Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Գաւառ երեւելի` յորում ա. Վաղարշակ կարգեաց իշխանութիւն մեծ: *Հաստատէ (ասէ Խորենացին բ. 7. կամ ըստ այլ ձեռագրի 8. ) զՄեծ նահապետութիւնն Ծոփաց ՚ի Չորրորդ կոչեցեալ Հայս: Ուր որպէս ակնարկէ` Ծոփք էր անուն նահապետութեան եւ ցեղին, զոր Վաղարշակ կարգեաց իշխան համօրէն Չորրորդ Հայոց. եւ յայնմանէ ընկալաւ անուն եւ գաւառն. թէպէտ եւ փոքր իշխանք նստէին յայլ գաւառս Գ. Հայոց: Այնչափ էր իշխանութիւն սորա, մինչեւ Սդրավոնի կոչել Փոքր թագաւորութիւն. զի գիրք ժբ. թղթ. 555. զխաղտիս նմանեցուցեալ ծոփաց` ասէ. *Որում որպէս եւ Սօֆինիյի (Ծոփաց)` իշխեցին Փոքր թագաւորք:

Սակս մեծութեան այսր իշխանութեան որպէս թուի` Ծոփք կոչեցաւ ո'չ միայն այս գաւառ ուր նստէր իշխանն, այլ նաեւ համօրէն նահանգն Չորրորդ Հայոց. զի մատենագիրք զԾոփս բազում ուրեք առնուն փոխանակ Դ. Հայոց: Յայտ է այս նախ անտի, զի ուր Խորենացին բ. 88. կամ 89. զԱրքեղայոս կոչէ վերակացու Դ. Հայոց, *Արքեղայոս որ էր կարգեալ վերակացու Չորրորդն կոչեցեալ Հայոց: Զնոյն Արքեղայոս Յովհաննէս կաթողիկոս կոչէ` Կուսակալ Ծոփաց աշխարհին:

Երկրորդ` զի ուրանօր յիշատակին կարգաւ իշխանք զանազան գաւառաց կամ նահանգաց Մեծին Հայոց, ո'չ յիշատակին ուրեք իշխանք Դ. Հայոց. իսկ ընդ հակառակն` բազում ուրեք յիշատակին իշխանք Ծոփաց, ըստ որում է տեսանել առ Ագաթանգեղոսի ՚ի թղթ. յծզ. ուր ՚ի յիշատակելն զիշխանս Աղձնեաց, Մոկաց, ՍՍիւնեաց, Ուտէացւոց աշխարհին, որք են իշխանք նահանգաց Մեծին Հայոց, ընդ նոսին դասի եւ Իշխանն Ծոփաց աշխարհին: Սոյնպէս է տեսանել եւ առ Մեսրոպայ, Բուզանդայ. եւ այլն:

Երրորդ` զի բազում ուրեք զԾոփս Աշխարհ անուամբ կոչեն, յոր անուն սեպհական է կոչել զնահանգս, եւ ոչ զգաւառս. վասն որոյ Բուզանդ դ. 4. յայտնի յերկուս բաժանէ զԾոփս, յասելն. *ԶԴանիէլ մեծ իշխանն Ծոփաց… եւ զնոյն իշխանն Միւսոյն Ծոփաց: Եւ յերկուց Ծոփաց աստի զմին կոչէ Ծոփք մեծ, եւ զմիւսն Ծոփք Շահաստանայ: Ասպատակ սփռէին ասէ դ. 24. * Ընդ Աղձնիս, եւ ընդ Ծոփս մեծ, ընդ Անգեղ տունն, եւ ընդ գաւառս Անձտայ, ընդ Ծոփս Շահունւոյ: Կոչէ Շահունւոյ` յանուն ցեղին. ըստ որում այլուր գ. 9 միայն Ծոփք անուանէ զսա, շատանալով դնել յորոշումն զիշխանն որ ՚ի նոյն ցեղէ. * Զիշխանն Մեծի Ծոփաց զՄար, եւ զիշխանն Ծոփայ Շահէի, Ներսէհ: Զսոյն զայս Ծոփք Շահունւոյ դ. 12. կոչէ Ծոփայ աշխարհ. * Զարեկ իշխան նահապետն Մեծի Ծոփաց, եւ զՎարազ Շահունի իշխանն Ծոփաց աշխարհին: Որով ըստ Բուզանդայ` Ծոփաց աշխարհ որ է Դ. Հայք, կոչի Ծոփք Շահաստանոց. իսկ Ծոփաց գաւառն` Ծոփք մեծ: Առ նախնիի մատենագիրս յունաց կոչի Սօֆինի Մեծին Հայոց, եւ ՚ի զանազան տեղիս զգիրս սորա նշանակէ, որ համաձայնի գրից Դ. Հայոց, կամ աշխարհին Ծոփաց: Քանզի դնէ զսա առ Եփրատաւ` ՚ի հիւսիսոյ Մծբնայ, ընդ մէջ Մասիոս լերին եւ Անտիտօրոսի, եւ ՚ի հովտի անդ որ ձգի ընդ մէջ Տօրոսի եւ Անտիտօրոսի հանդէպ Գոմմաղինոյ` սահմանակից Միջագետաց. քանզի գրէ` թէ Տօրոս լեառն է որ զՍօֆինի եւ զայլ մնացեալ Հայս ՚ի Միջագետաց խաժանէ: Եւ այսպէս վայրապար Ստեփաննոս կոչէ զՍօֆինի, Գաւառ նոցա որք մերձ են ՚ի Հայաստան: Եւ առաքէ վասն այսր ՚ի ժա. գիրս Սդրավոնի, զի նա ինքն Սդրավոն ո'չ ՚ի մերձակայս հայոց` այլ ՚ի նոյն իսկ ՚ի Հայս դնէ զՍօֆինի` որպէս յայտ արարաք, եւ որպէս յայտ առնէ նաեւ նոյն իսկ Ստեփաննոս` յորժամ զԳոմմաղինի դնէ հանդէպ Սօֆինիի, սահմանակից Մելիդինոյ, վասն որոյ եւ Պէրքէլիոս մեկնիչ Ստեփաննոսի ծանուցանէ` թէ զՍօֆինիպարտ է դնել ՚ի սահմանս Հայոց:

Յառաջ քան զՍդրավոն առաւել եւս ընդարձակ ձգէր սահման Սօֆինիի, մինչեւ նաեւ Ագիլիսինի գաւառ հայոց էր ընդ նովաւ, որպէս նա ինքն գրէ ՚ի նոյն գիրս. թղթ. 530: Համաձայն Սդրավոնի եւ Պտղոմէոս զՍօֆինի դնէ մերձ ՚ի խոտորումն անդ Եփրատայ ՚ի հարաւ: Սոյնպէս եւ ՚ի Ծանօթութեան եպիսկոպոսարանաց (զոր բազում ուրեք յիշատակեցաք) ՚ի դ. Հայս դնի Սօֆինի` անմիջապէս նախ քան զՀանձիթ համաձայն Խորենացւոյն, ուր որպէս յայտ է` զգաւառն Ծոփաց կամի նշանակել հեղինակն, եւ ոչ զնահանգն որ է նոյն իսկ Դ. Հայք:

Լատին մատենագիրք ըստ հնչման իւրեանց գրեն զսա Սօֆինէ, յորս Բօմբօնիոս Մէլա ¹ դնէ ՚ի կարգս գաւառացն ասորւոց, եւ ո'չ հայոց. նոյնպէս եւ Պլինիոս յԱսորիս դնէ, կամ արտաքոյ Հայաստանեայց. որպէս եւ ՚ի գլ. 9. զբնակիչս գաւառին զՍօֆէնեանս միանգամայն ընդ Ատիապէնաց արտաքոյ կացուցանէ Հայաստանեայց:

Այլ ասելի է նախ` թէ ամենայն հին օրինակք Մէլայի դնեն անդ ո'չ Սօֆէնէ, այլ Քօլօֆօնէ, որպէս վկայէ Իսահակ Վօսսին, իսկ օրինակք Պլինոսի զ. 13. գրեն Չէֆղնիէ, եւ ո'չ Սօֆէնի. եւ ՚ի գլ. 9. Չէֆէնի, որպէս ծանուցանէ Սալմասիոս առ 37. գլ. Սօլինոսի, ուղղագրելով զՊլինիոս. թէպէտ զայսմանէ ինչ ո'չ յիշէ հարտուին մեկնիչ Պլինիոսի: Ասելի է երկրորդ. եդեալ թէ Սօֆէնէ անունս ուղղութեամբ դնի ՚ի նոսա, սակայն նոքա զանունս Ասորիք ընդարձակ առնուն, վասն որոյ եւ Մէլա յայն բան զԱտիապէնէ եւ զԲաբելոն դնէ յԱսորիս` որ էր յԱսորեստան. որպէս եւ Թուլլիոս զքաղդէացիս դնէ յԱսորիս. տե'ս վասն այսր ՚ի Ճէրարտոս Վօսսին: Յուստինոս պատմագիր ՚ի ստորագրելն զՀայաստան յիշէ զՍօֆէնի, առանց ՚ի բաց հանելոյ ՚ի Հայաստանեայց. ՚ի նմա եդեալ զերկրորդ ակն Տիգրիսի, կամ զ՚ի վեր յառնելն նորին, յետ ընկղմելոյն յերկիր:

Սոյն այս Սօֆէնէ կամ Սօֆինի է` որ Սօֆանինի կոչի առ Արրիանոսի, ըստ վկայելոյ Ստեփաննոսի առ Տիօնի. գիրք լզ. Նոյնպէս է տեսանել եւ առ Պրոկոպիոսի որ ասէ. *՚Ի Հայաստան Սօֆանինի կոչեցեալ` է քաղաք Մարդիրո'բոլիս անուն` կառուցեալ առ Նինֆիոս գետով: Եւ ՚ի գլ. 3. *Այս է (ասէ) անուն տեղւոյն ՚ի Սօֆանինի Հայոց: Եւ այլուր. *Պարսիկք անդրէն արշաւեցին ՚ի Միջագետս… զՄարդիրոբոլիսն յորոյ պահպանութիւն կարգեալ էին Վուզիս եւ Վէզան` պաշարեցին. այս քաղաք կառուցեալ է ՚ի Սօֆանինի` հեռի յԱմիդայ ՄԽ. ասպարիզօք ՚ի հիւսիսակողմն առ Նինֆիսս գետով, որ զսահմանս հռովմայեցւոց բաժանէ ՚ի Պարսից: Զայս Մարտիրոսաց քաղաք` զոր Պրոկոպիոս դնէ ՚ի Սօֆանինի: Յովհաննէս կաթողիկոս որոշակի դնէ ՚ի Դ. Հայս. եւ հին թարգմանիչք վարուց սրբոյն Մարութայի կոչեն Ծոբաց քաղաք, եւ այսպէս Սօֆանինի է նոյն իսկ Սօֆինի, կամ Ծոփք:

Այլ Չէլլարիոս անծանօթ աշխարհագրութեան մերոց մատենագրաց, ուստի եւ անտեղեակ ճշգրիտ դրից աշխարհիս Հայոց` ճգնի ցուցանել թէ Սօֆանինի Պրոկոպիոսի` ա'յլ է ՚ի Սօֆէնէ գաւառէն` զոր Սդրավոն եւ Պտղոմէոս դնեն ՚ի Հայս, ստիպեալ յերկուց: Մի` զի Սօֆէնէ է առ Եփրատու եւ առ Անտիտօրոսիւ. իսկ Նինֆիոս գետ, որ անցանէ առ Մարտիրոսաց քաղաքաւ Սօֆանինի գաւառին` խառնի ՚ի Տիգրիս գետ, որով եւ Սօֆանինի Պրոկոպիոսի ձգի առ Տիգրիսիւ: Երկրորդ` զի խառնումն Նինֆիոսի ՚ի Տիգրիս` թուի լինել ՚ի Միջագետս, եւ ո'չ ՚ի Հայս. զի Ամմիանոս` որպէս նաեւ Պրոկոպիոս մերձ ՚ի վերոգրեալ Նինֆիոս գետ դնեն զԱմիդ, զոր Չէլլարիոս կարծէ լինել միայն քաղաք Միջագետաց, եւ ո'չ Հայոց:

Այլ առ առաջինն` յայտ է թէ Սդրավոն ո'չ դնէ զՍօֆէնէ ձգեալ միայն առ Եփրատաւ, այլ ըստ մասին ձգի նաեւ առ Տիգրիսիւ ՚ի վերին կողմանս ընթացից նորա. զի որպէս գրեցաք ՚ի վերոյ` Յուստիանոս ՚ի Սօֆէնէ դնէ զակն Տիգրիսի, եւ մեր մատենագիրք ՚ի Դ. Հայս որ է նոյն: Զայս առաւել եւս յայտ առնէ այն` զի Գարդաթիոգէրդա` որ ըստ Սդրավոնի անկանէր ՚ի Սօֆինի` էր քաղաք կառուցեալ առ Տիգրիսիւ, որպէս ունիս տեսանել ՚ի ստորեւ:

Իսկ առ երկրորդն` ասել է, թէ Ամիդ ըստ նորին իսկ Պրոկոպիոսի` է ՚ի Հայաստան, եւ գոլով նոյն իսկ Տիգրանակերտ քաղաք, նաեւ ըստ նախնի մատենագրաց այլոց ազգաց` Սդրավոնի, Պլինոսի, եւ Պտղոմէոսի` անկանի ՚ի Հայս. ուստի եւ'ս առաւել Սօֆանինի որ էր ՚ի հիւսիսոյ Ամդայ` անկանի ՚ի Հայս: Այսմ թէ տեղեակ լինէր Չէլլարիոս, ո'չ գրէր, *Ա'յլ է ապա այս Սօֆանէնէ (Պրոկոպիոսի`) ՚ի Սօֆէնայէ Մեծին Հայոց (Սդրավոնի, ) որ ձգի ՚ի հիւսիսային Միջագետս ՚ի վերոյ քան զՆիսիպին, այն է Մծբին:

Ուր յայտնի ընդդիմանայ կարծիք իւր` իւրոց բանից. զի եթէ Սօֆէնայն ձգեալ ՚ի հիւսիսային Միջագետս` ՚ի վերոյ քան զՄծբին, է սահման Հայոց, եւ'ս առաւել Սօֆանինին անկանի ՚ի սահմանս Հայոց, որ ըստ Պրոկոպիոսի` է ՚ի վերոյ կամ ՚ի հիւսիսոյ քան զԱմիդ. զի Ամիդ ՚ի հիւսիսոյ է քան զՄծբին` որպէս յայտնի դնէ եւ Չէլլարիոս յաշխարհացոյցս իւր: Արդ` առաւել հիւսիսային կամ վերագոյն կողմն Միջագետաց` առաւել սեպհական մասն է Հայաստանեայց, քան թէ նուազ հիւսիսայինն, որպիսի է Մծբին առ Ամդաւ:

Բայց պատճառ վրիպելոյ Չէլլարիոսի այն է, քանզի համարի` թէ ո'չինչ մասն Միջագետաց անկանի ՚ի Հայս, վասն որոյ եւ այլազգ մեկնէ զբանս Պրոկոպիոսի վասն Միջագետաց. իբր զի` զայն վերին սահման ձգեալ մինչեւ ցԱմիդ` ցուցանէ լինել բնիկ Միջագետք ստորեւ, կամ ՚ի հարաւոյ Տօրոս լերին, եւ միայն պիտակաբար կոչեցեալ Հայաստան. որ է ընդդէմ այլոց մատենագրաց, նա' եւ ընդդէմ ստորագրութեան Պրոկոպիոսի. զի բազում քաղաքս որք անկանին ընդ մէջ երկուց գետոց Եփրատայ եւ Տիգրիսի` գրեթէ մինչեւ ցԱմիդ` դնէ ըստ այլոց ՚ի Հայս:

Եպիսկոպոս յանուն այսր գաւառի յիշատակի Առփիոտիոսի ՚ի մատեանն ծբ. ուր Մարութա կոչի Սուֆարէնեանց Եպիսկոպոս. զոր այլք կոչեն Եպիսկոպոս քաղաքին մարտիրոսաց` որ էր յայսմ գաւառի: Եւ ՚ի ստորագրութիւնս ժողովոյն Հռոմկլայու յիշատակի` Ստեփաննոս եպիսկոպոս Ծոփաց: Նոյնպէս ՚ի ստորագրութիւնս ժողովոյն Սսոյ` որ եղեւ ՚ի 1307. յիշատակի` Շմաւոն եպիսկոպոս Ոծովպոյ Շահապունեաց, որ թուի լինել Ծոփք Շահունւոց:

Քաղաք Մարտիրոսաց, կամ Մարտիրոսաց քաղաք: Առ Յովհաննու կաթողիկոսի կոչի` Մարտիրոսաց պօլիս, որպէս նաեւ առ Ասողկայ, որ է նոյն. զի Պօլիս ` կամ ըստ յունականին Բօլիս` Քաղաք թարգմանի առ մեզ: ՚Ի գիրս յունաց գրի Մարդիրո ' բոլիս, իսկ ՚ի գիրս ասորւո ց Մէտինատ սոհտէ, որ զնոյն նշանակէ: Բայց յաճախ կոչի առ նոսա (որպէս եւ միշտ առ արաբացիս, ) Միւֆարղին. ուրեք ուրեք եւ ՚ի գիրս մեր կոչի Նփրկէրտ:

՚Ի վարս Մարութայի` զոր յասորւոց թարգմանեցին հայրն Գագիկ, եւ Գրիգոր սարկաւագ, կոչի նաեւ Քաղաք Ծոփաց, յանուն գաւառին. նոյնպէս կոչի եւ առ ասորի մատենագիրս ինչ, միայն զանունս Ծոփաց աղաւաղեալ ունելով. զորմէ տե'ս ՚ի վերոյ եւ զբանս Պրոկոպիոսի:

Գտանի առ Ասորիս եւ ա'յլ հին անուն քաղաքիս, այն է Դակրիդ, որ անծանօթ է առ մեզ. եւ միայն զԴէգիք գաւառ Չորրորդ Հայոց գտանեմք մերձաւոր հնչման սորա:

Յուստիանոս կայսր կարգեաց զսա Մայրաքաղաք Չորրորդ Հայոց, որպէս յայտ է ՚ի լա. նորահրամանին նորա. եւ ըստ վկայելոյ Մալալասայ ՚ի սկիզբն ժը. գրոց, ՚ի նորոգելն իւրում զքաղաքն` փոխեաց նաեւ զանունն: *Նոյն կայսր զքաղաքն Հայաստանեայց զանուանեալն Մարդիրո'բոլիս նորոգեաց, եւ Յուսդինիանոբո'լիս կոչեաց. զհնացեալ եղծեալ պարիսպ նորա եւ զսրահ առհասարակ անդրէն կառուցեալ, եւ զգունդ արեւելեան ՚ի նմա կարգեալ: Վասն որոյ եւ Յովհաննէս կաթողիկոս Մայրաքաղաք անուամբ կոչէ, յասելն վասն Մօրկայ կայսեր. *Եւ զՉորրորդն կոչեցեալ Հայք, յորում Մայրաքաղաք Մարտիրոսաց պօլիս` այսինքն Նփրկերտ, (կոչէ Մօրիկ) Յուստիանու նիստ: Նոյնպէս եւ Վարդան ՚ի նմին պատմութեան Մօրկայ զսոյն զայս կոչէ Մայրաքաղաք Դ. Հայոց. *Եւ զՉորրորդ Հայք` յորում Մայրաքաղաք Մուփարկին:

Այս քաղաք ըստ Պրոկոպիոսի հեռի է յԱմդայ միօրեայ ճանապարհաւ քաջագօտի առն, կամ որպէս այլուր դնէ` ՄԽ. ասպարիզօք, այսինքն Լ. մղոնաւ. իսկ յականց Տիգրիսի` ԺԵ. մղոնաւ, (որպէս դնի ՚ի ծանօթութեան եպիսկոպոսարանաց), կառուցեալ յառաջ քան զսուրբն Մարութա: Այլ Մարութա (որ ՚ի սերնդոց մօրն էր ՚ի նախարարազուն ազգէն հայոց, ) շնորհս գտեալ առաջի կայսեր Թէոդոսի Փոքու, խնդրեաց ՚ի նմանէ ամրացուցանել զայն` ամրագոյն պարսպաւ եւ ՚ի մէջ քաղաքին շինել տաճար, առ ՚ի նմա հաւաքել մասն ինչ ՚ի նշխարաց ամենայն սրբոց, որպէս եւ եղեւ իսկ:

Թիւ նշխարացն զորս Մարութա հաւաքեաց անդր ՚ի զանազան աշխարհաց` մի ըստ միոջէ նշանագրի ՚ի հին վարս նորա: *՚Ի հոռոմոց իշխանութէն Ճ եւ ԽՌ. եւ յԱսորեստանեայց ԻՌ. եւ յիշխանութենէն պարսից ՁՌ. եւ յիշխանութենէն մերմէ (որով իմանայ զՀայս, որպէս ակնարկի յայսմաւուրս ՚ի մայիսի 28. ) ԿՌ: Միահամուռ ընդ ամենայն աշխարհն բերեալ սրբոցն երկերիւր եւ ութսուն հազար. թողում ասել եւ որ յետ այնորիկ ժողովեցան, եւ կամ կատարեցան ՚ի նոյն քաղաքի սուրբ վկայք, եւ կան անդէն:

Յայնմ հետէ քաղաքն թէպէտ եւ անուանի գտաւ ՚ի պատմութիւնս, եւ պանծալի քան զամենեսին սակս այսչափ բազմութեան երկնաւոր գանձուցն, բայց չէր այնչափ ինչ խնամով պահեալ ՚ի տէրութենէն յունաց` գոլով հեռի յոյժ ՚ի կայսերանիստ քաղաքէն` սահմանակից անմիջապէս Պարսից տէրութեանն: Նաեւ ամրութիւն պարսպացն չէր ինչ մեծ` ըստ ասելոյ Պրոկոպիոստի:

Զի թանձրութիւն նորա էր 4 ոտնաչափ, իսկ բարձրութիւնն 20. վասն որոյ եւ Կաւատ պարսից արքայ` յաւուրս Անաստասայ կայսեր ընդ տէրութեամբ իւրով գրաւեաց զայն, իբրեւ ընդ խաղս միայն ահացուցանելով զքաղաքացիս, եւ ո'չ թէ պատերազմելով. մինչեւ քաղաքացիք առ ահի առեալ զԹէոդորոս իշխան Սօֆանինոյ` ընդ առաջ ելնա կաւատայ, տալով նմա զերկուց ամաց զհարկն: Իսկ կաւատ համարեալ` թէ նոքա նովին հարկատուութեամբ խոստովանին լինել ՚ի բաժնի տէրութեան Պարսից, եւ ո'չ կայսեր` էանց գնաց անտի անվնաս, կարգեալ նոցա իշխան զնոյն իսկ զԹէոդորոս:

Յուստինիանոս կայսր ամրացոյց յոյժ զայս քաղաք. զորմէ թէպէտ Մալալաս ՚ի հարեւանցի գրեաց ՚ի վերոգրեալ բանսն. բայց Պրոկոպիոս մի ըստ միոջէ ստորագրէ: Քանզի հեռի (ասէ) յառաջին պարսպէն 4 ոտնաչափու` շինել ետ ա'յլ պարսիպ 4 ոտնաչափ լայն, 20 բարձր ՚ի հաւատարութիւն առաջնոյ պարսպաց. եւ զմիջոցն երկուց պարսպաց ետ լնուլ քարամբք եւ կրով, որով երկոքին եղեն մի միայն պարիսպ` բարձր 12 ոտնաչափ: Կանգնեաց արտաքուստ եւ այլ պարիսպ, եւ յաւելեալ զայլ ամրութիւնս ՚ի նմա` կացոյց զմին յիշխանացն հայոց` զոր Դուքս անուանեաց:

Պաշարեցին զսա պարսիկք յաւուրս Կաւատայ ², յորում ժամանակի Սիդդաս էր կարգեալ զօրավար արեւելից ՚ի կողմանէ կայսեր. այլ քանզի ՚ի պաշարման անդ մեռաւ Կաւատ, զերծաւ ՚ի թշնամեաց քաղաքն` որ կայր ՚ի նեղութեան: Այլ զոր ոչ կարացին առնուլ յայնժամ, առին զկնի յաւուրս Մօրկայ կայսեր ՚ի ձեռն Սիդդասայ ուրումն տասնապետի. որոյ հակառակութեամբ բերեալ ընդ ումեմն ՚ի զօրապետացն յունաց` եմոյծ զպարսիկս ՚ի ներքո: ՚Ի պարսից անդրէն էառ Մօրիկ ՚ի 593, հանդերձ այլովք աշխարհօք եւ քաղաքօք Հայաստանեայց, փոխարեն օգնականութեանն` զոր ետ Խոսրովու ընդդէմ Վահրամայ:

Յիններորդ եւ ՚ի տասներորդ դարուն տէրութիւն քաղաքիս էր ՚ի ձեռս տաճկաց ամիրային. եւ ընդ այլ ազգս բնակէին ՚ի նմա նաեւ տաճիկք. այլ Ապրումսար ոմն ամիրայ` քեռորդի Բատ անուն երեւելի ամիրայի, խաբէութեամբ իմն զտաճիկս առհասարակ հալածեաց եւ կոտորեաց: *Մինչեւ (ըստ Ասողկայ գ. 39. ) ո'չ մնալ տաճիկ ՚ի Նփրկերտ, այլ հայ եւ ասորի բնակէր ՚ի նմա:

Եթէ հաւատասցուք պատմութեան թաթարաց, յայսչափ առողաց միջի` ո'չ ոք կարաց առնուլ զայս քաղաք առանց սիրոյ մինչեւ ՚ի ժամանակս թաթարաց: Իսկ ՚ի 1260. Հուլաւուն խանն թաթարաց սաստկապէս պաշարեաց զքաղաքն` արգելեալ զամենայն զել եւ զմուտ, եւ զջուրն որ հոսէր ՚ի նմա. ընդ զորս նորա կային եւ քրիստոնեայք` որոց զօրավար կացոյց նոյն Հուլաւուն զՊռօշ իշխանն հայկազուն զայրն երեւելի` զոր Հասան կոչէին: Յայնմ պաշարման որ տեւեաց ամս երկուս` յայն թշուառութիւն հասին քաղաքացիքն ՚ի սաստկութէ սովոյն, մինչեւ մի լիտր մարմնոյ մարդոյ` 70 դահեկանի վաճառել. բազմութիւն ՚ի նոցանէ մեռան նաեւ առ անհնարին ցրտութեան ձմերան:

Յետ այսչափ տառապանաց իբրեւ առին թաթարք` զմնացեալսն եւս սրոյ ճարակ ետուն, ընդ նոսին եւ զգեղեցիկ երիտասարդն Սեւադայ Խաչենեցի` որդի մեծի իշխանին Գրիգորի: *Բայց միայն (որպէս ասէ Կիրակոս) զեկեղեցիս ո'չ քակեաց, եւ ո'չ զանթիւ նշխարս սրբոց` զորս ժողովեաց սուրբ Մարութայ յամենայն ազգաց, եւ եդ անդ: Այլ զօրքն հայոց որք էին ընդ թաթարս` զբազումս ՚ի նշխարաց սրբոց տարան յերկիրն իւրեանց. եւ մեծ իշխանն Բագրատունեաց առեալ զաջ սրբոյն Բարթուղիկէոսի տարաւ ՚ի վանս իւր, զոր զկնի Սադուն իշխանն Արծրունեաց եդ ՚ի վանս Հաղբատ:

Հայք ըստ վկայելոյ Յովհաննու կաթողիկոսի` յաւուրց մեծին Ներսէսի կացուցանէին ՚ի քաղաքիս գլխաւոր եպիսկոպոս Մետրապօլիտ անուամբ. *Իսկ ՚ի Սեբաստիա (ասէ) եւ ՚ի Մելիտենէ եւ ՚ի Մարտիրոսաց քաղաքին Մետրապօլիտս կացուցանէին:

Բայց ՚ի վերջին ժամանակս եպիսկոպոսունք քաղաքիս ՚ի ստորագրութիւնս ժողովոց ո'չ վարեն զայդ պատուանուն, այլ լոկ Եպիսկոպոս, եւ այն` ո'չ ՚ի կարգ արքեպիսկոպոսաց, այլ սոսկ եպիսկոպոսաց. զորօրինակ ՚ի ժողովն Հռոմկլայի զկնի եպիսկոպոսին Աշմուշատայ, եւ նախ քան զեպիսկոպոսն Սեբաստիոյ ստորագրէ զանուն իւր` Գէորգ եպիսկոպոս Նփրկերտոյ: Իսկ ՚ի ժողովսն Սսոյ եւ Ատանոյ ՚ի ՉԾԶ. թվին` զկնի եպիսկոպոսին Կամխոյ, եւ նախ քան զեպիսկոպոսն Սասնոյ, ստորագրէ` Աւետիք եպիսկոպոս Նփրկերտոյ:

Փշփաշ: Տեղի մօտ ՚ի վերոգրեալ քաղաք, որպէս դնէ Ասողիկ դ. 15. *Եւ երթեալ հասանէ մերձ առ քաղաքն նորա ՚ի Մարտիրոսացն պօլիս` որ է Նփրկերտ, ՚ի տեղին որ Փշփաշն կոչիւր:

Գարգաթիո ' գէրդա: ՚Ի հնումն այս էր մայրաքաղաք Ծոփաց ըստ դնելոյ Սդրավոնի: *Արքունիք (այսինքն Մայրաքաղաք) Սօֆինիոյ` է Գարգաթիո'գէրդա: Զսոյն զայս Պլինոս զ. 9. դնէ ՚ի կարգս քաղաքաց Մեծին Հայոց Մերձ յոյժ ՚ի Տիգրիս. եւ ը լատին հնչման կոչէ Գարգաթիոչէրդա: Այլ քանզի Չէլլարիոս եդեալ է ՚ի մտի` թէ Ծոփք կամ Սօֆինի ո'չ հասանէ ՚ի Տիգրիս, վայրապար ճգնի մեկնել զբանս Պլինոսի. իբր թէ Պլինոս կամիցի ասել` թէ առաւել մերձ է այս քաղաք ՚ի Տիգրիս` քանթէ յԵփրատ:

Չի'ք ինչ յիշատակութիւն զայսմանէ առ այլ մատենագիրս յունաց եւ լատինացւոց. իսկ առ մեզ գլխովին անծանօթ այս անուն. այլ մայրաքաղաք Չորրորդ Հայոց կամ Ծոփաց` Յովհաննէս կաթողիկոս դնէ զՆփրկերտ` որպէս ասացաք ՚ի վերոյ. որում միայն վերջին վանկիւն նման գտանի:

Ֆիսօն: Պրոկոպիոս կոչէ Ամրոց, զորոյ եւ զգաւառ որոշէ այլուր յասելն. *՚Ի Մարդիրոբոլեայ յարեւմուտս կոյս է տեղին Ֆիսօն անուն, կառուցեալ ՚ի Սօֆանինի (գաւառ) Հայաստանեայց, որ տարակայի ՚ի Մարդիրոբոլեայ սուղ ինչ նուազ քան զմիօրեայ ճանապարհ:

Բնաբեղ: Բերդ` ուր սպան Տիրան զսուրբն Յուսիկ` ըստ Բուզանդայ, որ գրէ գ. 12. *Զոր բարձեալ պաշտօնէից դրան եկեղեցւոյն ՚ի Բնաբեղ բերդէն արքունի Մեծ Ծոփաց գաւառին. բերին ՚ի գաւառն Դարանաղեաց ՚ի գիւղն Թորդան: Ուր ՚ի տպագրեալն վրիպակաւ դնի ՚ի Բնաբերդէն: Քանզի եւ ՚ի ե. 7. Բուզանդայ` գրի Բնաբեղ. *Սոյնպէս եւ յերկիրն Ծոփաց ՚ի Բնաբեղ բերդին գանձքն լեալ էին ընդ նովաւ:

Մամբրէ: Զորմէ Բուզանդ ե. 27. *Յետ մահուան (ասէ) մեծ քահանայապետին Ներսիսի` եկն բնակեցաւ նա ՚ի Մեծ Ծոփս, յանապատին որ կոչի անուն տեղւոյն Մամբրէ, ՚ի վերայ գետոյն` որ անուանեալ կոչի ՄաՄուշեղ:

Խոզան: Գիւղաքաղաք կոչէ զսա Ասողիկ բ. 1. յասելն վասն սրբոյն Արիստակեայ. *Շինեաց զմեծ եկեղեցին յաշխարհին Ծոփաց ՚ի գիւղաքաղաքին Խոզան: Վասն որոյ եւ ՚ի ծանօթութեան եպիսկոպոսարանաց Լեւոնի կայսեր կոչի յունարէն Բօլիխնի Խօզանսն. որ թարգմանի Քաղաքահետք, իբր Քաղաքագեօղ Խօզանու, եւ դնի ՚ի Չորրորդ Հայս: Այլ Մատթէոս կոչէ Գաւառ Խոզնայ. զի որպէս յայտ է անցմամբ ժամանակաց փոփոխին սահմանք գաւառաց, եւ նոր գաւառք յաջորդեն ընդ հնոյն: Կայսրն Թէոփիլոս ըստ գրելոյ Ասողկայ բ. 6. *Զխոզան եւ զՉորրորդ Հայս անապատ առնէ ՚ի մարդոյ եւ յանասնոյ:

Չմշկածագք: Անկանի յայսմ գաւառի, ըստ Մատթէոսի որ գրէ. *Վասն զի Չմշկիկն ՚ի գաւառէն Խոզնայ էր. ՚ի տեղւոյն որ այժմ կոչի Չմշկածագք: Յորոց բանիցն յայտ է` թէ յետ Չմշկիկ կայսեր կոչեցաւ Չմշկածագք, իբր Ծագումն Չմշկայ: Զսոյն հաստատէ այն` զի յառաւել հնումն այլով անուամբ կոչէր, որ դնի յայսմաւուրս մարտի 27. * Սուրբ. քահանայն Յովհաննէս էր ՚ի քաղաքէն Յերապօլֆայ` որ այժմ Չմշկայծակ կոչի: Այս անուն փոքր ինչ այլայլութեամբ տառից գրի ՚ի մայիսի 27. * Յոհաննէս Չմշկիկն ՚ի Չմըշկածակուց` հայ էր ազգաւ ³: Յիշատակի եւ եպիսկոպոս քաղաքիս ՚ի ստորագրութիւնս եպիսկոպոսաց ժողովոյն Սսոյ` որ գումարեցաւ ՚ի սկիզբն ԺԴ. դարուն` Հայրապետ Եպիսկոպոս Չմշկածագուց որպէս եւ ՚ի միւս ժողովն տայ` որ առ Մխիթար կաթողիկոսիւ Դանիէլ Եպիսկոպոս Չմշկածագուց: