Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Է աղաւաղեալն անուանս Սանասուն: Կոչեցաւ այսպէս յանուն Սանասարայ որդւոյ Սենեքերիմայ արքայի Ասորեստանեայց, որոյ փախուցեալ յաշխարհ մեր ընդ եղբօր իւրոյ` բնակեցաւ ՚ի կողմանս Աղձնեաց, եւ ՚ի նմանէ սերեալ որդիք լցին բնակութեամբ զայս գաւառ, եւ յանուն նախնոյն իւրեանց կոչեցին, ուստի գրէ Լաստիվերտցին. (գլ. իա. ) *՚Ի մտանել նորա ՚ի սահմանս Տարօնոյ` իջին զօրք ՚ի լեռնէն Սիմն կոչեցեալ, զոր մարդկան սովորութիւնք Սանասուն ասեն, ըստ անուան նախնոյն իւրեանց: Տե'ս եւ զբանս Խորենացւոյն ա. 22. զոր յառաջ բերաք ՚ի վեր անդր: Յայս հայեցեալ Վարդանայ աշխարհագրի գրէ` թէ զՍասուն շինեաց Սանասար որդի Սենեքերիմայ:

Դիրք սորին գաւառի քանզի ձգի ՚ի վերայ Տօրոս լերին, ուրեք ուրեք փոխանակ կոչելոյ զբնակիչս Սասուն անուամբ, կոչեն Բնակիչս Տօրոս լերին: Զորօրինակ Յովհաննէս կաթողիկոս, եւ Ասողիկ բ. 2. զսպանիչս Ապուսէթ ոստիկանին` որք էին Սասունք, կոչեն Բնակիչս Տօրոս լերին: Նմին իրի Սամուէլ ՚ի բացայայտութի` զերկոսին անուանս եւս ՚ի կիր առնու յասելն. *Իսկ Բնակչաց Տօրոս լերինն` որ Սասունք արդ անուանին, յաղագս վրէժ խնդրելոյ զԲագրատայ` ՚ի միասին ժողովեալ միաբան զինուորութեամբ սպանին զԱպուսէթ:

Այս Սասուն անուն յիշատակի ՚ի ծանօթութեան եպիսկոպոսարանաց Լեւոնի եւ Անդրոնիկոսի, այլ վրիպակաւ գրի Նասունք. *Եւ բնակին ՚ի լեառն Տօրոս, մանաւանդ այնր գաւառին (այսինքն Մեծին Հայոց) երկու ժողովուրդք, մին անուանեալ Իքթոմէդք, իսկ միւսն Նասունիդք:

Այս այս մասն Տօրոսի` ուր ձգի Սասուն, առանձին անուամբ կոչի Սիմ. յայտ է ՚ի Խորենացւոյն բ. 7. որ ասէ. *Եւ զլեառն Տօրոս` ուր եւ Սիմ: Յայտ է եւ ՚ի Լաստիվերտցոյն իա. որ վասն Սիմ լերինն գրէ` թէ կոչի Սանասուն, կամ որ նոյն է Սասուն. զոր Սամուէլ վասն Տօրոս լերինն գրէ:

Եւ անուանեցաւ այսպէս յանուն Սեմայ միոյ յորդւոցն Քսիսիւթրեայ` այսինքն Նոյի, որպէս նշանակէ Խորենացին ա. 5. յանգիր աւանդութեանց Ոլոմպիոդորայ Իմաստնոյ. * Յետ նաւելոյն Քսիսիւթրեայ ՚ի Հայս եւ դիպելոյ ցամաքի` գնայ մի յորդւոց նորա կոչեցեալն Սիմ ընդ արեւմուտս հիւսիսոյ` դիտել զերկիրն: Եւ դիպեալ դաշտի միում փոքու` առ երկայնանստիւ միով լերամբ (իմա զգօտի Տօրոսի) գետոց ընդ մէջ նորա անցանելով ՚ի կողմանս Ասորեստանի, դադարէ առ գետովն երկլուսնեայ աւուրս, եւ անուանէ յանուն իւր զլեառն Սիմ:

Յայս հայեցեալ Թովմայի Արծրունոյ` գրէ. * Ադրամէլէք եւ Սանասար գան մտանեն ՚ի լեառնն Սիմ, որ յանուն հաւոյն իւրոյ Սեմայ անուանեալ էր լեառնն… եւ ելեալ նոցա ՚ի Սիմ լերին մինչ ՚ի Տիգրանն հայկազնեաց: Եւ այսպէս Սիմ է հին եւ նախկին անուն տեղւոյն, իսկ Սասուն` անուն բնակչաց զկնի եդեալ, եւ ՚ի բնակչաց նաեւ տեղին յորջորջեալ: Բաց յերից անուանց աստի Սասուն, Տօրոս եւ Սիմ, որովք կոչի այս սահմանն, ունէր եւ այլ չորրորդ անուն, որ է`

Խոյթ. * Բայց ՚ի լեռնայնոցն (ասէ Թովմա Արծրունի) որ յամուրս իւրեանց մնային ՚ի լերինն Խոյթ անուանեալ: Կիրակոս զայս անուն ՚ի սեռականն ՚ի կիր առնու. * Զոր իմացեալ բնակիչք լերինն Խոթայ` որ Սասունք անուանին, եկեալ սպանին զԱպուսէթ:

Եւ զորօրինակ Տօրոս եւ Սիմ տիրապէս են անուանք լերինն որ ՚ի Սասուն գաւառին, սոյնպէս եւ զԽոյթ կամ զԽութ երկու վերոգրեալ պատմագիրք սեպհականացուցանեն յանուն լերինն ¹. իսկ անունն առեալ է ո'չ ՚ի Խոյթ գաւառէն Տուրուբերանոյ, այլ ՚ի Խրթնութենէ խօսից եւ բարուց բնակչաց:

Սահմանակից է Սասուն` Տարօն գաւառին Տուրուբերանոյ, զի ՚ի վերայ լերին Տօրոսի է Սասուն, եւ առ ստորոտով նորին Տարօն, որպէս յայտ է ՚ի բանից Մատթէոսի ճթ. * Գնաց զօրքն այլազգեաց ՚ի գաւառն Տարոն, որ եւ բնակեալ առ ստորոտ լերինն Տօրոսի մերձ ՚ի Սասուն, եւ լուեալ զայս իշխանն հայոց զօրաւոր եւ քաջ որդին Մուշեղայ Թոռնիկն, եւ ժողով արարեալ զամենայն Սասուն, եւ հասանէր ՚ի վերայ զօրացն այլազգեաց:

Զնոյն է տեսանել եւ առ Խորենացւոյն բ. 81. ուր զՍիմ լեառն` որ է Սասունք, սահմանակից դնէ Տարօնոյ. * Նահապետն ազգին Սղկունեաց` ամրանայր յամրոցին` որ անուանեալ կոչի Ողական, ապաւէն առնելով իւրեան զբնակիչս Սիմն կոչեցեալ լերին, եւ ընդդիմացեալ թագաւորին` աղմկէր զերկիրն, որ մերձ առ լերամբն:

Զբնակիչս սորա Յովհաննէս կաթողիկոս բարուց եւ սովորութեանց նոցա, որպէս եւ զպատճառ անուանակոչութեանցն` ճոխագոյն ունիմք գտանել առ Թովմայի Արծրունոյ, զորոյ զբանս` քանզի չէ ամենեցուն առաջի ունել, ՚ի դէպ համարիմք յառաջ բերել ՚ի զուարճութիւն հնասիրաց:

Աստանօր (ասէ) սակաւուք բացայայտեցից զորպիսութիւն բնակչաց (Խոյթ) լերինն, թէ զիարդ կամ որպիսի ոք են, եւ որպէս հնարաւորեալ յապրուստ անձանց վճարեն զկարեւոր պէտս իւրեանց ընդ աշխատութեամբ եւ սաստիկ տառապանօք: Եւ բնակութիւն նոցա ՚ի խորաձորս եւ ՚ի պրակս մայրեաց ՚ի գագաթունս լերանց. եւ բնակեն առանձին ըստ տունս ազգաց: Եւ այնչափ ՚ի բացեայ են ՚ի միմեանց` մինչ թէ ոք յարանց զօրաւորաց ՚ի բարձրաբերձ տեղեաց ուժգին խանչիցէ, հազիւ թէ ուրեք կարիցէ առնուլ զբոմբիւն ձայնին, իբրեւ՚ի վիմաց ինչ արձանգք լինելոյ կարծիս բերելով:

Եւ կէսքն վրիպեալք ՚ի բնական հայրենի լեզուէն յաղագս հեռաբնակն լինելոյ, եւ անհամբոյրք միմեանց հանդիպեալք, եւ խօսս միմեանց եդեալ կարկատուն մուրացածի բանիւք. եւ այնքան խրթնի անծանօթք պատահեն առ միմեանս` մինչեւ թարգմանաց անգամ կարօտանան:

«Եւ զպէտս կերակրոցն վճարեն ՚ի սերմանց ինչ, առաւել ՚ի կորեակ կոչեալ սերմանէն, զոր ոմանք ՚ի սով ժամանակի հաց անուանեն. եւ զնոյն ոռոգեալ ոտիւք ՚ի միջոցս պրանկացն, կամ երկմատնի փայտատովք սերմանեալք:

Եւ է զգեստ նոցա ասուիս ՚ի ծածկոյթ մերկութեանն, եւ օդ ոտիցն հնարաւորեն զձեւ կօշկաց ՚ի մարթոց այծից կազմեալ, եւ միով կերակրով եւ միով հանդերձիւ բաւականանան զամառն եւ զձմեռն: Եւ են ստացեալ զէնս աշտեայս, հանապազ կրելով ընդ ինքեանս ՚ի պատրաստութիւն գազանացն` որք ՚ի լերինն բնակեն. այլեւ ՚ի ժամանակս հասելոց թշնամեաց յերկրին իւրեանց` գան միաբան լեռնայինքն յօգնութիւն իշխանացն` զի են տիրասէրք:

Իսկ վասն ձեանն անկայուն զօրութեանն` որ այն ինչ յամպոյն ՚ի վերայ զեղեալ լինին, հնարաւորեալ իւրեանց փայտս իբրեւ զանուրս չուանօք պարունակեալ շուրջ զոտամբ, դիւրաւ ընթանան ՚ի վերայ ձեանն իբրեւ ընդ ցամաք երկիր: Եւ են գազանաբարոյք արիւնարբուք, առ ո'չինչ համարելով զսպանումն եղբարցն հարազատաց, նաեւ զանձանց եւս:

Եւ կոչին սոքա մեկնակազէնք սուրհանդակք, բնակեալք ՚ի լերինն` որ բաժանէ ընդ Աղձնիս եւ ընդ Տարօն, եւ յաղագս խրթնի եւ անհետազօտելի խօսիցն եւ բարուցն` կոչին Խութ. յորոց անուն եւ լեառն Խոյթ անուանի: Եւ գիտեն զսաղմոսն զհին թարգմանեալսն վարդապետացն հայոց` զոր հանապազ ՚ի բերան ունին:

Սոքա են… զկնի Ադրամէլէքայ եւ Սանասարայ որդւոյ Սենեքերիմ արքայի թագաւորի Ասորեստանի եւ Նինուէի, յորոց անուն ինքեանք Սանասեանք զինքեանս անուանեն. եւ են հիւրասէրք, օտարընկալք, պատուագիրք»: Տե'ս զՍասուն եւ ՚ի նոր Հայաստան. թղթ 200:

՚Ի տասներորդ դարուն բազմամարդ էր այս գաւառ. քանզի Թոռնիկ իշխանն ընդդէմ հոռոմացեալ Փիլարտոսի բռնաւորի, ՚ի ժողովելն զամենայն Սասուն ըստ ասելոյ Մատթէոսի` կարաց հանել Ծ. հազար հետեւակ զօրս եւ Զ. հազար հեծելազօրս: Ունէր իշխան առանձին, յորոց մի էր եւ Վիգէն` յիշատակեալ ՚ի Վարդանաց ՚ի ԺԲ. դարուն.

Իսկ ՚ի ԺԳ. դարուն` համօրէն Սասուն անձնատուր եղեւ ՚ի հնազանդութիւն Մուղալ թաթարաց, որոց եւ խանն Հուլաւուն անուանեալ` կարգեաց ՚ի վերայ Սասնոյ իշխան զՍադդուն քրիստոնեայ հաւատով` զայրն անձնեայ եւ քաջամարտիկ, զոր նոյն խանն ընդ առաջին ախոյեանսն ունէր, որպէս պատմէ Կիրակոս:

Վարդան աշխարհագիր զերկուս տեղիս դնէ յայս գաւառ` յասելն, Կոգովիտ եւ Մանախու ձորն ՚ի Սասուն է. այլ զԿոգովիտ գիտեմք լինել գաւառ Արարատ նահանգին. իսկ Մանախու ձոր անյայտ է մեզ.

Թառձեան: Այսպէս գրի առ Վարդանայ, եւ թուի դնել ՚ի Սասուն. յասելն * Թոռն Վիգենայ Շահնշահ քեռորդի տեառն Գրիգորի կաթողիկոսի… առեալ զիւրսն անկանի ՚ի Սասունս, եւ անդ անկաւ ՚ի ձեռս նորա բէկ Դամուրն, որ էր իշխան ամենայն տանն շահին. եւ առնու ՚ի նմանէ զբերդն որ Թառձեան կոչի. եւ ուխտիւ արձակեաց. որ եւ ստեաց ուխտին ՚ի տիրելն իւրում աթոռոյ շահին, եւ զայն եւս (այսինքն զԹառձեան) եւ զամենայն Սասունք եհան ՚ի նմանէ:

Յիշատակի սա եւ առ Յովհաննու Մամիկոնէի ՚ի թղթ. հբ. ուր կոչի Թառձէնք. բայց ո'չ գտանի ՚ի ձեռագրի այլ փոխանակ այնր դնի Հովեանք, մոտ յԱրածանի գետ: