէորգի
եկեղեցու
բակը.
նո
կը
հրատարակուեցաւ
օգոստոսի
16-ին՝
երեկոյեան
ութը
{ժամին}
։
Իսկոյն
կոնդակի
հրատարակութենից
յետոյ
բոլոր
Յիսո
ւմ
ենք,
եւ
երեկի,
որ
էր
ամսույս
10,
կիրակի
օրը
{ժամից}
հետո
խնդրել
էի
ինձ
մոտ
ճաշ
ուտել,
շնորհակալ
եմ,
տեսակ
մտածութիւններով:
Երանի
թէ
1864-ը,
որ
մէկ
{ժամից}
կը
գայ,
աւելի
երջանկութիւնաբեր
լինէր:
12
ժամ,
նից,
ստացայ:
Այդ
նամակը
առաջեւս
է
այժմ,
քառորդ
{ժամից}
յետոյ
կը
լինի
քամակումս,
որի
մասին,
շնորհ
ունիմ
մբը
յառաջ
շարժուեցաւ
դէպի
Վագայնկով).
մի
երկու
{ժամից}
յետոյ
պիտոյ
է
հողին
տայինք
մեր
հանգուցելու
հողը։
ղնում,
որ
չերգէին...
Սովորաբար
առաւօտեան
տասն
{ժամից}
կը
սկսուէր
այս
բանը
եւ
կը
տեւէր
մինչեւ
ժամը
երկու
.
"
Այժմ
սկսենք
հաշուի
բանը,
որովհետեւ
մի
երկու
{ժամից}
երեկոյեան
զանգակը
կը
զարկեն,
ժողովուրդ
գուցէ
սկս
այուեցաւ,
որ
ժողովքի
անդամներից
իւրաքանչիւրը
կէս
{ժամից}
աւելի
չ'խօսեն.
Սալմերօնը
եւ
Լայենէզը
այնպիսի
ճար
երի
վերայ
չ'նկատէ
նոցա
ներքին
ուրախութիւնը։
Երեք
{ժամից}
յետոյ,
զկնի
թագաւորի
մահին
դ'Էպերնոն
դուքսը
մտաւ
ռոյգ
եւ
զուարթ
Պապը
հիւանդացաւ
յանկարծ
եւ
մի
քանի
{ժամից}
յետոյ
մեռաւ՝
բոլորովին
սեւացած։
Տարակոյս
չ'կար
այս
պահանջում
են
առողջապահական
կանոնք:
Բայց
{ժամկոչը}
ուշադիր
չեղաւ
այս
խօսքերին.
նա
իւր
կեանքում
չէր
է
շուն
շան
որդին,
երեսն
պատովն,
իշտե
քեզի
կարճ
{ժամկոցի}
պատասխանն:
[Նամակի
վերեւը
գրված
է]
Ծածուկ
կա
ուրն
3
ռուփի,
սկսեալ
ի
6
ժամէ
առաւօտու
մինչեւ
48
{ժամն}
երեկոյեան
եւ
զմի
եւ
նոյն
զերիս
ռուփիս
պահանջէ.
ե
.
Ս.
Յ.
Աբգար
եւ
պ.
Պ.
Յ.
Պալ,
յայտնելով
առ
{ժամն}
պարոնին
այնմիկ
եթէ
զՁեր
յարգութիւն
կարգեմ
լիակատա
ք
պատերազմ
ենք
մղում:
Ո՞վ
գիտե,
գուցե
այդ
գործի
{ժամն}
արդեն
հասել
է:
Այժմ
մենք
առավել
եւս
պետք
է
ուրախ
ինս
եւ
Մանուշակս
տուն
կը
դառնան,
այժմ
քանիերո՞րդ
{ժամն}
է:
-
Դեռեւս
վեցերորդ,
-
պատասխանեց
Շահումեանց
ան
զանգակահարութեան
առաջին
հարուածը,
ուրեմն
երեք
{ժամն}
էր
ճաշից
յետոյ:
Այս
միջոցին,
գլուխը
կախած,
անձ
ութիւն
տեսէք,
-
ասաց
Թիւթիւնճի-օղլուն,
-
վեցերորդ
{ժամն}
է,
կարելի
է
որ
շուտով
գայ
պարոն
Շահումեանցը:
ր
խօսակցութիւնը
փոքր
ինչ
երկարեց.
արդէն
իններորդ
{ժամն}
է.
ներեցէ՛ք,
որ
գլուխ
ցաւեցուցի...
-
Ի՞նչ
ը:
Ափսոս
որ
նա
այնքան
զբաղված
է,
որ
չի
կարող
մի
{ժամով}
կտրվել
գործերից՝
ինձ
հետ
տեսակցելու
համար.
ասեն
,
ամենայն
մանրամասնութեամբ
տայ
Ձեզ
զտեղեկութիւն
ի
{ժամու}:
Այժմիկ
զայս
մի
ինչ
կարեւոր
դատեմ
յայտնել
ար
:
Զմեկնելոյ
իմոյ
՚ի
Լոնդոնէ
յայտնեցից
Ձեզ
յիւրում
{ժամու}:
Երեսփոխան
Միքայել
Նալբանդեանց
58.
Կ
առնու
օրինօք,
եթէ
վարձեսցես
ի
նոյն
իսկ
յութերորդ
{ժամու}
երեկոյեան
փոխանակ
ի
6
ժամէ
առաւօտու:
Ըստ
այսմ
յա
րեմք
արձանագրել
աստէն
մի
առ
մի,
յուսալով
ի
պատեհ
{ժամու}
ի
տիպ
արձանացուցանել
զայն
ընդ
այլոց
տեղեկութեանց
չ
դժբախտ
օր
է
հոկտեմբերի
17-ը:
Նրա
խմբագիրը
բարի
{ժամու}
չի
ծնվել.
իսկ
Անանիան,
չար
ոգու
նման,
հենց
պատ
ն
եւ
բարձրանան
եւ
աղօթեն.
ապա
յետ
կիսոյ
կամ
միոյ
{ժամու}
արշաւեն
ի
բարձունս
ի
չորից
կողմանաց
սեւաթոյր
ամպք
զհետեւանսն,
քաջայոյս
եմք,
եթէ
ազգ
հայոց
՚ի
դէպ
{ժամու}
լուիցէ
ձայնից
ազգային
նահատակաց,
եւ
խրախուսեսցի
Քնած
էր
Ամիրան,
աչք
փակած
եւ
դիտող,
Ի
{ժամու},
տարաժամ
դու
եղար
միայն
օգնող:
Քեզ
րը
անշուշտ
պսակուելու
էին,
բայց
երբ
որ
մի
քառորդ
{ժամու}
ճանապարհ
էր
մնում
մինչեւ
ոսկեծին
Գանգէսի
գետաբերա
Ապաքէն
Աբրահամ
կաթողիկոս
Լիբանանու
վասն
դատի
միոյ
{ժամու}
զերիս
ամս
պարաւանդեցաւ
այդր,
եւ
հուսկ
զկնի
առանց
նց
կոչման
ել
բռնի
յատեան
դոցա,
եւ
'ի
միջոյ
կիսոյ
{ժամու}
էառ
զոր
խնդրէրն
զի
պատրաստ
էր
ամենայն։
Ապա
բացեա
ընդ
նմին
դնել
զայն
ի
շրթունս
ազգին
ի
միում
եւ
եթ
{ժամու}:
Զոր
ինչ
ստուար
խումբ
դարուց,
եւ
ընդ
նմին
խուռն
ախախնամութիւնը
մեր
վերայ
հսկում
էր
այն
զարհուրելի
{ժամում}.
այն
հինգ
տմարդի
ոգիների
չարեացակամութիւնը
ի՛նչ
.
ապսպարում
եմ
ապստամբութիւն
նշանակուած
օրում
եւ
{ժամում},
գահավիժում
եմ
իշխանութիւններ,
փոփոխում
եմ
օրէն
էր
հետզհետէ:
Մանուշակը
լսելով
Շահումեանցից
11
{ժամում}
գալու
խոստմունքը,
նայում
էր
անդադար
նշանակուած
ժ
պապական
ձեւացած
լինելով,
կարող
էին
մի
խորհրդաւոր
{ժամում}
դուրս
երեւեցուցանել
իւրեանց
սրտի
եւ
հոգու
վկայութ
որ
գտանի
այդ
նպատակաւ
մտանելոյ
յակադեմիայն,
ըստ
{ժամուն}
սադրելոյ,
պարտաւորեալ
գտանի
մտանել
իւր
ի
թիւս
օր
յց
Ձեզ
զտեղեկութիւնս
ամենայն
մանրամասնութեամբ,
ի
{ժամուն}:
Մեծարողապէս,
միշտ
Ձեր
Միքայել
Նալբանդեան
րայ:
Դուք
էգուց
ձեր
գործերի
աւարտելուց
յետոյ,
5
{ժամուն}
կը
գաք
ամառանոց
ճաշելու,
-
յաւելացուց
տիկինը:
օթ
քդ
այդոքիկ
-
կրօնն
եւ
լեզու:
Ազգն
մեր
ի
{ժամուս}
՝
թուի
ի
շարս
ընկճեալ
ազգաց,
այլ
թուի
նա,
եւ
չէ
տեսք.
սակայն
զի՞նչ
մօտալուտ
օգուտ
ի
բողոքանացս
ի
{ժամուս}.
հոգեւորք
մեր,
ընդ
այս
բողոքանս
ժպտին
առ
վայրկե
իւտից
մարդկային
հանճարոյ:
Գրականութիւնն
ողջոյն
ի
{ժամուս}
ոգեւորեալ
գտանի
անսուրբ
ազդեցութեամբ.
նա
շնչէ
զօ
Վառշաւ
15
ժամ
II
-
9
-
52
III
-
6
-
37
Գումար
{ժամուց}
ընդամէնն
Ֆրանկ[ֆուրտից]
Վառշաւ
-
42
-
15
Գումա
թէ
ծառայի
կամ
մի
այլ
նորա
տանը
եղող
մարդու
տաս,
{ժամուց}
չի
լինի:
-
Շատ
բարի,
հոգիս,
Աստուած
օրդ
երկ
ը
տանեն,
իսկ
դու,
քո
անզգուշութենովը
կը
զրկուիս
{ժամուցիցդ}
որ
առատութեամբ
կը
տայ
քեզ
պարոն
Շահումեանցը:
այլ
բաների
մասին:
Ուրիշ
բան
չունիմ
գրելու
առ
{ժամս}:
Մնում
եմ
քեզ
միշտ
բարյացակամ
Մ.
Նալբանդյ
եմ
գրքի
ճակատումը:
Ուրիշ
բան
չունեմ
ասելու
առ
{ժամս},
միայն
խնդրում
եմ
կատարել
խնդիրս,
եթե
կարելի
է
ղայոսյանի
նշանածներդ
իմացա,
շնորհավորում
եմ:
Առ
{ժամս}
ուրիշ
բան
չունիմ
գրելու,
ողջ
եղիր:
Քեզ
միշտ
չկա,
որ
դուք
գիտեք
ձեր
բանը
[.....
]
Առ
{ժամս}
այսքան,
ավելի
ոչինչ
[..
]
մինչեւ
որ
Մոսկվայից
լ
գրել
է,
հավաքում
է
ծանոթությունք
եւ
մինիստրին
առ
{ժամս}
առնելու
բան
չկա,
ուստի
միամիտ
կացեք,
մինչեւ
պատ
քեր
են
գնած
կտակի
զորությամբ,
գուցե
թե
քաղաքը
առ
{ժամս}
բան
չստանա
ներկա
առձեռն
պատրաստ
արծաթով
կամ
փոքր
նդ
ձեռն
օրէնսգիտի
իմոյ
եւ
փաստաբանի,
վճարելով
առ
{ժամս}
զ300
ռուփիս
՚ի
պէտս
թղթոց
եւ
տպագրութեան
նորին,
ինչ
եւ
ես
չկարեմ
այլեւս
մնալ
աստէն,
վասնորոյ
առ
{ժամս}
՚ի
հաշիւ
կիսոյ
բաժնին
ստացայ
՚ի
պ.
Հագէ
զվաթսուն
գնիսեան
սլաքի
վերայ:
Ոչինչ
այլ
բան
չունիմ
առ
{ժամս}
ձեզ
գրելու,
մնացէք
բարեաւ
մինչեւ
ցմիւս
նամակս:
արան։
Դու
այդ
քո
աւելորդ
արծաթը
գործ
դիր
գոնէ
առ
{ժամս},
մի
փոքրիկ
ուսումնարան
բաց,
ուր
թող
ուսանին
աղջ
կութիւնը,
որ
պահանջելի
էր
եւրոպացի
կանանցից.
առ
{ժամս},
մինչեւ
մեր
ազգի
նոր
մայրերը,
հերիք
է
մեզ
եւ
շա
արձան
յիշատակի
երախտապարտութեան
իմոյ
առ
տէրդ՝
ի
{ժամս}
եւ
ի
ժամանակս:
Լեզու
իմ
ծանրաշարժ,
այլ
ոչ
եւ
գր
ինձ.
բայց
ես
չեմ
համարձակւում
այդքան
խնդրել,
առ
{ժամս}
հերիք
է
տասն
արծաթը:
Խնդրում
եմ,
ոտքերդ
համբուր
ր
մարդկային
ազգը,
քարոզում
էին
ազգերին,
թէ
(առ
{ժամս}
)
կրօնական
մտքով
պիտոյ
է
հարկաւորաբար
լսել
այս
հո
:
Զայսոսիկ
եւ
զայլ
սոցին
նման
բարուրանս
միահամուռ
{ժայթքեալ}
յառատութենէ
ճիզվիթական
շտեմարանաց
սրտին,
յաւելոյ
ղորմելի
տղայի
քիթը
բերանը՝
դժոխային
խօսքեր
դուրս
{ժայթքելով}
բերանից։
Պօլիցմէյստերը
պատուանից
տեսանում
է
այս
զոտն
կռուէր
՚ի
Մասիս,
Ես
յերկնաբերձ
յայն
՚ի
{ժայռ}
դար
կազմէի
ոսկէ
հիւս։
Յառաջին
հոտ
անուշից
ողջակի
գուշութեան
կարօտ.
մանաւանդ
անցանելու
ժամանակ
այն
{ժայռերի}
մօտից,
ուր
գահավէժ
ընկաւ
ֆրանսիական
ընտանեկան
կե
Ընդդէմ
այս
տմարդութեան։
Բարձրաբերձ
քո
{ժայռերից}
Արծաթալիք
մեր
Քասախը
Թնդալով
անցանում
է
ը
բանայ
ուղին:
Կարաւաններն
այն
ժամանակ
այն
{ժայռից}
կ՚անցնեն,
Ուր
կը
նստէր
միայն
մէգ
ու
թագաւ
ի,
Օշական
Վեհ
Հայերի
գերեզման
Քո
{ժայռից}
ես
ցած
իջայ
Ուստի
հերոսն
մեր
Վահան։
"
Հիւսիսափայլ
",
1858
թ.
ԱՂՔԱՏ
ԿԻՆ
(Պիէր
{Ժան}
Բերանժէ)
Ցուրտը
փչեց.
ձմեռ
սաստիկ.
Ձիւնը
Ժ.
ՌՈՒՍՍՈՅԻ
ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ
Քեզ
ո՛չ
երբեք,
{Ժան}
-Ժակ
Ռուսսօ,
Պիտի
մոռանայ
աշխարհ.
Ան
նոր
աշակերտներ
ճարեցին՝
Կլօդ
լէ
Ժէ
(Le
Jay),
{Ժան}
Կօդիւր,
Պասկիէ
Բրուէտ
եւ
այլ
մի
քանի
խելացի
եւ
ք
նցանօք,
զլուսոյ
բարձեալ
զբողոք։
Նիւթ
{ժանգահար},
որ
ըստ
ինքեան
զիւր
ո՛չ
պահէ
մաքրութիւն,
Զ
ի
եւ
աղջիկների
դաստիարակութիւն,
ուր
նիւթականը
եւ
{ժանգը}
յաղթահարել
են
աննիւթը
եւ
անապականը,
ուր
չէ
քարոզ
թողնելով
այդ
իրաւունքը
չնչին
հնապաշտների
-
դարերի
{ժանգը},
որ
այլանդակում
է
անգլիական
կառավարչութիւնքը:
Տ
-
Դորա
փոխանակ,
դուք
հարստացել
էք.
բայց
արծաթի
{ժանգը}
նստել
է
ձեր
ուղեղի
վերայ:
Երբեք
ցանկանալու
չէի
ա
,
դարձեալ
նոյն
տեղում
Վարդիթերի
վրայ
է
թափում
իր
{ժանգը}.
"
Ա՜խ,
ծակծակոտուած,
սեւ
սրտի
աղջիկ.
ի՛նչ
ան
փրկարար
խորհուրդ
ունենայ
մեր
համար:
Միջին
դարերի
{ժանգը},
որ
նստել
է
մեր
վրայ,
մենք
պարտական
չենք
պահել
ն,
նոքա
ամուր
կապուած
են
այդ
դարերի
հետ
եւ
սոցայ
{ժանգը},
եթէ
երեւում
է
նոցայ
վրայ,
նոքա
դեռ
կարող
են
պա
եցաւ,
մանաւանդ
երբ
երեւեցան
նորա
երկայն
եւ
կանաչ
{ժանգով}
պատած
ատամները:
Այս
ժպիտը
նախընթաց
էր
այն
կատաղո
ց:
"
Հյուսիսափայլից
"
ձեռք
վեր
առիչ
ըստ
որում
մի
{ժանգոտ}
կոպեկ
չեմ
ստանում:
Ի՞նչ
հարկավորություն
ունիմ
էշ
րի
խօսքը,
կարծիքը,
ցնորաբանութիւնքը
իմ
համար
մի
{ժանգոտ}
կոպէկի
արժանաւորութիւն
չունին,
ուրեմն
պատասխանեն
Կարկատած
աբեղայական
խօսքեր,
հաւատացնում
ենք,
որ
{ժանգոտ}
փարայի
արժէք
չունին
մեր
աչքում:
Ահաւասիկ
մէք
,
աշխատում
է
թուլացնել
անախորժ
տպաւորութիւնը
այդ
{ժանգոտ}
գաղափարների
`
թէ՛
իր
եւ
թէ՛
լսողի
վրայ:
"
Հա
սացել:
Ա
Ճռճռացին
սատանայի
ննջարանի
երկաթեայ
{ժանգոտ}
դռները,
դուրս
եկաւ
խաւարի
թագաւորը,
մտաւ
դահլիճ
ի
սուր
եւ
երկու
թափանչայ.
ձեռքումը
մի
գաւազան
եւ
{ժանգոտ}
հրացան
առանց
հրացայտի,
ծոցերը
լիք
մանր
քարերով
ե
մօրուքը
մինչեւ
ծունկը,
չոր,
աչքերը
ներս
ընկած,
{ժանգոտ}
ատամներով
եւ
անտանելի
բերանի
գարշահոտութեամբ,
դէ
մ,
որ
ամենայն
հին
բան
լաւ
է,
չէ
իմանում,
որ
մի
{ժանգոտ}
դրամ
լաւ
է
քան
թէ
նորը
եւ
փայլունը,
ինչպէս
ամենա
չէք
կարող
ծամել
եւ
կուլ
տալ
նորան,
նա
կփշրէ
ձեր
{ժանգոտ}
ատամները:
Կարծեմ,
որ
այս
յառաջաբանութիւնը
ա
նճի-օղլուն
լաւ
գիտէր,
որ
մարդու
արժանաւորութիւնը
{ժանգոտ}
ոսկու
ու
արծաթի
վերայ
չէր,
այլ
մաքուր
սրտի
եւ
առ
ովեզերեայքից
սկսած
մինչեւ
Չինաստանի
անհիւրընկալ,
{ժանգոտ}
երկաթի
դուռները։
Ամենայն
տեղ
քարոզւում
էր
կոյր
հ
ոքա
դեռ
կարող
են
պատմական
իրաւունքով
արդարացնել,
{ժանգոտ}
օրօրոցի
մէջ
բացին
նոքա
իրենց
աչքերը:
Մեր
յարաբեր
եյի
կամ
Հերկուլանումի
ավերակների
տակից
գտնելով
մի
{ժանգոտած}
մկրատ,
ձեզ
կպատմեն
այդ
մկրատը
գործածող
կնոջ
ամբո
նա,
խորտակուած
եւ
նորա
գործարանքը՝
ցիրուցան
եւ
{ժանգոտած},
չունէր
այն
ամբողջութիւնը
եւ
կազմութիւնը,
որ
կա
ւթիւնը,
որի
մէջ,
բացի
մի
քանի
մեռեալ
բառերից
եւ
{ժանգոտած}
ոճերից,
այլ
բան
չկայ,
քանի՛-
քանի
անգամ
ասացի
ե
անկութիւնը
համարում
էր
գտանել
սրտի
մէջ,
եւ
ոչ
մի
{ժանգոտած}
ութը
փութանոց
եւ
երեք
չորս
փակով
կղպած
արկղի
մէջ
լ
է
Հայերի
համար
նոցա
մայրենի
լեզուի
եւ
դպրութեան
{ժանգոտած}
դուռը։
Ոմանք
համարում
են
նորան
մի
անհաւատարիմ,
գերեզմանից
մեռեալները
հանել
կենդանացնել,
քան
այդ
{ժանգոտած}
լեզուով
նոր
ժողովուրդը
լուսաւորել։
Խնդրում
էինք
,
Որք
զքեզ
յանել
ի
գուբ
կարթեալ
զհոգիդ
մաշէ
{ժանդահար}
։
ՉԵՐՔԷԶԻ
ԵՐԳ
(Պուշկինից)
Գետը
վ
թենից:
Բանդերը
են
նոցա
դպրոցները,
պօլիցականք
եւ
{ժանդարմը}
՝
դաստիարակները,
շղթան՝
հրահանգիչ
գիրքը,
աքսոր
ւ
փախչել։
Այն
ժամանակ
ազատուած
կը
լինէի
չարաթոյն
{ժանիքից}
գազանների,
որ
այն
օրից
սկսած
ծածուկ
դարան
մտնելո
ն
ճակատով,
մեծ
ականջով,
կոտոշներով,
ճանկերով,
{ժանիքներով}
եւ
երկայն
պոչով,
հագնուած
օրագրի
թղթերով,
գլխի
եստին։
Բայց
ճանապարհին
իմանալով,
որ
Բարսելոնում
{ժանտախտ}
է
յառաջացել
եւ
թէ
ամենայն
հաղորդակցութիւն
այս
քաղ
ալ՝
ի
շաւղաց
լուսաւորեալ
եւրոպէականաց,
լիբրեւ
ի
{ժանտախտէ}
խոյս
տալ
ի
գրելոյ]
ի
լեզու
նոր
եւ
կենդանի,
[արժա
յայտնի
թշնամութիւն
ծագեցաւ։
Պապը,
օգուտ
քաղելով
{ժանտախտի}
յայտնուելուց
Տրիդենտի
մէջ,
տեղափոխեց
ժողովը
Բօլո
ալիա
ամայացած
էր
փոքր
ինչ
յառաջ
գոյացած
սարսափելի
{ժանտախտից},
ամբողջ
քաղաքներ,
ամբողջ
գեղեր
դատարկուած
էին։
չէր
գտանում
մի
օթեւան.
նորան,
ախտացած
համարելով
{ժանտախտով},
հալածում
էին
ամենայն
տեղից։
Գիշերները
անցուցան
էր,
որ
կաթեց
մատից,
Որով
ցոյց
տուեց
երկինք
{ժանտին}
այն:
Ո՛հ,
մի
այլ
անգամ,
ինչպէ՜ս
փրկեց
Շարժեալ
ի
Քումմէ
Հոգւոյ:
Կարկեցան
եւ
{ժանտից}
Բերանք,
լեզուք
թունալից
Մինչ
ընդ
սրբո
կից
է
բիւրաւոր
անհատների
թշուառութիւնը:
Մի
տեսակ
{ժապաւէն},
որ
առաջ
գործածական
էր,
դուրս
ընկաւ
սովորութենի
ան
ազգը,
եթէ
մի
քանի
գործարան
փակուելով,
կամ
մի
{ժապաւէն}
գործածութենից
դուրս
ընկնելով
բիւրաւոր
մարդիկ
եւ
բ
հինգ
անգամ:
Վիզը
կապած
էր
մի
նեղ
թաւիշեայ
սեւ
{ժապաւէն},
որի
տակից
առանձին
ոսկի
շղթայով
կախած
փոքրիկ
եւ
ններ
դիզեն,
այսուամենայնիւ
ենթակայ
են
բամբակի
եւ
{ժապաւէնի}
ազդեցութեան:
Մի
մրրիկ,
մի
փոթորիկ,
եւ...
գնա՛
,
որ
իւրաքանչիւր
պատուաւոր
կին
յօժարակամ
գնէ
այդ
{ժապաւէնից}
մի
քանի
գազ,
ամենեւին
պիտակաբար,
միմիայն
թշուառ
միլիոնաւոր
ժողովրդի
կեանքը
կախւում
է
բամբակից
եւ
{ժապաւէնից}:
Համաձայնեցէ՛ք,
որ
այդ
երկուքը
եւս
չունին
այն
յ
լխին
բարխատեայ
կամ
ատլասեայ
ոսկեղէն
կամ
արծաթեղէն
{ժապաւէնով}
շրջակարած
եւ
նոյնպիսի
փունջ
կախած
մի
կողմից
ֆէս.
էգմենտի
(թաց
տեղի)
չորս
կողմը
շրջակարած
ոսկեթել
{ժապաւէնով}
եւ
արծաթի
բօժօժներով,
որոնց
միջի
դատարկութեանը
վ
եայ
ֆէսով,
որի
շրջանակը
կարած
էր
չերքեզի
ոսկեթել
{ժապաւէնով},
եւ
որի
վերայ
ձախ
կողմումը
տատանում
էր
գեղեցիկ
ո
սցէ,
իմ
հարսնութեան
ատլաս
վերայնոցս
սառոյցի
նման
{ժապաւէնով}
դրած
է
պահարանումը.
եւս
ուրախ
կը
լինիմ,
որ
դու
ր
ծանօթութիւնք
հաւաքէ
այնտեղից
նորա
մասին:
-
{Ժապաւինա՞ծ}
են
այդ
մատեանքը,
կամ
ամբո՞ղջ
են
բոլոր
թերթերը,
ձեռքով
ուղարկել
է
ամենայն
տարի
այդ
մատեանքը,
որ
{ժապաւինած}
ու
կնքած
են
նորա
կնիքով:
-
Ուրեմն
քաղիր
այդ
թարգմանութիւն
երեսփոխանական
թղթոյն,
ստորագրեալ,
{ժապաւինեալ}
եւ
կնքեալ
ստորագրութեամբ
եւ
կնքով
դիպլոմատիկական
Իշխանների
եւ
այլոց
ժառանգութեամբ
Թագաւոր
եւ
Տէր,
{Ժառանգ}
Նորվեգիու,
Դուքս
Շլեզուիդ-Հօլստինեան,
Ստորմանեա
րի
ուրախական
բացագանչութիւնը:
Յաւիտենակա՜ն
ամօթի
{ժառանգ}
նոքա,
որ
ճնշում
են
անզօրի
աչքերից
մի
քանի
արտասո
միւս
ուրիշ
ազգութիւնքը
անխտիր,
նոյնպիսի
իրաւանց
{ժառանգ},
որպիսի
ստացել
է
ինքը:
Ազգութիւնը
անմեղադրելի
է
ցեն,
քանզի
վերն
յիշեալ
տեղիքն
եւ
կամ
անձինքն
ինչ
{ժառանգ}
եւ
սամատէր
ամենայն
կայիցն
իմոց
զկնի
մահուան
իմ։
ամբ
իմով
գրեցի
եւ
կարգելով
ինձ
կտակակատար
եւ
մասն
{ժառանգ}
յատկացեալ
բարեկամ
եւ
հոգոյս
չափ
սիրելի
զեղբայրակի
որ
ուստր
եւ
կամ
դուստր
զաւակ
ունիցեն
նոքա,
լինին
{ժառանգ}
ինձ
փոխանակի
ի
տէր
հանգուցեալ
հօրն
իւրեանց.
ուստ
չմնաց:
Ե՛կ,
Ալեքսանդր,
իմ
անդրանիկ
որդի
{ժառանգ},
Ասաց
վերջին
շնչով,
սակայն
հոգին
հանդարտ:
դու,
որդեակ,
Քո
նախահարց
եղիր
արժան
ընտիր
{ժառանգ}
Իմ
հոգին
քեզ
կ՚առաջնորդէ
ամեն
բանում.
մ
սիրականք,
Բարեաւ
մնա՛յ,
իմ
Աթոռիս
ընտիր
{ժառանգ}.
Սուրբ
թող
լինի
քեզի
համար
իմ
այս
կտակ.
մեր
Ալեքսանդր,
օրհնեցելոյն
համանուն,
Նորա
{ժառանգ}
Նիկողայոս
լիցի
նման
իւր
հաւուն.
Կեցցէ՛
Աթո
ենք
տալիս
նորան
վայելել
մշտնջենաւոր
ժամանակով
եւ
{ժառանգաբար}
այն
ամենայն
իրաւունքը,
որ
ՄԵՐ
ընդհանուր
կարգադրո
որ
առանձնաշնորհութիւնքը
տալով՝
ՄԵՔ
հանդիսաբար
եւ
{ժառանգաբար}
բոլոր
հասարակութեանը
մշտնջենաւոր
ժամանակով,
առաւ
ի:
Կարող
է
պատահել,
որ
ոմանք
մարդիկ,
կա՛մ
{ժառանգաբար},
կա՛մ
իւրեանց
աշխատութեամբ
աւելի
հարուստ
լինելով
նրիկոս
IV
թագաւոր
անուանեց
իւրեան։
Այն
թագը,
որ
{ժառանգաբար}
պատկանում
էր
նորան,
պիտոյ
է
նա
պատերազմով
ստանար
յրական
համբերութիւնքը]:
Եւ
ահա
յաւիտենական
ամօթ
{ժառանգած}
են
նոքա,
որ
ճնշեցին
նորա
աչքից
արտասուքի
կաթիլնե
ինձ
հետ:
Վերջին
նամակում
դու
ինձ
գրում
էիր
իմ
{ժառանգական}
իրավունքների
մասին.
շնորհակալ
եմ,
եղբայր,
իսկ
ներով
եւ
թէ՛
այլ
հոյակապ
շինութեամբ,
պատկանում
է
{ժառանգական}
պատուամեծար
քաղաքացի
եւ
Առաջին
կարգի
վաճառական
Հա
կեղեցու
գոյք
սեպհականուի
հեղինակին:
Եթէ
հեղինակը
{ժառանգական}
ազգակցութիւն
եւս
ունենար
Սուրբ
Սահակի
հետ,
այնու
ն,
իսկ
երկրորդից
փոխադարձ
ներողութիւն,
առաջինից
{ժառանգական}
եւ
յաւիտենական
թշնամութիւն,
իսկ
երկրորդից
մշտնջե
արակ
դաստիարակեալ
ընկերատեցական
հոգւով
եւ
հայրենի
{ժառանգական}
նախանձու
առ
միմեանս
չունին
զ
ուսումնասիրական
ընկե
րօնութիւն։
Նա
իբրեւ
Սպանիացի
ունէր
արմատական
կամ
{ժառանգական}
հպարտութիւն
եւ
անսանձ
երեւակայութիւն,
որ
ժամանակ
անիան,
Գերմանական
Կայսերութիւնը
(Աւստրիական
Տան
{ժառանգական}
երկիրները)
եւ
Անգլիան։
Միապետական
իշխանութեան
մ
գաւորեցուցանելու
համար,
բացի
նորա
բոլոր
մերձաւոր
{ժառանգաւորներից},
որ
ընկել
էին
հերետիկոսութեան
մէջ։
Այս
միջո
թմրեցուցիչ
թոյնը,
մտածում
է
երես
գտանել,
անուն
{ժառանգել},
այնտեղ
գողը
եւ
աւազակը,
սորան
նորան
ճաշերով
եւ
թողում
դարձեալ
մնալ
հաստատուն
առ
ի
կառավարել
եւ
ի
{ժառանգել}
զմիւս
տներն
եւ
ստատն
ըստ
ցուցմանն
եւ
ըստ
բաժանման
համար
քար
էլ
է
ասող
չէ
եղած,
պատրաստ
գիտութիւնքը
{ժառանգել}
եւ
նոցայ
լուսով
անցածը,
որ
գործուած
է
խաւարում
դ
շը
իւրեանց
վերայ
դարձուցանել
եւ
ազգասէրների
անուն
{ժառանգել}
-
չարաչար
սխալուէր
են:
Որովհետեւ
գործարանը
ետարանի
մեկնութեան
մէջ,
որ
դրած
էր
մօտին,
եւ
որ
{ժառանգել}
էր
նա
հանգուցեալ
Իգնատիոս
Փափազեանի
մատենադարանից
պատճառ,
որքան
հեշտ
է
մեր
ազգի
մէջ
ազգասէրի
անուն
{ժառանգել},
նոյնքան
դժուար
է
այդ
ուրիշ
ազգերի
մէջ:
Ինչո՞ւ
ոց
չգոյր՝
այլ
[խորհուրդ],
բայց
եթէ
զանունիկ
իմն
{ժառանգել}
հնախօս
հեղինակի,
[հնաբանելով]
ըստ
հեղինակաց
հինգ
յիմար
գրուածքը,
որ
տպւում
են
կամ
հեղինակի
անուն
{ժառանգելու},
կամ
մարդ
էշացնելու
եւ
կամ
արծաթ
հաւաքելու
խորհր
,
անարժան
եւ
անյարմար
Ֆրանսիայի
Քրիստոնէական
թագը
{ժառանգելու}
։
Հենրիկոս,
ատելութեամբ
բորբոքուելով
այս
կոն
ս
մնան,
որ
նոցա
փառասիրութիւնն
եւ
հեղինակի
անուն
{ժառանգելու}
յիմար
ձգտողութիւնքը
եւս
անծանօթ
չի
մնայ
ազգին,
գ
է
արքայութիւն,
իսկ
դէպի
չարը
վարողներին
դժողքն
է
{ժառանգեցնում}
։
Արդեօք,
այս
ժամանակումս
կա՞յ
Երեմիայ
մարգա
կեանքում
պիտոյ
է
նմանի
Աստուծոյ,
որ
մահից
յետոյ
{ժառանգէ}
նորա
երկնային
արքայութիւնը:
Աստուծոյ
նմանելու
հա
թէ
նա
այն
արծաթովը
օրհնութիւն
դնէ
եւ
բարի
յիշատակ
{ժառանգէ},
եթէ
նա
խնամակալ
լինի
իւր
աւելորդ
արծաթը
գործ
դն
,
հո՛ւ,
հո՛ւ
",
-
ընդհատեց
լռութիւնը
աւերակների
{ժառանգը}:
Ես
հետեւեցայ
ձայնին՝
տեսանելու
Աթենասի
նուիրակ
նցին
մի
գեղեցիկ
բռիլլիանտիայ
մատանի,
իսկ
Թագաւոր
{Ժառանգը}
շնորհել
է
դրամական
վարձատրութիւն"։
Պարտական
ն
դասակարգ:
Ծեր
կամ
հին
ժամանակներից
հարուստ
տան
{ժառանգը}
աւելի
պատուաւոր
է,
քան
թէ
մի
երիտասարդ
կամ
նոր
հ
ամ,
վերջին
զոհը
պիտի
լինի
մեր
ցեղի
մի
միայն
արու
{ժառանգը},
որով
պիտի
ջնջուի
մեր
ցեղի
յիշատակը
աշխարհի
երես
իրում
էր
Յիսուսեանները,
վախճանեցաւ
շուտով,
նորա
{ժառանգը},
առ
հասարակ
քրիստոնեաներին
չ'սիրելով,
խլեց
քարո
գամ
մեռածը,
եթէ
դուրս
էլ
գալու
լինի
գերեզմանից,
{ժառանգը}
նորան
իբրեւ
օտարոտի
մի
երեւոյթ,
իբրեւ
մի
ճիւաղ
կ
՝
իր
սէրը
դէպի
մեռածը
վկայելու։
Իսկ
սորա
հակառակ
{ժառանգը}
թողուլ
անխնամ,
թերեւս
ե՛ւ
նախատել,
ե՛ւ
հալածել
ւն,
այլեւ
Նորին
Կայսերական
բարձրութեան,
Թագաւոր
{Ժառանգի}
Տէրութեան:
Թագաւոր
Կայսրը,
շատ
հաճութեամբ
ը
Հիմի
է՞լ
խօսենք,
երբ
Լուսաւորչի
Բնիկ
{ժառանգի}
թեւերը
կտրած,
Անարգ
Պարսիկը՝
այս
ու
այն
թե
որագրել
այն
թուղթը,
որ
հարկ
էր
դնում
թագաւորական
{ժառանգի}
վերայ
ընդունել
Ֆրանսիայի
մէջ
Unigenitus
կոնդակը
ի
e
et
Regis
Institutione"
վերնագրով,
թագաւորութեան
{ժառանգի}
ընթերցանութեան
համար,
որի
մէջ
սահմանում
էր,
թէ
ի՞
,
կնքեց
նորան
իւր
մահով,
Յանձնեց
կտակը
իւր
{ժառանգին}
իւր
աթոռով
ու
սրով:
Ասաց
նորան.
որդի
լինե
բաժին-բաժին
անել,
այլ
պարտական
է
թողուլ
անդրանիկ
{ժառանգին},
իսկ
երկրորդը
երբեք
չի
տեսնիլ
հողի
երես,
որովհե
ո՛չ
մի
չինացի,
դաստիարակ
դարձաւ
Կայսերական
Աթոռի
{ժառանգին}
եւ
համարեա՛
թէ
ազատակամ
կառավարիչ
երկնային
թագաւո
քը
գլխին
մարդու
գործը։
Մեռնողին
սիրողը
պիտի
նորա
{ժառանգին}
խնամ
տանի,
սորանից
աւելի
հզօր
ապացոյց
չունի
նա՝
ուած
է
լոկ
կարճատես
աչքերի
համար:
Ապագան
ներկայի
{ժառանգն}
է,
եւ
եթէ
մարդը
քննէ
ներկան,
այն
ժամանակ
իսկոյն
րտական
կապեցի
զիմ
անձն,
կայքն
օրդնին
կտակակատարն
{ժառանգն}
անուանեալն
յիշեալ
կառավարչացն
եւ
կամ
նոցա
օրդնի
յ
գները:
-
Բայց,
դորա
փոխանակ,
եւ
աղքատների
{ժառանգներ}
հարստանում
են:
-
Այնպէս,
ինչպէս
ընկնող
հար
կ
ես,
որ
ոչինչ
ունիմ,
ինձ
ապրուստ
պէտք
չէ՞.
իմ
{ժառանգները}
եւ
իմ
սերունդը,
որ
ինձանից
յետոյ
ոչինչ
ստանալու
րեմն,
ինչպէս
իմ
կեանքը
ապահով
էր,
նոյնպէս
եւ
իմ
{ժառանգները}
ապահովուած
են"։
Նորա
մտածութիւնը
աւելի
չէ
տարած
ւնիս
տուներ
եւ
այլն,
եւ
նորանով
կարծում
ես
թէ
քո
{ժառանգները}
ապահով
են,
իսկ
մեք
ասում
ենք,
որ
այդ
կարծեցեալ
զօրութիւնը,
եթէ
փոքրիշատէ
կարողութեան
տէր
մարդու
{ժառանգները}
նոյնպէս
հարստանային,
ինչպէս
հաստացել
էր
նոցա
հայ
քատութեամբ
կնքում
է
իւր
կեանքը,
ո՛ւր
մնացին
նորա
{ժառանգները}:
-
Բայց,
դորա
փոխանակ,
եւ
աղքատների
ժառան
նկարագրելով
Յիսուսեանների
ընթացքը
դէպի
Րեննըպօնի
{ժառանգները},
կարո՛ղ
էր
ըմբռնելի
կերպով
հասկացուցանել
մեր
Հայ
ւ
գիտէին
նոքա,
որ
նոցանից
հարիւր
տարի
ետքը
նոցայ
{ժառանգները}
արիւն-քրտինքով
պիտի
աշխատեն
վերստին
որպէս
մի
կորա
պատմութիւնը,
սակայն
հաւանական
է,
որ
Ջալալիների
{ժառանգները}
չեն
դոքա,
թո՜ղ
որ
նոցանից
Րահան
արաբը
Արաբիայից
ւ
գումարը
պահելով
յուր
գանձարանում,
քննե
եւ
վճռե
{ժառանգների}
իրավունքը
եւ
ըստ
այնմ
յուրաքանչյուրին
յուր
պատկան
նչ
ցարդ
ապրում
եմ
նորանով.
ի՛նչ
կը
լինի
յետոյ
իմ
{ժառանգների}
եւ
իմ
սերունդի
վիճակը,
երբ
իմ
հողի
քանակութիւնը
ածում
ես
քո
ապրուստի
համար,
աչքիդ
առջեւ
ունիս
քո
{ժառանգների}
եւ
քո
սերունդի
ապագան,
իսկ
ես,
որ
ոչինչ
ունիմ,
կցորդում
ենք
մեք:
Չքացած
ազգը
ապրում
է
իւր
{ժառանգների}
մէջ,
յառաջացած
նոր
ազգը
վաղո՛ւց
ապրում
էր
իւր
նա
յ:
Բայց
աւա՜ղ,
հարստութիւնը
ոչ
թէ
չէ
յարատեւում
{ժառանգների}
մէջ,
այլ
շատ
անգամ
նոյն
ինքը
երբեմն
հարիւր
հազար
էր
փորձութեան
բաժակը,
այնուհետեւ
նոցայ
սգազգեստ
{ժառանգների}
վերարկուների
տակից
դուրս
շողացին
պողովատիկները:
էր
իր
կեանքում,
գերեզմանից
դուրս
չէ
եկել,
որ
իր
{ժառանգների}
իրաւունքը
բռնաբարէ
եւ
ժառանգութիւնը
իր
ձեռքը
անցն
այն
լինի,
որ
աշխատի
իւր
մահից
յետոյ
յետ
ձգել
իւր
{ժառանգներին}
շատ
արծաթ,
մեծ
հարստութիւն,
փայլուն
կոչումն
եւ
չէր.
նա
տալիս
է
այդ
գումարը
իւր
զաւակին
եւ
նորա
{ժառանգներին}
մշտնջենաւոր
ժամանակով,
դորանով
ապահովում
էր
նա
ի
տաստանը.
աշխատեցէ՛ք
պայծառ
յիշատակներ
կտակել
ձեր
{ժառանգներին}:
Կանխակալ
կարծիքները,
որպէսզի
աւելի
չասենք
ն
զմահն
իմ,
եթէ
ի
վերն
չորրորդ
հատորում
յիշեցեալ
{ժառանգորդացս}
մահ
պատահիցի,
յայնժամ
ժառանգութիւնս
զոր
տուեալ
ե
լոց
եմ
իբրու
հոգեւորդի,
վասնորոյ
խնդրեմ
հարկիւ
ի
{ժառանգորդացս},
զի
իւրեանց
ստացած
ժառանգութենիցն
ֆի
հարիւրէն
եր
է
առադրել
ամենայն
ոք
յանցաւոր,
ոչ
միայն
արժա՛ն
է
{ժառանգորդիդ}
հայրենի
սեպհական
հօտին,
այլ
եւ
պարտականութի՛ւն:
ց
զհոգաբարձութիւն,
զի
գոն
եւ
այլ
տեղիք
եւ
անձինք
{ժառանգորդք},
որպէս
ի
վեր
անդր
ասացաւ:
Այսպիսիք
ըստ
զօրութե
,
այլեւ
Չերքասեան
եւ
Լեռնաբնակ
Իշխանների
եւ
այլոց
{Ժառանգութեամբ}
Թագուհի
եւ
Տիրակալ:
Մեր
ամենահարազատ
Ար
ներին,
Չէրքասեան
եւ
Լեռնաբնակ
Իշխանների
եւ
այլոց
{ժառանգութեամբ}
Թագաւոր
եւ
Տէր,
Ժառանգ
Նորվեգիու,
Դուքս
Շլեզուի
նիլ
հողի
երես,
որովհետեւ
հողը
չմասնատուելով
նաեւ
{ժառանգութեամբ},
միշտ
մնում
է
ազնուական
տների
ուղղակի
յաջորդութե
րդի
ազնուատոհմ
Նազարի
Գեղամեանց,
որ
իւր
նախահարց
{ժառանգութեամբ}
տիրում
էր
Գեղամայ
ծովակին,
մինչ
դեռ
Հայաստանը
գտ
տարացեալ
է
ի
սեպհական
գրականութենէ
եւ
օտարին
ապրի
{ժառանգութեամբ},
նա
զօրհանապազ
ցուցանէ
այսմ
առիթ
գոլ,
զդատապարտ
ւդովիկոսը
սկսած
այն
պատերազմից,
որ
արեց
Սպանիայի
{ժառանգութեան}
համար,
օրէ
օր
կորցրեց
իւր
հոգու
զօրութիւնը,
իւր
րիտակաց
եւ
ընտրելոյ
զերեսփոխանս
'ի
խնդիր
մեծակշիռ
{ժառանգութեանն}:
'Ի
պաշտօնական
ազգային
ժողովի,
զոր
գումարեցի
:
Վեցերորդ,
իմոյ
հայրենական
մնացած
իմ
բաժին
{ժառանգութեանն}
զոր
պիտի
գտանեմ,
բայց
զի
լուեալ
եմ
զանցեալ
տարաբ
անելով
անտի
ի
բաց
յիշխանութենէ
կտակակատարացն
եւ
ի
{ժառանգութենէ}
անդ
յիշեալ
միւս
երկու
սամատեարցն,
զայլ
մնացեալ
ս
թողլի
է
մերայոց,
որք
ինքնակամ
հրաժարին
ի
հայրենի
{ժառանգութենէ}
"
հետեւեցուցանէ
յերեսս
93-94...
"
ի
մի
ժողովել
եօք
ժխտողք
երգոցս
եւ
հրաժարողք
ինքնակամ
ի
հայրենի
{ժառանգութենէ},
որպէս
ասէ
պարոն
Էմին,
զի
առիթ
ետուն
նմա
գուն
գ
խնդրեմ
հարկիւ
ի
ժառանգորդացս,
զի
իւրեանց
ստացած
{ժառանգութենիցն}
ֆի
հարիւրէն
երկու
թողուն
նմա
իբր
ժառանգութիւն
յին
ւ
էր
դարձը
դէպի
առողջութիւն,
անտես
առնել
այդպիսի
{ժառանգութեններ},
որով
կարելի
էր
կանգնեցնել
ազգի
համար
մի
հոյակապ
յ,
թէ
արժանայիշատակ
Մուրադը,
նուիրած
լինելով
մի
{ժառանգութիւն}
ընդհանուր
Հայոց
ազգի
զաւակների
կրթութեան
եւ
դաստի
ակ
եւ
այս
ճանապարհով
դարձուցանել
նորանց
հասարակաց
{ժառանգութիւն}:
2.
Այն
գործերը,
որոնց
անունները
միայն
հաս
այն
ահա՛
ի
կենդանութեանս
իմում
գրովս
հաստատեցի
՚ի
{ժառանգութիւն}
ներքոյ
յատկացեալ
տեղեացն
այսպէս։
Իմ
ամենայն
կայք
րէն
տանս
այս
ստացայ
եւ
հաստատեցի
ինձ
յիշատակ
եւ
ի
{ժառանգութիւն}
հոգեւոր
զյիշեալ
սուրբ
Լուսաւորչի
եկեղեցւոյ
սուրբ
ատահեսցի
ի
վաճառս,
զայնոսիկ
եւս
գնեցից
դարձեալ
ի
{ժառանգութիւն}
յիշեալ
դպրատանցն,
եւ
որպէս
յիշեալ
տան
եկամուտն,
548)
ռուպլին
ի
վերայ
տասն
եւ
երկու
բաժնոյ
թողում
{Ժառանգութիւն}
նախ
առ
կտակակատարին
իմոյ,
եղբայրակից
պարոն
Վարդա
ծ
ժառանգութենիցն
ֆի
հարիւրէն
երկու
թողուն
նմա
իբր
{ժառանգութիւն}
յինէն
եւ
զայս
պարտ
է
կտակակատարն
իմ
առնել
ի
ժամ
բ
ատեց։
Նորա
աշխատութիւնը
պիտոյ
է
դառնայ
հասարակաց
{ժառանգութիւն},
թէեւ
դժբաղդաբար
այսպէս
է
եղել
մեր
հեղինակների
գ
ն
լուցկիք
եւն,
այսօր
այս
վերջինը
կարող
է
ուղղակի
{ժառանգութիւն}
լինել
այն
վայրենուն,
որ
տակաւին
կրակը
ստանում
է
ոռնի՛կ
է,
կամ
պի՛ղծ,
կամ
ագա՛հ,
որ
է
կռապաշտ,
{ժառանգութիւն}
չունի՛
Քրիստոսի
թագաւորութեան
մէջ"։
Թո՛ղ
աս
իկ,
կամ
պիղծ,
կամ
ագահ,
որ
է
կռապարիշտ
ոչ
ունի
{ժառանգութիւն}
յարքայութեանն
Քրիստոսին
եւ
Աստուծոյ
"
(նոյն.
գլ
մանակի,
տպել
նորան
երկու
խորհրդով.
առաջինը՝
որ
{ժառանգութիւն}
դարձուցանէ
այդ
բարոյապէս
արժանի
գործը
եւ
հայ
մարդ
ն
վարժապետ,
եթէ
դու
չլինէիր,
եթէ
քո
գրեանքը
ինձ
{ժառանգութիւն}
չմնային,
ո՛վ
գիտէ,
ո՛վ
կարող
է
երաշխաւոր
լինել
ան
կամ
բարկութեան
ժամանակ
ձեռքերը
ճնշել
եւ
տրորել
{ժառանգութիւն}
է
փոքրոգի
մարդերի.
պարոնը
վեր
կացաւ
սօֆայի
վերայ
զգի
համար
եւ
ոչ
ազգը
հոգեւորականների
համար.
ազգը
{ժառանգութիւն}
տրուած
չէ
Պօղոսին
կամ
Նիկողոսին,
որ
ինչպէս
կամե
մի
երեւոյթ,
իբրեւ
մի
ճիւաղ
կը
հալածէ
եւ
ոչ
միայն
{ժառանգութիւն},
այլեւ
լոկ
ընդունելութիւն
չի
ցոյց
տալ,
որովհետե
Քաթիպայի
աշխատութեամբ
լոյս
հանած
եւ
շինած
ազգային
{ժառանգութիւնը}
։
Ընթերցասիրելով
այդ
գիրքը՝
զուարճացանք
հոգեպէս
չէ
եկել,
որ
իր
ժառանգների
իրաւունքը
բռնաբարէ
եւ
{ժառանգութիւնը}
իր
ձեռքը
անցնէ։
Եւ
մէկ
անգամ
մեռածը,
եթէ
դուրս
եւ
վախճանեալ
զկնի
չորից
ամաց,
այն
է
յամի
1812,
{ժառանգութիւնն}
այն
անցանէ
՚ի
ձեռս
երից
կտակակատարաց
իւրոց,
երկո
րում
յիշեցեալ
ժառանգորդացս
մահ
պատահիցի,
յայնժամ
{ժառանգութիւնս}
զոր
տուեալ
եմ
նոցա,
փոխարկվի
այսու
կերպիւ
որպէս
ԱԶԳԱՅԻՆ
{ԺԱՌԱՆԳՈՒԹԻՒՆՔ}
Տասն
եւ
ութերորդ
դարու
վերջումը,
մինչ
Ղրիմը
նման
բան:
Նախիջեւանցիք
լսել
են,
թէ
կան
այդպիսի
{ժառանգութիւնք},
հասկանում
են,
որ
ձեռք
բերելով
այդ
կարողութիւնը
ամ
չարաճճի
մարդերի
ազգակործան
անմիաբանութեամբ
այդ
{ժառանգութիւնքը}
դուրս
գան
եւ
կորչին
Նախիջեւանի
ձեռքից,
ապա
այդ
դ
լի
պարտականութիւն
կայ,
հետեւիլ
եւ
ձեռք
բերել
այդ
{ժառանգութիւնքը},
երեւելի
մայրաքաղաքներում
օգտատէր
շինուածք
գնել
իտքը
գալիս
է,
Ազգասէր
օրագրի
հրատարակութիւնը
այդ
{ժառանգութիւնքը}
ստանալու
համար
պայմանած
է
ժամանակ,
եւ
այդ
ժամանա
Ձեր
խորհուրդները
եւ
որոշմունքը
Հնդկաստանի
ազգային
{ժառանգության}
մասին:
Ինչպես
ցանկանում
էիք,
ահավասիկ,
առաջին
ոտ
է
եղել
ավագերեց
հայր
Մատթեոսի
հետ
Զմյուռնիայից
{ժառանգության}
գործի
համար
եկած
հայազգի
Բաղդասարը,
"
Արշալույս
ադար.
ազատութի՜ւն:
Կոմս
Էմմանուէլ:
{ԺԲ}.
Ներածութիւն
-
Բէգզադէի
եօթն
հրաշալիքը
-
Խա
քաղցըր
ժամին
`
Ոհ,
յիշի՜ր
ինձ,
յիշի՜ր
ինձ:
{ԺԲ}.
ԿՈՒԿՈՒՐԻԿՈ՜Ւ
Ո՜Ւ
Ո՜Ւ...
"
Կուտ,
կուտ,
կուտ
ալ՝
Ո՜հ,
յիշեա՛
զիս,
յիշեա՜
զիս:
{ԺԲ}.
ԿԻԿՕՌԻԿՕ՜Օ՜Օ՜
"
Կո՛ւտ,
կո՛ւտ,
կո՛ւտ,
կո
ակ
21
105
Կռնկին
22
106
Վ[եհափառ]
կաթողիկոսին,
{ԺԲ}
պարբեր[ական]
107
Եսայի
վարդապետին
108
Քուաքեռ
րոն
ընդ
Մարիամ
եւ
ահա
բորոտեալ
էր
"
(Թիւք,
գլ.
{ԺԲ},
համ.
1-10)։
§
31.
Տե՛ս
Առաջին
Թագաւորութ
է
ոչ
Բէեղզեբուղա՛ւ
իշխանաւն
դիւաց
"
(նոյն,
գլ.
{ԺԲ}.,
համ.
24)։
"
Բէեղզեբուղաւ
իշխանաւն
դիւաց
հա
ն
Սուրբ
հայոյիցէ,
մի
թողցի
նմա
"
(Ղուկ.,
գլ.
{ԺԲ}.,
համ.
10)։
Պաւղոսը
Հոգւոյն
Սրբոյ
հայհոյութի
այց
սակայն
յունական
Télos
բառը,
որ
Ժողովողի
գլ.
{ԺԲ},
համ.
13
թարգմանուած
է
"
վախճան
բանիս
"
-
telos
վ
մանրամասն
կը
խօսենք
"
Արեւմուտքի
"
մասին:
{ԺԳ}.
1860
թ.
Մայիս:
Հասարակաբար
խօսուածք
,
այստեղ
էլ
վախճանեցաւ
(Տե՛ս
Չորր.
թագ.,
գլ.
{ԺԳ},
համ.
20)։
§
48.
Ամենայն
որ
հայի
'ի
կին
մ
եզ
խօսի
"
(Թ.
Պաւղ.
առ
Կորնթ.,
երկր.,
գլ.
{ԺԳ}.
համ.
3)։
§
50.
"
Այսուհետեւ
աշխատ
ոք
զիս
րեանն
ժողովեցէք
'ի
շտեմարանս
իմ
"
(Մատթ.,
գլ.
{ԺԳ},
համ.
29-30)։
§
63.
"
Եւ
հնձողքն
հրեշտակք
է
"
վախճան
բանիս
"
-
telos
logou,
եւ
Յովհ.
գլ.
{ԺԳ},
համ.
1
"
իսպառ
սիրեաց
զնոսա
"
-
eis
telos
egap
ունի
դէպի
ամենայն
Հայոց
Վեհափառ
Կաթողիկոսը:
{ԺԴ}.
1860
թ.
Յունիս:
Պ.
Չերքեզեանցի
հայ
յնպէս
չէր
նման
վկայութիւնն
նոցա
"
(Մարկ.,
գլ.
{ԺԴ}.
հ,
55-58)։
"
Խռովէ
զժողովուրդս,
ուսուցանէ
ը
իղծ
բան։
Կամեցողը
թող
կարդայ,
Երկր.
Թագ.
գլ.
{ԺԴ},
համ.
1-22,
27-29
եւ
32։
§
45.
"
Եւ
հաճոյ
Ստոյգ
է
Փաւստոս
Բիւզանդացին
(դպր.
Գ.,
գլ.
{ԺԴ}
).
Տարօնի
սուրբ
Կարապետի՝
Գլակայ
վանքի,
վրայ
խօսել
օտ
է
Երեմիայի
մարգարէութեան
նախադրութեան
խօսքերին
{ԺԵ}.
"
եթէ
հանցեն
զպատուականն
յանարժանէ
իբրեւ
զբերան
մեղաւորս
ընդունի
եւ
ուտէ
ընդ
նոսա
"
(նոյն,
գլ.
{ԺԵ},
համ.
2)։
§
34.
"
Յայնժամ
մատեան
առ
Նա
աշ
.
գլ.
ԻԷ,
հ.
18
եւ
24։
Տե՛ս
եւ
Մարկ.,
գլ.
{ԺԵ}.,
հ.
10,
Ղուկ.
ԻԳ.,
համ.
4,
14,
15,
եւ
պահեցին,
ապա
եւ
զձերն
պահեսցեն
"
(Յովհ.,
գլ.
{ԺԵ}.,
հ.
20)։
§
40.
"
Եթէ
զտանուտէրն
Բէեղզեբ
եւ
Փարիզի
Արքեպիսկոպոսի
դատակնիքով,
հեռացան
Սէն-
{Ժերմէն}
ագարակը,
որ
Փարիզի
Արք
եպիսկոպոսի
իշխանութենից
դ
Փարիզի
Արք
եպիսկոպոսի
իշխանութենից
դուրս
էր,
Սէն-
{Ժերմէնի}
Աբբային
Պապից
պարգեւած
արտօնութեան
զօրութենովը։
եմք,
զոր
պարտեա՛քն
առնել
արարաք
"
(Ղուկ.
գլ.
{ԺԷ},
համ.
10)։
§
11.
"
Զի
այնպիսիքն
սո՛ւտ
առա
տ.
)
923
երեսից
մինչեւ
932
երեսը։
Յովհ.
{ԺԷ}
գլ.,
17
համար։)
Պարկեշտութիւնը
թոյլ
չէ
Փարիզումն
էին,
նոր
աշակերտներ
ճարեցին՝
Կլօդ
լէ
{Ժէ}
(Le
Jay),
Ժան
Կօդիւր,
Պասկիէ
Բրուէտ
եւ
այլ
մի
ւորութեան
մասին
եւ
երբէք
չէր
կամենում
թոյլ
տալ
Լէ-
{Ժէին}
Կայսրի
ձեռքից
ընդունել
Աուգսբուրգի
եպիսկոպոսական
մ.
1-10)։
§
31.
Տե՛ս
Առաջին
Թագաւորութեանց
{ժը},
ժթ,
ի,
իբ,
իգ,
իդ
եւ
իզ
գլուխները։
§
32
եւ
ըստ
ձերոց
օրինացն
դատեցարուք
"
(Յովհ.,
գլ.
{ԺԸ}.,
համ.
31)։
§
38.
Բնագրում
ասած
է.
"
Վի
-10)։
§
31.
Տե՛ս
Առաջին
Թագաւորութեանց
ժը,
{ժթ},
ի,
իբ,
իգ,
իդ
եւ
իզ
գլուխները։
§
32.
"
շուն,
կատու,
ղուրդ
ու
ղուշ,
ինչքան
աշխարքումս
{ժժմունք}
կան
քոմմայ
էլ
ուտում
են,
կէսը
անփոխ
հէնց
ճամփորդ
կ
կերակրելու
համար,
այո՛,
ե՛ւ
օձի,
ե՛ւ
զանազան
{ժժմունքների}
բոյն
եւս
դառնալու
համար:
Բայց
բնութեան
հարազատ
ո
աւորութիւնը:
Ճակատը
ճաղատացած,
ինչպէս
թւում
է,
{ժիպակեղէն}
բաղադրութենների
շոգիներից,
քիթը
մեծ
(թէեւ
իւրաք
կարմիր,
եւ
դոցա
միջնորդութեամբ,
կամեցածի
պէս,
{ժիպակը}
փոխարկում
էր
երբեմն
ոսկի
եւ
երբեմն
արծաթ:
Նա
եօթ
ութիւնը
այսպէս
է,
թէ
բոլոր
մետալները
բաղկացած
են
{ժիպակից}
եւ
շատ
կամ
փոքր
մաքուր
ծծումբից
(բացի
այս
երկու
ղջ
են
եւ
ողջունում
են
քեզ:
Պետք
է
տեսնես
թե
"
{Ժիտը}
"
ի՛նչ
փառավոր
տպվում
է,
փիր
փերվենտե
եւ
լավ
հաս
գիտե
աստված՝
տիվ
եւ
գիշեր
սրբազանի
մոտ,
հետո
"
{Ժիտի}
"
տպագրությունը.
ամեն
թերթ
պիտո
է
երեք
անգամ
սրբ
կտրել
եւ
տալ
ում
եւ
իցե:
Վերստին
աղաչելով
Ձեր
{ժիր}
հոգաբարձությունը
այս
գործի
մասին,
խնդրեմ
ընդունե
Ամենայն
օր
ես
ու
Բաքոս,
Աշխատում
ենք
{ժիր}
ջանքով,
Որ
իմ
փորիս
հաստութիւնը
Չափուի
երկնից
դշխոյն
խաւար
ամպերի
տակից.
Ղեկավարը
{ժիր}
իւր
գործին
`
շատ
է
տեսել
ալիքներ,
Նորա
նաւ
թէ
Զգաստացած
մի
ձայնից՝
Յորդորում
էր
{ժիր}
լինել,
Չըվախենալ
վտանգից:
Նա
ա
սցին
այնուհետեւ
բերել
յանձինս
իւրեանց
զկենդանագիր
{ժիր}
սերմանացանի
ի
բանական
անդաստան
Հայկեան
մանկտւոյն
ատահեցաւ
Տուլօնի
թագաւորական
սերմնարանի
կառավարիչ
{Ժիրար}
անունով
Յիսուսեանի
եւ
օրիորդ
Լա-Կատիերի
մէջ։
Յան
ւթեան
մարդը,
Մարդը
եւ
ճշմարտութեան
".
{Ժիրարդէնի}
գրեց
ձեռքը
Տապանաքարիդ
վրան:
Ծո
իորդ
Լա-Կատիերի
մէջ։
Յանցանքը
յայտնագործուեցաւ,
{Ժիրարը}
դատապարտուած
էր,
բայց
հարստութիւնը
եւ
Յիսուսեանն
աղաքի
Պարլամենտը,
ուր
տարուել
էր
գործը,
փոխանակ
{Ժիրարը}
դէպի
մահ
դատապարտելու,
վճռեց
աքսորել
նորան
այն
ն
էմ
միւս
անդամներին,
որոնց
մի
կէսը
դատապարտում
էր
{Ժիրարը}
դէպի
կրակ,
իսկ
միւս
կէսը՝
դէպի
հասարակ
մահ։
Պա
ւ
շուտով
վախճանեցաւ։
Երկու
տարուց
յետոյ
մեռաւ
եւ
{Ժիրարը}
Լիօն
քաղաքում։
Յիսուսեանք
փառաւորում
էին
նորա
ան
նարգամիտ,
չափազանց
շողոքորթ
եւ
իւր
տիրոջ
պէս
շատ
{ժլատ}
մարդ
է.
նորա
դռանը
ո՛չ
մի
մուրիկ
հացի
երես
չէ
կա
ասաց
մի
դեւի,
որ
կանգնած
էր
իւր
մոտում,
թէ
այս
{ժլատ}
սատանան
այնպիսի
կարծիք
ունի
ճարտարապետութեան
վերա
ր
նոր-նոր
եւ
զանազան
ծանօթութիւնք
ստանալ,
թէ
շատ
{ժլատ}
լինելով
պարգեւատրելու
մասին,
այնքան
սրտով
չէր
կա
լու
վերայ
երեւակայելը
եւ
երազելը,
պ.
Շաքարեանցի
{ժլատ}
հոգացողութեան
վերայ
նեղանալը,
շատ
սովորական
բան
ուար
էր
որոնել
եւ
գտանել
զնոսա
յաղագս
անարդիւն
եւ
{ժլատ}
վաստակոց
դոցա:
Պատճառ
իրողութեանդ
գաղտածածուկ
էր
իրում
է
կարդինալը
այս
վատթար
ծառային
միայն,
դորս
{ժլատութեան},
մարդատեցութեան,
եւ
շողոքորթութեան
պատճառով,
թ
իւանդանալ
եւ
մեռանել
եւս:
Դո՛ւք,
ձեր
տարապայման
{ժլատութեան}
պատճառով,
չկամենալով
կատարել
ձեր
խոստմունքը,
որ
ւմ
կեանքը,
բայց
մենք
տխրում
ենք
նայելով
հեղինակի
{ժլատութեան}
վրայ,
երբ
բանը
գալիս
է
մեզ
երկրորդական
ներգործող
երի՛ր,
մոռացել
եմ.
միգուցէ
այդ
բանը
վերագրես
իմ
{ժլատութեանը}.
ես
իսկոյն
կը
հոգամ,
եւ
շնորհակալ
եմ,
որ
ասացի
խօսելով
գինի
պահանջելու
էր
պ.
Շաքարեանցից,
սորա
{ժլատութիւնը}
խայտառակելու
մտքով:
Այսպէս
էր
նորա
հոգու
տրամադր
մեջ,
շատ
բարձր
չէ,
այնուամենայնիվ,
մեղք
կլիներ
{ժխտել}
նրա
որոշ
ընդունակությունները:
Հրեաները
քրիստոնյա
այն
ազատ
երկիրը,
որի
եւ
պսակեալ
գլուխը
չէ
կարող
{ժխտել}
վերջին
սոսկականին,
նորա
անձնաւոր
ազատութիւնը
եւ
յառաջ
քան
զ7368
ամս,
աստուածաբանութեան
է
պաշտօն
{ժխտել},
թողլով
բնական
գիտութեան
զիւր
յառաջ
տանել
զվարդա
ծանօթութեան
մէջ,
ցոյց
տուած
հոյակապ
ծառայութիւնը
{ժխտել}
`
ընդդէմ
էր
Նորին
Մռայլութեան
Տէր
Բէհեղզեբուղի
քա
ց
նմանապիսի
ոգւով
ախտացելոց,
որոց
դիւրին
էր
միշտ
{ժխտել}
օգտի
հասարակութեան՝
քան
անձամբ
զանձինն
կնքել
դատ
Մասիս
",
եւ
պատուելի
հեղինակաց
օրագրացդ
չկարեմ
ք
{ժխտել}
զմեր
շնորհակալիս,
զի
եւ
նոքին
իսկ
ըստ
պարոն
Պալդ
ոց)
առ
մեզ,
չգիտեմ
էր
վասն,
միակամ
յամենեցունց
{ժխտի}
"։
"
Այդ
կարծիք՝
ներելի
ի
շրթունս
օտարաց,
ա
ւ
նկատմամբ,
այնպիսի
համառ
-
եթե
ավելին
չասենք
-
{ժխտմամբ},
որ
Դուք
ստիպված
եք
եղել
ընդհանուր
ժողովում
ցույ
Եւ
չկամելով
բռնաբարութեան
կերպարանք
տալ
այս
{ժխտողութեան},
տակաւին
իրաւունքի
անունով
խօսում
է
իմ
հետ.
"
Ի
ուն
երգս
ի
ծերունւոյն
Խորնոյ,
եւ
ո՞յք
էին
արդեօք
{ժխտողք}
երգոցս
եւ
հրաժարողք
ինքնակամ
ի
հայրենի
ժառանգութե
ալալեան
Սարգիս
եպիսկոպոսի
մինչեւ
այսօր
մեր
կողմից
{ժխտուած}
իրաւունքը,
մինչ
նա
իւր
հրաշալի
քարոզների
մէջ
բոլ
ուզ
նորագույն
փիլիսոփայությունը,
համենայն
դեպս,
{ժխտում}
է
քաղաքատնտեսությունը
որպես
գիտություն,
բայց
չնա
Եւ
ոչ
միայն
այսչափ.
ուրանալով
իմ
կենդանութիւնը,
{ժխտում}
է
ինձ,
իմ
կենդանութիւնը
պահելու
համար
պէտք
եղած
ի
քանի
վերջավորությունների
եւ
մասնիկների
փոխադարձ
{ժխտումը},
կամ,
ընդհակառակը՝
այդպիսիների
փոխադարձ
ընդուն
ի
մի
ումպ:
Անդ
եւ
թակոյկք
ճախարակեայ
{Ժմտեալ}
նմա
գոգ
ի
խինդ,
Անդ
եւ
սոսորդ
ոչ
ի
բացեայ,
Չիմանամ
իսկ,
այր
դու,
զոր
ասես:
"
Եւ
ո՛չ
{ժմտիս}
-
այո՛,
տեսանեմ
"...
Յական
քթթել
նմա
վակ
եղմեխք
եւ
անբարեմիտք:
Նորին
վեհափառութիւնն,
{ժողով}
արարեալ
սինօդական
սրբազան
հարց,
հաճեցաւ
կոչել
եւ
է
ընթերցեալ
զբովանդակ
զգործն,
վերստին
գումարել
ի
{ժողով}:
Յետ
երկուց
աւուրց
սրբազան
արքեպիսկոպոսն
Մակար
հ
ւնիլ
չարաչար
տեսչութեան
առաջնորդին
՚ի
Ջուղա,
՚ի
{ժողով}
գումարեալ
՚ի
սրահ
եկեղեցւոյն
մերոյ
՚ի
Կալկաթայ
յե
Նախիջեւան,
խոնարհաբար
խնդրեմ
ի
յարգութենէ
Ձերմէ
{ժողով}
գումարել
հասարակութեան
մերոյ,
առ
՚ի
տալ
նմա
զկար
տրաստել
հաշվետվություն,
Դուք
նույնպես
չէիք
կարող
{ժողով}
գումարել
այդ
խնդրի
մասին,
թեեւ
թե՛
իմ
եւ
թե՛
Ձեր
եւ
բնաւորութիւնը
նոյն
է,
ինչ
որ
առաջին
հատորի,
{ժողով}
մակագրերի,
որ
կարելի
է
ասել,
միմիայն
անսխալ
մաս
ան
կ'իջնէ:
Բռնութիւնը,
եթէ
նորա
երեւեցուցիչը
մի
{ժողով}
է,
մի
ծերակոյտ,
մի
հրէական
Սինէտրիոն,
նոյնպէս
ը
ստիպում
էր
լուծել
նորան
այս
անգամ:
Եւ
ահա
{ժողով}
ժողովի
քամակից,
խորհուրդ
խորհուրդի
քամակից,
ինչ
Ոչի՛նչ
են
առ
մեզ
ախտացելոց
ոմանց
ըղձակաթութիւնք,
{ժողով}
գումարեալ
սրբագրել
զեկեղեցի,
զոր
ուղղափառ
գիտեմք
է
ստուգիւ,
եւ
ոչ
որպէս
խրտուիլակ
կամ
մի
այդպիսի
{ժողով},
ապա
ուրեմն
կազմուած
չէ
հոգեւորների
անարժանութիւ
սորայ
լրտեսները
մի
տեղ
ժողովուէին,
կը
կազմէին
մի
{ժողով}
աւազակների:
Հոգատարների
գործերից
երեւում
է
ւմ
մեր
խօսքին.
"
Մեծ
հայրապետն
Հայոց
Բաբգէն
առնէ
{ժողով}
եպիսկոպոսաց
Հայոց,
Վրաց
եւ
Աղուանից
'ի
Նոր
քաղաք
ետ
Պրայսը
անդամ
էր
այդ
հասարակութեան,
մի
առանձին
{ժողով}
կարգել,
ոսկեգործութեան
հնարները
եւ
եղանակները
քն
ութսուն
տարեկան
ջախջախած
ծեր,
որ
միշտ
կանչւում
է
{ժողով},
որովհետեւ
հարուստ
էր:
Այս
կերպով
մնացին
մէջ
տե
երայ
միաբանութեանս
մերոյ,
որոյ
վասն
բազում
անգամ
{ժողով}
արարեալ,
եւ
զերկոտասան
իշխանս
կարգեալ
ոստիկանս,
ս
Լօյոլա.
-
Յիսուսեան
Կարգի
ծագումը.
-
Տրիդենտեան
{ժողով}.
-
Յիսուսեան
Կարգի
Ներքին
կազմակերպութիւնը.
-
Յիս
տալով
Պրօտեստանտներին
(բողոքարկուներին)
մի
ազատ
{ժողով}
կազմել՝
հաւատի
վերաբերեալ
խնդիրները
քննելու
եւ
վ
րամանկութիւնը,
որ
յետ
ձգէ
եւ
միանգամայն
ոչնչացնէ
{ժողով}
կազմելու
դիտաւորութիւնը,
եւ
նորա
յաջորդը,
երբ
ն
մ
Սպանիացիք
զուր
էին
պահանջում,
որ
մի
Տիեզերական
{ժողով}
լինի,
եւ
քննուին
այնտեղ
եկեղեցական
գործերը։
Վեր
Պապին,
որ
թէ
նա
չ'հաւաքի
մի
օրինաւոր
ընդհանրական
{ժողով},
ինքեանք
ազգային
ժողովներով
վերջացնելու
էին
ահա
տասն
տարուց
յետոյ
նոր
ի
նորոյ
կազմել
մի
ընդհանուր
{ժողով},
որի
համար
տեղ
նշանակուեցաւ
դարձեալ
Տրիդենտը։
0
ապարանք,
59
նորընծայական
տուն,
200
առաքելական
{ժողով}
եւ
20,
000
Յիսուսեան,
բացի
կողմնակի
Յիսուսեաններ
րիարքի
նախագահութեամբ,
որպէս
ազգային
կենտրոնական
{ժողով},
վարում
էր
ազգային
բոլոր
հիմնարկութիւնները
`
եկե
նքով
Դուռը
փութաց
կարգադրելու
Սարգիս
պատրիարքին
`
{ժողով}
հրաւիրել,
բայց
ոչ
թէ
Կանոնադրութեան
կէտերի,
կամ
նտանիքը՝
անհատներից։
Ազգը
ուրիշ
բան
չէ,
եթէ
ոչ
{ժողով}
անհատների,
որոնց
մէջ
կային
հասարակաց
բաներ,
հաս
ւմ
այդ
նամակի
վերայ,
այլ
միայն
խնդրում
ենք
արգոյ
{ժողովագրից},
որ,
խնայելով
իւր
ութսունամեայ
հասակին,
հանգիս
ներ,
որ
այժմ
անփորձ
մարդիկ
ազգային
են
համարում,
{ժողոված}
են
Թուրքից,
Թաթարից,
Պարսից,
Յոյնից
եւ
ուրիշնե
անցուցանում
էր
պարզ
երկնքի
տակ.
նորա
օտարութիւնը
{ժողոված}
էր
ո՛չ
թէ
մի
բնակութեան
յարկի
մէջ,
այլ
կապոյտ
եր
բ
բերեցին
նորան
ժողովքի
մէջ,
հանդէսը,
այսինքն՝
{ժողոված}
վարդապետները,
ձեռքերում
գաւազաններ
պատրաստ
ունել
մէջ,
որ
ինքնըստինքեան
ոչ
այլ
ինչ
է,
բայց
միայն
{ժողովածու}
՝
տեղի
եւ
անտեղի,
հում
եւ
խակ
նիւթերի,
որ
առանց
եան
մշուշով
պատած
կամ
ոչինչ
չէ
կարդում,
կամ
թէ՝
{ժողովածու}
եւ
Պղնձէ
քաղաքի
պատմութիւնը։
Լաւ
որ
այս
վերջին
ժ
ժմ
լռեցինք
եւ
լռել
ենք
Պ.
Խուդաբաշեւի
չնաշխարհիկ
{ժողովածուի}
ընդդէմ:
Ի՛նչ
խօսէինք
դորա
վերայ։
Դիցուք
թէ
Պ.
ը,
ինչ
որ
ասում
ես
դու,
"
Էֆիմերտէի
"
`,
կամ
"
{Ժողովածուի}
"
մէջ
կա՞ն
գրած,
կամ
թէ
ի՞նչ
տեղից
ուսել
ես,
-
հ
չէր,
բայց
լսել
էր
վաղուց
ահա
"
Էֆիմերտէի
"
եւ
"
{Ժողովածուի}
"
փառքի
համբաւը,
որ
Նախիջեւանի
մէջ
հռչակուած
էր
եթե
ոչ՝
գտիր
ինձ
համար
Մակոլեյի
երկերի
լիակատար
{ժողովածուն},
որի
համար
ես
անձնապես
նեղություն
տվի
նորին
գերա
ն
հաղորդել
իմ
շնորհավորանքը՝
նրա
հարեւանի
գրական
{ժողովածուն}
ընդհատվելու
առթիվ:
Լավ
է,
որ
նրանք
դադարեցրել
ե
,
փիլիսոփայ
մարդ
էր:
Ինչպէ՛ս
գեղեցիկ
մեկնում
էր
{ժողովածուն}.
ապա
եկեղեցի
եւ
կաթողիկոս
բառերի
մեկնութիւնը,
չ
րզ
Եհովայի
կրօնի
վրայ
պատուաստեց
նաեւ
մարտադիր
եւ
{ժողովական}
կանոններ,
որ
յայտնի
են
թալմուտի
անունով,
որով
տ
են
վարդապետին
Այվազեան:
Առ
այդ
հարկեցայ
յայտնել
{ժողովականաց}
ի
ներկայութեան
վեհափառ
կաթողիկոսին,
թէ
թուղթդ
այ
եւ
թէ
ինքն
էառ
զհաշիւ
ի
Խալիբեանէ
՚ի
ներկայութեան
{ժողովականաց},
մինչ
՚ի
գիշերին
յորում
ձգիւր
լարն,
ոչ
ումեք
յա
ասպարեան,
թուղթն
այն
ընթերցեալ
եղեւ
ի
լուր
բոլոր
{ժողովականաց},
եւ
ոչ
ոք
գտաւ
ընդդէմ
դարձող
պարբերական
բանից
թղ
ամ
ժողովքի
մէջ
յայտնուելու
ժամանակ
կասկած
տարածեց
{ժողովականների}
սրտումը,
որոնք
համարում
էին,
թէ
նա
Պելագիական
է
ան
խորհրդով,
զորօրինակ՝
Թէատրոն,
Մատենադարան,
{Ժողովարան}
եւ
Կլուբ:
Ամենայն
շինուածք՝
մեծ,
թէ
փոքր,
սեպ
ւ
օգտակար
լինէր
միեւնոյն
ժամանակ,
թէատրոն
չկայ,
{Ժողովարան}
չկայ,
հասարակաց
մատենադարան
չկայ,
այս
պատճառով
ցողներ
եւ
դուք
նոցանից
կ'սպանէք,
կը
խաչէք
եւ
ձեր
{ժողովարանների}
մէջ
կը
տանջէք
եւ
քաղաքից
քաղաք
կը
հալածէք,
որ
ձե
աւանդին
ըստ
թելադրութեան
տէր
Ստեփանոս
քահանայի,
{ժողովարար}
եկելոյ
՚ի
Նոր
Նախիջեւանայ
՚ի
Հնդիկս,
ըստ
կարգադր
աւթեան:
Հինգ
հարիւր
ռուպլին
Նոր
Նախիջեւանու
{ժողովարար}
տէր
Ստեփաննոս
Յարութիւնեան։
Երկու
հազար
ռու
այսօր
զօրհանապազն
հաց,
ընդ
Ձերով
համարեա՛
յարկաւ
{ժողովեալ}
էի
իմս
օտարութիւն
եւ
Ձերով
սատարութեամբ
շարունակե
եսցեն,
թալապներս
եւ
տներիս
քրէհն
ժողովեսցեն
եւ
ի
{ժողովեալ}
մալաղիցն
ֆի
հարիւրին
հինգ
իրանց
հախսայ
վեր
առցեն
ն
զօրավարին
Հայոց
Վահանայ
Մամիկոնենի։
Եւ
մինչդեռ
{ժողովեալ}
գնային
'ի
ճանապարհի,
մերձեալք
'ի
քաղաքագեօղն
որ
տմութեան
79
երեսում.
"
Եւ
յետ
մահուանն
Սուրմակայ
{ժողովեալ}
հայրապետացն
Հայոց
խնդրեալ
գտին
քահանայ
ոմն
Յովսէփ
ուր
խոստմանցն
եղեալ,
յելանել
իւրում
ի
Հայս
գտանէ
{ժողովեալ}
առ
Մեծն
Սահակ
եւ
Մեսրոպ
(որ
վերստին
գնացեալ
էր
ա
նելոյ
զդպրութիւնն՝
սեպհական
նշանագրացն
յաջողելով
{ժողովեալ}
զաշակերտս
ընդունակ
ուսման,
զորոց
զյատկութիւնս
մա
կարգի
աւարտուելուց
յետոյ,
մինչ
պիտոյ
է
երգէին
"
{ժողովեալքս}
ի
հրաժարումն
",
մեր
նուաստութիւնը
նոյնպէս
կարդաց
ռաւոր
վայրս,
գուցէ
յակնածութենէ
եւս
Քօլլեճեանց,
{ժողովեաց}
'ի
նոցանէ
արդիւնս,
որով
կարող
եղեւ
յառաջ
վարել
զ
եւ
սովորեցնել
նրանց,
թե
ինչպես
պետք
է
աճեցնել
եւ
{ժողովել}
որդան
կարմիրը
-
իսկ
դա
կարեւոր
բան
է
այնտեղի
աղքա
՞վ
պէտք
է
քեզ
հոգար,
Ո՞ւր
էակն
այն
ընդունակ,
Որ
{ժողովել}
կարենար
Քո
շանթն,
ամպրոպ
ու
փայլակ"։
"
Ի՞նչ
ես
Զքեզ,
ընդունակ
ո՞ր
էակն
Զկայծականցդ
{ժողովել}
Զամպրոպ,
զշանթ
եւ
փայլակն"։
-
Եւ
զի
խօսքերից
թուլանալով,
էլ
այնուհետեւ
աշխատում
էին
{ժողովել}
առաւել
իրենց
պարկերի,
քան
թէ
վանքի
ամբարի
մէջ։
նեցածի
միջից,
ինչ
որ
տղայութեանս
ժամանակից
սկսած
{ժողովել}
էի։
Մինչեւ
անգամ
եւ
Յունարէն
գրքե՛րս
ինձ
չտուին
նոցա.
եւ
յետ
բազում
դիպուածոց
ո՛րպէս
եկն
'ի
միտս
{ժողովել}
զաշակերտս
եւ
ուսուցանել
նոցա
զուղղափառութիւն
եւ
զ
ն
տարի
երկու
սու,
եւ
հրամայում
է
իւր
դեսպաններին
{ժողովել}
այս
հարկը՝
որպէս
Ֆրանսիայի
դէպի
սուրբ
գահը
հպատա
երորդ
դարու
հեղինակների
գործերը,
որքան
կարողացան
{ժողովել}
եւ
ձեռք
բերել։
Մխիթարեանք
հոգացին
կազմել
Հայոց
լ
գութենէ
"
հետեւեցուցանէ
յերեսս
93-94...
"
ի
մի
{ժողովել}...
համարձակեցայ...
զհիմն
ի
վեր
տապալեալն
զա
գուն
գործել
որդիական
սիրով
հնոցն
մերոց...
ի
մի
{ժողովել},
երես
93-94:
Մեզ
թուի
այդմ
գէթ
երեւակայութիւն
լ
ն
է
ամբողջ
կենդանական
թագաւորութեան,
հոգ
տանել,
{ժողովել}
եւ
գգուել
զնոսա
հայրական
սիրով,
ընդունել
զնոսա
ի
նն
Այվազովսքւոյ,
արձակեաց
առ
նա
զհրաման,
յաղագս
{ժողովելոյ}
զցրուեալ
օրինակս
Վարդապետարանին
եւ
արգելոյ
զուսան
ս
դու
եւ
դեւ
կայ
քո
մէջ"։
Յետոյ,
սուտ
վկանե՛ր
{ժողովելով},
իրենց
նախանձի
եւ
վրէժխնդրութեան
պատճառով,
ոչին
էր
Շահումեանցից
մի
քաղաքավարի
բացասութիւն,
բայց
{ժողովելով}
իւր
վերջին
ոյժը,
հոգու
վերջին
կարողութիւնը,
ասա
չորից
կողմանաց
սեւաթոյր
ամպք,
զօրէն
զօրաց
հապճեպ
{ժողովելոց}.
եւ
սկսանի
տեղալ
յորդահոս
անձրեւ"։
Ազգերի
ին,
տարածել
իւր
անճոռնի
լրագրի
համարները՝
արծաթ
{ժողովելու}
աղագաւ:
Այսպէս
անմխիթար
է
իմ
հայեացքը
"
Մեղուի
"
մ
ժամանակի
վաճառեսցեն,
թալապներս
եւ
տներիս
քրէհն
{ժողովեսցեն}
եւ
ի
ժողովեալ
մալաղիցն
ֆի
հարիւրին
հինգ
իրանց
հախ
կորուսեալ
է
այն.
անհոգութիւն
նախկին
քաղաքագլխոց
{ժողովեսցէ}
ի
գլուխ
գլխոցն
զլրիւ
չափ
արհամարհանս
ապագայից:
ս
վայր
դրամոյ
եւ
շահն
ի
վաճառմանէ
տպեցեալ
գրքերոջ
{ժողովեսցի}
եւ
ամէ
յամ
ի
վերոյ
դպրատանց
մանկանց
ծախել
եւ
յայն
քաղաքական
պաշտօնի
մէջ
մտաւ:
Սա
այնտեղ
մեծ
արծաթ
{ժողովեց}:
Որովհետեւ
աւազակների
ընկեր
էր
եղել
եւ
նոցայ
գող
,
եւ
կապեցէք
զայդ
խրձունս
առ
ի
յայրել
եւ
զցորեանն
{ժողովեցէք}
'ի
շտեմարանս
իմ
"
(Մատթ.,
գլ.
ԺԳ,
համ.
29-3
նէ
նոցա
գործակալ,
հաւատարմաբար
զամենայն
եկամուտն
{ժողովեցից},
հարկաւոր
շինելիքն
շինեցից,
եւ
մնացեալ
եկամտովն
առջեւն
ալ
մէյմէկ
զինուոր
կայնեցնէ,
եւ
կամ
ամենքը
{ժողովէ}
Վենետիկ
ղրկէ...
Բայց
ինչո՞ւ
մեր
նպատակէն
շեղ
ու
արտասուքի
համար
եւս
չկայ
մի
ազնիւ
առարկայ,
որ
{ժողովէր}
այս
ազնիւ
հիւ֊թը,
որ
միմիայն
հոգու
ներգործելուց
ջեւ։
Կոստանդնուպոլսի
հայ
երեսփոխանական
ընդհանուր
{ժողովը}
ցանկանում
էր
վճռական
միջոցներ
ձեռնարկել
այդ
թվերը
ծներ:
Մեզանում
ոչ
ոք
չի
մտնում
հասարակության
{ժողովը}
ազնվականությունը
հաստատող
մագաղաթի
կամ
աստիճան
հա
Գերմանիայի
հանքային
ջրերի
բժշկական
եւ
բնագիտական
{ժողովը}
արքունի
ծախքով
ուղարկած
է
Լինդմանին
Տաճկաստանի
Բր
ւոր
դասուն
քարոզել
Հայոց
եկեղեցու
մէջ
Քաղկեդոնեան
{ժողովը}
եւ
պատարագել,
ուր
Ներսէսը՝
իւր
եպիսկոպոսներով
հ
վ
651
թուականին
նզովեց
Մանասկերտի
մէջ
Քաղկեդոնեան
{ժողովը}:
Ազգային
պատմիչների
վկայելով՝
այսպէս
է
եղել
ջ
"
(երես
184),
այսինքն՝
մերժեցին
Քաղկեդոնեան
{ժողովը}:
Պարտականութիւն
համարում
ենք
հրապարակով
յայտ
կը
սկսեմ
գրել
բոլոր
Հայոց
եպիսկոպոսներին
եւ
դէպի
{ժողովը}
կը
հրաւիրեմ
նորանց
այս
գործի
համար
եւ,
երբ
նոքա
ք
ընդհանրական
ժողովների,
ընդունում
է
Քաղկեդոնեան
{ժողովը}:
Իսկ
միւս
նամակում
(յայտնի
նամակում)
նա
աշխատո
ան
Սինէտրիոն,
նոյնպէս,
զարհուրելի
չէ.
ցրուեցիր
{ժողովը},
կործանեցիր
նորա
տաճարը,
եւ
ահա
ամենայն
բան
կ'ը
այտնելուց,
այլեւ
եթէ
նորանից
հրաւիրուած
Կրօնական
{ժողովը}
դիմէ
դէպի
նզովքը,
այդ
խաւար
դարերի
խաւար
մնացորդ
՞նը,
իւր
փտած
ու
վաճառուած
գրիչով,
թէ՞
Կրօնական
{ժողովը}
իւր
մտացածին
իրաւասութեամբ:
Ի՞նչ
ունի
մեզ
ասե
իրաւասութեամբ:
Ի՞նչ
ունի
մեզ
ասելու
Կրօնական
{ժողովը},
եթէ
ասենք
նորան,
թէ
Կրօնական
ժողովի
գործը
եւ
պ
ի
վերայ.
մեր
փոյթը
չէ,
եթէ
միւս
կողմից
Կրօնական
{ժողովը}
իւր
տեսչութեան
սեփական
համարում
է
հոգեւորների
դատ
քի
խօսքերը
քաշքաշելու:
Միւս
կողմից,
Կրօնական
{ժողովը},
եթէ
ստուգիւ,
եւ
ոչ
որպէս
խրտուիլակ
կամ
մի
այդ
միանգամ
իւրեանց
մտքից,
այլ
հոգեւորը
եւ
Կրօնական
{ժողովը}
եղած
են
եւ
կան
ազգի
համար,
եւ
նոցայ
յարուցանողը
երից
յետոյ,
մեր
դէմքը
դարձնում
ենք
դէպի
Կրօնական
{ժողովը}
եւ
իբրեւ
անդամ
ազգի
եւ
եկեղեցու
առաջարկում
ենք
նա
ենք
ամենայն
լրջութեամբ
եւ
ծանրութեամբ:
Կրօնական
{ժողովը}
լոկ
սպառնալիք
չհամարէ
կամ
րոպէական
վաղանցուկ
կրքի
այս
խորհրդով
ամենայն
բանի
ընդունակ:
Կրօնական
{ժողովը}
կը
կարդայ
մեր
շրջաբերականը,
եթէ
զանցառութեան
դժբ
անէ
այստեղ
վիգը
կամ
տորին,
ինչ
անէ
երեսփոխանական
{ժողովը}
կամ
թագը:
Յայտնի
է,
թէ
քանի
որ
այդ
օրէնքը
բխում
։
Մեր
մե՜ծ
հայրապետ
Բաբգէն
կաթողիկոսը,
Քաղկեդոնի
{ժողովը}
դատելու
համար,
Վաղարշապատի
նո՛յն
Սուրբ
Կաթողիկէ
՛յն
Սուրբ
Կաթողիկէ
եկեղեցու
մէջ
հաւաքեց
այն
սուրբ
{ժողովը},
որի
վերջին
խօսքը
էր
անա՛թեմա
Լեւոնի
տումարին։
այսօրուայ
Կաթողիկէ
Էջմիածինը
թողած,
կարող
էր
այդ
{ժողովը}
գումարուիլ
մի
այլ
եկեղեցում։
Ամենին
յայտնի
է,
թ
ակշիռ
խորհուրդ
ունի
Վաղարշապատ
վերը
յիշուած
սուրբ
{ժողովը}
մեր
ազգի
կեանքի
մէջ։
Այդ
ժողովին
էր
ապաստան
Ս.
վին
էր
ապաստան
Ս.
Լուսաւորչի
շինած
նաւը,
եւ
այդ
{ժողովը},
դարձեալ
հեռատես
իմաստութեամբ
նաւապետելով
նորան
տացած
հողը։
Մենք
չենք
կարող
թոյլ
տալ,
որ
այդ
{ժողովը}
եղած
լինէր
մի
այլ
եկեղեցում,
մանաւանդ,
որ
Բաբգէ
անդ,
որ
Բաբգէն
կաթողիկոսը,
ինքն
Դուին
նստելով,
{ժողովը}
չէր
կարող
ուրիշ
մտքով
գումարել
Վաղարշապատ,
եթէ
ո
ինում,
կարծելով,
թէ
կարելի
է
ընդունել
քաղկեդոնեան
{ժողովը}
առանց
ուղղափառ
լինելուց
դադարելու՝
հրատարակել
էր
էր․
բացի
սորանից
մէջ
բերեց
մի
քանի
այլ
պատճառք:
{Ժողովը}
ժամանակ
տուեց
նորան
փոշիներ
պատրաստելու
համար,
ե
ւթեան
մէջ
էր
Լուտերի
Վերանորոգութենից։
Բոլոր
{ժողովը}
հաւանեց
այս
կարծիքին
եւ
դատողութեանը,
եւ
վճռեց,
նում
եմ
ասել,
թէ
կազմուեցաւ
Տրիդենտեան
հռչակաւոր
{ժողովը}
։
Այն
բաների
մասին,
որ
պատճառ
եղան
այս
ժողովքի
կ
այց
զուր
գնացին
նորա
աշխատութիւնքը
այն
մասին,
որ
{ժողովը}
լինի
Իտալիայում.
նորան
հարկադրեցին,
որ
լինի
այն
այն
Տրիդենտի
մէջ։
Պապը
կամենում
էր
ուղարկել
այն
{ժողովը}
իբրեւ
իւր
երեսփոխան
այնպիսի
մարդիկ,
որ
նախ
եւ
յա
նների
միջից
երկու
շատ
լաւ
եւ
ուսումնական
մարդիկ՝
{ժողովը}
ուղարկելու
համար։
Իգնատիոսը
ուրախութեամբ
կատարեց
,
որ
իբրեւ
Պապական
Աստուածաբանք
հասան
Տրիդենտեան
{ժողովը}
մայիսի
մէջ
1546
թուականին։
Բնակուելով
հիւան
ով
ժանտախտի
յայտնուելուց
Տրիդենտի
մէջ,
տեղափոխեց
{ժողովը}
Բօլոնեա։
Պապական
կողմնակիցքը,
նոցա
կարգում
եւ
ե
ղեցական
գործերի
քննութիւնը.
այս
կերպով
ընդհանուր
{ժողովը}
գլուխ
չ'եկաւ։
Ի
վերայ
այսր
ամենայնի.
այն
վէ
է
հակառակուին
Պապին,
հերետիկոս
կը
համարուին,
եւ
{ժողովը},
որ
Պապը
կազմել
է
միմիայն
խորհուրդ
առնելու
համար
ն
խորհուրդների
առաջը
փակում
էին։
Ահա՛
այս
կերպով
{ժողովը}
չ'կարողացաւ
հասանել
իւր
գլխաւոր
նպատակին,
որ
էր
ի
այս
մարդիկը
մի
արդար
եւ
բնական
ատելութիւն։
Այս
{ժողովը}
հաւաքւում
էր
ծածուկ
ինքեան
իսկ
Վատիկանի
մէջ։
Վեր
քահանայութիւնը
լռեցնելու,
ինչպէս
արել
է
Կրօնական
{ժողովը},
ոչ
միայն
քահանայութենից
իսպառ
զրկելու,
որ
չէր
քահանայութենից
իսպառ
զրկելու,
որ
չէր
արել
յիշեալ
{ժողովը},
եւ
որի
թողածը
կատարեց
Մեղուն,
դոքա
բարոյականք
անջելը:
Թո՛ղ
այս
խնդիրը
գէթ
լուծանէ
մեր
Կրօնական
{ժողովը},
եթէ
չէ
լուծանում
Պօղոսի
քահանայութիւնը:
Ե
ի՞ց,
թէ
վեղարից,
դոքա
արտաքինք
են,
եւ
Կրօնական
{ժողովը},
ոչ
երբեք
համարձակութիւն
ունի
բռնաբարել
կամ
դատա
լով
լսել
չքացաւ
Կոստանդնուպոլսից.
եւ
թէ
Կրօնական
{ժողովը}
այսուհետեւ
պիտի
ճանաչէ
նորան
քահանայ,
ապա
ուրեմն
գաղտնի
քուէարկութեամբ
եւ
պատգամաւորների
ընդհանուր
{ժողովը}
ներկայացնում
էր
ազգը:
Պատգամաւորական
ընդհանուր
ժ
թէ
շատ
նշանաւոր
ժողովների
անդամներին:
Քաղաքական
{ժողովը}
Կ.
Պոլսի
պատրիարքի
նախագահութեամբ,
որպէս
ազգայի
Հոգեւոր
գործերի
վերաբերմամբ
առաջնին
համազօր
միւս
{ժողովը},
դարձեալ
պատրիարքի
նախագահութեամբ
պարտաւորուած
է
այն,
եւ,
չնայած
զօրքի
դիմադրութեանը,
ցրեց
այն
{ժողովը},
որ
ընտրութիւն
էր
կատարում
Սարգիս
պատրիարքի
նախա
ժողովի
վարքագիծը:
1.
Կենտրոնական
քաղաքական
{ժողովը}
վաղուց
ի
վեր
բաղկանում
էր
քսան
անդամից,
մի
բան,
ւն
կայացաւ:
Այժմ,
ըստ
նոր
Կանոնադրութեան,
նոյն
{ժողովը}
պէտք
է
բաղկանայ
տասներկու
անդամից,
որոնցից
եօթը
,
ըստ
նոր
կանոնադրութեան,
կենտրոնական
քաղաքական
{ժողովը}
պարտաւորւում
է
ուղարկել
Դռանը
բոլոր
եպիսկոպոսների
ինակ
բռնաբարական
ընթացից
մերոցն
ընդ
հարազատ
լեզու
{ժողովըրդեան}
զի՞նչ.
այդպիսի
մատենագրութիւն
ամենեւին
խորթ
ի
հա
քանիսը
գործում
են
միմիայն
իրենց
հողի
վրա,
իրենց
{ժողովըրդի}
մեջ,
իսկ
մեկը,
որ
մերժվել
է
ժողովրդի
կողմից,
մ
խիջեւան
քաղաքի
52.
ՆՈՐ
ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԻ
ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ
{ԺՈՂՈՎԻ}
ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉՆԵՐԻՆ
Պաշտօնական
ԱՐԳՈՅ
ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ
անդակիւր
ի
քաղուածին
յայնմիկ:
Յերկրորդում
այս
{ժողովի}
երկոքին
անդամք
պնդեցին
եթէ
նախ
քան
զկարգելն
նորոյ
րոյ
զպատճէն
վաղ
ուրեմն
հասուցեալ
եմ
առ
Ձեզ,
եւ
ի
{ժողովի}
անդ
իբրեւ
տեսի
եթէ
ոչ
ուղիղ
գնան
յիրաւունս
ոմանք
մեծակշիռ
ժառանգութեանն:
'Ի
պաշտօնական
ազգային
{ժողովի},
զոր
գումարեցի
'ի
հնգետասաներորդ
աւուր
նախընթաց
ից
ճանաչելով
ճշմարտութիւնը,
ընդունել
Քաղկեդոնեան
{ժողովի}
սահմանադրութիւնքը,
ինչպէս
Վրացիք
ընդունեցին,
բա
ում
էր
լուծել
նորան
այս
անգամ:
Եւ
ահա
ժողով
{ժողովի}
քամակից,
խորհուրդ
խորհուրդի
քամակից,
ինչպէ՛ս
լո
իւնը)
բամբասուիլ
եւ
հայհոյուիլ,
քան
թէ
Կրօնական
{ժողովի}
օրհնութիւնը
վայելել
Պ.
Չամուռճեանի
շնորհակալութե
ւ
Կրօնական
ժողովը,
եթէ
ասենք
նորան,
թէ
Կրօնական
{ժողովի}
գործը
եւ
պաշտօնը
է
քննել
եւ
դատել
հոգեւորների
այն
ծ
է,
թէ
եկեղեցականների
դատը
պատկանում
է
Կրօնական
{ժողովի}
տեսչութեան:
Եկեղեցականը,
քաղաքական
եւ
քրէական
գ
ական
եւ
քրէական
ատեանների
առաջեւ,
միայն
Կրօնական
{ժողովի}
կողմից
մի
պատգամաւորի
ներկայութեամբ,
որ
հարկ
դիպ
իտի
համարէ
կրօնական
խնդիրներ,
ուրեմն
եւ
Կրօնական
{ժողովի}
դատաստանին
ենթակայ,
միթէ՞
այդ
յանցանքները
գործող
Ազգը
չէ
հոգեւորների
համար,
ուրեմն
եւ
ոչ
Կրօնական
{Ժողովի}
համար,
այդ
գաղափարը
թող
հանեն
միանգամ
իւրեանց
մտ
աջարկութիւնը
առնելուց
յետոյ,
կը
սպասենք
Կրօնական
{ժողովի}
շրջաբերական
հրամանին,
յատկապէս
այս
բովանդակութեա
,
յանցանքը
եւ
մեղքը,
այս
օրից,
դնելով
Կրօնական
{ժողովի}
զանցառութեան
վերայ:
Այս
խօսքերը
ասում
ենք
ամե
եթէ
որքան
սխալական
եւ
մեղանչական
է
այդ
խռովայոյզ
{ժողովի}
սահմանադրութիւնը,
դու
ասա,
Լեւոնի
տումարը։
Երա
ելու
համար:
Երբ
հարկադրեցին
Պրայսին
փորձ
կատարել
{ժողովի}
անդամների
առաջեւ,
նա
պատասխանեց,
թէ
չունի
այլեւ
էլ
Չամչեանց,
որով
եւ
բոլոր
միաբանութիւնն։
Եւ
'ի
{ժողովի}
միում
ասաց
Հ.
Ղուկաս
Ինճիճեան,
"
ես
ունիմ
'ի
գլ
ւնենալով
նոցա
ամենասաստիկ
աշխատութիւնը
Տրիդենտեան
{ժողովի}
մէջ,
պապական
իշխանութեան
գործադրութիւնը
արդարացն
որ
պատճառ
ունէր
ատելու
Յիսուսեանները,
Տրիդենտեան
{ժողովի}
մէջ
նոցա
առաջ
բերած
խնդիրների
եւ
կարծիքների
մասին
։
Մեք
տեսանք,
թէ
Յիսուսեանք,
ինչպէս
Տրիդենտեան
{ժողովի}
մէջ,
երբ
դեռ
այնքան
զօրեղ
չէին,
որ
ջոկէին
յայտն
կութիւններին
այլ
ձեւ
`
քան
ընտրովի
պատգամաւորական
{ժողովի}
կերպարանք:
Ըստ
Կանոնադրութեան,
պատգամաւորներն
ը
ի
անձանց:
Բայց
նրանք
չէին
կորցնում
գէթ
քաղաքական
{ժողովի}
անդամ
լինելու
յոյսը,
իսկ
միւս
կողմից,
աչքի
առաջ
չընտրեց
յիշեալ
անձերին,
որով
ոչ
միայն
քաղաքական
{ժողովի}
անդամ
լինելու
միջոցից
զրկուեցին
սրանք,
այլեւ
վիր
ելու
հանգամանքը,
երկու
արքեպիսկոպոսի
ու
կրօնական
{ժողովի}
հետ
միասին
սեփական
ստորագրութեամբ
ազդարարեց
բարձր
ն
անգամ,
երբ
Կանոնադրութեան
հիման
վրայ
քաղաքական
{ժողովի}
անդամների
ընտրութիւն
կայացաւ:
Այժմ,
ըստ
նոր
Կան
փոխարեն,
եթե,
դիցուք,
A
անձը
ներկա
է
գտնվել
B
{ժողովին}
եւ
բացակայել
C.
ժողովից,
դրա
փոխարեն,
կրկնում
ձը,
որը
բացակա
էր
B
ժողովից,
ներկա
է
գտնվում
C
{ժողովին}:
Բացակայությունը
կամ
մինչեւ
իսկ
ներկա
լինելու
դե
քեպիսկոպոսն
Փարիզու:
Եւ
ի
բազմանալ
խռովութեան
՚ի
{ժողովին},
լուծաւ
այն,
զոչինչ
որոշեալ.
իսկ
ճիզվիթ
պատգամ
ւթեամբ
եկեղեցականների
գործերը
պահւում
են
Կրօնական
{ժողովին},
այսինքն,
նոյնիսկ
եկեղեցականներին,
եւ
ազգը
իրա
րը
յիշուած
սուրբ
ժողովը
մեր
ազգի
կեանքի
մէջ։
Այդ
{ժողովին}
էր
ապաստան
Ս.
Լուսաւորչի
շինած
նաւը,
եւ
այդ
ժող
A
անձը
ներկա
է
գտնվել
B
ժողովին
եւ
բացակայել
C.
{ժողովից},
դրա
փոխարեն,
կրկնում
եմ,
D
անձը,
որը
բացակա
ա
փոխարեն,
կրկնում
եմ,
D
անձը,
որը
բացակա
էր
B
{ժողովից},
ներկա
է
գտնվում
C
ժողովին:
Բացակայությունը
կա
իայի
դրամական
խնդիրները
կարգի
դնելու
համար
կազմած
{ժողովից}
դուրս
ցոլացաւ
Ռեւօլիւցիայի
բոցը:
Պալատի
զար
թարգմանելիս,
որ,
ինչպէս
յայտնի
է,
Եփեսոսի
Ս.
{Ժողովից}
յետոյ
եղաւ՝
433
թուականին։
Ո՛ւր
կը
մնայ
Փարպեցո
մի
կանոնադրութիւն
չէ.
այն
սկիզբ
չէ
առնում
որեւէ
{ժողովից},
այլ
Երուսաղէմի
վանականների
մի
յօրինուածք
է
եւ
ի
ոյն
Սինօդի:
Յետ
աւուրց
ինչ
վերստին
գումարեցաւ
{ժողովն},
կարեմք
հաւաստեաւ
ենթադրել,
թէ
յետ
ընթեռնելոյ
ե
գէն
Հայոց,
սակայն
վճիռն
մնաց
անորոշ
եւ
արձակեցաւ
{ժողովն}
եւ
ես
կացի
մնացի
յԱթոռն
ամսօրեայ
իբր
ժամանակաւ
սպ
րբագումար
ատենին:
Յառաջ
քան
զկոչել
եմ
երկրորդ
{ժողովն}
վերասաց,
պատրաստեալ
էի
զթուղթ
մի
յանուն
վեհափառ
այոց
եղեն
վէրք
նոցա
եւ
այլն
եւ
այլն"։
Եթէ
սուրբ
{ժողովն}
յիմ
կոյս
է,
ո՛վ
իցէ
իմ
հակառակ,
եթէ
յիմ
կոյս
եւ
մեկնութիւն
հաւատամքին։
Այս
այն
գիրքն
է,
զոր
'ի
{ժողովն}
երեք
ամօք
յառաջ
առաջի
արարին
նոքին
իսկ
չարախօսք,
ապա
թէ
այլազգ
ինչ,
մերժեն։
Յաւուր
միում
'ի
{ժողովն}
Մանուկեանց
եհարց
եղբայր
նորա
Մաթոս
աղայն-
'ի
Վահա
զօրինակ,
առաջնոյ
թղթոյն
գրելոյ
յինէն
առ
սրբազան
{ժողովն},
ընթերցիր,
զի
յայն
թուղթ
բովանդակի
Վահանն։
Դնե
Առ
սրբազան
Հայրդ
երկու
գիրս
գրեցի,
առ
սրբազան
{ժողովն}
իբրեւ
բողոք,
զայս
գրեմ
առ
սրբութիւնդ
իբրեւ
աղերս
ր
այդ
բանի
հեղինակը,
այլ
յետոյ
Աբբան
կամ
վանական
{ժողովն}
է
յաւելացուցել։
Կնքենք
այս
գլուխը՝
եզրափակելով
թեալ
առ
Դանիէլ՝
հմտանայ
քաջ
նշանագրացն
եւ
դարձ
ի
{ժողովն}
արարեալ,
մատուցանէ
Սահակայ
եւ
Մեսրոպայ
զնշանագիր
որ
գրուածք
սորա
համարին.
ա)
Ճառ,
զոր
խօսեցաւ
ի
{ժողովն}
Դուինի
յ719
թուականի
յերկրորդ
ամի
կաթողիկոսութեան
իւրոց
արժանացեալ
վերատեսչական
պատւոյ
յամ
ի
1179
ի
{ժողովն}
Տարսոնի,
խօսի
զճառ
վասն
միաւորելոյ
զեկեղեցին
Հայ
ը
ներկայացնում
էր
ազգը:
Պատգամաւորական
ընդհանուր
{ժողովն}
էր
ընտրում
քաղաքական
եւ
միւս
քիչ
թէ
շատ
նշանաւոր
:
Անգլիական
պառլամենտները
խաւար
դոմինիկեանների
{ժողովները}
չեն,
անգլիական
օրէնսդրութեամբ
մարդու
անձնաւորութ
մ։
Վաղարշապատի
մէջ
հաւաքուած
բոլոր
եկեղեցական
{ժողովները}
լինում
են
Սուրբ
Կաթուղիկէի
եկեղեցում։
Մեր
մե՜ծ
հ
մբ
պարտաւորուած
էր
վարելու
կրօնական
գործերը:
Այս
{ժողովները}
պատասխանատու
էին
ազգի
առաջ
`
ի
դէմս
նրա
պատգամաւո
էին
ազգի
առաջ
`
ի
դէմս
նրա
պատգամաւորների:
Միւս
{ժողովները}
-
ուսումնական,
տնտեսական
եւ
այլն,
ուղղակի
կախու
յնատվությամբ
-
par
suffrage
universale:
Ճիշտ
է,
{ժողովների}
ժամանակ
ամբողջ
հասարակությունը
ներկա
չի
լինում,
վկայում
էր,
թէ,
հաւասար
առաջին
երեք
ընդհանրական
{ժողովների},
ընդունում
է
Քաղկեդոնեան
ժողովը:
Իսկ
միւս
նամակ
տութեամբ,
ինչպէս
մի
հրովարտակների
գործարան:
Այդ
{ժողովների}
մէջ
ժամանակի
մեծ
մասը
անցնում
է,
անդամների
իրեն
սկոպոս,
առաջնորդ,
վանահայր
եւ
այլն։
Եկեղեցական
{ժողովների}
վերաբերութեամբ
սովորաբար
ասւում
է
այսքան
կամ
այնք
ս,
որովհետեւ
հասարակ
քահանայք
միշտ
շատ
կային
այդ
{ժողովների}
մէջ։
"
Շնորհազարդ
սուրբ
հայրապետ
"
ասում
է
Մաշտո
ւած
լինի,
չէ
սերտել
խօսելիքը,
ինչպէս
պաշտօնական
{ժողովների}
ժամանակ.
բացի
սորանից,
նա
անվաւեր
է
համարում
այ
էր
ընտրում
քաղաքական
եւ
միւս
քիչ
թէ
շատ
նշանաւոր
{ժողովների}
անդամներին:
Քաղաքական
ժողովը
Կ.
Պոլսի
պատրիարքի
իւնները:
Նրան
էր
պատկանում
նաեւ
միւս
երկրորդական
{ժողովների}
բարձր
հսկողութիւնը:
Հոգեւոր
գործերի
վերաբեր
նա,
ով
գիշերները
չի
քնում,
որպեսզի
ներկա
գտնվի
{ժողովներին},
եւ
նա,
ով
հումեդահավի
պես
այնքան
է
բղավել,
որ
մարդը,
որ
կամէր,
շատ
բան
կարող
է
իմանալ
այսպիսի
{ժողովներից}:
Իմ
կոչումը
եւ
պաշտօնը
այնպէս
է,
որ
ոչ
ոք
արժան
աններից,
II
Ուխտաւորական
տներից,
III
Առաքելական
{ժողովներից}
(missia)։
Բացի
սորանցից,
կային
եւ
այլ
Յիսուսե
ի
մի
օրինաւոր
ընդհանրական
ժողով,
ինքեանք
ազգային
{ժողովներով}
վերջացնելու
էին
ահա
գործը։
Այս
պատճառով
Պիոս
IV
ես
աննորմալ
տոնի
ձայնալարեր:
Հաճախ
կարեւորագույն
{ժողովներում},
օրինակ,
պառլամենտներում,
ոչ
բոլոր
անդամներն
ե
գովանի
աշակերտ։
Նոյնպէս
կարելի
էր
ուխտապահ
լինել
{ժողովող}
չեղած։
Այս
տնօրէնութիւնը,
ինչպէս
վերեւումը
ասաց
ում
էր
Յիսուսեան
Կօլլէգիումի
մէջ
իբրեւ
աշխարհական
{ժողովող}
։
Սա
մի
շատ
անկիրթ
մարդ
էր,
եւ
քաղաքական
գործերը
enois
")։
Բայց
սակայն
յունական
Télos
բառը,
որ
{Ժողովողի}
գլ.
ԺԲ,
համ.
13
թարգմանուած
է
"
վախճան
բանիս
"
գի
բոլոր
գաղտնիքը,
կամ
շինել
նորանցից
աշխարհական
{ժողովողներ},
որոնք
կատարում
էին
ամենաստոր
պաշտօններ։
Երրորդ
շատ
բան
էին
նշանակում
այս
տնօրէնութեան
ժամանակ։
{Ժողովողները}
բաժանւում
էին՝
Հոգեւորական
եւ
աշխարհական։
Առաջի
նոցանից
էին
նշանակւում
խոստովանահարք։
Աշխարհական
{ժողովողները}
Կօլլեգիումների
եւ
Ուխտապահերի
տներում
կատարում
էի
ին
ամենացած
պաշտօններ
եւ
չէին
կարող
քահանայանալ։
{Ժողովողները}
հրաժաւում
էին
իւրեանց
սեպհականութենից,
որ
ընծայո
նոքա
իւրեանց
ապրուստ
այս
շինուածների
եկամուտից։
{Ժողովողների}
ուխտը
կատարւում
էր
հրապարակով,
բայց
ո՛չ
հանդէսով
ն
եւ
կոյր
հնազանդութիւն
դէպի
Գեներալի
կամքը։
{Ժողովողների}
եւ
չորս
ուխտերի
ուխտապահերի
մէջ
կար
մի
այլ
միջին
երից
կամ
նորընծաներից,
II)
Աշակերտներից,
III)
{Ժողովողներից}
(coactor)
եւ
IV)
Ուխտապահերից։
Ունկնդիրք
անու
տոր
պաշտօններ։
Երրորդ
աստիճանակարգը
բաղկանում
էր
{ժողովողներից}
։
Այս
աստիճանին
կարելի
էր
հասանել
եւ
չ'լինելով
գո
կարգած։
Երեք
ուխտերի
ուխտապահքը
զանազանւում
էին
{ժողովողներից}
նորանով,
որ
չէին
կարող
քահանայանալ
կամ
վարժապետ
ն,
թէ
՚ի
վիմագրեալ
պատճէնէ
եզրակացութեան
ազգային
{ժողովոյն}
արարելոյ
՚ի
Կալկաթա
՚ի
23
դեկտեմբերի
1860
ամի,
ի
րի
կարգին
ճիզվիթաց,
որք
առ
շրջելոյ
զուշադրութիւն
{ժողովոյն}
ի
բուն
խնդրոյն,
որ
էր
վերանորոգութիւն,
եթէ
ո՛չ
միշտ
կրթութեան
եւ
դիտաւորութեան
Հռովմէական
սուրբ
{ժողովոյն}
տարածման
հաւատոյ,
ուստի
որչափ
եւ
այսպիսի
դիպուած
բաւական
այդմ,
առաջարկի
'ի
ձէնջ
Հռովմէական
սուրբ
{ժողովոյն}
տարածման
հաւատոյ,
առ
'ի
ըստ
իւրումն
խոհեմութեան
արդապետութեան
սրբոյ
Հռովմէական
եկեղեցւոյ
եւ
սրբոյ
{ժողովոյն}
տարածման
հաւատոյ
միանալով
հոգւով
եւ
մտօք
ընդ
ամեն
իոնէ
արարին,
բերեալ
ի
Հայաստան
զկանոնական
թուղթս
{ժողովոյն}
Եփեսոսի
եւ
զճիշտ
օրինակ
թարգմանութեան
եօթանասնից
ել
պատմութիւն,
համարեալ
զնա
հակառակ
Քաղկեդոնական
{ժողովոյն}:
Տպագրութիւն
սորա
[լոյս]
տեսաւ
յԵրուսաղէմ,
այլ
յք՝
իւրեանց
Կաթողիկոսով
եւ
ազգային
եպիսկոպոսների
{ժողովով},
նամակ
գրեցին
կայսրին
եւ
յայտնելով,
թէ
Հայերը,
նեց
աթոռի
տեղապահութիւնը,
որ
ազգային
հոգեւորների
{ժողովով}
651
թուականին
նզովեց
Մանասկերտի
մէջ
Քաղկեդոնեան
ժ
ւղարը
Բռնուեցաւ
այս
յանցանքում
ու
դատուեցաւ
{ժողովով}
։
Քարտուղարը
խելօք
մարդ
էր,
նա
գիտէր
ռը,
որ
պապ
դառնալուց
մի
քանի
շաբաթ
յետոյ
առանձին
{ժողովով}
վճռել
էր,
որ
ո՛չ
թէ
միայն
քահանայք
անկին
լինին
ա
։
Նա
իւր
բոլոր
աշակերտները
Հռովմ
կանչեց,
որոնք,
{ժողովով}
խորհուրդ
առնելով,
իւրեանց
նախկին
կանոններին
վերա
տպուած,
որը՝
1840-ին,
որ
մէկն
ալ՝
օրագրաց
ու
{ժողովոց}
մէջ
արդէն
կարդացուած,
ուրիշ
բան
չկայ...
Ասոնց
ա
յայն,
թէ
Հայաստանեայցս
եկեղեցի,
թէ
եւ
բաց
յերից
{ժողովոց}
ո՛չ
ճանաչէ
զայլսն
ընդհանրականս,
սակայն
ընդհանրակ
ռքից
դուրս
եկած
գործարանաւոր
մարմինների
մէջ,
ուր
{ժողովուած}
են
բոլոր
մարմնեղէն
կատարելութիւնքը,
որ
ցիր
ու
ցա
մ
դրած
ծանօթութենից:
Եթէ
սորայ
լրտեսները
մի
տեղ
{ժողովուէին},
կը
կազմէին
մի
ժողով
աւազակների:
Հոգատարնե
նից
մի
բարոյական
օգուտ
ծնանէր.
եթէ
դոցայ
այդ
տեղ
{ժողովուիլը}
սէր
կամ
ընկերասիրութիւն
պիտոյ
է
ասուի,
ուրեմն
սէ
կ
գուցե
եւ
Ընկ.
Դեգտյարնի
նրբանցքից)
պաշտոնական
{ժողովում},
ենթադրում
եմ՝
մեր
քաղաքի
հասարակության,
իրեն
ենք
-
ժխտմամբ,
որ
Դուք
ստիպված
եք
եղել
ընդհանուր
{ժողովում}
ցույց
տալ
նրան
եւ
մյուսներին
բանկային
տոմսերը,
ո
նք
պարտավոր
են
արտահայտել
իրենց
կարծիքը
ընդհանուր
{ժողովում}
քաղաքագլխի
պաշտոնական
նախագահությամբ,
բայց
ո՛չ
ե
գետինը՝
այն
ծառերի
տակ,
ուր
պալատական
տիկինները
{ժողովում}
էին
ծնկաչոք
ասպետների
սիրու
հաւաստիքը:
Ես
կանգնա
եսիրտ
Հայեր,
խղճալով
այս
անօգնական
տղայի
վերայ,
{ժողովում}
են
մի
քանի
մանէթ
եւ
ճանապարհ
են
ձգում
նորան
դէպի
չբողոքենք
այն
զրպարտութենների
ընդդէմ,
որ
պարոնը
{ժողովում}
է
մեր
երանելի
եւ
սուրբ
նախահարց
գլխին,
որպիսիք
է
րծաթը՝
հիւանդները
նայելու
գինը,
սապատների
մէջ
է
{ժողովում},
իսկ
հիւանդներին
պանդոկից
հանելով
դուրս
է
ձգում
յայտնում
ենք,
որ
491
թուականի
Վաղարշապատի
Սուրբ
{Ժողովում},
որի
մասին
խօսել
ենք
(§
6),
մենք
տեսնում
ենք
ործ
չէ,
թէեւ
գտնուէին
այդ
հասարակութեան
մէջ,
որ
{ժողովում}
էր
ղահուէտնում,
մի
քանի
անբարոյական
մարդիկ,
բայ
ների
մէջ:
Նոքա
ելեւելք
առնելով
միմեանց
վերայից,
{ժողովուում}
էին
ճշմարտութեան
դրօշի
տակ:
Նոքա
կարող
չէին
երբե
ս,
հովուեա՛
եւ
բարձրացո՛
զսա
յայսմհետէ,
զի
սա
է
{ժողովուրդ}
եւ
խաշն
արօտի
քո,
որ
աղաղակէ
առ
քեզ
հոգւով.
"
Ո
ն
երկաթի
ճանապարհով
գնացինք
17
վերստ
տեղ.
այնտեղ
{ժողովուրդ}
կար,
եւ
ուրախությամբ
մնացինք
մինչեւ
ժամը
10,
հե
րողացել
ոչ
մի
կերպ
գոյություն
ունենալ
իբրեւ
անկախ
{ժողովուրդ}:
Նա
երբեք
չի
դրսեւորել
ամբողջական
կենդանի
օրգանի
ծ
է
մինչեւ
ի
կոկիւտոս
Հայոց:
Որեւիցէ
անդաստիարակ
{ժողովուրդ}
միշտ
անձնատուր
է
գտանւում
միստիկականութեան։
Այսպ
ն.
իրենց
պապը
սա՛
ժամանակիս
միլլիոն
մը
հաւատարիմ
{ժողովուրդ}
ունի
նէ։
Թո՛ղ
հաստատեն,
որ
գրիչնի՛ս
կոտրատենք
ո
ը
ունի
իւր
քամակում
շատ
ֆերմեր,
հետեւաբար
եւ
շատ
{ժողովուրդ}:
Ո՞վ
չգիտէ
հողի
մեծ
պաշտօնը
նաեւ
մինիստրերի
ընտր
զատութեան
անհնարաւորութիւնը:
Ո՛ր
երթայ
23
միլիոն
{ժողովուրդ},
անհող
եւ
անկայան,
ի՛նչ
գործէ,
ինչպէ՛ս
ապրի:
ու
շինականին:
Երկիր
չտալ
նոցա,
ասել
է
23
միլիոն
{ժողովուրդ}
օրական
հացի
կարօտ
ձգել,
ասել
է,
այդ
ազատութեան
թիւն
է
տարածում:
-
Փոքր
Ռուսիան
(15
միլիոն
{ժողովուրդ}
)
իւր
լեզուով,
իւր
պատմական
աւանդութեամբ,
իւր
կ
ում
անցածը
չէ
ապրում
այլեւս:
Այսօր,
եթէ
մի
{ժողովուրդ}
ստրուկ
է,
եթէ
նա
հող
չունի
եւ
եթէ
յաջողի
նորան
հ
ետեւ
մի
երկու
ժամից
երեկոյեան
զանգակը
կը
զարկեն,
{ժողովուրդ}
գուցէ
սկսանի
գալ
եկեղեցի
եւ
խափան
լինել
մեր
գործի
րեմն
ոչինչ
հասկացողութիւն
չունիս
մեր
ազգի
մասին:
{Ժողովուրդ}
ասացեալը
բաղկանում
է
զանազան
առանձին
առանձին
մարդ
մերը:
Բայց
արի
տե՛ս,
որ
մեր
ժողովուրդը
պատմական
{ժողովուրդ}
չէ
եւ
նորա
կեանքը
չէ
եղած
պատմաբանական,
կապակից
քահանայապետների
արծաթսիրութիւնը),
քահանաների՝
{ժողովուրդ}
կողոպտելը,
փարիսեցիների
կեղծաւորութիւնը
եւ
դպիրն
անը,
փոքր
է
պապական
հայերի
թիւը,
իսկ
Մխիթարեանց
{ժողովուրդ}
է
հարկաւոր.
ուրեմն
մնում
է
նոցա
որսալ
Հայոց
ազգի
'ի
ճոխաբանել
իւրեանց
եւ
յընդվայր
հարկանել
զմեզ,
{ժողովուրդ}
ընդդէմ
ելեալ
եւ
զուլից
սոցա
կախեալ
կսկծեցուցանեն
ր
Պատմութիւն
Չամչեանին,
եւ
այս
իսկ
է
պատճառ,
զի
{ժողովուրդ}
մեր
չգիտէ
զպատմութիւն
իւր,
զգործս
իւրոց
նախնեաց
առ
ի
զօշոտել
զաչս
հասարակաց:
Ըստ
մեզ
Հայք
իբրեւ
{ժողովուրդ}
ոչ
պատմականք
(իմա
դու
ինձ
զբառդ
անձուկ
նշանակութ
նտիր
են
համարում
երգել.
"
ափսոս
քեզ
հայոց
խեղճիկ
{ժողովուրդ}
",
կամ
"
կռունկ
ուստի
կուգասը
"
եւ
Քեօռօղլուի
"
ն.
եւ
աստուծով
առաջին
անգամ
մեր
օրագրի
վերա,
թե
{ժողովուրդը}
փոքր
ի
շատե
ճանաչել
է
ժամանակի
իրավունքը,
կտեսնե
ության,
որպես
թե
"
Հյուսիսափայլի
"
հարուցանում
է
{ժողովուրդը}
ընդդեմ
հոգեւորականության
ընդհանրապես,
իսկ
ընդդեմ
,
կեցցե՜
Գառիբայլդի,
անլուռ
աղաղակում
է
հասարակ
{ժողովուրդը}.
կեցցե՜
Իտալիա,
կեցցե՜
Վիկտոր
Էմմանուել,
գոչու
մանուել,
գոչում
են
քաղաքացիք,
այսինքն
միջնակարգ
{ժողովուրդը}:
Այս
ուրախական
բացականչությունքը,
թեպետեւ
հառաջ
է,
որ
այս
ընդհանուր
է
ամբողջ
Իտալիային,
հասարակ
{ժողովուրդը}
Գառիբալդյան,
միջնակարգը՝
Վ.
Էմմանուելյան,
իսկ
միսիոներներն
իրենց
միսիայի
ատյանի
առաջ
ամբողջ
հայ
{ժողովուրդը}
ներկայացրել
են
որպես
մահմեդականներ
եւ
կանխիկ
դրամ
երից,
բացառությամբ,
իհարկե,
օտար
բառերից՝
եթե
{ժողովուրդը}
գործածում
է
առանց
կարիքի
եւ
առանց
խտրության
շարադ
սանում
են
հե՛նց
այն
խութերը,
որոնցից
խուսափում
է
{ժողովուրդը}
եւ
որոնք
անանցանելի
պատի
նման
գրականությունը
բաժա
ուղղակի
կհասցնի
անվերջ
հակասությունների:
Չէ՞
որ
{ժողովուրդը}
թողել
է
կամ
այսպես
ասած՝
ապրել,
անց
է
կացրել
(
ջ
տեսնում
ենք
լիովին
պահպանված
հին
լեզվի
ձեւերը:
{Ժողովուրդը}
մշակված
եւ
բավական
ճկուն
հին
լեզուն
թողել
է
անհրա
ք
չէ,
այն
չի
կարելի
քարոզել,
եթե
հավաքես
ամբողջ
{ժողովուրդը}
եւ
աշակերտական
նստարաններին
նստեցնես,
-
մի
բան
ո
Իւանովիչ
Գեռռեւինը:
Ի՛նչ
օգուտ,
որ
չէ
ճանաչում
{ժողովուրդը}
նորա
յարգը,
ի՛նչ
օգուտ,
որ
չգիտէ
ժողովուրդը,
թ
ում
ժողովուրդը
նորա
յարգը,
ի՛նչ
օգուտ,
որ
չգիտէ
{ժողովուրդը},
թէ
խնայելով
պիտոյ
էր
ներս
բերել
կազմուածքի
մէջ
արող
ենթարկուիլ
որեւիցէ
ստիպանքի:
Նախիջեւանի
{ժողովուրդը},
երկար
ժամանակ
Ղրիմում
կենակից
լինելով
Թաթարների
պարսպի
մօտումը
շինւում
են
զանազան
խանութներ,
եւ
{ժողովուրդը}
ամբողջ
երեք
օր
ման
է
գալիս
այդտեղ:
Շատ
երիտասարդ
որ
չկայ
այս
բաներից
ոչ
մինը,
ի՛նչ
է
պատճառը,
որ
{ժողովուրդը}
՝
միմեանցից
բաժանուած,
պառակտուած,
չկամի
ամենեւ
չկայ
այդ
քաղաքի
մէջ։
Ո՛չ,
որովհետեւ
Նախիջեւանի
{ժողովուրդը},
համեմատելով
Ռուսսիայի
եզերական
քաղաքացիների
հետ
միջակ
հարուստները
քսանեւհինգ
մանէթ,
իսկ
հասարակ
{ժողովուրդը}
տասներկու
մանէթ
ամենայն
տարի
ազգային
գանձանակը
ձգ
ամբողջ
հասարակութեան
հետ,
սահմանէ
այս
կարգերը,
{ժողովուրդը}
պիտոյ
է
ընդդէմ
դառնայ:
Ի՛նչ
է
ժողովրդի
բեռը
ազգի
ը
դնեն
նորա
առաջեւ
որպէս
առաքինութիւն
եւ
հեռացնեն
{ժողովուրդը}
ամենայն
օր
ճշմարիտ
լուսաւորութենից,
եւ
մինչեւ
ան
րսափելի
քունը:
Փառասիրութիւնը:
Այժմ
հասարակ
{ժողովուրդը}
մատով
ցոյց
է
տալիս
այդ
պարոնների
վերայ՝
որպէս
մի
մի
փոքր
մտածէք
միայն:
Ի՛նչ
կ՚ասէ
ձեր
ազգը,
ձեր
{ժողովուրդը},
եթէ
տեսանէ,
որ
ձեր
գանգատը
մի
անզօր
մարդու
վեր
աչքիս
առաջեւ
են
գալիս
աւերակ
Հայաստանը,
ցիրուցան
{ժողովուրդը},
անդաստիարակ
եւ
նիւթապաշտութեան
հոգով
գործականապ
Ազգութեան
հաստարանը
եւ
լծակը
է
հասարակ
{ժողովուրդը}:
Մի
ազգ
թո՛ղ
որքան
կամի
հարուստ
լինի
երեւելի
մար
ային
երջանկութիւն,
եթէ
մասնակից
չէ
դորան
հասարակ
{ժողովուրդը}:
Հասարակ
ժողովրդի
երջանկութիւնը
պիտի
երեւի
նորա
վերայ՝
միշտ
մեր
աչքի
առաջեւ
ունինք
Հայոց
հասարակ
{ժողովուրդը},
եւ
ազգ
ասելով՝
չենք
իմանում
այն
մի
քանի
մարդիկ
ակերեւոյթից,
այլ
այն
խեղճ
եւ
կարեկցութեան
արժանի
{ժողովուրդը},
որի
վերայ
ծանրացել
է
ազգային
ապաբաղդութեան
հետե
աշխարհի
երեսին
գտանուած
ամենայն
ազգի
մէջ
հասարակ
{ժողովուրդը}
ենթարկւում
է
աւելի
ծանր
զրկողութենների
եւ
տառապան
առակ,
ամենափոքր
երջանկութիւնը
վայելում
է
հասարակ
{ժողովուրդը},
մինչեւ
անգամ
երբ
ներգործում
էր
ազգութեան
մեքենա
տի
յառաջանայ
ցածից՝
հիմքից.
այդ
հիմքը
է
հասարակ
{ժողովուրդը}:
Այն
մարդը,
որ
սիրում
է
ազգը,
որ
նուիրում
է
իւ
ինչպէս
երբեմն
Մովսէս
ցանկանում
էր
հանել
Աստուծոյ
{ժողովուրդը}
աւետեաց
երկիրը:
Հա՛յ
կանայք,
դուք,
ինչպէս
ւածը
արեց
հասարակութեան
վերայ,
եւ
տեսանելով,
որ
{ժողովուրդը}
զզուելով
մերժեց
եւ
դատապարտեց,
մեք
հասանք
մեր
վճ
ռաջ
գործածական
էր,
դուրս
ընկաւ
սովորութենից,
եւ
{ժողովուրդը}
դադարեցաւ
գնելուց,
սորանից
աւելի
ինչ
հասարակ
բան
ենք
մեք:
"
Ազգ
ասելով՝
պիտի
իմանալ
հասարակ
{ժողովուրդը}
եւ
ոչ
նորա
միջից,
նորա
քրտինքով
եւ
նորա
արիւնով
ը.
ասել
է
թէ
այն
միլիոնները
բաղկացնողը
է
հասարակ
{ժողովուրդը},
ուրեմն
եւ՝
ազգի
թէ՛
բարոյական
եւ
թէ՛
նիւթական
նշմարանք:
Ի՛նչ
աղբիւրներից
կարող
է
հանել
հասարակ
{ժողովուրդը}
իւր,
չասենք
հարստութիւնը,
այլ
ապրուստը.
եւ
ապր
հարկաւոր
գործելու,
որ
Անգլիոյ
մէջ
չունի
հասարակ
{ժողովուրդը}:
Անգլիական
երկիրները
ազնուականների
մասնաւոր
նուականների
մասնաւոր
սեպհականութիւնք
են,
հասարակ
{ժողովուրդը}
մի
հատ
ցից
զարկելու
հող
չունի:
Լոնդոնի՝
այն
հսկ
ն
է,
որոնց
առաջինն
է
թագաւորական
տունը:
Հասարակ
{ժողովուրդը}
իւր
երկու
ձեռքից
աւելի
բան
չունի.
նա
բնակւում
է
հողի
վերայ
եւ
վարձ
է
վճարում
հողի
տիրոջ:
Հասարակ
{ժողովուրդը},
հող
չունենալով,
չէ
կարող
երկրագործութեամբ
պարա
որ
հեգնութիւն
մեք
չենք
կարող
երեւակայել:
Հասարակ
{ժողովուրդը}
դառնում
է
իւր
բնակարանը
եւ
դարձեալ
պիտի
հարկ
տայ
ի
հողից
բաժին
ունի
բիւրաւոր
մղոններ,
իսկ
հասարակ
{ժողովուրդը}
չունի
մի
ոտնաչափ
տեղ:
Այս
պայմանների
վերայ
կարել
ական
չեն,
այլ
յառաջանում
են
նորանից,
որ
հասարակ
{ժողովուրդը}
հող
չունի:
Որովհետեւ
բնականը
չկայ,
հարկը
ստիպու
կարող
են
սովամահ
կորսուիլ:
Հարո՞ւստ
է
ֆրանսիական
{ժողովուրդը},
եթէ
մի
քաղաքում
մի
քանի
գործարանք
փակուելով,
մ
եան
պատերազմը,
կառավարութիւնը
ընկաւ
պարտքի
մէջ,
{ժողովուրդը}
կրեց
անտանելի
ծանրութիւն
եւ,
ի
վերայ
այսր
ամենայ
եցութիւն
չունին
դրամական
խնդրի
վերայ:
Եւ
հասարակ
{ժողովուրդը}
այնչափ
աւելի
կարօտում
է
դրամի,
այնչափ
սաստկանում
նայն
տարի
շատանում
է,
ի՛նչ
է
ուրեմն
պատճառը,
որ
{ժողովուրդը}
չէ
տեսնում
նորա
երեսը,
եւ
ո՞ւր
են
այն
ոսկիքը:
Մ
օրըստօրէ
բարձրանալով,
լեռնանում
են,
եւ
քանի
որ
{ժողովուրդը}
հող
չունի,
եւ
ուր
որ
ունի,
չկամի
գործել:
Նա
թո
րկրորդ
`
դրամը
կենդրոնանում
է,
որովհետեւ
հասարակ
{ժողովուրդը}
չունի
այն
բանը,
որ
փոխանակել
կարող
էր
դրամի
հետ
արակ
ժողովուրդի
վիճակը.
դրամը
կենդրոնացած
է,
եւ
{ժողովուրդը}
պիտի
քարշէ
նորան
այդ
կենդրոնից։
Ինչո՞վ,
միմիայն
չէ
կարող
կենտրոնանալ
զանազան
ձեռքերում,
հասարակ
{ժողովուրդը},
իւր
պատրաստած
նիւթերի
զօրութեամբ,
կը
ցրուէ
նոր
ւթեան
չափով:
Այն
աշխարհներում,
ուր
հասարակ
{ժողովուրդը}
հող
չունի,
ուր
չէ
կարող
երկրագործութեամբ
ապրիլ,
արերորդ
մասը
չկայ,
եւ
եթէ
այն
աշխարհների
հասարակ
{ժողովուրդը}
թողու
իւր
հողը
եւ
երթայ
մայրաքաղաք
կամ
այլ
գաւառա
երկրագործութիւնը
Բաբելոնի
սահմաններում:
Այն
{ժողովուրդը},
որ
դուրս
չէ
եկել
իւր
պատմական
աշխարհից,
թող
եւ
զօրութիւն
դնել
նորա
մէջ,
քանի
որ
ազգը,
հասարակ
{ժողովուրդը},
կարօտ
է
օրական
հացի,
քանի
որ
նորա
տնտեսական
խն
սական
խնդիրը
կարգի
չէ
դրւում:
Հայոց
հասարակ
{ժողովուրդը}
աղքատ
է
եւ,
չունենալով
ոչինչ
կարողութիւն,
հազիւ
նապատիկ
հնձել:
Ո՞չ
ապաքէն
դաշտերը
կը
մշակուին
եւ
{ժողովուրդը}
մի
փոքր
ազատ
շունչ
կառնու:
Բայց
խնդիրը
այստ
ականը
պիտի
վաճառէ
իւր
ապրանքը
հասարակ
ժողովրդին:
{Ժողովուրդը}
շատ
անգամ
շռայլանում
է,
այո՛,
բայց
եւ
շատ
անգամ
-
Որպէսզի
Թիւրքիոյ
ստրկացած
Հայ,
Սկլաւոն
եւ
Յոյն
{ժողովուրդը}
քաղաքակրթիչ
հոգաբարձուից
չզրկուի:
-
Կուրանո
կամ
ազնուականութեան
սեպհականելով
հողը
եւ
հասարակ
{ժողովուրդը}
զրկելով
իրաւունքից:
Վերջին
դիպուածում
ազգութիւնը
գրի
ձեռքով,
եւ
մեր
բարի
խորհուրդը
այն
է,
որ
մեր
{ժողովուրդը}
կարդալով
այս
շարքերը,
վառուի
գործունէութեամբ
եւ
,
Դղրդում
էր
թէատրոնը,
Նա
դափնիք
շատ
էր
հնձում.
{Ժողովուրդը}
հաւաքւում
էր
Մօտ
թատրոնի
պատշգամբին.
Չէր
կշտանու
միայն
փողոցի
խօսակցութեանց
ձեւ,
զարմանք
չէ,
եթէ
{ժողովուրդը}
աւելի
հասկացել
է
նոցա
գռեհիկ
լեզուն,
որովհետեւ
ա
ք
գրելու
ժամանակ
վերանում
են
մինչեւ
V
դարը,
բաչց
{ժողովուրդը}
չէ
կարող
նոյնպէս
գնալ
V
դարը՝
մեր
պատուելի
XIX
դ
ի
շղթաներով.
ժամանակը
վազում
է
յառաջ,
ուրեմն
եւ
{ժողովուրդը}
պիտոյ
է
վազէ։
Այստեղ
նա
միջոց
չունի,
թէ
եւ
ցանկ
առնալ
այնքան
հեռի,
տասն
եւ
չորս
դարու
ճանապարհ։
{Ժողովուրդը}
ուղեկից
է
ժամանակին
եւ
մնացել
է
եւ
մնում
է
նորա
ա
կան.
Սուրբ
գիրք,
որ
դժբաղդաբար
հասկանում
եւս
չէ
{ժողովուրդը},
թարգմանչաց
իւրեանց
սեպհական
գրուածքը,
զորօրինա
ֆիմէրտէ
եւս
պակաս
չէ,
այն
հրաշալի
գիրքը,
որ
մեր
{ժողովուրդը}
սիրում
է,
որի
մէջ
գրուած
են
ամենայն
տարի
աշխարհի
մատենագրութիւն!
Եւ
ի՞նչպէս
կարելի
է
պահանջել,
որ
{ժողովուրդը}
ընթացք
տայ
այսպիսի
մատենագրութեան,
ընդունի
նորան
ել
է
եւ
կայ
եւ
կը
մնայ
այնպէս,
այսինքն՝
հասարակ
{ժողովուրդը}
զուրկ
լուսաւորութենից,
իսկ
բան
ուսանել
կամեցողը
միեւնոյն
բանը
հարիւր
անգամ
գրելով՝
օտարացուցել
է
{ժողովուրդը}
իւրանից
այնպէս,
որ
այժմ
հին
լեզուն
մեր
ժողովրդի
առի
վերայ,
ասած
ենք,
"
թէ
շատ
չէ
անցանելու,
որ
{ժողովուրդը}
աչքը
այս
եւ
այն
կողմը
ձգածի
պէս
պիտոյ
է
տեսանէ
նո
մասին։
Բայց
յառաջ,
քան
թէ
ծանօթացուցել
էինք
{ժողովուրդը}
այդ
պատուական
աշխատութեանը,
պատշաճ
ենք
համարում
ութիւնք։
Այժմ
հարցանում
ենք՝
մեղաւո՞ր
է
մեր
{ժողովուրդը},
եթէ
մեր
պատուելի
սխօլաստիկները
հասկացրել
են
նոր
այս
սիրամարգ
է
եւ
այն
արագիլ։
Այսպէս
ահա
մեր
{ժողովուրդը}
իւր
Կօրիֆէյ
ճանաչուած
սխօլաստիկների
շնորհքով
մեղա
ողովրդի
կեանքից։
Ուրեմն
ի՞նչ
յանցանք
է
ասել,
թէ
{ժողովուրդը}
չունի
մատենագրութիւն,
որի
մէջ
երեւէր
նորա
կեանքը
րձր
է,
աւելի
գերազանց
է,
քան
թէ
այն
լեզուն,
որ
{ժողովուրդը}
խօսում
էր
հասարակ
կեցութեան
մէջ։
Չէ,
լինինք
օսքերից
յետոյ
նա
սրտի
խորքից
հառաչեց
եւ
ասաց,
որ
{ժողովուրդը}
հարստահարուել
է,
ես
նորա
հետ
միասին
հարստահարուա
:
Բայց
առաւել
զարմանալին
այն
է,
թէ
ինչպէ՞ս
այն
{ժողովուրդը},
որ
պապին
իւր
երկարամեայ
աքսորանքից
վերադառնալու
առքով
իւր
ասիական
յաղթութեններից.
թէ
ինչպէ՞ս
այն
{ժողովուրդը},
որ
ովսաննայ
գոչելով,
բազմեցրեց
նորան
հռոմէական
յստեղ:
Կարդինալին
քաջ
յայտնի
էր,
որ
Հռոմի
{ժողովուրդը}
նորա
դէմ
վեր
կը
կենաս,
եթէ
նա
առանց
որեւիցէ
օրին
ցու
գործարանումը,
որին
հոգով
չափ
ատում
էր
Հռոմայ
{ժողովուրդը}
նորա
ազգատեաց
եւ
անարժան
գործերի
համար.
սորա
վեր
մբերել,
կտրեցի
նորա
խօսքեր,
ասելով.
բարեկա՛մ,
{ժողովուրդը}
որ
տեսանում
էր
դոցայ
անիրաւութիւնը,
Ինչպէ՞ս
չէին
ունենալ
գործարանումը,
ինչքան
ունեցաւ:
Հռոմի
ողջ
{ժողովուրդը}
նորա
դէմ
վեր
կացաւ,
երբ
որ
իմացաւ
նորա
անպատշաճ
քա՛ջ
տեղեակ
լինելով
եւ
այն
եւս
լաւ
իմանալով,
որ
{ժողովուրդը}
անհաւան
էր
նորա
ընտրութեանը
եւ
նորան
չէր
սիրում,
ն
մէջ
է
անցկացրել,
եւ
անց
է
կացնում:
Բոլոր
{ժողովուրդը}
գիտէ
նորա
կեանքը,
գործերը
եւ
ուրիշ
յանգամանքը,
նգուցեալ
պապը
չլինէր,
դու
կարծո՛ւմ
ես,
թէ
Հռոմի
{ժողովուրդը}
այդ
աւազակներին
այնպիսի
մեծակշիռ
գործ
կը
յանձնէր
ձեռք
առնլով,
ո՛չ
այլ
ինչ
չեն
մտածել,
բայց
միայն
{ժողովուրդը}
խաբել
եւ
անձնական
օգտի
ծառայել:
Ազգի
օգտի
վերայ
թերթերի
մէջ
կը
դրոշմուէր
փառաւոր
տառերով
եւ
Հռոմի
{ժողովուրդը}
բարերարութիւն
գտանելով
քեզանից,
քո
երախտիքը
իւր
։
Նախանձի՛
ձեռքով
Սաւուղը
այն
թշնամին
կործանող
եւ
{ժողովուրդը}
ապրեցնող
մարդուն՝
Դաւթին,
անդադար
ականատներ
էր
իրոջը՝
Յիսուս
Քրիստոսին,
նախանձի
պատճառով
Հրէից
{ժողովուրդը}
եւ
քահանայապետքը,
առաջ
ժամանակներում
ծաղր
անելով
ի
ձեռքը,
որ
երկո՛ւքն
էլ
մահապարտ
էին՝
ե՛ւ
Հրէից
{ժողովուրդը},
ե՛ւ
օրէնքը։
Սոքա՛,
չդիմանալով
դիւամոլ
նախանձի
եւ
զուր
տեղը
կանչում
է
եւ
հառաչում"։
Իսկ
Յունաց
{ժողովուրդը}
եւ
երեխայքն
անգամ,
իրենց
ծնողաց
ուսերի
վրայ,
գո
կ
յառաջ,
Փարիզումը,
հանեցի
գեղեցիկ
խռովութիւն:
{Ժողովուրդը}
երեք
օր
շարունակ
կռւում
էր
որպէս
վագր
կամ
կատաղած
մանով,
որ
նոցա
թագաւորը
պիտոյ
է
լինի
արքայ,
իսկ
{ժողովուրդը}
թագաւոր...
-
Ինչպէ՞ս:
-
Այն
պայմանով
մռայլութիւն,
որ
թագաւորը
պիտի
է
լինի
արքայ,
իսկ
{ժողովուրդը}
թագաւոր:
-
Այդ
ի՛նչ
բաբելոնեան
խառնակութիւն
սկանալ,
բայց
այս
պայմանը
մեծ
հաճութեամբ
ընդունեց
{ժողովուրդը}:
-
Բայց
դորա
մէջ
ոչինչ
միտք
չկայ:
-
Այ
սպանեն,
խեղդեն
եւ
չքացնեն,
մինչեւ
թագաւորը
կամ
{ժողովուրդը}
լինի
լիակատար
թագաւոր
եւ
իշխան:
Ձեր
մռայլութիւնը
եալ
կանո՛ն
գրեցի
չճանաչել
ո՛վ
է
թագաւորը
եւ
ո՛վ
է
{ժողովուրդը}:
Այս
բանի
հետեւանքից
կարելի
է
յուսալ,
որ
Ձեր
մռ
եւ
այլն,
ծառայ
խոնարհ
ձեզ:
Չէ
կարելի
կառավարել
{ժողովուրդը}
ուրիշ
կերպով...
-
Եւ
այլն,
եւ
այլն,
եւ
բանդուսը
սկսեց
շարունակել.
-
չէ
կարելի
կառավարել
{ժողովուրդը}
ուրիշ
տեսակ,
փորձութեան
մէջ
ձգել
եւ
սուտ
խոստմու
հասկանալի
եւ
իմաստուն
գործ,
որպէսզի
տգէտ
մնալով
{ժողովուրդը},
շատանայ
մեր
զոհերի
թիւն
եւ
բարձրանայ
խունկերի
ծ
վերայ․
թէեւ
վաղուց
մեռած
էին
նոքա,
զզուեցուցել
է
{ժողովուրդը}
այնպէս,
որ
ոչ
ոք
չկամի
լսել
նորա
խօսակցութիւնը:
կոճատից
եւ
խունկից
այլ
բան
չունէր...
-
Ապա
{ժողովուրդը}
՞,
-
հարց
արեց
կոմս
էմմանուէլը:
-
Հը՛մ,
ժող
րդին
ի՛նչ.
եկեղեցական
գործերի
մէջ
ի՛նչ
գործ
ունի
{ժողովուրդը}.
այստեղ
հոգեւոր
իշխանութիւն
կայ,
կառավարութիւն
ատկանում
է
ժողովրդին
եւ
դեռ
օրէնքի
զօրութեամբ
եւս
{ժողովուրդը}
պիտի
վերահասու
լինի
եկեղեցու
տարեկան
արդիւնքին
եւ
էն
ժողովրդի
եկեղեցու
մէջ,
ժողովրդի
գործակատարը:
{Ժողովուրդը}
դնում
է
մի
մարդ
եկեղեցու
մէջ,
որ
նա
տնտեսէ
տարեկ
լեւ
հոգաբարձու
լինի
եկեղեցու
պիտոյքին:
-
Մեր
{ժողովուրդը}
այդպիսի
բան
չգիտէ:
Նորան
վաղուց
արդէն
հաւատացուց
ն
չգիտէ:
Նորան
վաղուց
արդէն
հաւատացուցել
են,
որ
{ժողովուրդը},
ազգը
հոգեւոր
բաների
մէջ
իրաւունք
չունի
խառնուել
ինչ
չունի
կրօնի
հետ:
Եկեղեցին
շինողը
եւ
պահողը
է
{ժողովուրդը},
սորա
վերայ
է
նորա
ծանրութիւնը.
եթէ
եկեղեցին
քա
ախք
էր
արել:
-
Ոչխարը
անբան
անասուն
է.
բայց
{ժողովուրդը}
բաղկանում
է
բանական
մարդերից.
միթէ՛
ընդունում
է
բաղկանում
է
բանական
մարդերից.
միթէ՛
ընդունում
է
{ժողովուրդը},
որ
վարուէին
իւր
հետ,
որպէս
անբան
անասունի
հետ
ից,
այնպէս
չէ՞:
-
Անտարակոյս:
-
Ուրեմն
{ժողովուրդը}
խօսելու
համար,
հարկաւոր
է,
որ
այդ
առանձին
առանձ
մեծ
մասը
թուրքերից
է
առած․
միւսները,
նայելով
թէ
{ժողովուրդը}
ինչ
ազգերի
մէջ
բնակուել
էր,
ուրիշներից:
Ես
ման
զգային
եղանակներով:
Եւ
անհնարին
էր
թոյլ
տալ,
որ
{ժողովուրդը}
լսէ
վերստին
այն
ձայները
աղօթքի,
որ
դատապարտուած
ն
եւ
հոգեբանական
կողմերը:
Բայց
արի
տե՛ս,
որ
մեր
{ժողովուրդը}
պատմական
ժողովուրդ
չէ
եւ
նորա
կեանքը
չէ
եղած
պատմ
տեւիլ,
խաչը,
աւետարանը,
սարքերը,
քահանայքը
եւ
{ժողովուրդը}
վկայ
բռնելով
իւրեանց
ուխտին,
այսուամենայնիւ
չգիտ
րութիւն
դէպի
իւր
ծառայքը։
Վաղուց
ահա
հրէական
{ժողովուրդը},
նայելով
երբեմն
երբեմն
իւր
մէջ
երեւեցած
մարգարէն
արը
գործ
դնելով
այս
գաղափարքը,
ահաբեկ
էին
առնում
{ժողովուրդը}
՝
յաւելացնելով
սոցա
վերայ
եւ
այլ
մարդկային
սնոտի
երի
եւ
քահանայապետների
նիւթական
շահաստացութիւնը։
{Ժողովուրդը},
մնալով
այս
խաւար
եւ
ստրկական
գաղափարների
մէջ,
ամար
են
եւ
ո՛չ
հովիւը՝
ոչխարի
համար։
Հեռացնելով
{ժողովուրդը}
Սուրբ
գրքի
ընթերցանութենից,
պատճառելով,
թէ
ազգե
Ահա
այն
իրողութիւնքը,
որ
չէ
պիտոյ
համեմատէր
{ժողովուրդը}
Սուրբ
գրքի
եւ
Աւետարանի
Վարդապետութեան
հետ։
Պապա
անմեղանչական
եւ
անսխալելի
ճանաչել
նորա
անձը,
ուր
{ժողովուրդը}
իրաւունք
չունի
ընթեռնուլ,
քննել
եւ
հասկանալ
Սուր
բարոյական
լուսաւորութիւն
ստանալով,
փրկեց
Հրէական
{ժողովուրդը}
կռապաշտութենից,
ազատեց
նորան
եգիպտական
գերութենից
թեամբ.
ամենայն
կողմից
աշխատում
էին,
որ
խաւար
մնայ
{ժողովուրդը},
որպէսզի
ինքեանք,
նիւթական
օգուտներ
ճարելով
այս
տ
եան։
Մեր
ասածը
ապացուցանում
է
այն
իրողութիւնը,
որ
{ժողովուրդը}
սիրով
ընդունեց
Յովհաննէս
Մկրտչի
քարոզութիւնքը
եւ
որ
կարող
էին
հայր
դառնալ
ազգին,
խնամել
եւ
հովուել
{ժողովուրդը}
՝
հոգալով
նորա
հոգեկան
պիտոյքը։
Երանի՛
էր
մեզ,
եթէ
մ
էր
այնպիսի
հաւատով,
այնպիսի
ոգեւորութեամբ,
որ
{ժողովուրդը}
խուռն
բազմութենով
հաւաքւում
էր
նորան
լսելու։
Մին
իսի
ջերմութեամբ
խօսեց
Վերանորոգութեան
ընդդէմ,
որ
{ժողովուրդը}
կատաղելով
կամենում
էր
խեղդել
նորան
Դանուբի
մէջ։
է
մեծանալը
եւ
երկիւղ
կրելով,
որ
մի՛
գուցէ
նոքա,
{ժողովուրդը}
Քրիստոնէացնելով,
ինքեանց
սեպհականեն
եւ
նորանց
վե
օն։
Կարգը
պատրաստ
է
կործանուիլ,
բայց
Պարագուայի
{ժողովուրդը}
կենդանացնում
է
նորան
իւր
անմատչելի
սահմաններում՝
ների
մօտ
օգնութիւն
խնդրելու։
Նա,
Փարիզի
մէջ
{ժողովուրդը}
գրգռելով,
Հուգենօտների
ընդդէմ
շատ
անգամ
կերպարան
սպանած
թագաւորի
մարմինը
թաղելու
այն
պատճառով,
որ
{ժողովուրդը}
նոցա
սուտ
տխրեցուցած
երեսների
վերայ
չ'նկատէ
նոցա
ահօր
կեանքի
ապահովութեանը,
որի
ընդդէմ
պատրաստ
էր
{ժողովուրդը}
գործ
դնել
ամենայն
կերպ
բռնութիւն։
Կարդինալ
դը
Նո
աժանորդ
էին
նորա
կարծիքներին,
եկեղեցի
էր
գնում,
{ժողովուրդը}
յայտնի
յայտնի
քրթմնջում
էր
նորա
մասին
եւ
շատ
անգա
ւդովիկոս
XVը
ձեռք
առեց
Ֆրանսիայի
կառավարութիւնը։
{Ժողովուրդը}
զայրացած
էր
սաստիկ
Յիսուսեանների
վերայ։
Շատերը
մ
տ։
Նորան
մեծ
հանդէսով
թաղեցին
հասարակաց
ծախսով։
{Ժողովուրդը}
ամենայն
օր
գումարւում
էր
նորա
գերեզմանի
վերայ,
ո
ից
դուրս
եկածները,
որպէս
զի
առաւել
եւս
զայրացնեն
{ժողովուրդը}
Յիսուսեաններին
ընդդէմ։
Բայց
ցաւը
այս
էր,
որ
րդէանս
",
քարոզում
է
խարտաւիլակը
երեք
անգամ,
եւ
{ժողովուրդը}
կրկնում
է
երեք
անգամ
"
արժանի
է"։
Հերիք
չէր
այս
՞ս,
միթէ՛
ձեռնադրութեանը
գործակից
չէ՞
եկեղեցին
-
{ժողովուրդը}.
նա
չէ՞
աղօթում:
Լսենք
եպիսկոպոսին:
"
Ես
դնեմ
եթէ
չէ
լուծանում
Պօղոսի
քահանայութիւնը:
Եթէ
{ժողովուրդը}
դատապարտելով
մի
քահանայ,
համարում
է
նորան
քահանա
,
համարում
է
նորան
քահանայութենից
լուծուած,
եթէ
{ժողովուրդը}
ամենայն
իրաւունքով
խղճահարւում
է
օրէնք
ստանալ
անօ
ի
միջոցով
եւ
վերջապէս
`
Դռան
առաջ
իսկ
խաղալու
հայ
{ժողովուրդը}
ներկայացնողների
դեր:
Կասկած
չկայ,
որ
իրերի
արքի
տեղը
հայոց
նոր
պատրիարք
ընտրելու
հարցը:
Հայ
{ժողովուրդը}
պատրիարք
էր
ընտրում
Թուրքիայի
ողջ
վանական
հոգեւոր
ը,
ազգի
կամքին
հակառակ,
կամեցաւ
կարդալ
թուղթը,
{ժողովուրդը}
աղմուկ
բարձրացրեց
եկեղեցում.
քահանային
բռնեցին,
լուր
տարածուեց
այդ
կարգադրութեան
մասին,
գազազած
{ժողովուրդը}
խռներամ
դիմեց
պատրիարքարան,
շրջապատեց
այն,
եւ,
վարքագիծն
այս
խնդրում
արժանի
չէ
նրա
կոչմանը
`
հայ
{ժողովուրդը}
պահանջում
է
նրա
հրաժարականը:
Պատրիարքը
չէր
համաձ
րականը:
Պատրիարքը
չէր
համաձայնւում:
Այն
ժամանակ
{ժողովուրդը}
դիմեց
դէպի
Դուռը
եւ
այնտեղ
պնդեց
դարձեալ
իր
պահան
ն
Կանոնադրութիւնը
եւ
Կանոնադրութիւնից
յետոյ,
հայ
{ժողովուրդը}
Դռնից
անկախ,
ընտրում
է
Կ.
Պոլսի
պատրիարք,
բայց
նարանը
"
գրած
է
այնպիսի
լեզուով,
որով
չէր
խօսում
{ժողովուրդը}
։
Ի՞նչ
էր
ինքնահակառակութեան
պատճառը։
Եթէ
Պ
է
ու
շատ
անգամ
փոխում
է
բառի
նշանակութիւնը։
Եթէ
{ժողովուրդը}
այնպէս
է
գործ
ածում
այդ
բառը
իւր
խօսելու
ժամանակ
ի,
բաւական
կոշտ
կը
լինի։
Դիցուք
թէ
արտաբերում
է
{ժողովուրդը}
կամ
չէ
արտաբերում.
ի՞նչ
հարկաւոր
է
հետեւել
նորա
քան
թէ
տալիս,
մանաւանդ
որ
տալին
էլ
գործ
է
ածում
{ժողովուրդը}
։
Շտապում
ենք
ծանօթաբանել,
որ
ներկայութիւն,
մօտ
նորա
վրայ
ազդեցութիւն
ունենալ։
Եւ
ինչպէս
կարնայ
{ժողովուրդը}
իր
կարդացած
գրքից
մի
ձեւ
առնուլ
մի
որոշեալ
բառի
վ
իսպառ
պէտք
է
հեռանալ
հին
սեռականներից,
որովհետեւ
{ժողովուրդը}
ունի
իր
բուն
ձեւը։
Շատ
ուրիշների
հետ,
պ.
Պռօշե
առնում,
նոր
լեզուում
բոլորովին
անգործածական
է։
{Ժողովուրդը},
շատ
անգամ
"
ըստ
քաջութեան
"
կամ
"
ըստ
քաղցրութե
ըստ-ը
ինքն
իրեն
այն
նախադրութեանց
կարգումն
է,
որ
{ժողովուրդը}
կորուցել
է։
Մենք
ամեն
քայլափոխի
մէջ
տեսնում
ե
գամ
աւելի
խրթին
բառեր
ենք
առնում
հին
լեզուից,
որ
{ժողովուրդը}
չէ
գործածում,
տեղ-տեղ
էլ
գաւառական
բառեր
կամ
ձեւ
Ստոյգ
է,
որ
հին
լեզուի
բառերի
շատ
մասը
մոռցել
է
{ժողովուրդը},
ստոյգ
է,
որ
շատ
բառ
չի
հասկանում,
բայց,
ինչպ
յնիւ
այդ
լեզուն
մենք
կը
հասկանանք։
Այնպէս
էլ
մեր
{ժողովուրդը},
չնայելով,
որ
երբեմն
հարկից
ստիպուած
նորան
անծա
ն
ձեւերը,
նորա
բաղդասութեան
կճեպը
(կեղեւը)
նոր
{ժողովուրդը}
չի
մարսիլ.
այս
պատճառով
էլ
մենք
ընդդէմ
ենք,
երբ
կների
ազդեցութեան
տակ,
շատ
բառ
չունի,
որովհետեւ
{ժողովուրդը}
կա՛մ
չունի
այդ
բարերի
գաղափարը,
կամ՛
օտար
բառ
է
րող
ենք
հարիւրներով
ցոյց
տալ։
Տարակոյս
չկայ,
որ
{ժողովուրդը},
իսկոյն,
կարդացած
րոպէին,
չէ
կարող
հասկանալ
ո՛
ո՛չ
ժողովուրդն
է
մեղաւոր,
ո՛չ
հեղինակը։
Ինչ
անէ
{ժողովուրդը},
որ
չգիտէ
այդ
բառը,
կամ
ինչ
անէ
հեղինակը,
երբ
ինակը
բնաւ
հնար
չունի
այս
ցաւին
ճար
անելու.
բայց
{ժողովուրդը}
այդ
առանձին
առանձին
առնված
բառերը
կարող
է
կամաց
կ
կատարելապէս
բայի
որականութիւն
է
ստանում,
ուրեմն
{ժողովուրդը}
դատապարտելի
չէ,
եթէ
այդ
ումն
վերացական
առքական
ա
նենգութիւնը
ձեռնտու
է
լինում
նորան,
բայց
հասարակ
{ժողովուրդը},
որ
առանց
նորան
էլ
տրամադրուած
է
կախարդութեան
եւ
ատ
տարբեր
տեղերում,
ստուգած
ենք,
որ
մեր
հասարակ
{ժողովուրդը}
շատ
անգամ
աւելի
ազատ
է
միջնադարեան
լուծից,
քան
թ
ւ
ոչ
խաւարով
կամ
առասպելներով:
Մեղադրելի
չէ
{ժողովուրդը},
եթէ
վազում
է
դէպի
գերբնականը,
մինչդեռ
Արագածի
անգ,
մի
մոլորութիւն
չկայ
եւ
չէ
կարող
լինել,
եթէ
{ժողովուրդը}
չգիտէ
այս
բանի
զօրութիւնը,
բայց
եւ
այնպէս
գիտենա
ը
կարճ
ժամանակում
չէ
լինում,
դարեր
են
անցնում
եւ
{ժողովուրդը}
արդէն
ստացած
է
լինում
շատ
կանխամուտ
կարծիքներ,
բ
րոյականութիւնը
(ազգ
ասելով
հասկանում
ենք
հասարակ
{ժողովուրդը}
)
շա՛տ
ցած
է
հայոց
ազգի
բարոյականութիւնից:
Մենք
ուի
բաղդասութեան
եւ
ձեւերի
ազդեցութիւնը,
որոնցից
{ժողովուրդը}
իսպառ
ազատ
է,
բայց
պ.
գրագէտքը
քաղաքակրթութեան
ն.
-
ինձ
ի՛նչ
փոյթ,
-
ես
բուն
հայերէն
եմ
խօսում.
{ժողովուրդը}
խանգարել
է
իր
բաղդասութիւնը,
նորա
լեզուն
ստրկացե
էր
կամուրջ
լինել
լուսաւորութեան,
ապա
ուրեմն
մեր
{ժողովուրդը}
շատ
ժամանակ
է,
որ
լուսաւորուած
է,
եւ
մեք
սխալ
կ
հանել
կենդանացնել,
քան
այդ
ժանգոտած
լեզուով
նոր
{ժողովուրդը}
լուսաւորել։
Խնդրում
էինք,
եթէ
միայն
կը
պատասխան
իլ
եւ
գործ
կատարել:
Ազգութեան
մեքենայի՝
հասարակ
{ժողովուրդի}
վերանորոգութիւնը
հնարաւոր
է
միայն՝
գիտակցութիւն
,
կամակոր
եւ
երկարատեւ,
եթէ
աղբերանում
է
հասարակ
{ժողովուրդի}
ընդունած
սկզբունքից:
Մի
յարատեւ
բռնակալ
կառավարո
երկրագործների
թիւը,
այսինքն՝
դուրսից,
հասարակ
{ժողովուրդի}
մէջ
ոսկի
եւ
արծաթ
բերողի
թիւը,
այլեւ
շատցնում
է
մէջ:
Եւ
այսպիսի
դիպուածում
աւելի
դառն
է
հասարակ
{ժողովուրդի}
վիճակը.
դրամը
կենդրոնացած
է,
եւ
ժողովուրդը
պիտի
,
հնարաւո՞ր
է
ապրուստ։
Եւ
եթէ
այսպէս
է
հասարակ
{ժողովուրդի}
վիճակը
մի
այնպիսի
աշխարհում,
որ
բոլոր
երկրագունդ
ական
վիճակը,
քան
թէ
1861-62-ին.
տարակոյս
չկայ,
{ժողովուրդի}
վերաբերութեամբ,
քանզի
ինքը՝
կառավարութիւնը,
մի
եսակ
քարոզութիւնը
երբէք
չի
կարող
արմատ
արձակել
մի
{ժողովուրդի}
մէջ,
որ
վերացականից
յառաջ
ամենայն
րոպէ
զարկւում
ցաք։
Ինձ
չ'յաջողեցաւ
խաղաղութիւն
տնկել
ձեր
եւ
իմ
{ժողովուրդի}
մէջ։
Մեռանելով
ահա,
աղաչում
եմ
Աստուած,
որ
իմ
ելով
եւ
այդ
գործերից
հարստահարուած
եւ
բռնաբարուած
{ժողովուրդի}
վկայելով
չէ՞
լուծւում
քահանայութենից:
Եթէ
այսպէս
բնականաբար,
քիչ
շատ
թուլացուցին
միջին
դարերի
մեր
{ժողովուրդի}
վրայ
արած
ազդեցութիւնը,
այո՛,
շատ
բան
էլ
իսպառ
,
թէեւ
նոր
հոլովներով,
այժմեան
հայի
խօսքը:
Բայց
{ժողովուրդի}
անկաջին
ծանր
է
եւ
անբնական.
-
ինձ
ի՛նչ
փոյթ,
-
ես
ահովում
է
կառավարութիւնը
այն
պարտքը,
որ
առնում
է
{ժողովուրդից}:
-
Ի՛նչպէս
թէ
ինչով,
տէրութեան
հողով,
գան
նչպէս
եղել
է
մինչեւ
հիմա,
որ
չորս
ու
կէս
միլլիոն
{ժողովուրդից}
հասկացել
են
հինգ
հարիւր
կամ
հազար
մարդ։
Ազգը
ամ
կարողանա
նախատեսել
նրա
համար
որեւէ
ապագա:
Այդ
{ժողովուրդն},
սկզբից
ի
վեր
սնված
լինելով
Եգիպտոսում
բացարձակ
են
Աստվածաշունչը,
շոշափելու
չափ
պարզ
է,
որ
այդ
{ժողովուրդն}
ունենալով
այդպիսի
ուղղություններ,
չէր
կարող
հասն
ցկությունը
երկրորդական
են:
Ոչ
մի
կասկած
չկա,
որ
{ժողովուրդն}
ի
վիճակի
չի
լինի
ընդհանուր
լեզվով
խոսելու,
եւ
կե
,
որ
ապագայի
մէջը
կը
նշմարուի:
Վասն
զի
հիմա
մեր
{ժողովուրդն}
էլ
իննեւտասներորդ
դարու
մէջ
կ՚երթայ,
բայց
մեր
հո
սարսափելի
պարտքերի
ծանրութեամբ,
որոնց
էականապէս
{ժողովուրդն}
է
ենթակայ:
Կառավարութեան
դրամ
է
հարկաւոր,
իւր
ո
աչիւն
Քրիստոսի
ի
Գողգոթայ
դատապարտելոց.
որպէս
զի
{ժողովուրդն}
ուսցի
զամենայն
ինչ
կարծել
հնարաւոր
եւ
ներելի,
եթ
ցը,
-
չեն
ոչ
եկեղեցի
եւ
ոչ
ազգ,
եկեղեցին
ու
ազգը
{ժողովուրդն}
է,
որչափ
եւս
նվազ
լիներ
դորա
կրթության
եւ
հասկաց
Եւ
կոչեցին
զնոսա
'ի
զո՛հս
կռոց
իւրեանց,
եւ
եկեր
{ժողովուրդն}
'ի
զոհից
նոցա։
Եւ
նուիրեցաւ
Իսրայէլ
Բէլփեքովրայ
խաւար
գահը:
-
Ի
խօսելն
մեր
հասկանալի
ոճով,
{ժողովուրդն}
ամենայն
զչափ
առցէ
զմերոյ
տգիտութեան,
ծանիցէ
զճշմ
ւն
զանօգուտ
եւ
անշահ
արարս:
Յայնմհետէ
իմաստնասցի
{ժողովուրդն}.
իսկ
յիմաստնանալ
նորա,
յերկիր
կործանին
փառք
մեր
իտութեանն
աղջամուղջ
գիշերի:
Զարդիս
խօսիմ
ես,
եւ
{ժողովուրդն}
յակճիռս
կայ
անշարժ,
լսէ
զձայն
իմ,
դողան
ջիլք
լս
վերայ
է
նորա
ծանրութիւնը.
եթէ
եկեղեցին
քանդուի,
{ժողովուրդն}
է
շինում,
դարձեալ
եկեղեցու
արդիւնքը
ժողովրդիցն
է
միցի
առնել,
զոր
արժանն
է,
բազուկն
արդարութեան,
{ժողովուրդն}
Աստուծոյ
չեն
խորտակեալ։
Գիտասջիք,
զի
ազգն
համօր
նականաց,
այլեւ
եգիտ
զտեղի
ի
Դիւանս՝
Արքունեաց:
{Ժողովուրդն}
առ
հասարակ
ըստ
հարկին
պահանջման
բնական
ընթացեալ
կ
իւն
եւ
պատասխանի
տան
ուսումնական
հարցասիրաց,
այլ
{ժողովուրդն}
առ
հասարակ
զի՞նչ
օգտի
ի
սմանէ՝
ոչինչ
եւ
կրկին
ան
վասն
ժողովրդեան
մերոյ
ինքեանք
հայկական
Սինէացիք:
{Ժողովուրդն}
մեր
դատապարտելի
է
վասն
անմիաբանութեան
եւ
անազգասի
ակն
լինէր
լուսաւորութիւն
ազգի,
անժխտելի
բան
է
թէ
{ժողովուրդն}
հետզհետէ
ուսան
էր
մտածել
եւ
խորհել
զազգային
լուսա
կէն
էին:
Այլ
այս
ամենայն
աղբերանայ
յայնմանէ,
զի
{ժողովուրդն}
մեր
անմասն
գտանի
ի
կրթութեանց,
զի
պատուելի
հեղին
գրեալ
եղիցի
նոր
եւ
հասարակաց
հասկանալի
բարբառով,
{ժողովուրդն}
մեր
զրկի
ի
հոգեպարար
զուարճութեանց,
զորս
կարէր
գ
չ
անարժան
համարեմք
զնոյն
կրկնել
աստանօր,
մի՝
զի
{ժողովուրդն}
մեր
չհասկանալով
զհինն
լեզուն
չկարէր
հրճուել
եւ
զո
ն
չիք.
եւ
թէ
տացեն
եւս
այսպիսի
գաղափարք
զգեստը,
{ժողովուրդն}
ոչ
ճանաչել
եւ
ոչ
հասկանալ,
իսկ
մեք
գիտեմք
արդէն
ական
իմաստնոց,
հրամայեալ
լիցի
զաչս
դարձուցանել
ի
{ժողովուրդն}
եւ
զամենայն
գոյութիւնս
ի
լսող
դարձուցեալ
գործարան
յին
լուսաւորութեան.
հեղինակն
առանց
ժողովրդեան
եւ
{ժողովուրդն}
առանց
հեղինակի
չզօրեն
ինչ
առնել,
այլ
միացեալ
ի
կ
ն
լեզուի
եւ
ո՛չ
օտարից
առնված
բառերը.
այստեղ
ո՛չ
{ժողովուրդն}
է
մեղաւոր,
ո՛չ
հեղինակը։
Ինչ
անէ
ժողովուրդը,
ո
ւթիւնը
պ.
Չամուռճեանի
ականջին...
Հասարակ
{ժողովուրդն}
էլ
տեսած
լսած
չլինելով,
յայտնի
է
թէ
երկնքից
չէ
կ
ես
այդ
կատարվել
եւ
կատարվում
է
մեր
դարի
եվրոպական
{ժողովուրդների}
մոտ:
Թույլ
տվեք
ինձ,
ողորմած
պարոն,
այստեղ
բեր
զգասիրութիւնը
յայտնի
է
ոչ
միայն
մեզ,
այլեւ
բոլոր
{ժողովուրդներին},
որոնց
առաջնորդած
է,
ուստի
եւ
ստիպուած
ենք
դպրո
ումը
զարգացմամբ
ավելի
բարձր
լինել
արեւելյան
մյուս
{ժողովուրդներից}:
Լավ
չեմ
հիշում,
թե
ով,
բայց
մեկը
(կարծեմ
ական
լեզու
`
ոչ
միայն
մեզանում,
այլեւ
ամենաուժեղ
{ժողովուրդներից}
ոչ
մեկում
չկա
ոչ
մի
հնարավորություն՝
չնայած
համա
կրակ
բացեցին
քաղաքի
վերայ:
-
Ասած
ճախնային
{ժողովուրդս}
բաւական
ժամանակ
բարեկամութեամբ
վարուեցաւ
միւս
ճախ
ւտ
ըլլալուն
վրայ
չէ,
այլ
այնչափը
լաւ
գիտենք,
որ
{ժողովուրդք}
ամեն
ատեն
պատրաստ
են
գայթակղելու,
եւ
անոր
համար
ցին
ապա
սոքա
եւ
գիրք
սոցա
զի
հանգիցուք։
Զինչ
ապա
{ժողովուրդք},
-
ընդէ՞ր-
ասեն-
եւ
դուք
ոչ
աշխատիք
յօրինել
զգիրս
էջ
առեալ
'ի
պատիւ
փակեսցուք.
թագաւորն
եւ
ամենայն
{ժողովուրդքն}
հանդերձ
երթալ
հասանէր
'ի
ցուցեալ
տեղի
հրեղէն
սեան
Եկեղեցին
Հայոց
ընդհանրականս
ճանաչէ
մի
միայն
զերիս
{ժողովս},
որք
են
Նիկիո,
Եփեսոսի
եւ
Կոստանդնուպօլսոյ,
իս
ցին
մեր՝
Այվազովսքին
ընդհանրականս
ճանաչէ
եւ
զայլ
{ժողովս},
թերեւս
մատնացոյց
եղեալ
յայն,
թէ
Հայաստանեայցս
ն,
ուրեմն
եւ
հայոց
եկեղեցին
սխալեալ։
Ի
մասնաւոր
{ժողովս}
խօսեցան
այո՛
զիրաւասութենէ
պապին,
մանաւանդ
՚ի
Տր
լսն
ամենայն
ո՛չ
ընդունի:
Եւ
յայտ
է
թէ
՚ի
վերասաց
{ժողովսդ}
չեղեն
ինչ
բանք
զիրաւասութենէ
պապին,
քանզի
գումար
ության
ոգին
եւ
ուղղությունը
որքան
կարելի
է
շինենք
{ժողովրդական},
ազատելով
աբեղայականությունից,
որ
մեջ
մնացած
է
ում
այդ
ձեռնարկությունն
էլ
այժմ
հետաձգել,
մինչեւ
{ժողովրդական}
գործերի
վերաբերյալ
հայկական
սահմանադրության
(ստա
կողմից
ներկայացվող
հասարակությունն
իրավունք
չունի
{ժողովրդական}
գործերում:
Ֆրանսիացի
հայտնի
մաթեմատիկոս
Պուասսոն
նիս
մէջ
այն
գրեանքը,
որ
տպուեցան
եւ
որ
տպւում
են
{ժողովրդական}
ընտիր
լեզուով.
1)
Հոգեղէն
կերակուր
Հայոց
եր
ռագայթքը,
անցեալ
տարում
լայնարձակ
ասպարէզ
ստացաւ
{ժողովրդական}
կենդանի
խօսքը,
որ
է
ազգի
բարոյական
կեանքը
եւ
հոգ
նսիարէն
ընդարձակ
բառարանների
վերայ,
թարգմանել
են
{ժողովրդական}
լեզուով
Ֆենելոնի
Տելեմաքը,
որի
կէսը
արդէն
տպած
պ
գտողութիւնը
իւր
ձեռքից
եկածի
չափ
հարստացնելու
մեր
{ժողովրդական}
աղքատին
դպրութիւնը:
Բայց
չէ
կարելի
մի
քանի
խօսք
ֆ[ունտ]
թաբ[ակով]
եւ
թղթով
եւ
պատասխանեցի
4-ին:
{Ժողովրդական}
քերականութեան
վերայ
սկսեցի
աշխատել
ապրիլի
1-ից:
ակարգութեան
տակ.
այլ
եւ
մանաւանդ
1862
թուականում
{ժողովրդական}
լեզուի
բաղդասութիւնը
տարել
դրել
էր
բուն
հին
լեզու
իրը՝
առաջին
հայը
Ռուսաստանում,
որը
նոր
Եվրոպայի
{ժողովրդական}
գրականության
կազմավորման
ասպարեզում
խորանալով
պատ
րականգնել
հին
հայկական
լեզուն
ժամանակակից
հայերեն
{ժողովրդական}
լեզվի
մեջ:
Նա
կամենում
է
այնպիսի
ժողովրդական
լեզ
րեն
ժողովրդական
լեզվի
մեջ:
Նա
կամենում
է
այնպիսի
{ժողովրդական}
լեզու
ստեղծել,
որը,
պահպանելով
նախնական
արմատն
րը,
նրանց
բնական
կառուցվածքի
բնութագրությունը
եւ
{ժողովրդական}
կրթության
համար
այդտեղից
բխող
հետեւանքները:
Տեղե
9
ռ.
50
կոպեկ
արծաթով:
Մենք
մեր
կողմից,
որպես
{ժողովրդական}
լեզվի
երկրպագու,
ամբողջ
հոգով
ցանկանում
ենք
հարգ
ով,
երկրորդը
եւս
այս
օրերումս
դուրս
կը
գայ,
մեր
{ժողովրդական}
աղքատին,
բայց՝
հարազատ
եւ
բուն
մատենագրութիւնը
պատճառ,
տեղ
տեղ
աւելի
մօտ
է
հին
լեզուին,
քան
թէ
{ժողովրդական}
բարբառին։
Բայց
այստեղ
բառերը
չեն
միայն
դժուարացո
ւորեալ
ազգերի
մէջ,
չնայելով,
որ
մատենագրութիւնը
{ժողովրդական}
է,
այնուամենայնիւ
հեղինակի
գրածը
աւելի
բարձր
է,
իւր
բազմապարունակ
գրքի
մէջ
այդքան
հանդէս
է
բացել
{ժողովրդական}
լեզուին։
Իսկ
թէ
երբեմն
ո՛չ
հայաբար,
այլ
եւրոպէա
քը,
դորա
պատճառը
կարծում
ենք
այն,
որ
Հայոց
ազգի
{ժողովրդական}
լեզուն,
մի
անմշակ
եւ
անմարդացած
լեզու
լինելով,
ոյսը
հաստա՛տ
է,
որ
այսպիսի
հեղինակի
գրչի
տակ
մեր
{ժողովրդական}
լեզուն
կը
ստանայ
առաւել
քաղաքացութիւն
եւ
օր
ըստ
օ
ին
ճշմարտապէս
ցանկացող,
անպատմելի
ուրախ
ենք,
որ
{ժողովրդական}
լեզուն
ձեռք
ու
ոտք
է
ստացել
եւ
մեր
նոր
մատենագրու
։
Եւ
ո՞վ
կարող
էր
մտածել.
նոքա
ընդդէմ
դուրս
եկան
{ժողովրդական}
իրաւունքի
անունով՝
ի
հարկէ
խառնելով
նորա
հետ
իւր
ԿՐԻՏԻԿԱ
{Ժողովրդական}
լեզուով
թարգմանուած
եւ
տպուած
Ռօբինզօնի
պատմութիւ
ների
զաւակ
լինելով,
ուսել
էին
գոնէ
ինչպէս
եւ
իցէ
{ժողովրդական}
կենդանի
լեզուն
եւ
գիտէին
կարդալ
հայերէն։
Հոգ
ի
գինը
նշանակել
է
թարգմանիչը
65
կոպէկ
արծաթ։
{Ժողովրդական}
լեզուի
մասին,
որով
գրած
է
այդ
աշխատութիւնը,
կար
եզուի
մէջ
անխտիր
երեւում
են
տարերքը
երկու
գլխաւոր
{ժողովրդական}
բարբառների,
այսինքն՝
Հայաստանի
եւ
Տաճկաստանի։
էր՝
"
ճանապարհ
",
"
աշխարհ
"
եւ
այլն։
Մեր
{ժողովրդական}
լեզուն
այնքան
աղճատուած
չէ,
ինչպէս
թւվում
էր
մի
մէջ՝
նայելով
Լատինականի
ամբողջութեանը,
չկայ
մեր
{ժողովրդական}
լեզուի
մէջ՝
համեմատելով
մեր
հին
լեզուի
ամբողջութ
ք
չստրկանանք
որեւիցէ
գաւառական
բարբառի։
Գրել
{ժողովրդական}
լեզուով՝
առանց
ծառայանալու
գաւառական
բարբառներին
Աջեմեան,
զորս
եւ
վաւերական
ստորագրութեամբ
արգոյ
{ժողովրդականաց}
յիմում
ներկայութեան
հաստատեաց
եւ
վճռեաց
տալ
նոցա
վ
նոցա
մատենագրեալ
ի
լեզու
էին
եւ
անմատչելի
հայոց
{ժողովրդականաց},
կացին
եւ
մնացին,
որպէս
եւ
մնան
իսկ
այսօր,
յան
ին
հակառակ]
ջանք
նոցա
միտեալ
էին
ի
լուսաւորութիւն
{ժողովրդականացն}
առ
հասարակ,
[հարկ
էր
ապա]
ընթանալ
[նոցա
զայն
ճան
ասնիկներ,
որոնցից
կարելի
է
փախչել,
առանց
լեզուի
{ժողովրդականութիւնը}
կորուսանելու,
աղճատում
է
լեզուի
անարատութիւնը։
բառներին,
միեւնոյն
ժամանակ
ամբողջ
պահելով
լեզուի
{ժողովրդականութիւնը},
մշակել
այդ
լեզուն՝
ներս
բերելով
դորա
մէջ
նորա
ն,
beneplacita
multitudinis։
Բայց
այս
XVI
դարու
{ժողովրդապետականները}
ինքեանք
ջնջում
էին
իւրեանց
գաղափարը՝
ամենայն
իշխ
յախօսութեան
հանդէսը։
Այո՛,
ցանկանում
ենք
առաւել
{ժողովրդացած}
տեսանել
նորա
լեզուն.
պատճառ,
տեղ
տեղ
աւելի
մօտ
երու
մէջ
մտնելու
եւ
Մխիթարեան
համախոհին
օրինակաւը
{ժողովրդեան}
մէջ
գայթակղութիւն
ձգելու
միտք
չունինք,
միայն
թէ
,
լարերը
շատ
ձգուած
են,
ուստի
մի
փոքր
թուլացրեց
{ժողովրդեան}
սանձը:
Մինչ
այս,
մինչ
այն,
տնտեսական
խնդիրը
մի
նմիտ
գանգատ,
թէ
ապստամբ
ոք
իցեմ
ես,
խռովեցուցիչ
{ժողովրդեան}
եւ
զրպարտող
անմեղ
գործոց
իւր
իսկ
Այվազի,
եւ
թէ
ք
ութեան
հարկս
ստրկականս,
եւ
՚ի
կոյր
հնազանդութեան
{ժողովրդեան}
որ
առ
հոգեւորսն՝
զքրիստոնէութիւն
տեսեալ,
զայն
ա
թեւակոխեալ
զխոշոր
ազդեցութիւն
հոգեւորաց
՚ի
վերայ
{ժողովրդեան},
ընտելացուցանելով,
զմանկտին
ըսկզբանց
ծառայականա
ետեւ
նորա
պարտականութիւնը
շատ
մեծ
է,
մի
բազմաթիւ
{ժողովրդեան}
կենդանի
օրինակ
համարուելով,
պիտոյ
է
նորան
մեծ
մե
Մադիանացի
յանդիման
Մովսիսի,
եւ
յանդիման
ամենայն
{ժողովրդեան}
որդւոցն
Իսրայէլի,
եւ
նոքա
լային
առ
դրան
խորանին
տս
երկուց
կուսանաց,
որք
ունէին
համարումն
'ի
նոյն
{ժողովրդեան}
սրբակեցիկ
վարուց
եւ
առաքինի
անձանց,
զորոյ
յիշատա
ե
առ
ի
յունարէն
եւ
հռոմէաբար
գրել
եւ
խօսել
յունկն
{ժողովրդեան}:
Նոցին
շրջանկատ
եւ
առողջամիտ
Եւրոպացոց
անմոլար
շ
երբէք
կարող
գտեալ
արմատ
արձակել
ի
սիրտ
եւ
ի
հոգի
{ժողովրդեան},
այլ
մասնաւոր
ինչ
անձանց
ստացուած,
սեփականեալ
ա
բ
առաջնորդեալ՝
կամ
էին
փառս
որոնել
անձանց
ի
սրտի
{ժողովրդեան},
առ
անհասկանալի
նմա
գրելոյն,
որով
եւ
զլեզուին
ա
ն
եւ
զԱւետարանն
ի
հին
լեզուէ
ի
նորն
եւ
հասկանալին
{ժողովրդեան}:
[Զայսպիսի
ամեն
հարկաւոր]
հոգաբարձութիւն
[ոչ
ուր
ահանայից,
որոց
կամեցեալ
հասկանալի
կացուցանել
Հայ
{ժողովրդեան}
զբանն
Աստուծոյ,
տպագրեցին
վասն
մեր
Հայոցս
յամի
1
ակի
նորա,
գրոցդ
այդ
լեզու
անհասկանալի
էր
հասարակ
{ժողովրդեան}
եւ
պիտանի
մասնաւոր
յոյժ
անձանց,
որք
ըստ
իս
պաշտօ
զոր
գրեաց,
գրեալ
էր
ի
լեզու
առ
հասարակ
հասկանալի
{ժողովրդեան}.
եւ
միթէ
ընթերցողք
ճառիս
չգիտեն
եւ
չխոստովանիցեն
են
մեզ
զքաղաքական
կենդանութիւն
նոցա,
զբազմութիւն
{ժողովրդեան},
զգրասիրութիւն
նորա
եւ
զբիւր
հանգամանս,
յորոց
զ
եանց,
եւ
մի՞թէ
չէ
լուեալ
դոցա
զօրհանապազն
գանգատ
{ժողովրդեան}
առ
ոչ
հասկանալոյ
նորա
գրուածս
ի
լեզու
Հայ.
մի՞թէ
մաստնոց
Հայոց
հեղինակք
Սինէացւոց
յար
եւ
նման
վասն
{ժողովրդեան}
մերոյ
ինքեանք
հայկական
Սինէացիք:
Ժողովուրդն
մեր
ականք
մեր
սակա՞ւս
ներգործէին
եւ
ներգործեն
ի
վերայ
{ժողովրդեան},
եթ
է
միայն
գիտէին
զզիարդն
եւ
զորպէսն.
ամենեւին
ստելոցն
ի
տան,
սապէս
ամբողջ
դարք
խափանաբար
լինին
{ժողովրդեան}
հասկանալ
զլեզու
առաջնոց
Հայկազանց:
Եւ
գտցէ՞
արդե
եթ
նպատակ
ազգային
լուսաւորութեան.
հեղինակն
առանց
{ժողովրդեան}
եւ
ժողովուրդն
առանց
հեղինակի
չզօրեն
ինչ
առնել,
ա
այկազանց,
այլ
որ
ինչ
այսուհետեւ
նոր
եւ
հասկանալի
{ժողովրդեան}
համաձայն
պահանջմանց
ժամանակին
եւ
այլոց
բիւր
հանգա
ր
շնորհը
",
եւ
վկայ
բռնելով
նուիրելու
եւ
ամենայն
{ժողովրդեան}
վկայութիւնը,
դնում
է
ձեռքը
նուիրելու
գլխին:
վսեմութի՞ւն
տալ,
թէ՞
աւելի
հասկանալի
անել
նորան
{ժողովրդեան}
։
Նախ
որ
ոյ-ը
ու-ից
ոչ
գեղեցիկ
է
եւ
ոչ
վսեմ.
ու
նացին...
ախորժանօք)
նուագ
է
հնչեցնում
հասարակ
{ժողովրդեան}
հետ
նրա
բամբիռը"։
Պարոններ,
Աստծու
սիրուն,
խն
ձու
մատնեցին
զնա...
առեալ
ջուր
լուաց
զձեռս
առաջի
{ժողովրդեանն}
եւ
ասէ.
քաւեալ
եմ
ես
յարենէ
արդարոյդ
այդորիկ.
դ
զարու,
որդւոյ
Ահարոնի
քահանայի,
յարեաւ
'ի
միջոյ
{ժողովրդեանն},
եւ
առեալ
գեղարդն
'ի
ձեռն
իւր
եւ
եմուտ
զհետ
առնն
ն:
Եթէ
գրուածք
մերայոցն
միանգամայն
հասկանալի
էին
{ժողովրդեանն},
եւ
թէ
թոյլատրեսցուք
ոմանց
կարծեաց
երեւիլ
իբր
հա
անակի
թարգմանչաց
նոյն
էր
[ոճ
խօսից]
եւ
գրերոյն
եւ
{ժողովրդեանն}
՝
զի՞նչ
ապա
հեկեկանք
ծերունւոյն
Խորենացւոյ
առթեալ
մանակի
[յայնմիկ
նոյն]
էր
[ոճ
խօսից]
եւ
գրերոյն
եւ
{ժողովրդեանն},
ուրեմն
եւ
ամենայն
գրուածք
հեղինակաց
ծաղկելոց
յո
անհասկանալի
միանգամայն
եւ
անմերձենալի
լինելով
նոր
{ժողովրդեանն},
պիտոյ
էր
ուղի
հատանել
լուսաւորութեան
ընդ
կենդան
ուրումն
հնասիրի
(որ
շատ
թէ
փոքր
շահեալ
էր
զվարկ
{ժողովրդեանն}
՝
ի
վերայ
խնդրոյ
մատենագրութեան,
եւ
յապացուցանել
ակէ
իւրմ
է
ձօն
հանել
ազգին.
երկրորդ,
զի
եւ
միտք
{ժողովրդեանն}
պարտին
ուղղեալ
լինել
յայն
կոյս,
յոր
բեւեռեալ
ուն
պաշտօնն
այն,
զոր
մեք
մատենագիրքս
առնումք
այժմ
ի
{ժողովրդենէն},
կարճեսցի
անշուշտ,
ընդ
շօշափել
նոցա
զմեր
ամենեց
առնում,
եւ
ըստ
վկայութէան
անձին
իւրոյ
եւ
ամենայն
{ժողովրդէանէ},
նոյն
քահանան,
հարցանում
ենք,
անարատ
չպահելով
ւորութիւն,
ըստ
վկայութէան
անձին
իւրոյ
եւ
ամենայն
{ժողովրդէանս}
",
քարոզում
է
խարտաւիլակը
երեք
անգամ,
եւ
ժողովո
սխոլաստիկական
կրոնական
չնչին
վեճերու
վրա,
որոնք
{ժողովրդի}
համար
եղած
թե
չեղած
միեւնույն
է:
Մեր
ցանկությ
րդկության
անունին:
Ազնվականը
բռնաբարելով
հասարակ
{ժողովրդի}
աստվածատուր
ազատությունը
եւ
իրավունքը,
խլում
է
ն
ծ
անտիկ
աշխարհի
բովանդակ
քաղաքակրթությունից:
Այդ
{ժողովրդի}
գոյության
ամբողջ
ընթացքում,
-
ժողովրդի,
որ
փարա
նից:
Այդ
ժողովրդի
գոյության
ամբողջ
ընթացքում,
-
{ժողովրդի},
որ
փարավոններից
մինչեւ
այսօր
այդպես
անիրավացիոր
ա,
իրենց
ժողովըրդի
մեջ,
իսկ
մեկը,
որ
մերժվել
է
{ժողովրդի}
կողմից,
մեկը,
որ
"
ավազակների
շարքն
է
դասվել
"
րը
եւ
հրապարակախոսները:
Ինչ
վերաբերում
է
հրեա
{ժողովրդի}
ներկա
սերնդին,
հազիվ
թե
ամենաջերմեռանդ
մարդասեր-
ել
այլեւս
փորձության
որեւէ
բաժակ,
որ
չթափեին
այդ
{ժողովրդի}
գլխին:
Մեղադրել
նրանց
արատների
համար,
որոնց
մեջ
անարդարացի:
Չի
կարելի
դատավճիռ
կարդալ
մի
որեւիցե
{ժողովրդի}
գլխին,
ի
նկատի
ունենալով
նրա
ներկա
վիճակը
եւ
խոր
րտության
եւ
կենցաղի
ամենայն
բարելավման:
Թեեւ
այդ
{ժողովրդի}
կրթության
ընդհանուր
մակարդակը,
որքան
ես
առիթ
եմ
մբագրությունները
քիչ
չեն
մեղավոր՝
իրենց
նկատմամբ
{ժողովրդի}
անտարբերության
համար:
Այժմ
մտքումս
մի
ընդարձա
գույն
ճյուղերը
հաշտեցնել,
միանգամայն
հրաժարվելով
{ժողովրդի}
այժմ
կենդանի
լեզվում
անգործածելի
բոլոր
ձեւերից,
րան
երբեք
եւ
ոչ
մի
գնով
չի
մարսի,
հետեւաբար,
նա
{ժողովրդի}
բարոյական
կազմի
մեջ
չի
էլ
մտնի,
որովհետեւ
այդ
սա
Վերջապես,
տասնամյա
փորձը
այս
ասպարեզում,
շփումը
{ժողովրդի}
հետ՝
բոլորովին
տարբեր
կողմերում,
մեզ
բերին
վերո
ծի
պես:
Լեզուն
ժամանակի
արդյունք
է
եւ
մշակվում
է
{ժողովրդի}
ըմբռնումների
եւ
քաղաքակրթության
համեմատ:
Լավ
է
թ
դիկ,
եթե
իրոք
ցանկանում
են
նոր
լեզուն
բարձրացնել
{ժողովրդի}
բարոյական
գործոնի
աստիճանի,
պետք
է
զոհաբերեն
իրե
վ
խոսելու,
եւ
կենդանի
խոսքը
յուրաքանչյուր
գավառի
{ժողովրդի}
բերանում
իր
քմահաճույքներն
ունի
(բայց
ոչ
իրավուն
՝
անուս
եւ
անկիրթ։
Նա
ոչինչ
չգիտէ։
Բայց
հասարակ
{ժողովրդի}
աչքում
լինում
են
վարսաւիրայք,
ո՛րտեղ
է
մնում
բժի
ութիւնը
այնքան
երկար
մնար,
որքան
կարելի
էր:
{Ժողովրդի}
կենակցութիւնը
Թաթարի
հետ,
որպէս
եւ
նորա
ձեւերը
ը
տածութիւնք
չէ
կարելի
դորանով
բացատրել,
որովհետեւ
{ժողովրդի}
կեանքը,
ամենեւին
նիւթական
եւ
ամենեւին
գործական
լ
րստութեամբ:
Գլխաւոր
պատճառը
քաղաքի
հետ
մնալուն
է
{ժողովրդի}
անդաստիարակութիւնը
եւ
անկրթութիւնը,
սորանից
յառա
րգերը,
ժողովուրդը
պիտոյ
է
ընդդէմ
դառնայ:
Ի՛նչ
է
{ժողովրդի}
բեռը
ազգի
եւ
հասարակութեան
համար,
որի
ծանրութեան
ի
հիմնարկութիւն,
շինել
մի
առարկայ,
որ
մօտ
լինէր
{ժողովրդի}
հոգուն
եւ
սրտին,
այնուհետեւ
ամենայն
կարող
մարդ
զ
ստիպւում
են՝
որքան
կարող
էին
թանձր
ամպերով
պատել
{ժողովրդի}
տեսութիւնը,
չզարթեցնել
նորան
այդ
մահանման
քնից,
րժան
է
լինէր,
որ
ունենար
դաստիարակիչ
ազդեցութիւն
{ժողովրդի}
վերայ:
Ո՛չ
մի
կին
չերեւեցաւ
բեմի
վերայ։
Այս
ոսկի
"
անունով,
մի
քանի
նկարագիրք
մեր
թիֆլիզեցի
{ժողովրդի}
կեանքից,
Պ.
Ալադաթեանցի
գործը,
բաւական
կենդանո
ձեր
վերայ,
այլ
պատուհասել
ձեզ,
ըստ
որում,
ձեր
{ժողովրդի}
անօրէնութիւնքը
հասած
են
մինչեւ
երկինք:
Դուք
պարծ
ադրւում
ես
կատարել
այս
իմ
ցանկութիւնը՝
իմ
պատիւը
{ժողովրդի}
աչքումը
պահելու
համար:
Եւ
այսպէս,
երկար
եւ
կերական
կեանքում,
չէ
կարող
միջնորդ
լինել
կենդանի
{ժողովրդի}
մէջ
գաղափարք
ներս
բերելու
համար:
Անտարակոյս,
աւ
յսուհետեւ
երգելիքը
երգէ
աւելի
հասկանալի
(հասարակ
{ժողովրդի}
համար)
լեզուով:
Արժանապատիւ
Խորէն
վարդապետը
խոս
ատենին
երեւելի
Հայրապետն
էր
եւ
տասնը
հինգ
միլլիոն
{ժողովրդի}
կը
տիրէր,
այնպէս
ժողովրդի
մը,
որ
սրտերնին
իրենց
եւ
տասնը
հինգ
միլլիոն
ժողովրդի
կը
տիրէր,
այնպէս
{ժողովրդի}
մը,
որ
սրտերնին
իրենց
Հայրապետին
ափը,
միշտ
արիւ
ոս
ասելով,
հոգեմաշ
են
լինում,
իսկ
քահանայք
միշտ
{ժողովրդի}
մէջ,
ամուսինի
եւ
ընտանիքի
տէր,
վայելում
են
աշխա
որան
իւր
ծուխից
եւ
ուղարկում
է
մի
այլ
քաղաք,
որի
{ժողովրդի}
թէ՛
սակաւութիւնը
եւ
թէ՛
աղքատութիւնը
պատիժ
պիտի
հ
ւ,
այդ
ազգի
ազգութեան
մեքենան
շարժւում
է
հասարակ
{ժողովրդի}
վերայ.
սա
է
այդ
մեքենայի
առանցքը,
լծակը
եւ
հաստ
թէ
մասնակից
չէ
դորան
հասարակ
ժողովուրդը:
Հասարակ
{ժողովրդի}
երջանկութիւնը
պիտի
երեւի
նորա
ընտանեկան
եւ
տնտեսա
տական
է
ծառայել
ոչ
ազգի
կուռքերին,
այլ՝
հասարակ
{ժողովրդի}
օգտին:
Հասարակ
ժողովրդից
կազմւում
է
ազգութեան
մե
սուցանել
ազգի
զաւակներին:
Այնպիսի
գեղերում,
ուր
{ժողովրդի}
չքաւորութիւնը
արգելառիթ
է
այս
գաղափարի
իրագործութ
ուխից,
եթէ
յանկարծ
մի
տղայ
կամ
աղջիկ
երեւէր
նորա
{ժողովրդի}
մէջ,
որ
գրել
կարդալ
չգիտէր:
Քահանան
ունի
իւր
ծո
թշուառ
բան
է
այս։
Բայց
մեք
այս
կողմերում՝
խաւար
{ժողովրդի}
բնակակից,
գուցէ
մի
փոքր
ներողութեան
եւս
հանդիպին
ւստ
հաւաստի,
մշտնջենական
եւ
ոչ
առօրեայ:
Հասարակ
{ժողովրդի}
համար
ուղղակի
եւ
մնացած
մասին
համար՝
անուղղակի,
արաբերութեան
պատճառով
յառաջացուցած,
որից
հասարակ
{ժողովրդի}
`
ազգի
համար
չկայ
ոչ
ջերմութիւն
եւ
ոչ
սառնութիւն
րաբար
յառաջանում
են
դարձեալ
Բրիտանիոյ
մէջ
հասարակ
{ժողովրդի}
հող
չունենալուց:
Բայց
այժմ,
բիւրաւոր
գործա
ելը
կամ
ուրիշներին
փոխ
տալը,
մինչդեռ
միլիոնաւոր
{ժողովրդի}
կեանքը
կախւում
է
բամբակից
եւ
ժապաւէնից:
Համաձայն
րան,
որով
ոչ
միայն
դրամի
շրջանառութիւնը
կը
մտանէ
{ժողովրդի}
մէջ,
այլ
դրամի
արժէքը
եւս
կը
բարձրանայ
նիւթերի
շ
նձնական
շահին
պաշտօնեայ,
տէրութեան
գանձը
հասարակ
{ժողովրդի}
արիւնի
եւ
քրտինքի
հետ
միասին
լափլիզող:
Այստեղ
ան
րող
է
օգնել,
ի՞նչպէս
կարող
է
դէմ
դնել
միլիոնաւոր
{ժողովրդի}
կարօտութեան:
Եւ
մի՞թէ
կարող
է
արտաքին
հոգաբարձու
ընդունայն,
քանզի
բնակակից
լինելով
մի
կաթուածահար
{ժողովրդի},
որպիսի
է
Թիւրքը,
որի
մէջ
չկայ
եւ
յաւիտեան
չպիտ
ընդունինք
այս
դրութիւնը,
քանի
որ
մեր
եկեղեցականք
{ժողովրդի}
ընտրութեամբ
եւ
հաւանութեամբ
լինում
են
եկեղեցական
ազմուած
չէ
հոգեւորների
անարժանութիւնքը
քօղարկելով
{ժողովրդի}
գայթակղութիւնը
զօրացնելու
համար,
նա
կազմուած
չէ
վերայ
պահելու
համար,
երանի՜,
որ
կաշխատի
ճնշեալ
{ժողովրդի}
իրաւունքը
իսպառ
ոտքի
տակ
առնելու
համար:
Վա՛յ
առաջինը:
Մեք
ազատակամ
նուիրեցինք
մեզ
հասարակ
{ժողովրդի}
իրաւունքը
պաշտպանելու:
Մեր
անձը
եւ
գրիչը
չնուիրե
երեզմանի
ափը
վյրեժխնդիր
եւ
նախանձաւոր
ենք
հասարակ
{ժողովրդի}
իրաւունքը
պաշտպանելու
եւ
այս
խորհրդով
ամենայն
բան
ձեռագիր
տետրակ,
իւր
ընդդէմ
գրուած,
ման
է
գալիս
{ժողովրդի}
մէջ:
Այս
Վարդապետարանն
էր,
որ
Ռուսիոյ
ներքին
փայլի
"
գրիչքը
այս
կամ
այն
գաղափարի
յայտարար
ձեւը
{ժողովրդի}
մէջ
չգտնելով
եւ
ժողովրդին
յայտնի
բառերով
գործ
էին
ողմից
չենք
ընդունում
այդ։
Միւս
կողմից,
յարգելով
{ժողովրդի}
իրաւունքը,
պաշտելով
նոր
լեզուի
իրաւունքը,
այնու
որ
ժողովրդին
հասկանալի
էր։
Եթէ
փորձով
երեւի,
որ
{ժողովրդի}
գանգատին
արժան
է
իրաւունք
տալ,
իհարկէ
մեր
պատուե
լինելով՝
հարկաւոր
էր
հեղինակներին
մի
հնար
գտանել
{ժողովրդի}
սիրտը
մի
կերպով
ջերմացնելու,
մի
կերպով
զարթեցնել
էր։
Ուրեմն,
նախ
պիտոյ
էր
այն
լեզուով
խօսել,
որ
{ժողովրդի}
ականջը
ներգործէր
սրտի
վերայ
եւ
այն
տպաւորութիւնը
առաւել,
այլ
ազդեցութիւն
չ'ունէին։
Այս
պատճառով
{ժողովրդի}
սրտի
վերայ
ներգործելու
համար
պիտոյ
է
այնպիսի
ձայն
նորա
սրտին։
Եւ
հեղինակը
պարտական
է
գործ
ունենալ
{ժողովրդի}
սրտի
եւ
հոգու
հետ
եւ
ո՛չ
նորա
ականջի
հետ,
որ
ինք
սրտի
եւ
հոգու
մէջ
մտանելու։
Երկրորդ՝
մի
այնպիսի
{ժողովրդի},
ինչպէս
մեր
հայոցն
է,
նայելով
նորա
այժմեան
վիճա
արելի
է
մեղանչում
եմ...
Կատարեալ
իրաւունք
կը
տամ
{ժողովրդի}
անգրասիրութեանը.
պատճառ,
թէեւ
հեղինակները
ինքեա
ասանէր
ժողովրդին։
Տեղիք
չունինք
ամենեւին
մեր
{ժողովրդի}
անգրասիրութեան
վերայ
զարմանալու.
պատճառ,
մեր
մա
ինէր
նորան
եւ
գրաւիչ։
Ուսումնական
բաները
հասարակ
{ժողովրդի}
համար
չեն.
նա
չէ
կարող
տանել
նոցա
ճշդութեանը,
ն
ական
հեղինակի
գործը։
Բացի
սորանցից,
ի՞նչ
ունինք
{ժողովրդի}
մէջ՝
մի
քանի
աննպատակ
եւ
անտեղի
գրքեր՝
գերապատի
ամարում
են,
թէ
կարելի
էր
մեծ
ազդեցութիւն
ունենալ
{ժողովրդի}
լուսաւորութեան
վերայ։
Ահա
հազար
երեք
հարիւր
տարի
ողովուրդը
իւրանից
այնպէս,
որ
այժմ
հին
լեզուն
մեր
{ժողովրդի}
համար
եղել
է
Եգիպտոսի
մեհենական
անմատչելի
լեզու։
ծը
պարզ
լինի
եւ
հասկանալի
եւ
որքան
կարելի
է՝
մօտ
{ժողովրդի}
կենդանի
լեզուին։
Բայց
արդեօք
հասե՞լ
եմ
նպատակիս
յան
լսել
մարդկության
հաջողությունների
մասին,
ինչ
{ժողովրդի}
մեջ
էլ
ուզում
է
նրանք
արտահայտվելիս
լինեն,
շտապո
ացնելու
անհրաժեշտությունը
եւ,
նկատի
ունենալով
իր
{ժողովրդի}
ժամանակակից
կենսական
հարցերը՝
հռչակեց
Հայոց
կենդ
եմն,
մեր
տպելի
օրագիրը
հանձնառու
լինելով
ծառայել
{ժողովրդի}
օգտին,
նորա
ժամանակի
համեմատ,
պարտական
է
խոսել
կան
արմատն
ու
հիմքը,
պարզ
ու
գեղեցիկ
հաղորդակցվի
{ժողովրդի}
հետ,
ժամանակակից
կենդանի
հայկական
լեզվի
օրինաչափ
րը
իր
համար
նախանշել
է
կրկնակի
աշխատանք:
Տարածել
{ժողովրդի}
մեջ
հանրամատչելի
տեղեկություններ
եւ
մշակել
հայկակ
ածել:
Պ.
Նազարյանցը
հավատացած
է
այն
բանում,
որ
{ժողովրդի}
պատիվը
մեծ
մասամբ
կախված
է
նրա
ազգային
լեզվից,
ե
ը
կոչված
է
ծառայելու
որպես
մտածողության
գործիք
եւ
{ժողովրդի}
զարգացման
միջնորդ,
պետք
է
ամենայն
հոգատարությամբ
րզ
եւ
հասկանալի
լեզվով
խոսում
է
հասարակ
մարդու
եւ
{ժողովրդի}
հետ,
եղբայրորեն
բաժանում
է
յուր
ճոխ
ստացվածքը
մա
ասել,
թէ
մատենագրութիւնը
դանակով
կտրած
բաժանած
է
{ժողովրդի}
կեանքից։
Ուրեմն
ի՞նչ
յանցանք
է
ասել,
թէ
ժողովու
հայկաբանի
ունայն
փառասիրութենից,
աշխատել
կենդանի
{ժողովրդի}
կենդանի
բարբառը
մշակելու,
որով
անտարակոյս
յառաջ
հրապարակով
քարոզել,
թէ
նոր
ահա
բացւում
է
կենդանի
{ժողովրդի}
կենդանի
բարբառի
արշալոյսը։
Այժմ
ծանօթացնենք
աւել
ճոխ
է,
առաւել
հարուստ
եւ
առաւել
մօտ
կենդանի
{ժողովրդի}
բարբառին,
քան
թէ
հեղինակի
այլ
գրուածքը
մինչեւ
այ
եւ
ո՛չ
Թուրքից
եւ
Թաթարից,
ինչպէս
ըստ
մեծի
մասին
{ժողովրդի}
բարբառն
է։
Մեր
յոյսը
հաստա՛տ
է,
որ
այսպիսի
յ
իւր
նպատակին՝
գեղեցիկ
եւ
ընտիր
գործիք
դառնալու
{ժողովրդի}
դաստիարակութեան
համար։
Խաբուած
չե՛նք,
որ
ազ
անդրանկական
համակարգութիւնը
պիտի
ծանրանայ
հասարակ
{ժողովրդի}
վրայ
մանաւանդ,
քան
թէ
միջակ
դասակարգին:
Միջ
գործութիւնը
ապահո՛վ
են,
ուստի
եւ
միջին
դասակարգը
{ժողովրդի}
միշտ
պաշտպան
այդ
սկզբունքներին:
Սորանից
պարզ
է,
շատ
հռոմայեցի
գաղթականներ,
Հռոմի
պապը
մի
ժամանակ
{ժողովրդի}
ձեռնտուութեամբ
բաց
արեց
մի
մետաքսի
գործարան,
որի
աջին
տեղը
գործարանումը
եւ
նորանով
մի
կշիռ
ունենալ
{ժողովրդի}
մէջ:
Իհարկէ,
այս
բանը
նորանից
է
յառաջացել,
որ
կարդինալը
վախենալով,
մի՛
գուցէ
տհաճութիւն
ծնանի
{ժողովրդի}
մէջ,
նորան
խաբեց
սուտ
խոստմունքով:
Կարդինա
Հռոմի
պապութիւնը,
որ
առանց
մեծ
պատրաստութեան
եւ
{ժողովրդի}
միաբան
ընտրութեան,
պէտք
է
յաւիտենական
նախատինք
լ
տոյ,
եւ
նորա
անունը
մի
սիրելի
բան
կը
լինէր
Հռոմի
{ժողովրդի}
համար,
բայց
կարդինալը
կամաւ
հեռացաւ
բարի
բանից,
ացուցանում
հռոմայեցոց,
այն
է,
որ
նա
միտ
չդնելով
{ժողովրդի}
տհաճութեանը
նորա
ընթացքի
վերայ,
մի
այնպիսի
մարդ
կարդինալին
շատ
ձեռնտու
մարդ
էր,
նա
ուշ
չդարձրեց
{ժողովրդի}
տրտնջանքին
եւ
դժկամակութեանը,
այլ
նորան
գործարան
անի
համար,
եւ
թէ
նա
մի
գեղեցիկ
զարդ
էր
հռոմէական
{ժողովրդի}
համար,
եւ
նախախնամութեան
ձեռնով
պատրաստած
մի
պիտ
արժանաւոր
գործերով
իւր
անձը
սիրելի
շինէր
նոցայ
եւ
{ժողովրդի}
նորա
վերայ
ունեցած
վատ
կարծիքը
հերքելով,
իւր
անո
րեանց
քսակը
միայն
ցուցանելով,
զոհում
են
պարզամիտ
{ժողովրդի}
բարեկենդանութիւնը:
Գողգոթայի
նահատակը
հեռի՛
պահէ
նը:
Գողգոթայի
նահատակը
հեռի՛
պահէ
ամենայն
անբախտ
{ժողովրդի}
այսպիսի
չարարուեստ
եւ
ահաւոր
մարդերից:
Ոչ,
պարզ
նքը
գիշեր
ցերեկ
նուիրած
էր
արթուն
հսկողութեան
իւր
{ժողովրդի}
երջանկութեան
վերայ,
եւ
որի
մահը
տակաւին
մի
անբու
փառք,
պատիւ
եւ
մարդկային
երկիւղ,
նորան
կործանիչ
{ժողովրդի}
բարօրութեան
էր
կոչում:
Թող
պատմութիւնը,
այն
անա
նենալ,
որ
կարողանայ
իւր
խօսքերը
ազդու
կացուցանել
{ժողովրդի}
սրտի
մէջ:
Վերակացուի
առաջին
օգնականը
Սա
բա
գործարանումը,
մի
փոքր
փառք
գտանելու
համար
ռամիկ
{ժողովրդի}
աչքում:
Ապա
թէ
ո՛չ,
նա
այնպիսի
մարդ
չէր,
որ
կա
ով:
Այսպիսի
գործերումը,
ուր
պարունակւում
է
{ժողովրդի}
կեանքը
եւ
նորա
բարոյական
շրջանը,
այդպիսի
մարդիկ
ւրիշ
բաներով
յայտնել.
իսկ
եթէ
դոցանով
կամեցած
են
{ժողովրդի}
ուշը
իւրեանց
վերայ
դարձուցանել
եւ
ազգասէրների
անո
րաւ
այդպիսի
բարեմիտ
մարդ
էիր,
ինչո՞ւ
ապա
չլսեցիր
{ժողովրդի}
աւագ
մարդերի,
պաշտօնատեարց
եւ
ծառայողների
միաբան
ձեր
օրէնքով
դատեցէք"։
Եւ
ձգեց
նորան
օրէնքի
եւ
{ժողովրդի}
ձեռքը,
որ
երկո՛ւքն
էլ
մահապարտ
էին՝
ե՛ւ
Հրէից
ժ
ողների
եւ
նոցա
խնդրուածքի
համար։
Նայեցէ՛ք
Յունաց
{ժողովրդի}
վրան,
երբ
իմա՛ց
է
տրւում,
եւ
քարոզ
ասողը
նշանակ
ը,
իմ
մէջ
զօրացած
էր
շնորհը,
իսկ
երբ
տեսան,
որ
{ժողովրդի}
բազմութիւնը
յօժարութեամբ
էր
լսում,
երբ
տեսան,
ո
ն
քայլափոխ.
նոքա
ազա՛տ
են
չկարդալ.
մենք
հասարակ
{ժողովրդի}
համար
ենք
գրում։
§
39.
"
Եթէ
զիս
հալածեցին
ա
ան
ժամանակ
բարեկամութեամբ
վարուեցաւ
միւս
ճախնային
{ժողովրդի}
հետ.
բայց
ես
կռուեցուցի
նորանց
միմեանց
հետ,
եւ
յց
պիտոյ
է
ճշմարիտը
ասել,
որ
այսպիսի
թեթեւահաւատ
{ժողովրդի}
եւս
երբեք
պատահած
չէի:
Ես
այնպիսի
ճարտարութեամբ
են,
բայց
այդ
ոչինչ
ներգործութիւն
չէ
յառաջացնում
{ժողովրդի}
մէջ:
Արդէն
զզուեցուցին
ինձ
այս
գերմանացիք.
հաւա
-
Այստեղ
բանը
Ձեր
մռայլութեան
վերայ
չէ,
այլ
{ժողովրդի}
վերայ,
-
պատասխանեց
լեղապատառ
օրագրութեան
ոստիկա
էս
թէ
իւրեանց
խելքով
խաբում
էին
կառավարութիւնը
եւ
{ժողովրդի}
առաջեւ
հանդիսանում
էին
մի
երեւելի
գործակատար
մատե
փորձեր
փորձեց,
մինչ
ներկայ
էր
մի
մեծ
բազմութիւն
{ժողովրդի}:
Թագաւորական
Հասարակութիւնը,
որ
յառաջուց
շատ
սա
փոխանը
ի՛նչ
է.
ովի՛
երեսփոխանն
է
նա.
ո՞չ
ապաքէն
{ժողովրդի}
եկեղեցու
մէջ,
ժողովրդի
գործակատարը:
Ժողովուրդը
սփոխանն
է
նա.
ո՞չ
ապաքէն
ժողովրդի
եկեղեցու
մէջ,
{ժողովրդի}
գործակատարը:
Ժողովուրդը
դնում
է
մի
մարդ
եկեղեցու
րպէս
անբան
անասունի
հետ:
Ես
շատ
զարմանում
եմ
ձեր
{ժողովրդի}
վերայ:
-
Եթէ
զարմանում
ես,
ապա
ուրեմն
ոչինչ
Իմ
այս
մազերը
չեն
սպիտակացել
ջրաղացի
դռնում,
այլ
{ժողովրդի}
մէջ.
եւ
ես
մտել
եմ
ժողովրդի
ամէն
մի
կարգի
մէջ,
ջրաղացի
դռնում,
այլ
ժողովրդի
մէջ.
եւ
ես
մտել
եմ
{ժողովրդի}
ամէն
մի
կարգի
մէջ,
սկսած
յետին
աղքատից
մինչեւ
եր
ակցութիւնք,
եւ
այդպիսի
տեղերում
կարելի
է
ճանաչել
{ժողովրդի}
ստոյգ
բնաւորութիւնը:
Նա
այստեղ
ազատ
է,
չէ
հաւաք
էս
թէ
նա
պղծուել
էր:
Այսպէս
լինելով
իմ
դրութիւնը
{ժողովրդի}
մէջ,
ինքս
ոչինչ
չխօսելով
հարկադրւում
եմ
ականջ
դն
,
-
նանրահաւատութիւնը
եւ
նախապաշարմունքը,
անկիրթ
{ժողովրդի}
համար,
վաղուց
դարձել
է
հոգեղէն
կամ
իմացական
կեան
գիտութեամբ,
այդ
մանաւանդ
հարկաւոր
է,
որովհետեւ
{ժողովրդի}
կեանքը
միշտ
գործ
ունի
նիւթի
հետ:
Օրիորդ
Մարի
մարդկային
սնոտի
քարոզութիւնք,
որոնց
հետեւանքը
էր
{ժողովրդի}
ստրկութիւնը,
այլեւ
նորա
կոյր
հաւատը
դէպի
կրօնի
պ
ս
հասկացնում
էին
ժողովրդին
ամենայն
բան,
եւ
տուեց
{ժողովրդի}
ձեռքը՝
պատուիրելով
քննել
նորան։
Այս
երկնայի
սխանւոմ
է՝
քա՛ւ
լիցի։
Միջին
դարերումը,
մինչդեռ
{ժողովրդի}
դաստիարակութեանը
հոգաբարձու
էին
պապական
հոգեւորք
րութենից
եւ
քարոզելով
ճշմարիտ
Աստուածը՝
տնկեց
այդ
{ժողովրդի}
մէջ
Աստուածգիտութեան
եւ
քաղաքականութեան
սերմեր։
Ն
իս։
Սոցա
այս
տեսակ
անօրէնութիւնքը
արդէն
զգալի
էին
{ժողովրդի}
համար,
եւ
սա
պատրաստ
էր
ենթարկուիլ
մի
նոր
վերանոր
քաղաքական
շինութեան
մասին։
Թէպէտ
եւ
այս
գաղափարը
{ժողովրդի}
համար
մի
չոր
եւ
մեռեալ
բան
էր,
բայց
նոյն
իսկ
Կար
իւրեանց
համար
իբրեւ
հասարակաց
նպատակ՝
խափանեցին
{ժողովրդի}
մտաւոր
աճեցականութիւնը
եւ
կենսական
շարժողութիւնը
շտօնների,
որպէս
զի
կարողանան
մի
կերպով
ներգործել
{ժողովրդի}
վերայ։
Ինչպէս
խօսել
եմ
յառաջաբանութեանս
մէջ,
ես
լով
Իգնատիոսի
յառաջադիմութեանը
եւ
սիրելի
լինելուն
{ժողովրդի}
մէջ,
մի
անգամ
հրաւիրեցին
նորան
իւրեանց
վանքը։
Վ
իսկոյն
հրամայեց
բռնել
նորան
եւ
իբրեւ
խաբեբայ
կամ
{ժողովրդի}
մոլորեցուցիչ
տարեց
Եպիսկոպոսի
առաջեւը։
Եպիսկոպոս
տոյ
նկարագրել
իւր
հոգու
առաջեւ
երկրի
թագաւորը
իւր
{ժողովրդի}
մէջ
(punctum
primum
proponere
sibi
ob
oculos
hum
յետոյ
փոքր
առ
փոքր
թագաւորի
տեղը
դնել
Քրիստոսը,
{ժողովրդի}
տեղ՝
իւր
անձը.
ահա
այս
կերպով
կը
նկարագրուի
Քրի
նիկեան
կրօնաւորները
բանդ
էին
դրել
Իգնատիոսը
իբրեւ
{ժողովրդի}
մոլորեցուցիչ։
Բայց
ի
վերայ
այսր
ամենայնի
Լօյոլան
երի
մէջ,
այնպէս
առաջ
էր
վազում
դէպի
ամենայն
կողմ
{ժողովրդի}
մէջ։
Այո՛,
դեռ
Ադրիանոս
VI-ը
մտածում
էր
վերանոր
ներգործելու։
Այս
խորհրդով
ուսաւ
այնտեղի
հասարակ
{ժողովրդի}
խօսակցութիւնը
եւ
սկսեց
երեխայք
հաւաքել
եւ
ուսուցա
թշնամանող
տետրակ
շարադրեց
Կայսրի
վերայ
եւ
տարածեց
{ժողովրդի}
մէջ։
Երբ
քննութիւն
բացուեցաւ
այս
բանի
մասին,
Րի
երի
դժուարութիւնքը
արգելառիթ
էին
այս
տեսութեանը.
{ժողովրդի}
պատմական
կեանքը
դեռեւս
չէր
ամրացել,
Տէրութիւնքը
ւտ
չ'բերեց։
Րիշիէի
գիրքը
մեծ
տպաւորութիւն
գործեց
{ժողովրդի}
վերայ։
Այս
ժամանակումը
լուր
ստացուեցաւ,
թէ
Ուրբ
եւ
ամբողջ
Եւրոպայի
վերայ։
Այն
աստիճանի
սաստիկ
էր
{ժողովրդի}
ատելութիւնը
դէպի
նա,
որ
Բուրժի
Արքեպիսկոպոսը,
ո
դարումը
պիտոյ
է,
որ
տպաւորութիւն
գործէր
հասարակ
{ժողովրդի}
վերայ։
Այո՛,
երբ
Պարիի
մահուան
լուրը
տարածուեցա
նել
Unigenitus
կոնդակը
իբրեւ
կրօնական
հաւատալիք։
{Ժողովրդի}
վրդովումը
սաստկանում
էր.
ապստամբութիւնը
պատրաստ
էր
Կարգի
որպէս
թէ
անմեղութիւնը։
Այս
միջոցին
{ժողովրդի}
մէջ
հրատարակուեցան
զանազան
գուշակութիւններ
Պապի
մ
րիայի
մէջ,
ուր
Յիսուսեանք
մեծ
ազդեցութիւն
ունէին
{ժողովրդի}
վերայ,
ռամիկները
առեցին
հանգուցեալ
Պապի
պատկերը
նձն
պիտի
յանդգնէր
Քրիստոս
պատարագել
իւր
եւ
ներկայ
{ժողովրդի}
դատապարտութեան
համար:
Զարհուրելի՜
սրբապղծու
ապա
ուրեմն
խաբեբայութիւն
է
ձեռնադրութեան
ժամանակ
{ժողովրդի}
վկայութիւնը
պահանջելը:
Թո՛ղ
այս
խնդիրը
գէթ
լուծա
արտէ
յանցաւորը
եւ
մաքրէ
եկեղեցին,
վերացնել
անմեղ
{ժողովրդի}
գայթակղութիւնը
եւ
անդորրացնէ
խղճերը:
Քրիստո
ը
պատառ-պատառ
արին
եւ
ծայր
առաւ
արիւնահեղ
մի
կռիւ
{ժողովրդի}
եւ
վերոյիշեալ
անձերի
վարձած
հրդեհաշէջների
ու
բեռն
յ:
Նախկին
մեծ
վէզիր
Ալի
փաշան
խոստացաւ
բաւարարել
{ժողովրդի}
պահանջը
եւ
միաժամանակ
գործ
դնել
բոլոր
միջոցները
`
,
բայց
մի
գաւառի
բնակիչ
(մեր
խօսքը
բուն
հասարակ
{ժողովրդի}
վրայ
է)
չունի
այդ
ազատութիւնը.
նա
այնպէս
միայն
ստրկանալ
համարում
ենք,
երբ
մի
հեղինակ,
փոխանակ
{ժողովրդի}
հանրական
ձեւին
հետեւելով,
կենդանացնելու,
գրելու
զուի
ստրկութիւնը,
որ
ստիպում
է
հեղինակին
կենդանի
{ժողովրդի}
կենդանի
լեզուի
արտօնութիւնը
յափշտակելու։
Նոյնպէս
գործ
դրված
յատկացուցիչներին
նայի,
կը
տեսնէ,
որ
{ժողովրդի}
խօսած
լեզուի
հոսանքին
հետ
երթալով՝
յատկացուցիչը
համար։
Մնացած
միւս
դիպուածներում
մենք
յօժար
ենք
{ժողովրդի}
ընթերցանութիւնը
հեշտացնելու
համար
եւ
կամ
ւիւնը
վե
է
այդ
լեզուով
գիրք
կամ
օրագիր
հրատարակելը
կարող
է
{ժողովրդի}
խօսած
լեզուն
մաքրել,
մշակել
կամ
նորա
վրայ
ազդեցո
ոյլատուութիւնք
են,
այս
կամ
այն
պատճառով
եւ
ոչ
թէ
{ժողովրդի}
ոգու
կամ
հանճարի
ստեղծած։
Մեր
առաջին
հոլովումը
է
Նախ՝
որ
ոչ
մի
տեղ
այդպիսի
խօսակցութիւն
չէ
լսվում
{ժողովրդի}
մէջ,
երկրորդ՝
պ.
Պռօշեանցը,
գեղեցիկ
եւ
վսեմ
ձ
եւ
այն
բարձրաստիճան
պատուանդաններից
իջէ՛ք
հասարակ
{ժողովրդի}
մէջ։
Հին
լեզուի
կարկատանները
այնքան
յարմարութիւն
ամ
բառարանին
ակը
տայ։
Հեղինակի
պարտականութիւնն
է
{ժողովրդի}
լեզուի
բաղդասութեան
հաւատարիմ
մնալ,
եւ
հին
կամ
օ
առնված
բառերը
ժողովրդին
յայտնի
օրէնքով
կապակցել։
{Ժողովրդի}
պարտականութիւնն
է
հեղինակի
գրածը
ուշադրութեամբ
կա
ները,
որպէս
անկումն,
հերքումն
եւ
այլն,
ընկած
է
{ժողովրդի}
բերնից.
այդ
բառերը
փոխանակել
է
նա
նոցա
բայերի
ան
տնի
է,
թէ
այս
բոլոր
բացառութիւնքը,
որ
անում
ենք
{ժողովրդի}
ձեւի
ընդդէմ,
պիտի
խնամով,
զգուշութեամբ
եւ
միայն
արդոց
բերանը
չէ
դրուած,
որ
ներելի
էր,
որովհետեւ
{ժողովրդի}
մէջ
եթէ
կայ
այս
վարդապետութիւնը,
հեղինակը
մեղաւո
ը
մեղաւոր
կամ
պատասխանատու
չէ.
նա
իր
վիզը
առել
է
{ժողովրդի}
մէջ
եղածը
նկարագրել,
բայց
ցաւն
այս
է,
որ
հեղինա
նինք.
այլ
այն
մանաւանդ,
թէ
հարկաւո՞ր
է
պահպանել
{ժողովրդի}
վնասակար
եւ
մոլորական
նախապաշարմունքները
եւ
նանրա
ք
ունինք,
մանաւանդ
եթէ
յիշենք
թէ
պարզ
եւ
հասարակ
{ժողովրդի}
համար
որքա՞ն
վնասակար
են
այդպիսի
բաները:
Լուսաւո
ութեան,
բանաստեղծի
եւ
հեղինակի
պարտականութիւնն
է
{ժողովրդի}
հասկացողութիւնը
մաքրել,
նախապաշարմանց
եւ
նանրահա
ֆիզիկան
թարգմանելու:
Այդ
գործը
գրուած
է
հասարակ
{ժողովրդի}
համար
եւ
կարող
ենք
հաստատապէս
վկայել,
որ
ամէն
կա
քաշէին
մեր
ուշադրութիւնը:
Բայց
մեր
խօսքը
հասարակ
{ժողովրդի}
օգտին
վրայ
է,
թէեւ,
այո՛,
Ցիմմերմանի
ֆիզիկան
ո
էտներ
գիտենք
(իրենք
ասում
են
թէ
գրագէտ
են),
որ
{ժողովրդի}
աչքը
բանալը,
հերետիկոսութիւն
են
համարում,
յանդգ
դգնաբար
հրատարակելով:
Կը
ցանկանայինք
իմանալ,
թէ
{ժողովրդի}
մոլորութեան
պատճառ
լինելը,
երկրից
երկիր
տարագրել
նունը
պարոն
Բեհեղզեբուղը,
միայն
թէ
մենք
բիւրաւոր
{ժողովրդի}
մահին,
տառապանքին
պատճառ
եղած
չլինինք:
"
Ուխտիւ
մտել
նոցայ
մէջ
երկրագործութիւնը,
որպէս
ընդհանուր
{ժողովրդի}
պարապմունք,
այդ
մասին
պատմութեան
էջերը
դատարկ
են
ութեամբ,
թէ
երկրագործութիւնը
եղած
լինի
ընդհանուր
{ժողովրդի}
ապրուստի
լծակը:
Այն
մարդը,
որ
կարող
էր
մաճ
բռնե
թէ
այսպիսի
բաները
ներգործում
են
խեղճ
եւ
պարզամիտ
{ժողովրդի}
վրայ
այնպէս,
ինչպէս
հաշիշը
կազմուածքի
վրայ,
ուս
լ,
բայց
մի
գաւառի
բնակիչ
(մեր
խօսքը
բան
հասարակ
{ժողովրդի}
վրայ
է)
չանի
այդ
ազատութիւնը:
Նա
այնպէս
միայն
կ
աջողութիւն
է
բերել
հեղինակի
գրչին:
Եկեղեցու
մէջ
{ժողովրդի}
նկարագրութիւնը,
Փառք
ի
բարձունսը,
տղոց
ճեռ
ու
ել,
հնար
կա՞յ
այդ
բոլորը
քերել
հանել
հինգ
միլիոն
{ժողովրդի}
վրայից
եւ
նորա
տեղ
բուն
հայկական
տրամաբանութիւնը
նսովոր
է
ազգին:
Ի՞նչ
էական
խորհուրդ
ունի
կենդանի
{ժողովրդի}
իրաւունքը
ոտքի
տակ
կոխելը,
քանի
հազար
տարի
առաջ
նմերժելի
ճշմարտութիւն
է,
թէ
մենք
իջնելով
հասարակ
{ժողովրդի}
կեանքի
մէջ
պիտի
ստիպուինք
բուն
թուրքի
բառեր
էլ
նե
այնուամենայնիւ
չպիտի
կարողանայ
այդ
բառերը
առնուլ
{ժողովրդի}
շրթունքից
ու
նոցա
տեղը
գնել
թէեւ
սեփական,
բայց
ա
ծը՝
անցած.
կենդանին
եւ
ներկան
կենդանի
եւ
ներկայ
{ժողովրդի}
սեփականութիւնն
է,
եւ
անխլելի՜
սեփականութիւն։
Մի
լինելը,
նոյնպէս
իրաւունք
չեն
տալիս
մեզ,
կենդանի
{ժողովրդի}
իրաւունքը
բռնաբարելու
եւ
ուրանալու
ոչ
միայն
բնութ
է
թէ
նոր
լեզուն,
ապաստան
մնալով
միմիայն
հասարակ
{ժողովրդի}
բերնին,
պիտի
ճապաղ
լինէր
ընդհանրապէս,
որովհետեւ
ի
գեղեցկութեան
պատճառով
նոր
լեզուն
էլ
քաշկռտել
եւ
{ժողովրդի}
իրաւունքը
բռնաբարելով,
կենդանին
մեռեալի
հետ
պատա
ասին։
Յայտնի
է,
թէ
Եհովան
շատ
վաղ
էր
մի
այդպիսի
{ժողովրդի}
համար
եւ
այնքան
վաղ,
որ
նաեւ
հազար
տարի
ետքը
Իսր
ափոխութիւնքը
մինչեւ
արմատը,
ազդո՞ւմ
են
հասարակաց
{ժողովրդի}
լեզուի
վրայ.
այդ
բանը
թէեւ
չէ
նշմարւում
մի
քանի
ւյն
է:
Մեր
ցանկությունը
այն
է,
որ
կարողանանք
{ժողովրդին}
մոտեցնել
փոքր
ինչ
դպրության
հետ,
նյութ
եւ
սնունդ
եւ,
հույժ
ամոթալի
հանգամանքներում,
դավաճանեց
եւ
{ժողովրդին}:
Հեղաշրջման
նախօրյակին
60.
000
ֆունտ
ստերլինգով
է,
թերեւս,
սահուն
էլ
գրել,
բայց
նա
խորթ
կլինի
{ժողովրդին},
որը
նրան
երբեք
եւ
ոչ
մի
գնով
չի
մարսի,
հետեւաբ
քին:
Միեւնույն
պատմական
պատճառը,
որ
հարկադրել
է
{ժողովրդին}
թողնել
հին
ձեւը՝
կհարկադրի
նրան
չենթարկվել
բացար
այկական
վերջաւորութեններով
ծառայում
են
Նախիջեւանի
{ժողովրդին}
որպէս
միտք
բացայայտելու
հնար:
Այդ
բարբառը
մինչեւ
եզմանի
հողաբլուրի
վերայ:
Այն
մարդուն
կամ
այն
{ժողովրդին},
որին
անհասկանալի
են
բնութեան
օրէնքները,
սոցա
բ
էջ։
Թողում
եմ
այն
մեծ
գայթակղութիւնը
մօտակայ
Հայ
{ժողովրդին},
որին
մի
չար
բաղդով
անձամբ
անձին
վկայ
եմ
գտանուա
րպով
կատարել
մի
գործ,
երբ
այդ
եղանակը
անօգուտ
էր
{ժողովրդին}:
Արդարեւ,
մեծ
աշխատութիւն
է
յարգելի
վարդապետի
կ
ներին
յարմարել
իւրեանց
գաղափարը,
որ
պիտի
ծառայէր
{ժողովրդին}
որպէս
աղբիւր
նիւթական
շահաստացութեան:
Ըստ
որում
նը
կը
լրացնէ
պակասը:
Ո՞վ
արգելառիթ
է
Հայոց
{ժողովրդին},
որ
նա
չբնակի
վերասաց
տեղերում.
եւ
ի՛նչ
տեղեր,
ա
մանր
վաճառականը
պիտի
վաճառէ
իւր
ապրանքը
հասարակ
{ժողովրդին}:
Ժողովուրդը
շատ
անգամ
շռայլանում
է,
այո՛,
բայց
նքից:
Վերջին
դիպուածում
ազգութիւնը
ազատութիւն
չէ
{ժողովրդին}.
նա
փոխում
է
միայն
նորա
լուծը։
Մեք
դրականապէս
թ
իւն
եւ
բռնակալներին
սահմանադրութիւն,
իսկ
հասարակ
{ժողովրդին}
փրկութիւն"։
48
ն
գաղափարի
յայտարար
ձեւը
ժողովրդի
մէջ
չգտնելով
եւ
{ժողովրդին}
յայտնի
բառերով
գործ
էին
դնում
մի
ձեւ
բուն
հին
լեզ
որի
վրայ
խօսել
էին
եւ
խօսում
էին
դոքա,
ծանօթ
էին
{ժողովրդին}
։
Բայց
խնդրում
ենք
փորձ
փորձել
գիտութիւնք
աւանդել
փարների
նորութիւնը
եւ
անծանօթութիւնը
մեծ
արգելք
է
{ժողովրդին}
հասկանալ
մի
գիտնական
կամ
կանոնաւոր
կերպով
գրած
բա
ն
էր,
մանաւանդ՝
1862ին։
Այդ
աստիճանը
տանելի
չէ
{ժողովրդին}.
հազարամեայ
աւերանքը
մէկ
օրում
չէ
շինւում.
մնայ
վիպասանութեան
հայ
թարգմանութիւնը
այն
լեզուով,
որ
{ժողովրդին}
հասկանալի
էր։
Եթէ
փորձով
երեւի,
որ
ժողովրդի
գան
դ
եւ
հինգերորդ
դարու
լեզուով
խօսելով,
ստիպում
են
{ժողովրդին}
եւս
մոռանալ
XIX
դարը,
մոռանալ
շրջապատող
հանգաման
ընկած
էր
V
եւ
XIX
դարերի
մէջ,
ճեղքէր
եւ
հասանէր
{ժողովրդին}
։
Տեղիք
չունինք
ամենեւին
մեր
ժողովրդի
անգրասի
եւ
գրուածների
իմաստը
ըմբռնելի
եւ
հասկանալի
չ'լինի
{ժողովրդին},
մինչեւ
Ազգը
խոհեմ
ճանապարհներով
հոգս
չ'առնէ
սեպ
квиль),
գրել
են
մի
այսպիսի
յիմար
բան
եւ
ասել
են
{ժողովրդին},
թէ
ահա
այս
է
կրիտիկայն։
Մի՞թէ
կարելի
է
դատապար
դատապարութեան
արժանի
ենք։
Իսկ
եթէ
դորա
հակառակ,
{ժողովրդին}
անմօտենալի
է
այդ
պահարանը,
եթէ
նա
չունի
բանալիք
ինչեւ
վերջին
վրդովեցուցիչ
անցքը,
որ
պատճառ
տուեց
{ժողովրդին}
կարդինալի
դէմ
վեր
կենալու
Դու
իմացա՛ր,
թէ
ի
էին
դէպի
իւրեանց
կողմը
եւ
պղտորել
էին
միտքը
ռամիկ
{ժողովրդին},
որին
խաբել
մի
շատ
դիւրին
բան
է.
մնում
էին
մի
ք
յական
անձն
էր
նա,
եւ
լաւ
իմանալով,
որ
հռոմէական
{ժողովրդին}
առակ
նշաւակի
է
դարձած,
պէտք
է
աշխատէր
այն
կեղտ
ա
։)
Պատճառ,
ճշմարիտ,
արդար
եւ
օրինաւոր
խօսքը՝
{ժողովրդին}
խրատելու
համար
ասուած,
երկնաւոր
լուսով
ծաղկեցնել
ռուեցուցի
նորանց
միմեանց
հետ,
եւ
առաջին
ճախնային
{ժողովրդին}
տուեցի
առանձին
թագաւորութիւն,
ուր
դարձեալ
կանո՛ն
րդը՞,
-
հարց
արեց
կոմս
էմմանուէլը:
-
Հը՛մ,
{ժողովրդին}
ի՛նչ.
եկեղեցական
գործերի
մէջ
ի՛նչ
գործ
ունի
ժողո
ութեանն
է
եւ
ոչ
առաջնորդին.
եկեղեցին
պատկանում
է
{ժողովրդին}
եւ
դեռ
օրէնքի
զօրութեամբ
եւս
ժողովուրդը
պիտի
վերա
ւ
հասկացող
սրտի
համար:
Բայց
վա՜յ
այն
ազգին,
այն
{ժողովրդին},
որի
արտասուքի
համար
օտար
փոշուց
աւելի
չկայ
մի
ո
նիչներից,
որ
իւրեանց
կամեցածի
պէս
հասկացնում
էին
{ժողովրդին}
ամենայն
բան,
եւ
տուեց
ժողովրդի
ձեռքը՝
պատուիրել
մի
մարդու
մէջ,
ուր
մի
հողեղէն
մարդ
հարկադրում
է
{ժողովրդին}
իւր
պառաւական
տրամաբանութեամբ,
բաց
աչքով
անմեղան
ով
որ
եւ
կին
ունէր,
նա
եւս
բաժանուի՝
թելադրելով
{ժողովրդին}
ներկայ
չլինել
այն
եկեղեցական
աստուածպաշտութեանը,
եց
եւ
սկսեց
փողոցներում
եւ
հրապարակներում
քարոզել
{ժողովրդին}
։
Ինչպէս
ասում
են
նորա
պատմիչքը,
Իգնատիոսը
ա
եալ
ապաշխարութիւն
եւ
խիստ
բարոյականութիւն
քարոզել
{ժողովրդին}
։
Նորա
քարոզութեան
ձեւը
շատ
զարմանալի
էր։
Ահա՛
ն
ին։
Այստեղ
նա
իւր
սովորական
կերպով
սկսեց
քարոզել
{ժողովրդին}
եւ
աշակերտներ
ճարել։
Հոգեւորականութիւնը
լաւ
աչքո
,
բնակւում
էին
Վենետիկ
քաղաքի
մէջ,
քարոզում
էին
{ժողովրդին}
բարքի
սրբութիւն
եւ
ապաշխարութիւն։
Այսպիսի
կեանքը
փոխակի
իշխեն
միմեանց,
գ)
պարտական
են
ուսուցանել
{ժողովրդին}
փողոցներում
եւ
հրապարակներում
եւ
դ)
առանց
ամենայ
սեց
իւր
սովորական
պարապմունքը,
այսինքն՝
քարոզել
{ժողովրդին}
բարքի
եւ
վարքի
սրբութիւն
եւ
ուսուցանել
մանուկների
ջ,
Պապական
աշխարհի
բոլոր
քաղաքների
մէջ,
քարոզել
{ժողովրդին}
հրապարակներում
եւ
փողոցներում,
թողութիւն
տալ
մեծ
այնտեղից
քարզում
էր
իւր
Քրիստոնէութիւնը
հաւաքուած
{ժողովրդին}
։
Նա
անխոնջ
աշխատութենով
ճանապարհորդում
էր
ամենայ
մարում
ասել,
որ,
ստրկանալով
հին
լեզուին,
առանց
{ժողովրդին}
ականջ
դնելու,
լեզուի
նոր
ծլած
ձեւերը,
որ
դեռ
թա
ր
իսկոյն
յաջորդում
է
ումը,
շատ
ծանր
է
եւ
հասարակ
{ժողովրդին}
գայթակղեցուցիչ,
որոնց
շատը,
ուում
է
տեսնելով,
ք
գնում
տակաւին
մինչեւ
այսչափ.
որովհետեւ
շատ
բառ
{ժողովրդին}
հասկանալի
է
լինում,
եթէ
հոլովված
ժամանակ
իր
ուղղ
կ
պահպանութեանց,
որովհետեւ
ծանր
են
գալիս
հասարակ
{ժողովրդին}
այդ
ձեւերը,
որ
հազիւ
հազ
է
կարդում։
Բացի
այս
ծա
յոգնակի
սեռականները
շատ
խնամով
(որովհետեւ
օտար
է
{ժողովրդին}
)
պիտի
թոյլ
տալ
երբեմն,
եթէ
նոր
յոգնականը
բազմավ
ա
բամբիռը"։
Պարոններ,
Աստծու
սիրուն,
խնայեցէք
{ժողովրդին},
իրաւունք
երէք
նորան։
Նախ՝
որ
ոչ
մի
տեղ
այդպիս
մ
մնալ,
եւ
հին
կամ
օտար
լեզուներից
առնված
բառերը
{ժողովրդին}
յայտնի
օրէնքով
կապակցել։
Ժողովրդի
պարտականութիւն
ի
տակ,
ինչպէս՝
մարդ,
մարդու։
Հաւատարիմ
մնալով
{ժողովրդին}
՝
մենք
պարտական
ենք
ընդունել
այս
կանոնը,
բայց
ոչ
միւս
վերեւում
յիշուածները,
-
եթէ
հասկանալի
չլինին
{ժողովրդին}
եւ
չբացատրուին
նորան,
կարող
են,
այո՛
չարաչար
մո
յթից,
նոցա
վրայ
իրենց
գուշակութիւնքը
հիմնելով
եւ
{ժողովրդին}
խաբելով,
աւելի
խնամք
են
ունեցել
այդպիսի
բաները
գ
ար
եւ
կարող
ենք
հաստատապէս
վկայել,
որ
ամէն
կարգի
{ժողովրդին}
հասկանալի
կը
լինի,
եթէ
արժանապէս
թարգմանուի:
Բն
բոխի
աչքին
երեւցող
լինելով,
ստիպում
են
բերանաբաց
{ժողովրդին}
խորհուրդ
ենթադրել
այդ
բաների
մէջ:
Յայտնի
է
թէ
հն
համարում
ասել,
որ
ստրկանալով
հին
լեզուին,
առանց
{ժողովրդին}
ականջ
դնելու,
լեզուի
նոր
ծլած
ձեւերը,
որ
դեռ
թա
են
ներկում,
իսկ
երկրորդովը
մատները:
Ո՞վ
քարոզեց
{ժողովրդին}
թողուլ
այդ
վնասակար
բաները,
ո՞վ
փոյթ
տարաւ
ոչխար
կամենային
հին
լեզուով
խօսել,
այդ
անհասկանալի
էր
{ժողովրդին}
։
Այս
պատասխանը
արդար
էր
եւ
ճշմարիտ,
բայց
արի
քն
ովանութեան
լեզուն
կը
պղծուէր,
եւ
անհասկանալի
նոր
{ժողովրդին}
հին
լեզուն
կը
գար
հանդէս,
ինչու
որ
կամենում
էին
ամբը։
Բայց
կրօնի
վարդապետութիւնը
տարածելու
մասին
{ժողովրդին}
մէջ
անպատճառ
պիտոյ
էր
ազգային
մատենագրութիւն.
սա
նը։
Բայց
այն
մատենագրութիւնը,
որ
անհասկանալի
էր
{ժողովրդին},
ոչինչ
մի
բան
էր,
սա
այն
մատենագրութիւն
չէ,
որ
ատենագրութիւնը
անհասկանալի
լինելով
միանգամայն
նոր
{ժողովրդին},
կարող
էր
կամուրջ
լինել
լուսաւորութեան,
ապա
ուր
րով,
որ
հայոց
հին
լեզուի
նման
անհասկանալի
էր
մեր
{ժողովրդին},
կան
աւանդուած
այնքան
տեսութիւնք
եւ
նոր
նոր
գաղա
ասարակութեան
մէջ,
արդեօք
նորա
գրածը
հասկանալի
էր
{ժողովրդին},
այն
ձայները,
ինչ
որ
նա
հանում
էր,
արդեօք
լսող
ղածին
չափ
մօտ
մնալով
եւ
օրէ
օր
էլ
աւելի
մօտենալով
{ժողովրդին}
՝
դառնար
մի
բանալիք՝
լուսի
դուռը
բանալու
համար։
ք
անանցանելի
պատի
նման
գրականությունը
բաժանում
են
{ժողովրդից}:
Նոր
լեզվի
մի
քանի
ձեւերը
նույնպես
արհամարհվ
ի
եւս
պակաս,
հանդիպում
ես
մի
փոքրիկ
աղբիւրի,
որ
{ժողովրդից}
անուանւում
է
Սաղլըգ-սու
(առողջարար
ջուր)։
Այդ
ուռքերին,
այլ՝
հասարակ
ժողովրդի
օգտին:
Հասարակ
{ժողովրդից}
կազմւում
է
ազգութեան
մեքենան.
լուսաւոր
մարդիկ
կա
ն,
Հնդկաստանի
մէջ
մի
որոշեալ
կշիռ
ափիոնի
գնում
է
{ժողովրդից}
25
լիբրէ
ստերլինգի,
իսկ
ինքը
նոյն
կշիռը
վաճառում
ւ
քարոզած
մատենագրութիւնը
դանակով
կտրած
բաժանած
է
{ժողովրդից}.
դա
ազգի
հոգու
բղխուածքը
չէ,
այլ
մի
դիմակաւորու
ցնելուն
համար։
Ո՞ր
բանի
պատուհասի
համար,
Տիրոջ
{ժողովրդից}
քսան
եւ
չորս
հազար
հոգի
մէ՛կ
պատերազմում
ընկան։
խօսք
շնորհուի,
խեղդւում
են
նախանձից։
Եթէ
տեսան
{ժողովրդից}
մի
մարդ,
որ
գովում
էր,
ծա՛ղր
անելով՝
ամաչեցնու
ընտանիք
պահել:
Մեզ
ասում
են,
թէ
արդիւնք
ունէինք
{ժողովրդից}.
ի՛նչ
տեղից
է
մեր
արդիւնքը:
Մկրտութենից,
պսակի
արելի
ուրանալ.
երախտագիտութեան
մասին
եւս
հետ
չեն
{ժողովրդից}.
այս
պատճառով
եւս
ասում
էին.
-
օրհնա՛ծ,
այսքան
խան
քարոզելով
իւր
անձը,
նոյն
պատիւը
պահանջում
էր
{ժողովրդից},
որ
պարտական
էր
միայն
Աստուծոյ
հատուցանել,
որի
կացուցանեն
իւրեանց
բարեկեցութիւնը։
Նոքա
խլել
էին
{ժողովրդից}
եւ
այն
ազատությունը,
որ
Մովսէս
թոյլ
էր
տալիս։
Սոց
յս
բանը,
բայց
դորան
ընդդէմ
դուրս
գալ
վախենում
էին
{ժողովրդից},
որովհետեւ
սա
որպէս
մարգարէ
ընդունում
էր
նորան։
արհամարհուելով
եւ
խայտառակուելով
իմաստուններից
եւ
{ժողովրդից}
՝
միտքը
դրեց
գնալ
Չինաստան
եւ
այնտեղ
քարոզել՝
յո
ւր
կեանքի
վերջին
օրերումը,
ո՛չ
թէ
միայն
օտարացաւ
{ժողովրդից},
այլ
եւ
ատելի
դարձաւ
նորան։
Լուդովիկոսը
սկսած
ա
,
ժողովուրդն
է
շինում,
դարձեալ
եկեղեցու
արդիւնքը
{ժողովրդիցն}
է:
-
Ոչխարը,
բուրդը
եւ
կաթը
իւր
տիրոջը
տալո
եւ
սկսանի
տեղալ
յորդահոս
անձրեւ"։
Ազգերի
եւ
{ժողովրդների}
բարոյական
կեանքի
վերայ
արած
նկատողութիւնքը
եւս
ու
ք,
ինքնին
ըստ
քմաց
յօրինեալ
եւ
՚ի
ստորագրութիւն
{ժողովրդոց}
մատուցեալ:
Չեն
ինչ
անծանօթ
բանական
արանց,
եթէ
զ
ի
զիւր
տօնախմբութիւն՝
շարունակ
կարգաւ
ստանալով
ի
{ժողովրդոց}
զառատ
աջահամբոյրս,
ուստի
լոկ
հրաման
նորա
առանց
օ
Հայաստանն
աւերակ
դարձնողը,
դո՛ւք
էք
միլլիոնաւոր
{ժողովրդոց}
անհետ
ըլլալուն
պատճառը,
դուք
էք
Հայկայ
անմեղ
զաւ
ն
օգնական
է,
քանի
որ
սա
է
կենդանի"։
{Ժողովրդոց}
բազմութիւնը
ըստ
կրօնի
կրօնի
Վազեց
երդուել
եկ
երկուած,
որ
անյայտ
չեն
միմեանց
եւ
ամե՛ն
ուղղափառ
{ժողովրդոց}
էլ
յայտնի։
Եւ
թէպէտ
այս
մարդիկը
մոլորուա՛ծ
են
ջ
դեւի
պէս
պապանձուած։
Եւ
եթէ
Մարդասէրը
գթալով,
{ժողովրդոց}
փրկութեան
համար,
խրատի
խօսք
կամենայ
տալ
քարոզչին
ահայր
տանն
Տիւզեանց
եւ
երեւելի
մեծամեծաց
աբբայեան
{ժողովրդոց},
եւ
ապա
Հ.
Եղիա
եւ
Հ.
Փիլիպպոս
եւ
այլքն.
եւ
ո
լիայի
տէրութիւնը,
տեսանելով
Կսաւիէի
աշխատութիւնը
{ժողովրդոց}
վարքը
ու
բարքը
մաքրելու
մասին,
յանձնեց
նորան
Գօա
ացի
մեծ
բրամինի
հրաշալի
գործերի
լուրը
տարածուեցաւ
{ժողովրդոց}
մէջ.
ամենայն
հասակի
մարդիկ՝
ծերից
բռնած
մինչեւ
կերպարանեալ
եթերական
կամարից
Որ
կանգնած
էր
{ժողովրդում}
`
կանգնած
աննկատ
ամենից:
"
Լսեցէ՛ք
ին
էր
մինչեւ
թշնամութեան
աստիճան:
Որքան
խօսք
ու
{ժողովք}
եղած
են
միաւորութեան
խնդրի
մասին,
այդ
բոլորը
միշ
գ
կայ
".
պատասխան
է
Այվազովսքին,
թէ
ընդհանրական
{ժողովք}
միշտ
առաջին
համարել
են
միշտ
զպապն
Հռովմայ,
իբր
զ
,
ընդունում
էին
կոնդակը,
բողոքեցին
դէպի
մի
գալոց
{ժողովք},
որ
եւ
մինչեւ
այժմ
չէ
եղած
եւ
երեւի
թէ
եւ
չէ
լին
ից
գանգատներ
Յիսուսեանների
վերայ։
Պապը
քննութեան
{ժողովք}
նշանակեց
մանաւանդ
այնպիսի
կարդինալներից,
որոնք
ճ
րւում
էին
Երուսաղէմի
ազատութեամբ,
կամ
այս
եւ
այն
{ժողովքը}
կազմելու
որեւիցէ
անբաղդ
մարդ
դատապարտելու
համար,
այնտեղ
Հայոց
ազգի
մեծ
մասը
ընդունում
է
Քաղկեդոնի
{ժողովքը},
այստեղ
մինչեւ
անգամ
եւ
Յովհաննէս
Կաթողիկոսը
քաղ
ց
ընդունել
հասարակաց
ցանկութիւնը
եւ
թոյլ
տալ,
որ
{ժողովքը}
լինի։
Բայց
զուր
գնացին
նորա
աշխատութիւնքը
այն
մա
հեռացնեն
այն
առարկայից,
որի
մասին
գումարուել
էր
{ժողովքը}
եւ
որ
ամենայն
իրաւունքով
սպառնում
էր
Պապական
Աթոռ
ը
միւսից
դուրս
գալով,
անվերջանալի
էր
լինում,
եւ
{ժողովքը}
դեռ
չէր
սկսած
իւր
գլխաւոր
գործը։
Վերջապէս
Ֆր
Կարգին։
Սոցա
միջնորդութենով
Պուասսիու
եկեղեցական
{ժողովքը},
որ
յայտնի
էր
անունովս
colloque
de
poissy,
թոյլ
ւր
տեղը
բողոքում
էին
դէպի
Կլեմենտ
XI-ը,
որ
գալոց
{ժողովքը}
հրաւիրուի։
Օրլէանեան
Դուքսը
ոչինչ
հաւատ
չէր
առքին
նախանձաւոր
լինելով։
Բայց
երբ
բերեցին
նորան
{ժողովքի}
մէջ,
հանդէսը,
այսինքն՝
ժողոված
վարդապետները,
որ
ժողովը։
Այն
բաների
մասին,
որ
պատճառ
եղան
այս
{ժողովքի}
կազմութեանը,
հարկաւոր
համարում
եմ
մի
քանի
խօսք
ա
ի
ընթացք
ստացաւ,
պիտոյ
է
ամենայն
ջանք
գործ
դնէին
{ժողովքի}
առջեւը
փակելու,
որ
թէ
կազմուէր,
անտարակոյս
ցոյց
ստուածային
նախասահմանութիւնը։)
Բայց
Տրիդենտեան
{ժողովքի}
սահմանադրութենից
երեւում
է,
որ
Լայենէզ
մասնակից
Հաւաստի
է
միայն
այս,
որ
Լայենէզ
իւր
առաջին
անգամ
{ժողովքի}
մէջ
յայտնուելու
ժամանակ
կասկած
տարածեց
ժողովականն
Լայենէզը
եւ
Սալմէրօնը
դարձեալ
յայտնուեցան
այս
{ժողովքի}
մէջ
իբրեւ
Պապական
Աստուածաբանք։
Նոցա
գլխաւոր
միտ
տուածաբանք։
Նոցա
գլխաւոր
միտքը
այն
էր,
որ
փոխեն
{ժողովքի}
ուղղութիւնը,
պարապեցուցանեն
նորան
զանազան
Աստուա
անական
չնչին
բաներով
եւ,
այս
կերպով
մոլորեցնելով
{ժողովքի}
ուշադրութիւնը,
հեռացնեն
այն
առարկայից,
որի
մասի
Աստուածաբանութիւնը։
Զուր
տեղը
հրամայուեցաւ,
որ
{ժողովքի}
անդամներից
իւրաքանչիւրը
կէս
ժամից
աւելի
չ'խօսեն.
իայի
Եպիսկոպոսները,
ճարերը
կտրուած,
առաջարկեցին
{ժողովքի}
դատողութեանը,
Հռովմէական
Աթոռի
գործը,
այսինքն՝
երին,
որոնք
իմանալով,
վաղ
ուրեմն
ներգործում
էին
{ժողովքի}
մէջ
եւ
Կայսրի
խաղաղութեան
մասին
խորհուրդների
առաջ
ուռ
մնալ
Լայենէզի
եւ
մի
այլ
խաբեբայութեան
մասին։
{Ժողովքի}
մէջ
սահմանուած
էր
շատ
փոփոխութիւններ
առնել
աբեղայ
առ
դարձաւ
վերջումը,
որ
Յիսուսեանք
չ'ընդունին
այս
{ժողովքի}
բոլոր
սահմանադրութիւնքը
աբեղայական
Կարգերի
մասին
ցի
մարդերի
ձեռքով
հիմնուած։
Ամենայն
Քրիստոնէական
{ժողովքի}
մէջ
մեք
տեսանում
ենք
Քրիստոնեայ
եւ
մարդ,
Յիսուսե
փայլեցաւ
այս
պաշտպանութենով,
եւ
որի
մասին
դեռեւս
{ժողովքի}
առաջին
նիստումը
գովասանութիւն
էր
խօսել
հռչակաւոր
եռեւս
նա
գտանւում
է
պատեանի
մէջ։
Եթէ
այսօր,
այս
{ժողովքի}
մէջ,
թագուհին
չ'ընդունուի
եւ
չ'հրատարակուի
գահակ
ջորդներն
էին,
ուրեմն
գերազանց
է
եւ
ներկայ
ամբողջ
{ժողովքից}.
ըստ
որում,
ասում
է
Լայենէզ,
եթէ
իւրաքանչիւր
ե
ութեան
ժամանակից,
շատ
սակաւ
էին
պատահում
այսպիսի
{ժողովքներ}
եւ
այն
երեւելի
գործերի
մասին։
Գեներալի
մահից
յետ
ի
քամակից,
որի՞
ընդդէմ,
ո՛վ
ինչ
կարող
է
առնել:
{Ժողովքներով}
վճռուեցաւ,
որ
իւրաքանչիւր
պատուաւոր
կին
յօժարակա
իտոյ
է
ապացուցուի,
մի
ազատ
եւ
օրինաւոր,
լրացեալ
{ժողովքով}
։
Եթէ
Սիկստոս
չ'հնազանդուի,
ինչպէս
հրամայում
են
են,
եթէ
ազգն
մեր
՚ի
Հնդկաստան
ոչ
այլ
եւս
կարելով
{ժոյժ}
ունիլ
չարաչար
տեսչութեան
առաջնորդին
՚ի
Ջուղա,
՚
ովենի
սիմֆոնիներին,
երկուքի
համար
էլ
Մոցարտի
Դօն
{Ժուանը}
"
ձայն
բարբառոյ
յանապատի"։
Երկուքն
էլ
հազար
փառ
ափէիր
Զկիզելւոյ
կայծակունս
Եւ
կամ
բնաւ
{ժուժայի՞ր}
Յանձին
տանել
զցոլմունս.
Եւ
ո՞ւմ
հոգալ
արեցին
ինքեանց,
այլ
մանաւանդ՝
պարծանք,
առաքինի
{ժուժկալութեամբ}
հարսնանալով
երկնաւոր
անմահ
փեսային:
Այսպէս
էին
մ
ղծութիւնս
Հեղինակաց
Ռուսաց,
որպիսիք
են
Պուշկին,
{Ժուկովսկի},
Լերմոնտով,
Գոգոլ
եւ
այլն,
սքանչանան
եւ
հրճուի
առաջ
չէ.
Եւ
ինքն
իսկ
չէ՞
Եհովան,
Որ
շրջում
է,
{ժուռ}
գալիս
Այս
դրախտում
պատուական
Եւ
ողջունում
թշուառի
Ափսոս,
որ
այստեղ
չի
կարելի
ձեռք
բերել
ամերիկական
{ժուռնալ}
New-York
Heralde-ը,
որտեղ
ջարդ
ու
փշուր
էին
արել
:
Այդ
կառավարությունները
կարծում
են,
որ
նա
իբրեւ
{ժուռնալիստ}
որեւէ
կշիռ
ունի
եւ
այդ
պատճառով
տալիս
են
նրան,
ի
րին,
որոնց
մասին
այնքան
շատ
գոռում
էին
անգլիական
{ժուռնալները}:
Դա
մեծ
առաջադիմություն
է
ծովագնացության
համար
զ
՛ր
դարին
է
վերաբերում.
թերեւս
այդ
մասին
խոսել
են
{ժուռնալներում},
թերեւս
այդ
մասին
պ.
Ֆիրկովիչը
գիտե:
Ինձ
համար
եմ,
որովհետեւ
նա,
որ
անհապաղ
ընթանալով
Ս.
Ի.
{Ժոֆրուայի}
ուղիով
-
Կ.
Ռուլյեն
-
օդընտելացման
առաջին
հիմքը
իրառեց
Փարիզում
նոր
վախճանված
նշանավոր
Սենտ
Իլյեր
{Ժոֆրուան}:
Եվրոպան
դրանով
նրան
շատ
է
պարտական:
Եվ
ամեն
ան
կան
ժամանակ,
բայց
չկարողացաւ
ծածկել
իւր
հեգնական
{ժպիաը},
որ
խաղում
էր
ահա
շրթունքի
վերայ:
Թիւթիւնճի-
չեմ
կարող
հաշիւ
ու
համար
տալ
ինձ:
Մի
պարկեշտ
{ժպիտ}
խաղաց
իմ
անծանօթ
հանդիպակացի
շրթունքի
վերայ:
ոյ"։
Յորդան
կարմիր
ի
շրթանց
լարս
կուսանին
{Ժպիտ}
փայլի,
յայտս
գոհար
վարդք
վառին,
Հաւատարիմ
գն
ելանէ
Ադամ
Եւ
առ
սերովբէն
բարբառի,
{Ժպիտ}
ի
դէմս
առ
վայրկեան
Փայլեալ
շողայ
դժպհի.
վերայ
մազերը,
Բերնի
վերայ
ծաղկում
է
քաղցր
{ժպիտ}:
Երգ
երգելով,
նա
կտաւ
է
լուանում,
մար,
վախճանել
է:
Սատանայի
դէմքի
վերայ
փայլեց
մի
{ժպիտ}
եւ
ետեւի
ոտքով
ականջը
քորելով
ասաց.
-
Հրամայիր
դ
ունքի
վերայ
խաղաց
մի
խորամանկ,
բայց
ինքնաբաւական
{ժպիտ}:
-
Բայց
ասացէք
խնդրեմ,
-
հարց
արեց
կոմսը,
ան
աւարտել
իւր
նամակը:
Աւարտելուց
յետոյ
մի
անմեղ
{ժպիտ}
փայլեցաւ
նորա
փոքրիկ
բերանի
վերայ,
եւ
մաքուր
սպի
ւում
էր
իսկոյն
մի
տղայական
հպարտութիւն,
մի
բարակ
{ժպիտ}
պատճառուած
այն
բանից,
որ
պարոն
Շահումեանցի
նման
ց
յետոյ,
ցոյց
տուեց
իւր
բերանի
վերայ
մի
խորամանկ
{ժպիտ},
որով
նորա
առհասարակ
տգեղ
կերպարանքը,
առաւել
եւ
ւմ
են
ինձ:
Նրանց
թվարկումը
քո
նամակում
շարժեց
իմ
{ժպիտը}.
դու
գրում
ես՝
"
քո
բարեկամները՝
ե՛ւ
կանայք
եւ
իմ
շանթերը:
Աթենասը
շնորհալի
կերպով,
քաղցր
{ժպիտը}
շրթունքների
վերայ՝
պատասխանում
է.
-
Հայրի՛կ
ը
փշրուող
է,
ուստի
եւ
կարող
միմիայն
մեր
հեգնական
{ժպիտը}
շարժելու.
միւս
կողմից
շատ
աւելորդ
չէ
յայտնել,
թ
...:
Անիծեալը
կրկնեց
իւր
երկրպագութիւնը
ու
{ժպիտը}:
-
Ցանկալի
էր
ինձ
իմանալ,
-
շարունակեց
սատ
նորա
երկայն
եւ
կանաչ
ժանգով
պատած
ատամները:
Այս
{ժպիտը}
նախընթաց
էր
այն
կատաղութեանը,
որ
երբեմն
երեւում
րդերից
չէր,
որ
ամենայն
բան
զոհում
են
մի
հարուստի
{ժպիտին}
կամ
կիսաքաղցր,
կիսաթթու
խօսքին,
չեմ
ասում,
դեռ
բանալ
Եւ
աղարտել
ստեղծեալիդ
կատարեալ"։
Վարդ
{ժպիտն}
է
ծաղկում
անո՜ւշ,
տենչագին
Չքնաղ
կոյսի
որդան
կա
էին
եւ
ասում,
Եւ
մի
վայրկեան
լոկ
`
դժնէ
`
Դէմքին
{ժպիտն}
է
փայլում.
"
Դո՛ւ,
որ
մարդ
չես
հողանիւթ,
Ինչպէ
թիւնները
տեսնելով
բանիմաց
հանդիսաւորները
ծաղրածու
{ժպիտով}
հեռացան
այդ
յիմարանոցից:
Մնամ
ձեր
Յիշատակա
։
Զի՞նչ
որ
ուսումն
ո՛չ
ընձեռէ
ո՜վ
դու
{ժպիրհ}
ցնդաբան,
Զո՞յր
զկուրացեալ
հոգւոյ
ակունս
չ՚լ
20-րդ
եւ
հաջորդ
դարերի
մանուկը
հավանորեն
պիտի
{ժպտա}
Բերցելիուսի,
Լավուազեի,
Լիբիխի
եւ
Ֆրեզենիուսի
մ
Նորան
կոյսը
գեղեցկադէմ,
Նորան
{ժպտաց}
միմիայն.
Նորա
համար
նա
ծնած
էր,
Այլք
իկ
փոսն
են
ընկել
մեր
ձեռքով"։
Ասաց,
{ժպտաց}.
կատաղաբար
երկու
քոյր
Գլորեցին
ինձ
փոսի
մէ
-
պատասխանեց
անիծեալը,
գլուխ
տալով
եւ
անամօթաբար
{ժպտելով},
-
հին
շինուածքները
միշտ
խոնարհում
են
դէպի
կործա
studiorum,
ասում
է
առածը,
-
հաւելացուց
կոմսը,
{ժպտելով}:
-
Ինչու՛
չէ
կարելի,
-
ասաց
իսկոյն
Մահտեսի
եմ,
ոչ
թէ
պատճառը,
-
պատասխանեց
Թիւթիւնճի-օղլուն
{ժպտելով}
եւ
միտքը
ամենեւին
չհեռացնելով
այն
օրուայ
ճաշկերու
ւ
ճարտարապետի
քամակում
յատակի
վերայ:
Ճարտարապետը
{ժպտեցաւ},
գլուխ
տուեց
եւ
վեր
առաւ
քաւութեան
մագաղաթը
առաս
դու
տեղեկութիւն
չունէիր:
Շահումեանցը
դարձեալ
{ժպտեցաւ}:
-
Մահը
այն
է,
-
յաւելացրեց
շուտով
Թիւթիւնճի-
ան
խօսքը,
-
պատասխանեց
կինը:
Թիւթիւնճի-օղլուն
{ժպտեցաւ}
եւ
ասաց.
-
Եթէ
բանը
քաղաքավարութեան
մնայ,
մե
պէս
լինի,
-
պատասխանեց
Շահումեանցը:
Մանուշակը
{ժպտեցաւ}
քթի
տակից,
չգիտեմ
հօր
քաղաքավարութեան
վերայ,
թէ
Ադամայ,
Թեւապարէ
սաւառնեալ:
Դարձեալ
{ժպտի}
եւ
գրգայ:
Այլ
զի
Ադամ
ոչ
ընդ
խաղ
Վշտա
ւք
նզովից
մտանեն
ի
պայքար
ընդ
լուսաւորութեան,
որ
{ժպտի}
տխրութեամբ
ընդ
այս
տգիտութեան
արգասիս:
Առ
մեզ
ան
քանացս
ի
ժամուս.
հոգեւորք
մեր,
ընդ
այս
բողոքանս
{ժպտին}
առ
վայրկեան
եւ
ապա
որպէս
զխելակորոյս
դեմ
են
առ
ի
Զսիրտ
եդից
ի
թիրախ,
Իսկ
ընդե՞ր
բնաւ
{ժպտիս},
Ուխտեմ
ես
ո՛չ՝
յուխտ
խարդախ:
"
Փար
խի
եւ
Ֆրեզենիուսի
միամտության
վրա,
ինչպես
որ
դու
{ժպտում}
ես
փիլիսոփաներից
մեծագույնի՝
Արիստոտելի
վրա,
նր
հասկանում
`
ինչ
ես
ասում
մինչեւ
իսկ:
"
Եւ
չե՜ս
{ժպտում},
այո՛,
ես
այդ
տեսնում
եմ
"...
Ակնթարթում
նրա
վը
յագենում
է:
Սափորները
կոկ
ու
գողտրիկ,
Օ՜,
{ժպտում}
են
նրան
կարծես,
Վիզն
է
նրա
այնտեղ
մօտիկ,
Սիրտ
կրքերի
Համար
սիրտը
չէ՛
թիրախ.
Իսկ
դու
ինչո՞ւ
ես
{ժպտում},
Ուխտ
չեմ
անում
ես
խարդախ"։
"
Քաւ
լիցի,
տէ՛ր
յլն,
եւ
այլն,
եւ
այլն
ածականների
վերայ
միօրինակ
{ժպտում}
ենք
եւ
շտապում
ենք
յայտնել,
որ
չենք
ընդունում
ոչ
ն
կերպարանքը,
եւ
ինձ
թուեցաւ,
թէ
այդ
կերպարանքը
{ժպտում}
էր...
բայց
այնպէս
ահարկու
էր
նորա
տեսիլը,
որ
Սիրոյդ
ի
շունչ.
որ
զտիեզերս
առլցեր.
Եւ
{ժպրհեսցի}
՞
ստգիւտ
դնել
ի
գործ
քոյ
Որդնն
չնչին.
բանիւ
ցանս
կրօնամոլութեան
եւ
ուսեալ
յումեմնէ
Խաչատուրոյ
{ժպրհեցին}
՝
քեզ
համապատիւ
զնշդեհեալն
յԱտրիդեան
ալիս՝
դաւան
ծեալք
յաշխարհի
պարունակէին
ի
նոսա:
Ո՞վ
համարձակի
{ժպրհիլ},
ասել
թէ
չէր
պիտոյ
զսրբազան
պատմութիւն
եւ
զաւետա
ր
առ
պատուասիրութեան,
կամ
վասն
այլոյ
իրիք
ախտի,
{ժպրհիցի}
քակեալ
զցանկ
դաշինն
կռելոյ
բանիւ
արեամբ
մարդացելո
տարուած
լինէր
Պարսից
Դուռը,
անհնար
է,
թէ
նորա
պէս
{ժրագլուխ}
կինը
հանդէս
չունենար
այն
անցքերի
մէջ,
որ
կապուած
կութիւնը
մի
լա՜յն
հանդէս,
մի
բնակա՜ն
ասպարէզ
այն
{ժրաջան}
եւ
գործունեայ
մարդերի
համար,
որ
ստուգապէս
կամին
դիսում
մեծ
յառաջադիմութիւն
հանգուցելու
մէջ.
նորա
{ժրաջան}
աշխատութիւնը
շատ
բան
էր
խոստանում
ապագայումը։
,
միշտ
յայտնի
էր
համալսարանի
մէջ
որպէս
գովելի
եւ
{ժրաջան}
աշակերտ։
Նա
լաւ
գիտէր,
թէ
ո՞րքան
մեծ
եւ
ծանրակշ
։
Այստեղ
մտաւ
նա
գաւառական
ճեմարանը,
ուր
ամենայն
{ժրաջանութեամբ}
աշխատելով՝
գրաւեց
բոլոր
վարժապետների
եւ
կառավարի
ք:
Կեցցէ՛ն
դերասանուհիք,
Պարկեշտք
եւ
{ժրաջանք}:
Պերայ
17
դեկտեմ.
1861
նցառութեան
Հոգեբարձու
լինիլ
գործոյն
մերոյ
ամենայն
{ժրութեամբ}
։
Պ.
Բայլն,
խնդրեալ
յինէն
զթուղթն
երեսփոխան
ն
խօսելու
ժամանակ։
Զարմանալի
է
Յիսուսեանների
{ժրութիւնը}
եւ
հնարագիտութիւնը։
Թէպէտ
եւ
հասան
նորանց
ընդհան
ալ՝
որ
մէկ
փողի
չի
արժէր,
Գլխիդ
հազար
գիրք
{ժւղովել}
՝
բանդ
գործդ
ձգել
անտէր։
Ի՞նչ
հարկաւոր
միշտ