Դաւթար (1778-1800)

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Յորմէ սիրով մեծաւ եւ Քրիստոսաձիր խաղաղական ողջունիւ, ծանուցումն լիցի սիրելւոյդ մերոյ եւ հարազատ որդւոյդ սրբոյ Աթոռոյս` Յովսէփայ մեծահանՃար եւ կաւալերազարդ արքեպիսկոպոսիդ: Քանզի մինչեւ առաքէաք զԵփրեմ զգօնամիտ վարդապետն ի նուիրակութիւն, յաւուրսն յայնոսիկ Գ թուղթք քո ի միասին հասին առ մեզ, որք էին ի նոյեմբերի 11 եւ ի 18, եւ ի դեկտեմբերի 2. գրեցեալք, յորս եւ գոյին ազդմունք զքոյդ առաջադրութեանցն, եւ զբանէ սուրբ Երուսաղէմի նուիրակին, եւ յաղագս աստի նուիրակ առաքելոյ: Եւ վասն տէր Ստեփանի որդւոյն ազատման: Եւ յայնմ ժամանակի ոչ ձեռն հասուցեալ, ի գրութիւնս պատասխանեաց որք չէին այնքան հարկաւորք, խորհեցաք հոգ տանիլ յիշեալ աղայի փրկութեանն. ոյր սակս գրեցաք ի Բայազիտ Նաւասարդեան պ. Հայրապետին` որ ծանօթն է Թարվիզու մահտեսի Յովհաննիսին, եւ ըստ պ. Եսայու կարծիքական բանին, ԲՃ բաՃախլու խոստացաք, եւ նա գրեալ մահտեսի Յովհաննիսին, զտղային բերել ետ եւ յղեաց առ մեզ. եւ մեք յետ ԺԷ աւուրց պահելոյ աստ ի շողոյն կասկածեալ ընդ Մեհրապի եղբօրն եւ եղբօրորդւոյն յղեցաք ի Թիֆլիզ առ եղբօր որդին քո ի յունիսի 18. ընդ որում եւ առ քեզ համառօտ թուղթ մի գրեցաք վասն այնմ: Այլ մհտ. Յովհաննէսն քանիցս թուղթ գրելով առ պ. Հայրապետն վիՃէ ընդ նմա թէ ի Գիլանու ինձ գրեալ են վասն այդ աղայիդ եւ զՃ պաՃախլու ոսկի են խոստացեալ տալ. դու է՞ր շուտով յուղարկեցեր, ԳՃ ոսկի թամամ կը խնդրեմ. եւ այլն. եւ մինչ պ. Հայրապետն զայս գրեալ էր մեզ, եւ զնորա վիՃոյ թուղթն յղեալ, մեք զքսան ոսկի եւս յղեցաք եւ դեռ վէՃն ոչ է վերջացեալ. տեսցուք ո՞ւր կարասցի, գրեսցուք քեզ: Եւ առ այս պ. Եսային հասուցեալ է մեզ ԵՃ վաթսուննոց միայն: Իսկ թուղթն քո որ յայսմ ամի ի փետրվարի 3 գրեալ էիր, էհաս ի մայիսի 2, հանդերձ Նախիջեւանու կայսերական հրովարտակի թարգմանութեամբն: Եւ յապրիլի 28, եւ ի մայիսի 12 գրեալ թուղթքդ հանդերձ կայսերական ողորմութեան առ մերազունս շնորհեալ նամակաց` եւ յատկապէս քեզ պարգեւեալ կաւալերական հրովարտակի օրինակօքն ժամանեցին, զորս ընթերցեալ` ընդ առատազեղ բարեշնորհութիւնս Աստուածապսակեալ Մեծի Կայսերն առ ազգ մեր եւ առ սիրելիսդ, յոյժ ուրախացաք եւ մխիթարեցաք. եւ գոհացաք զՏեառնէ Ամենակալէ: Բայց ընդ մխիթարութեանն որ յայդմ կողմանէ, տրտմականքն եւս յայսմ կողմանէ դարձեալ ծագեցան, այլ եւս գալուստ սարդարի ի շահէն, եւ վրդովմունք երկրացս, եւ տարակուսանք մեր. (որ յետոյ պատմեսցի): Ընդ որս եւ երիցս սակաւ առ սակաւ գալ ուխտաւորաց, եւս ի Դանիէլ վարդապետի պատրիարգութեան հաստատելոյ գրութիւնքն ի պատասխանի մահսարի նոցա, եւ այլ թղթոց, եւ բազում եւս ցաւք եւ զբազումք: Որովք պատաղեալ մինչ ո'չ ժամանէաք գրել զդարձուածս յիշեալ թղթոցդ, ի յուլիսի 7 գրեալ երկահատոր թուղթդ էհաս ի սեպտեմբերի ամսոյս 2. եւ վերծանեցաք զամենայն գրեալսդ: Եւ զի խնդրեալ էիր շուտով պատասխանի գրել, եւ մեք փութացաք ի գրութիւն այսր թղթոյ: Այլ նախ` ուրախակցութեամբ մեծաւ շնորհաւորեմք զշնորհեալն քեզ յԱմենաողորմած Կայսերէն զշքեղափայլ Կաւալերդ` հանդերձ նոմոսիւն, եւ ասեմք` Աստուածն բարձանց` տացէ զերկարագոյնս կեանս նորին գերամբարձ մեծութեանն, եւ սիրելւոյդ շնորհաւոր արասցէ զկաւալերութիւնդ փառազուարՃ կենօք: Եւ ապա վասն զի իբրեւ խո... վարկպարազի` ընդ մտանել Եփրեմ վարդապետին ի վիՃակդ, ի վրդովեալ մտաց, զարմացաք յոյժ, եւ չգիտացաք թէ... քան զսահման պաշտօնի իւրոյ, եթէ այլ ոք զգրգ... զգացոյց ձեզ, կամ թէ դու... փոխեցայք դիտմանէն ձերմէ: Քանզի մինչ մեք... ղագոյն անցեալ խօսից եւ պատասխանեաց` լռեալ էաք ի խօ... պիսի, դու սիրելիդ քեզէն ցաւեցեալ ընդ անհուն վնասս սրբոյ Տանս: Ի Թիֆլիզու գրեցեր թէ զֆիլանն նուիրակ առաքեսցես, (զորոյ եւ եպիսկոպոս գոլն գիտէիր), որով մեծ օգնութիւն լիցի սրբոյ Աթոռոյդ ի վիՃակէս իմովս պարտաւորական հետեւողութեամբ. եւ մեք ի միտ առաք զբանն, եւ ոչ աՃապարեցաք, մինչեւ երկիցս եւս գրեցեր, եւ ի դառնալդ ի Թիֆլիզու մինչ զԹադէոս վարդապետն եպիսկոպոս Շուլաւերցւոց տարար ընդ քեզ, յայտնի եղեւ իսկ, որ բազմութեան վիՃակիդ եպիսկոպոս պիտոյ է, ըստ որում ի քանի քաղաքս եւ ի գաւառս են` յիրերաց տարակացեալս: Վասն որոյ իրաւունս համարեցաք եպիսկոպոս խնդրելդ: Եւ մտադրեցաք զպատեհն, եւ յիրաւի ընդ քոյդ նշանակեցելոյ համեմատեալ` դա առաւել պատկանագոյն էր խոնարհ եւ հեզ բարուքն, զոր դու եւս գիտես: Վասնորոյ զդա առաքեցաք: Եւ ի կոնդակսն այսպէս է գրութիւնն մեր թէ` յայսքան ժամանակ զհոգեւոր պարտսն մեր Յովսէփ արքեպիսկոպոսն վՃարեալ, եւ զձեր արդիւնսն լրապէս առ մեզ հասոյց, եւ այլն: Իսկ արդ` սիրելին մեր վասն յաՃախելոյ նորեկ ժողովրդեանն մերոյ յայդր` եւ բազմանալոյ հոգոց եւ զբազմանց իւրոց յայցելութիւն նոցա, անձեռնհաս լինելով ի գործն նուիրակութեանն, խնդրեալ էր ի մէնջ զայլ ոք յուղարկել յատկապէս վասն նուիրակականի գործոյն, որ ինքն եւս օժանդակելով նմա ի ժամանակին վՃարեսցի, ուստի եւ մեք զառաջնորդականն գործ նմա ապաստան արարաք: Իսկ զհոգեւոր որդին մեր զԵփրեմ նորոգ նուիրակ կարգեցաք եւ այլն որ ինչ գրին ի հասարակ կոնդակս նուիրակաց: Բայց ի նուիրակութեանն բանից` այլ իմն ոչ գոյ` որ նմա տեղի յանդգնութեան լինիցի ընդդէմ քո: Եւ վասն գործոյն ըսկըսանելոյ. ըստորում դու գրէիր յայս ինչ ժամանակի ի Հաշտարխան եղէց, առ այն ասացաք գնալ ի Հաշտարխան գտանել ըզքեզ. եւ թէ անդ չլինիցիս, զթուղթդ առաքել առ քեզ, եւ իշխանքն որպէս հաՃիցին ըստ քոյդ կամեցողութեան, այնպէս առնել. բայց վասն անուն յիշատակելոյ, կամ այլ ինչ պատուէր գժդմնական ոչ է եղեալ ի մէջ մեր, այլ բազում անգամ ասացեալ եմք որպէս տնօրինեսցես եւ առաջադրեսցես վասն նուիրակականի գործոյն միայն, այնպէս շարժիլ: Ճշմարիտն ա'յս է: Իսկ սիրելիդ գրես թէ` նուիրակն ես եմ, եւ ո'չ բաժանի յինէն, եւ հակաթօռ ոչ կամիմ, ելն: Արդ` յոյժ բարի. մինչեւ ցայժմ որ զգործն քեւ վՃարէիր, մի'թէ չէա՞ք յօժարակամ ընդ նուիրակ կոչիլդ սրբոյ գահիս, կամ ի պատիւ մեզ չէ՞ր, այլ նախ դու ինքն նուիրակ խնդրեցեր. գրելով եւս թէ` եւս ձեռնհաս չեմ, եւ որոց յանձնեմ, պարտք բերեն ի վերայ իմ: Ապա եւ մեզ դէպ եղեւ զոք յղել, ահա երուսաղէմացիք զիւրեանց յուղարկեալն նուիրակ կոչեն, ապա մեք զ՚ի սրբոյ Աթոռոյս յուղարկեալն սրբալոյս Մեռոնաւ զի՞նչ կոչէաք, սիրելիդ մէկ անուն ցուցանէիր յառաջ` որ իմանայաք, բայց զայլ անուն ո'չ գիտելով նուիրակ եմք գրեալ, որ քոյդ օգնութեամբն եւ բանիւն զնուիրակութիւն արասցէ հանդերձ իմտատիայի ժողովմամբն, եւ դառնայցէ ի սուրբ Աթոռս: Եւ թէ զեպիսկոպոս գոլն ծանր վարկանիս, մտածեա լաւապէս թէ Աղուանից տան օտար վիՃակի եպիսկոպոսի՞ ձեռնադրութիւն առնելն իցէ արժան յայդր, եթէ սուրբ Էջմիածնի. ընտրեա' Աստուծոյ իրաւամբն, եւ այնու բանիւդ եւս, որ գրես թէ` ես զիս Ճանաչեմ ո'չ միայն միաբան սրբոյ Աթոռոյդ, այլ` եւ ժառանգ: Իսկ թէ յան.. կարծիցես զԵփրեմ վարդապետէն, դա ի Խօյ ... ի Սալմաստ ընդ վայրենաբարոյ առաջնորդաց ոմանց ... Յակոբ առաջնորդին այնպէս խոնարհութեամբ ... եւ հանդարտութեամբ մի վանկ տրտունջ... ապա ո՞րչափ առաւել զընտրելագոյն արժանապատիւդ է ի յարգի է... մանաւանդ ի մէնջ պատուիրեցեալ է: Եւ զիա՞րդ զբաժանումն եւ զհակաթոռ ձայնսն ի մէջ բերես, ի տան միում աւագ եղբայրն ի մի գործ լինի եւ կրտսերն յայլ գործ. եւ որդիքն յայլ եւ այլ սպասս, եւ փոքրն մեծին հպատակ. այնու միթէ տանն կամ գործոցն բաժանումն է, նոյնպէս իմա եւ զայդ. քանզի դու բազմամեայ կառավար եւ վերատեսուչ այդմ վիՃակի, եւ դա ի նուիրակութիւնն միայն կարգեալ` եւ այն քեզ սպաստան. դու ամենայն օրինաց եկեղեցւոյ վերակացու եւ հրամայօղ, իսկ դա միայն իւր մասնաւոր պաշտօնին հոգատար: Եւ ի ձեռնադրելիսն եւս ամենայնիւ քեզ սպասօղ, զի վիՃակն եւ հաւանութիւնն քո է, եթէ գրես, կամ ասես ձեռնադրել զոք ուրեք, արասցէ ըստ բանի քում, եւ մինչ ո'չ կամիցիս, ամենեւին մի արասցէ, քանզի վՃիռն առաջնորդին է: Նա զի դու յայդր բնակացեալ իբրեւ մշտնջենաւոր, իսկ զդա յուղարկեալ եմք ի Գ կամ ի Դ ամս կատարել զգործն եւ դառնալ: Այսոցիկ այսպէս գոլոյ, այլ որո՞վ երեւիցի փեռեկտումն եւ հակաթոռութիւն, եւ ո'չ իւիք: Արդ թողեալ զերկարաբանութիւնն, կարՃ ասեմք: Ի վերայ առաջնոց պատուիրմանցն մերոց, այժմ եւս թղթով գրեցաք, ըստ ամենայնի հեզութեամբ գոլ եւ հպատակիլ բանից քոց, եւ զոր ինչ արասցես եւ առաջադրեսցես` այնպէս վարիլ, ոչինչ ընդդիմութիւն ցուցանելով քեզ: Եւ քեզ խոհական սիրելւոյդ գրեմք, զայլ եւ այլ կարծիսն մերժել ի մտաց եւ սիրով ընդունիլ զԵփրեմ վարդապետդ, յորմէ քեզ ամենեւին պակասութիւն ինչ ո'չ գոյ. մի' ունկնդիր լինիր խառնակչաց բանին, եւ մի' ունայնացուցաներ զպատիւ Մօրս քոյ լուսոյ եւ մեր` որք յայսքան ժամանակ ո'չ եմք անպատիւ արարեալ զքեզ. այլ մեծարեալ. ապա եւ քեզ արժան է ըստ խոստացեալ հարազատութեանդ` լսել բանից մերոց. եւ պա'րտիս իւրաքանչիւր քաղաքաց վրայ ուր եւ կամիցիս զգնալն, թուղթ տալ` թէ ի մեծամեծ զբաղմունս եղեալ ձեռնհաս չլինելով նուիրակութեանն, գրեցի հոգեւոր տէրին զմի եպիսկոպոս յղել, որ զնուիրակութիւնն արասցէ եւ յոմանս իրս եկեղեցւոյ ըստ բանի մերում պիտոյասցի նա եւս զդա յղեալ էր. զոր ընկալայ եւ յուղարկեցի յայդր. սիրով ընդունիք եւ զընդունելութիւնն ինձ համարիք, եւ զառատ արդիւնս տայք յօգնութիւն նեղութեանց սրբոյ Աթոռոյն: Եւ զայլ ինչ եւս զոր պատշաՃ տեսցես գրել: Այսպէս առնելով օժանդակեսցես որ զգործն վՃարեսցէ, եւ մէկ օր յառաջ դառնայցէ: Զոր ինչ մի անգամ գրեալ եմք, կոնդակքն իւր ձեռացն է, նոր եւս բան յաւելուլ եւ պակասեցուցանել ոչ լինի: Թէպէտ եւ ըստ սովորութեան գրեալ է կապել եւ արձակել, բայց Եփրեմ վարդապետն ոչ է սովոր յայնպիսիս, որք մանաւանդ Առաջնորդին են գործք: Ոյր սակս եւս գրեցաք զգուշանալ: Դարձեալ զմեծի Կայսեր շնորհելն պատրիարգին սրբոյ Երուսաղէմի զպնակ եւ զկտորս, զորս ծան ... էիր, յուղարկելով եւ զօրինակ նամակին, իմացաք: Եւ յաղագս մեզ շնորհեալ պարգեւացն եւ հրովարտակին, որ գրեալ էիր ... ի պատասխանագրութիւնն շնորհակալութեան, արդարեւ քանիցս ... չյաջողեցաւ. եւ նարդենիս քան զայլ ամենայն բանս... հարկաւոր, բայց յոյժ շփոթեալ կամք սարդարն եւ շահի որդին մինչ եկին ի ... Սալմա ... Զաֆարղուլի խանն զամենայն բնակիչս երկրիս ... ի Բայ ... եւս ամենայն ընտանեօքն փախեաւ... ի բերդին Խօյու զօր ինչ թողեալ, յետոյ զօրաժողով.. ի վերայ սարդարին ի վանել յերկրէն. բայց ինքն վանեցեալ արմատախիլ եղեւ ի Խօյու. եւ զամենայն ժողովուրդսն զորս մի անգամ ի Բայազիտ էր վարեալ, անտի եւս վարեաց յերկիրս Երեւանու: Եւ իւր տունն բազմութեամբ պարագայից ի հիւրանոցիս մերում եւ ի գեղջն քան, եւ ինքն գալոց է աստ` եւ Երեւանու խանն եւս անտի` որք աստանօր խօսեսցին զպայմանս ինչ: Զի մեր խանն եւս է ապստամբ ի շահէն: Իսկ Շահզադայն եւ սարդարն ի Խօյայ բերդն մտեալ եւ տիրեալ են. թէպէտ երկիրն ամայի: Այժմ այս ասի թէ կամին դառնալ ի Թարվէզ եւ ոմանք ասեն թէ գալոց են յայս երկիր. յորոց Աստուած ազատեսցէ: Արդ այսպէս ամբոխեալ եւ վարանեալ` անձեռնհաս եմք: իսկ Աստուծոյ այցելութեամբն գուցէ զայսոսիկ աղմուկս ի գլխոյ հանցուք, յայնժամ գրելոց եւ յղելոց եմք թէ զկայսեր եւ զմեծամեծաց թուղթսն, եւ թէ զկոնդակս Ղրիմու եւ Դարբանդու եւ այլ տեղեաց որպէս նշանակեալ էիր:

Ցայս վայր ժամանեալ գրութիեանս, ի յուլիսի 22 գրեալ թուղթդ էհաս առ մեզ ի սեպտեմբերի 14 եւ ի նմա ցուցեալ բանսդ եւս ծանէաք. որովք եւ զարմացումն կալաւ զմեզ ի վերայ ապշելոյ եւ տարակուսելոյ ամենահզօր թագաւորութեանդ ընդ գալուստ եպիսկոպոսի միոյ ի լայնածաւալ երկիրդ: Այլ զուր կարծիք են եղեալ քեզ, որով յաւելորդս աշխատասիրեալ ես հանել ի դրանէ Կայսերականէ զնոմոս արգելման Եփրեմ վարդապետին ի Հաշտարխան ցդարձ քո անդր: Քանզի եթէ տեղականքն ասէին նմա` սպասել գալստեան քոյ, կամ թէ դու գրէիր թէ համբերեա', նա ոչ էր ընդդիմանալոց: Բայց ի բնէ սովորութիւն է մերայնոց` զայդպիսիս գործել եւ թողուլ զախորժապատում յիշատակս յապագայս: Եւ սակայն` զի խոստացեալ էիր կրկին` հաւատարմութեամբ ձեռնտու լինել եւ արդիւնացուցանել զգործն, շնորհակալ եմք զսիրելւոյդ, եւ ահա կրկին գրեցաք Եփրեմ վարդապետին` սպասել գալստեան քում ի Հաշտարխան: Իսկ վասն Իւան Աբրահամիչին եւ Մարտինի որդի Գաբրիէլին որ գրեալ էիր թէ հերձուածք են, եւ զմեր առ նոսա թուղթս գրելն անվայելուչ էիր համարեալ, զայն պ. Յովհաննիսէն զլաւութիւնս մեք ի թղթոց քոց եմք գիտացեալ յառաջագոյն. եւ բազում ամք են. յորս երկրէ այտի եղնգաչափ թուղթ չեմք առեալ` զի ցանկով փակեցեալ է. եւ այնպէս գիտեմք թէ` ըստ յառաջ գրեցելոյդ Յովհաննէսն նոյն է: Գաբրիէլն եւս Ժ ամօք յառաջ ուխտ եկեալ ի սուրբ Աթոռս, եւ Ծ ղուռուշ խոստացեալ ետ ամաց զայն ի Պօլիս յանձնեալ էր Մինաս վարդապետին: Եւ մեք ընդ նուիրակին զերիս թուղթս գրեցաք, մին առ մեր գանձապետ պ. Մկրտիչն, մին առ յիշեալ Յովհաննէսն իբրեւ գլխաւոր իշխան քաղաքին. եւ մին առ Գաբրիէլն վասն տրոցն: Բայց զի այդքան վտանգաւոր ցուցանես, վասնորոյ գրեցաք այժմ Եփրեմ վարդապետին զգուշանալ ի տալոյ զթուղթս երկուցն, եւ բաւ է: Ո'ղջ լեր ի Տէր,

Գրեցաւ յամի Տեառն 1799, եւ ի սեպտեմբերի 17: Ի սուրբ Էջմիածին: