Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Կոչեցաւ այսպէս յանուանէ լերին Արագածու. իսկ Արագած էառ զիւր անուն յարմենակայ նահապետէն որդւոյ Հայկայ. եւ որպէս անուն իւր յայտ առնէ` ձգի այս գաւառ առ ոտամբ նոյն Արագած լերին. յոյր սակս ուրեք ուրեք ուրոյն գրի անուն սորա` կոչելով Ոտն Արագածու. *Յայսմ խորութեան դաշտի (ասէ Խորեն. ա. 11. ) բնակեալ Արմենակայ, շինէ զմասն ինչ ՚ի հիւսիսոյ կողմանէ դաշտին, եւ զոտն լերինն ՚ի նոյն կողմանէ, եւ զլեառն անուանէ յանգագոյն յիւր անուն Արագած, եւ զկալուածսն` Ոտն Արագածու: Սոյնպէս ՚ի գործ ածի եւ առ Թովմայի Արծրունւոյ, յասելն յերկրորդ վարս Գագկայ. *Ոստիկանս առաքեալ յԱյրարատեան գաւառ, եւ մինչեւ յԱրագածն կոչեցեալ Ոտն, որ է բաժին կալուածոց Աբասայ որդւոյ Սմբատայ: Ուրեք առ Յովհաննու կաթուղիկոսի Կողմ Արագածայ. * Բայց… յերկուցն եւս գաւառաց, որ է մասեաց ոտն եւ Կողմ Արագածայ: Ունի այս գաւառ յոտս նոյն համանուն լերին` դաշտ ինչ ընդարձակ, յորոյ ընդ մէջ անցանէ գետակ, դաշտն է պատեալ լերամբք, առ ստորոտովք նոցին բազմութիւն աղբերաց, որք սկզբնաւորեն գետակ: Զայս ամենայն բանաստեղծորեն իմն ստորագրէ Խորենացին յայս համառօտ բան: * Իսկ Արմենակայ առեալ զամենայն բազմութիւնն` խաղայ յարեւելս հիւսիսոյ, եւ երթեալ իջանէ ՚ի խորին դաշտավայրի մի, ՚ի բարձրագագաթանց պարսպեալ լերանց. գետս կարկաջասահ ՚ի յարեւմտից ընդ մէջ անցանելով, եւ զդաշտն արեւելից իմն գոգցէս իբր որսայսեալ` ձիգ յարեգակն կոյս զերկայնութիւն պարզեալ, եւ առ ստորոտովք լերանցն բազում ականակիտ բղխեալ աղբիւրք, որ գետաց հաւաքումն եղեալ հեզաբար առ սահմանօք նոցա, ծնիւք լերանցեւ եզերօք դաշտին պատանիք ոմանք իբր երիտասարդուհիք ճեմիցին: Եպիսկոպոսունք գաւառիս կոչէին յանուն գլխաւոր ցեղին տիրողի յայս գաւառ, այսինքն է` Ամատունեաց, որպէս ուսանիմք ՚ի յիշատակարանէ Զաքարիայ առաջնորդի Ամատունեաց, ուր ասէ. * Ես … Զաքարիա ՚ի տանէս Արարատեան… առաջնորդ Ամատունեաց Սրբոյ Կարապետիս` որ ՚ի ստորոտս Արագածու, եւ ՚ի գաւառիս Կարբոյ, եւ յԱնբերդոյ: Զնոյն ցուցանեն եւ բանք Առաքել պատմագրի: Այս եպիսկոպոսական աթոռ է մին ՚ի հնագունից անտի, բայց եպիսկոպոսունք յիշատակեալ ՚ի գիրս են ա. Եղիշա եպիսկոպոս ամատունեաց առ ժամանակօք Վարդանանց. բ. Մատթէոս եպիսկոպոս Ամատունեաց ՚ի ժամանակս ա. Խոսրովու պարսից արքայի զոր յիշատակէ Ասողիկ բ. 2. գ: Ասայել եպիսկոպոս Ամատունեաց ՚ի ժողովն Դվնայ առ գ. Ներսէս կաթուղիկոսիւ:

Աւշական, կամ Օշական. Անկանի յայս գաւառ, * Տարեալ հանգուցանեն զնա (այսինքն զերանելին Մեսրովբ. ասէ Թովմա Արծրունի) ՚ի յԱւշական գեօղ, ՚ի գաւառին որ կոչի Ոտն Արագածոյ: Ըստ այսմ եւ Ասողիկ բ. 6. * Զսա (այսինքն զՄորիկ կայսր) ասեն լինել յերկրէն Հայոց, յԱրագածոտն գաւառէ, ՚ի գեղջէ որ Օշականն կոչի, որ ՚ի Կոստանդնուպօլիս խնամ ածէր գեւղջն իւրում, եւ այս արդարացուցանէ զառասպելին` որ ասեն, Աստի յՕշական խունգ առաջի: Բուզանդ դ. 7. բերդ կոչէ զայս, եւ դնէ յապառաժուտ գիրս` յասելն վասն զօրաց մասքթաց կամ Կովկասականաց. * Փախեան ելին ՚ի քաղաքէ անտի յառապարն ՚ի կողմն յՕշական բերդին, եւ զանապատն եւ զքարուտ տեղիսն` ապաւէն իւրեանց համարեցան: Շրջակայ գիրքն էին քարուտք. այլ էր առանձին առապար` որ յանուն սորա կոչէր. զայս ակնարկէ Բուզանդ, բայց յայտնագոյն եւս Խորենացին գ. 9. յասելն վասն պատերազմի ընդդէմ նոյն Կովկասայնոց. *Անտի մերժեալ զՕշական առապարաւն… զհետ ունելով քաջաձիոցն ՚ի դժուարս քարանց, եւ ՚ի վիմուտ տեղիս:

Մերձ է ՚ի Վաղարշապատ, քանզի Վահան Ամատունի աստանօր կալով, տեսանէր զկաթուղիկէ եկեղեցին որ ՚ի Վաղարշապատ, որպէս յայտ առնէ անդէն Խորենացին. տե'ս վասն այսր ՚ի նոր Հայաստան, թղթ. 266. Եղեւ սեփական նորին Վահանայ, զոր պարգեւեաց նմա փոքր Խոսրով արքայն սակս մեծի քաջագործութեան նորին. տե'ս ՚ի Խորենացին ՚ի նոյն գլ. ուրանօր Զտեղի ճակատուն, կոչէ Էշական, թէպէտ եւ ճակատն ո'չ եղեւ ՚ի գիւղն անդ, այլ արտաքոյ ՚ի շրջակայս: Յայսմանէ Խորենացին գ. 67. կոչէ Գեօղ Վահանայ. *Բարձեալ տարաւ զնա (այսինքն Վահան զմարմին Մեսրոպայ) յիւրն գիւղն Օշական: Սոյնպէս կոչէ եւ Ղազար թղթ. 64:

Աղցք: Առ Խորենացւոյն գ. 27. կոչի Աւան, եւ դնի յոտն Արագած լերին: *Թաղեցին (զոսկերս թագաւորացն հանեալս յամրոցէն Անի) յաւանին յԱղցս, որ յոտին Արագած կոչեցեալ լերին: Այլ է յայս գաւառ, քանզի եւ նոյն իսկ լեառն անկանի ՚ի սոյն. վասն որոյ յայտնի եւս դնի առ Ասողկայ բ. 2. *Տէր Կոմիտաս (կաթողիկոս էր) ՚ի գաւառէ Արագածոտոյ, ՚ի գեղջէ Աղցից: Առ Բուզանդայ գրի տառիւս ձ, եւ կոչի գիւղ ամուր, առաւել վասն բնական դրից, քան թէ սակս արուեստակերտ շինութեան. զի գրէ դ. 24: *Հանեալ թաղեցին յամուր ՚ի գիւղն` որ Աղձքն անուանին, յԱյրարատ գաւառին` որ կայն ՚ի խնձս, ՚ի գոգս, ՚ի ծոցս, յանձուկս, ՚ի դժուարս լերինն մեծի` զոր Արագածն կոչեն: Յիշատակէ զնոյն եւ Թովմա Մեծոփեցի. *Եւ ազատորդի մի Աղիդան անուն ՚ի յԱյրարատեան գաւառէ, ՚ի գեղջէն Աղցուց: Մինչեւ ցայժմ գտանի այս գիւղ սովին անուամբ որպէս լսեմք:

Արուճ: Աւան, կամ Քաղաքագեօղ, զորմէ յիշատակի առ Յովհաննու կաթուղիկոսի. *Իսկ արքայ (ա. Սմբատ) իբր յապագայս իմն իմացեալ զչուելն Յուսփայ… գումարտակ լինէր ՚ի քաղաքագեօղն Արուճ, ՚ի ծործորս Արագածայ լերինն: Այլուր կոչէ Դաստակերտ, ուրանօր Գրիգոր իշխանն Մամիկոնեան որ յաւուրս Անաստասայ կաթողիկոսի ՚ի մէջն անդ Է. դարուն` շինեաց եկեղեցի, եւ ապարանս, զորոց զվայելչութիւն եւ զգիրս այսպէս ստորագրէ. *Աստուածային այցելականութեամբ հիմնադրեալ զշքեղագեղ եկեղեցին` որ ՚ի մեծ դաստակերտին Արուճ, շինէ զնա ստիպով երկնային իմն ճեմարան յարդարեալ իւր յեզր քարաժայռ ձորակին, յորում բղխէ ականակիտ աղբիւր պղպջակեալ ընդ քարածերպս վիմարդ քարանցն, որ զեզերս ունի իբրեւ զպսակ պատուարի: Բայց յառաջ քան զՅովհաննէս կաթուղիկոս յիշէ զսա Ղեւոնդ պատմիչ ՚ի գլ. գ. ՚ի գրելն վասն նորին Գրիգորի Մամիկոնէի. *Շինեաց տուն աղօթից ՚ի գաւառն Արագածայ ոտին` յաւանն Արուճ` տաճար փառաց անուան տն` գեղեցիկ վայելչութեամբ զարդարեալ, յիշատակ անուան իւրոյ: Գրէ եւ Ասողիկ բ. 2. որպէս եւ Կիրակոս զայսմանէ յասելն. *՚Ի Ե. ամին անաստասայ եղեւ շինուած կաթողիկէին յաւանն Արուճ` զոր շինեաց Գրիգոր պատրիկն, յորում մկրտի նահատակն Քրիստոսի Դաւիթ` ազգաւ պարսիկ: Եւ Վարդան` յասելն. *Յաւուրս սորա (այսինքն անաստասայ) շինեաց Գրիգոր Մամիկոնեան զկաթողիկէն Արճոյ:

Եղիվարդ: Աստի էր Մովսէս կաթուղիկոս, զորմէ Յովհաննէս կաթուղիկոս. *Յետ սորա ապա զՄովսէս զայրն այ որ յԵղիվարդ գեղջէ… կացուցանեն յաթոռ: Ասողիկ բ. 2. նշանագրէ եւ զգաւառն ասելով. *Մովսէս ՚ի գաւառէ Արագածոտնէ ՚ի գեղջէ Եղիվարդայ: ՚Ի նմին գաւառի դնէ եւ ՚ի գ. 3. յասելն վասն Մաշտոց կաթուղիկոսին. *Սա էր հայրենեօք յԱրագածոտն գաւառէ ՚ի գեղջէ Եղիվարդայ: Վերոգրեալ Գրիգոր իշխանն Մամիկոնեան` շինեաց առ սովաւ մենաստան, որպէս ցուցանէ Յովհաննէս կաթողիկոս` յասելն. *Շինեաց նա եւ նուիրանոց ուխտի կրօնաւորական դասուց, յորում եւ եկեղեցի պայծառապաճոյճ ՚ի նմա յարդարեալ ըստ արեւելից կուսէ դաստակերտին մեծի Եղիվարդայ. տուն բնակութեան կուսակրօնից զնա հաստատէ ՚ի փրկութիւն հոգւոյ իւրոյ:

Թալին: Գիւղ` ուր բնակեցաւ Ենիանոս Բագրատունի յաւուրս Արջամայ (կամ Արշամայ) արքայի յիշատակի այս առ Թովմայի Արծրունւոյ` յասելն. *Զոր առեալ Ջաջուռ ահիւ (աղխիւ), եւ ամենայն պատրաստ կազմութեամբ` բնակեցուցանէ ՚ի կողմն Արագածոյ. ՚ի գիւղն Թալին կոչեցեալ: Գեղաքաղաք կոչէ զսա Յովհաննէս կաթողիկոս յասելն. *Յաւուրս սորա (այսինքն Սիոնի կաթ. ) եղեւ կոտորումն քաղինոյ, եւ Արենոյ եւ Գեղաքաղաքին Թալնայ, յորում սպանան ոգիք իբրեւ եօթն հարիւր, եւ գերեցան ՌԲՃ: Ասողիկ բ. 2. յիշատակէ միայն զկոտորածն Թալնայ. իսկ Սամուէլ զերեսեան եւս: Թէպէտ եւ ոչ ոք ՚ի նոցանէ որոշէ զգաւառն Թալնայ:

Կուաշ: Զորմէ Խորենացին. դ. 22. *Իսկ գնէլ եկեալ յաւանն Կուաշ, որ յոտին Արագածն կոչեցեալ լերինն, առ կուրացեալ հաւ իւր Տիրան: Ոտն Արագած լերին անկանի ՚ի նոյն իսկ Արագածոտան գաւառին, որպէս ասացաք ՚ի վերոյ ՚ի գեղջն Աղցք: Յայսմ աւանի թաղեցաւ նոյն Տիրան արքայ:

Վարդենիս: Յիշատակի այս գիւղ առ Կիրակոսի, ՚ի պատմելն զգնալն Հեթմոյ արքայի առ Մանդոյ խան թաթարաց. ասէ. *Զտեղի առ յոտն Արագածու լերին արայի ՚ի գիւղն որ կոչի Վարդենիս:

Վժան: Գիւղ յիշատակեալ առ Յովհաննու հայոց արքայ Սմբատ ՚ի գեղն Վժան որ ՚ի ստորոտս Արագած լերին:

Սուրբ Գրիգոր: Յիշատակի առ Յովհաննու կաթուղիկոսի. յասելն վասն բ. Յովսէփ կաթուղիկոսի. *Բայց զկնի Գէորգեայ զՅովսէփ ՚ի գաւառէ Արագածոտան, ՚ի բնակչաց սրբոյն Գրիգորի կացուցանեն ՚ի հայրապետութեան: Սոյնպէս եւ առ Սամուէլի ՚ի թվին ՄԽԱ. ուր նոյն Յովսէփ դնի լինել *յԱրագածոտանէն ՚ի բնակչաց սրբոյն Գրիգորի: Այսպս գրի եւ ՚ի գաւազանագիրս ինչ կաթողիկոսաց, զոր թերեւս արարեալ է ուրումն Գրիգորի աշակերտի Սարգսի, ասելով. *Տէր Յովսէփ յԱրագածոտնէ ՚ի մայրաքաղաքէ սրբոյն Գրիգորի: Իսկ առ Ասողկայ գրի սա Սուրբ Գէորգ. *Տէր Յովսէփ որ Կարիճն կոչիւր, ՚ի գաւառէ Արագածոտնէ, ՚ի գեղջէ Գէորգեայ: Որ թուի լինել վրիպակ, այլ յայտ է թէ տեղին էր մենաստան, վասն որոյ կոչի Մայրաքաղաք` (որպէս եւ կոչին երեւելի վանք), եւ առընթեր ունէր գիւղ. յայն սակս յԱսողկայ գիւղ անուամբ յիշատակի: