Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  ՚Ի պատմութեան Թովմայի Արծրունւոյ յերկրորդ վարս Գագկայ` կոչի Գողթնաստան:

Ըստ դրիցն անկանի առ եզերբ գետոյն Երասխայ, որպէս յայտ է ՚ի Խորենացւոյն ա. 29. ուր գետ անուամբ պարտ է իմանալ զԵրասխ. յայտ է եւ ՚ի տեղեաց Գողթան` որք կան մինչեւ ցայսօր: Այս գաւառ վասն զուարճալի գրիցն` Գեղեցիկ կոչի առ Ստեփաննոսի Ուռպելեան ՚ի գլ. ժե. յասելն վասն Մեսրոպայ. * Եկեալ ՚ի Սիսակողմն` հաճեցաւ բնակիլ ՚ի գեղեցիկ գաւառն Գողթան:

Իսկ ըստ նահանգին անկանէր ՚ի Վասպուրական, կամ ՚ի սկզբան անդ, եւ կամ առ ժամանակօք Խորենացւոյն` որպէս յայտ է յաշխարհագրութեան նորա. զի դնէ զայն ՚ի կարգս գաւառաց Վասպուրականի. այլ էր սահմանակից Սիւնեաց` որպէս նշանակէ Կորիւն:

Սակայն Ստեփաննոս Օրպէլեան ՚ի գլ. զ. երկոքումբք ցուցանել ճգնի` թէ ՚ի սկզբանէ անտի էր ՚ի Սիւնիս. մի` զի սուրբն Գրիգոր ՚ի լուսաւորել զՀայս` զառաջնորդս Գողթան էարկ ընդ եպիսկոպոսոք Սիւնեաց. երկրորդ` զի իշխանք Գողթան էին ՚ի Սիսական կամ ՚ի Սիւնեաց ցեղէ. եւ իբր ժառանգութիւն իւրեանց առեալ էին զայս գաւառ: Զայս այսպէս հիմն դնելով իւր, ՚ի գլ. գ. զԳողթն ընդ Երնջակայ դնէ մետասաներորդ գաւառ նահանգին Սիւնեաց:

Բայց մարթ է այլազգ լինել գաւառաց յեկեղեցական վիճակի, եւ այլազգ ՚ի քաղաքական կարգի` առ որ հայի աշխարհագրութին. սոյնպէս եւ իշխանքն Գողթան թէպէտ էին ՚ի Սիսականէն, բայց Խորենացին յայտնի դնէ` թէ էին հատուածեալ: Վասն որոյ այսպէս թուի մեզ վիճակ այսր գաւառի, զի զառաջինն էր ՚ի Վասպուրական, ապա ՚ի ՃՁԶ. թուականիս (յամի տն. 737) ՚ի բաց հատաւ ՚ի Վասպուրականէ ըստ Թովմայի Արծրունւոյ (՚ի դ. 11) եւ թերեւս յայնժամ անց ՚ի Սիւնիս: Իսկ Ստեփաննոս գոլով ՚ի ԺԴ. դարուն, յորում ժամանակի ըստ մեծի մասին բարձեալ էին կարգք իշխանութեանց եւ նախարարութեանց, առաւել հայելով ՚ի վիճակ եկեղեցական թեմի` քան թէ քաղաքական գաւառաց, երեւի դնել զայն ՚ի Սիւնիս:

Բնակիչք սորա էին երգիչք հին բանաստեղծական պատմութեան ազգին զոր պէսպէս նուագարանօք կնտնտոցահար աղբէբախիւք երգելով յորդւոց յորդի աւանդելով հասուցին մինչ ՚ի ժամանակս Խորենացւոյն, զոր եւ ստէպ յիշէ նա ինքն ՚ի պատմութեան:

՚Ի բարս սորա առատ գոլով գինի` ընկալաւ ՚ի Խորենացւոյն զմականունս Գողթն գինէւէտ, ո'չ միայն յաշխարհագրութեան այլ նաեւ ՚ի պատմութեն ա. 29. ուր եւ յիշէ զերգս նոցա` յասելն. * Յայտնեն զայս ճշմարտապէս եւ թուելեացն երգք, զոր պահեցին իմն ախորժելով որպէս լսեմ` մարդիկ կողման գինեւէտ գաւառին Գողթան:

Ցեղ իշխանութեան Գողթան սերեալ էր ՚ի Սիսականէ. * Իսկ զՌշտունիս եւ զԳողթնեցիս (ասէ Խորենացին) գտի պատմեալ` ՚ի Սիսականէն արդարեւ հատուած, ո'չ գիտեմ թէ յանուն արանցն զգաւառսն անուանեալ եւ թէ յանուն գաւառացն զնախարարութիսն կոչեցեալ: Յոր բան գրէ Ստեփաննոս Օրպէլեան գլ. զ. * Նմանապէս եւ իշխանք (Գողթան)` ոչ եթէ յայլմէ տոհմէ էին այլ ՚ի նոյն Սիսական ցեղէ, ըստ մասին ժառանգութեան առեալ էին զայս գաւառ, որպէս ցուցանէ քեզ Մովսէս Խորենացի:

Եւ իշխանք սորա յիշատակին ՚ի գիրս, ՚ի Ե. դարուն ՚ի ժամանակս սրբոյն Մեսրոպայ` Շաբիթ. եւ որդի նորա Գիտ, կամ Գիւտ, որք եւ բազմօք սատարեցին քարոզութեան սրբոյն ՚ի բարձումն հեթանոսական աղանդոյն ՚ի կողմանցն Գողթնեաց. ՚ի է. եւ Ը դարուն` Խոսրով հայր Վահանայ Գողթնացւոյն, եւ զկնի ինքն Վահան` պարծանք գաւառիս իւրով մարտիրոսութեամբ:

Յիններորդ եւ ՚ի տասներորդ դարուն եղեւ իբր առանձին ինչ տէրութիւն ՚ի ձեռս հագարացի բռնակալաց` որպէս ցուցանէ պատմութիւն Յովհաննու կաթուղիկոսի եւ Ասողկայ. եւ ո'չ իսկ այնչափ փոքր տէրութիւն, զի Ապլհաճայ ամիրայն Ատրպատականի ՚ի յարձակիլն ՚ի վերայ Ապուտլփոյ որ էր տէր Գողթան` հարիւր հազար պարսիկ զօրու խաղաց ՚ի վերայ:

Էին ՚ի սմին գաւառի եւ տեղիք արքունականք` զոր բ. Արտաշէս արքայ պարգեւեաց Սմբատայ. * Պարգեւէ նմա (ասէ Խորենացին ՚ի բ. 50) Արտաշէս զմասն Արքունի որ ՚ի շէնս Գորթան, եւ զՈւղտուակունս:

Զքրիստոնէութին ընկալան բնակիչք գաւառիս` քարոզութեամբ սուրբ առաքելոյն Բարթուղիմեայ, որպէս ցուցանէ Ստեփաննոս Օրպէլեան. գլ. զ. յորս մնաց նոյն կրօն մինչ ՚ի սուրբն Գրիգոր` թէպէտ եւ թագուն. * Սոքա ասէ (նա ինքն Ստեփաննոս, այսինքն է` քրիստոնեայք Գողթան գաւառին) կային եւ մնային անտերունչք` բնակեալ այսր անդր, եւ ոմանք ղօղեալք ՚ի լերինն Գարուայ միայնաւորութեամբ զկանս իւրեանց վերէին` զբազումս ուսուցանելով յոլով ժամանակօք մինչ ՚ի գալ մեծի Լուսաւորչին ՚ի Հայս, եւ լուսաւորելոյ զամենայն աշխարհս Հայոց, ապա գնացեալ սոցա` խնդրեցին իւրեանց առաջնորդ, եւ այլն:

Եւ որպէս յետ քարոզութեան առաքելոյն ո'չ անհետ եղեւ ՚ի նոսա քրիստոնէութին, նոյնպէս եւ յետ քարոզութեան Լուսաւորչին` ո'չ բարձաւ ՚ի նոցանէ իսպառ աղանդն հեթանոսութեան, նա` մանաւանդ ՚ի նուազիլ թագաւորութեան` առ բազումս տարածեցաւ. վասն որոյ Կորիւն զայն կողմանս կոչէ Անկարգ եւ Անդարման տեղիք Գողթան: Իսկ զայն մնացորդս բնաջինջ արար երանելին Մեսրոպ, որ նախ զառաջինն աստ սկսաւ քարոզել զքրիստոնէութիւն բազում աշխատութեամբ` հանդերձ օգնականութեամբ բարեպաշտ առն Շաբիթայ կամ Շաբաթայ իշխանի գաւառին. յայն սակս Խորենացին դ. 67. զԳողթն կոչէ ՚ի մէջ գաւառաց Նախաշակերտեալն Մեսրոպայ: Իսկ Կորիւն կոչէ զԳողթն` Առաջին Դաստակերտ Մեսրոպայ, իմա' Դաստակերտ հոգւոր` նմանութեամբ ասացեալ. *Երթեալ իջանէր առ ոտս տանն Գողթան` յԱռաջին Դաստակերտն իւր, եւ անդ ընդելական սովորութեամբն ՚ի կիր արկեալ զվարդապետութին հաւասարութեամբն բարեպաշտին Շաբաթայ` լի առնէր զգաւառն` ողջունիւ աւետարանին Քրիստոսի. եւ կարգէր յամենայն գիւղս գաւառին դասս սրբոց վանականաց:

Առաջին Եպիսկոպոս գաւառիս` Ստեփաննոս Օրպէլեան ՚ի գլ. զ. դնէ լինել զոմն Կումսի անուն աշակերտ Բարթուղիմէ առաքելոյն, որում յաջորդեաց Բաբիլաս` ազգաւ խուժիկ. իսկ ՚ի ժամանակս լուսաւորութեան սրբոյն Գրիգորի` զառաջինն եկաց եպիսկոպոս Մովսէս ոմն, որում յաջորդեցին այլք, զորս ըստ կարգի դնեմք` առեալ ՚ի գրոց Ստեփաննոսի Օրպէլեան: Կումսի Եպիսկոպոս. Բաբիլաս Խուժիկ, Մովսէս Տարօնացի. Սահակ Տարօնացի. Զուանդատ. Ստեփաննոս. Յովհաննէս:

Յիշատակի ՚ի գիրս առ Սիմոն կաթողիկոսիւ` եւ Եսայի Գողթան եպիսկոպոս. որ զկնի եղեւ կաթուղիկոս:

Այլ եպիսկոպոսն Գողթան` էր ընդ իշխանութեամբ եպիսկոպոսին Սիւնեաց. զի ասէ նա ինքն Օրպէլ գլ. զ. * Բայց գիտեա` զի ոչ եթէ հատուածեալ էին սոքա եպիսկոպոսունք Գողթան) ՚ի Սիւնեաց. այլ յառաջն մինչ դեռ ոչ էին հաւատացեալ եւ ո'չ էին կարգած աշխարհս հայոց եպիսկոպոսք, սոքա (բնակիչք Գողթան) առանձին ունէին տեսուչս: Իսկ ՚ի լուսաւորել սրբոյն Գրիգորի զՀայս, եւ ՚ի կարգաւորել զբարձ եւ զաստիճան եպիսկոպոսացն` եւ զսոսա յանձնեաց եպիսկոպոսացն Սիւնեաց, զի նոցա հրամանաւ եւ ՚ի ներքոյ կացցեն հնազանդութեամբ. որում վկայ` առաջին կաթուղիկոսացն շրջաբերական թուղթքն, եւ հին գաւազանք գաւառացն` որ վասն հարկաց եկեղեցւոյն, զի լիով ունի գրեալ յինքեան զբովանդակ գաւառն Գողթան:

Որթվատ, կամ Որդվատ: Գիւղ` զոր Վարդան աշխարհագիր դնէ յայս գաւառ, յասելն. * Գողթան գաւառն Ագուլիսն եւ Ջուղայովն, եւ Որթվատն որ այժմ ասի Որդվատ: ՚ի նմին գաւառի ցուցանէ լինել եւ Ստեփաննոս Օրպէլեան գլ. զ. յասելն վասն սրբոյն Բարթուղիմէոսի. * Իսկ սուրբ առաքեալն շինէ եկեղեցի ՚ի Գողթն յարեւմտից եզերն ՚ի վերայ վիմի միոյ յիւրեանց հանգստեան տեղւոջն` ուր վանքն էին կալեալ. եւ անուն կոչեցին Տեառն ընդառաջ եւ արարին նշանս մեծամեծս, քանզի էր ջուր վնասակար ՚ի յՈրդվատ գիւղ` որ ոռոգանէր յամենայն ամի զամենայն անդաստանս եւ զայգիս. եւ աղօթեցին յանկարծակի, եւ կորուսին զջուրն, որ եւ տեղին յայտ է մինչեւ ցայս օր:

Ջուղայ, կամ Ճուղայ: Աւան առ Երասխաւ մերձ ՚ի Նախճաւան, զոր յիշատակէ Խորենացի. ա. 29 առանց որոշելոյ զգաւառն, բայց նախագրեալ բանք Վարդանայ աշխարհագրի յայտնի դնեն յայս Գողթան գաւառի:

Վանանդ. եւ Գիրան: Յայսմաւուրս ՚ի 28 մարտի դնին յայս գաւառ, ուր ասի վասն սրբոյ Վահանայ Գողթնացւոյն. * Եկեալ ՚ի Գողթան գաւառն իւր ՚ի Վանանդ, եւ յԱզատն Գիրան: ԶՎանանդ գիւղ յիշատակէ եւ Ստեփաննոս Օրպէլեան գլ. զ. ուր թաղեցին (ասէ) զաշակերտ սրբոյ առաքելոյն Բարթուղիմեայ, եւ շինեցին ՚ի վերայ` փոքրիկ մատուռն. էր անդ (ասէ) եւ բագին` զոր կործանեալ սրբոյն առաքելոյն, շինեաց ՚ի տեղւոջն խրթին եկեղեցի եւ կոչեաց յանուն սրբոյն Թովմայի:

Սալարին: Քաղաք` որ ՚ի բանից ինչ Ասողկայ գ. 18. թուի լինել ՚ի Գողթան, զի ասէ թէ ՚ի թուին ՆԼՍ. *Հանէ ՚ի նմանէ զքաղաքն Սալարին, յաւարի առեալ զաշխարհն նորա զԳողթն: