Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Գանձակ: Քաղաք երեւելի, որ բազում ուրեք յիշատակի ՚ի վերջին պատմագիրս մեր, եւ այժմ Կոչի կանճայ, կամ Կէնճէ, որք են այլայլութիւն անուանս Գանձակ, ուստի ուղղագոյն եւս այժմեան անունն յայսմաւուրս ՚ի 5 յուլիսի ՚ի ձեռագիրս գրի Գանջայ, զի նախ դնի. Վկայաբանութիւն սրբոյն Խոսրովու Գանձակեցւոյն: Իսկ ստորեւ. Սուրբ վկայն Քրիստոսի Խոսրով էր ՚ի Գանջայ քաղաքէն Աղուանից: Եւ ՚ի տպ. դնի. ՚Ի քաղաքէն Գանձայ Աղուանից:

Վարդան աշխարհագիր ակնարկէ լինել յԱրցախ, քանզի յիշէ զայն` ուրանօր խօսի զԱրցախայ. զնոյն ակնարկէ եւ Կիրակոս յասելն. *Բազում վիշտս կրեալ էին նոքա (այսինքն` պարսիկք որ ՚ի գանձակ, ) ՚ի բնակչացն Խաչենոյ. աւազակաբար կելով զբազումս սպանանէին ՚ի Պարսիցն, եւ կողոպտէին զքրիստոնեայս ՚ի ձեռաց նց: Յայտ է թէ Գանձակ էր մերձ յամրոցն Խաչեն, ուստի եւ ՚ի գաւառի նորա. իսկ Խաչէնք էր նոյն իսկ Արցախ, որպէս նաեւ դիրք այժմեան տեղւոյն զնոյն ցուցանէ: Վարդան եւ Մատթէոս ուրեք ուրեք կոչեն Գանձակ հայոց, կամ որ է Յաշխարհին Հայոց. յայսմաւուրս` ըստ որում եդաք ՚ի վերոյ կոչի յանուն Աղուանից. սոյնգունակ եւ ՚ի յիշատակարանի դատաստանագրոց Մխիթարայ Գօշի` դնի Մայրաքաղաք տանն Աղուանից, յաշխարհին Առանայ. եւ առ Կիրակոսի յասելն վասն թաթարաց. *Հանին զնա (այսինքն զՍալահատտին, կամ զՋալալադին սուլդանն) փախստական յաշխարհն Աղուանից. եկն նա ՚ի քաղաքն Գանձակ, եւ առ զնա: Վասն զի Արցախ որպէս գրեցաք` կոչի եւ աշխարհ Աղուանից, ուր եւ նստան երբեմն Եպիսկոպոսունք Աղուանից: Այս ամենայն յարակցեալ անուանք Հայոց, Աղուանից, դնին յորոշումն միւս Գանձակայ` որ է յԱտրպատական:

՚Ի թուականիս ՇԼԷ. (յամի 1088, ) Պուղան ամիրայն զօրապետ հռչակաւոր Մէլիք շահի սուլդանին Պարսից` էառ զԳանձակ ՚ի ձեռաց Փատլեանց Շատատիկք կոչեցելոց, որ էր ցեղ ինչ եւ տէրութեան այլազգեաց, սաստկապէս մարտուցեալ, եւ ՚ի վայր ընկեցեալ զբուրգն նորա. յորոց ՚ի զօրս կային եւ յազգէս հայոց:

Մնաց քաղաքն ՚ի ձեռս Պարսից մինչեւ ՚ի ԺԲ. դար. եւ եղեւ առ նոսա իշխանանիստ քաղաք երեւելի, մինչեւ ՚ի բաժանել Տափար սուլդանին զամենայն երկիրն առ որդիս իւր, կրտսեր որդւոյն ետ ՚ի բաժին զսահմանս Գանձակայ: Պարսիկք բնակիչք քաղաքին արհամարհութեամբ բերեալ ընդ քրիստոնեայս` ՚ի նախատինս նոցունց եդին ՚ի ներքին սեամն դրան քաղաքին խաչս ՚ի կոխումն անցաւորաց. այսպիսի թշնամութիւն պարսից գանձակեցւոց առ քրիստոնեայս` յայտնի է եւ ՚ի բանիցն Կիրակոսի` որ ասէ. *Այս քաղաքս բազմամբոխ լցեալ պարսկօք, այլ սակաւ եւ քրիստոնէիւք, յոյժ թշնամի էր սա Քրիստոսի:

՚Ի 1140, ըստ որում դնեն Վարդան եւ Կիրակոս` կործանեցաւ այս քաղաք ՚ի վերայ բնակչացն, յահագին երկրաշարժութենէ, եւ լեառն ընթերակայ ՚ի վայր հոսեալ ՚ի ձորակն` արգել զընթացս ջրոյն, եւ արար ծովակ լի պէսպէս ազնիւ ձկամբք. մինչեւ յաւուրս նորին Կիրակոսի, զի յաւելու գրել` թէ լուեալ զայն Դեմէտրէ թագաւորին վրաց, եկն եւ տարաւ յաշխարհն իւր զդրունս քաղաքին:

Բայց եւ ՚ի ԺԳ. դարուն էր նոյնպէս քաղաք բազմամարդ` որպէս յայտ է ՚ի վերոգրեալ բանից Կիրակոսի, յորում դարու հասին ՚ի վերայ մուղալ թաթարք, կործանեցին զպարիսպ քաղաքին մեքենայիւք յամենայն կողմանց, եւ մինչչեւ էր մտեալ նոցա ՚ի ներքս` բնակիչքն ինքնին այրեցին զամենայն տունս` զի մի անկցին ինչք իւրեանց ՚ի ձեռս թշնամեաց. իսկ իբրեւ մտին մուղալք` զբնակիչս առ հասարակ կոտորեցին, որով թափուր մնաց այս քաղաք:

Աստի էր Մխիթար վարդապետ Գօշ մականուանեալ յելս ԺԲ. դարուն, որ բաց յայլ գրոց` արար ՚ի ՈԼԴ, եւ դատաստանագիրս. զվարս նորա եւ զգործս ընդարձակ ստորագրէ Կիրակոս:

Վարդան աշխարհագիր ՚ի սահմանս Գանձակայ դնէ զյետագայ տեղիս` յասելն. *Գանձակ Կանճայ է իւր վիճակովն եւ Զակամով մինչեւ ՚ի դաշտն Գագայ, եւ կայ ՚ի նմա երկու ուխտք Խորանաշատն, եւ Եղիշէի առաքելոյ աթոռն: Եւ ստորեւ յետ ստորագրելոյ զՍիւնիս, զզակամ դնէ ՚ի հիւսիսակողմն Սիւնեաց Գեղարքունոյ եւ Սեւանայ: *Եւ այլ բազում գաւառք ՚ի կողմն հիւսիսոյ` որ կոչի Զակամ, ուր կայ Սուրբ Հաղարծինն, եւ Գետկավանք` որ աթոռն է Գօշ Մխիթար վարդապետին:

Հաղարծին: Յօրինակս ինչ Վարդանայ աշխարհագրի, եւ ՚ի գիրս ինչ գրի Խաղարծին: Ուխտ երեւելի յայն կողմանս` զոր զարդարեաց Խաչատուր վարդապետ որ առաջնորդ էր այսր վանաց, զորմէ գրէ Կիրակոս: *Էր ՚ի տօնխմբութիւն սուրբ եկեղեցւոյն (Գետկայ վանից), եւ սուրբ վարդապետն Խաչատուր Տարօնացի` առաջնորդ սուրբ ուխտին որ կոչի Հաղարծին… Սա պայծառացոյց զսուրբ ուխտն յորում առաջնորդ էր ինքն, որ յառաջ քան զգալ նորա ամայի էր եւ խամրացեալ. զսա պատուէր մեծապէս թագաւորն վրաց Գորգի հայր Թամարին, եւ ետ եկեղեցւոյն ձեռնադրաւ իւրով զերկու գիւղսն. զԱբասաձոր, եւ զՏանձուտն, եւ զայգի մի Միջնաշինին… եւ ինքն (Խաչատուր) անդ հանգեաւ ՚ի Քրիստոս, եւ կայ թաղեալ յարեւմտից կուսէ եկեղեցւոյն:

Արար ՚ի սմա շինութիւն եւ Յովհաննէս առաջնորդ վանացս, որ զկնի` եղեւ նաեւ առաջնորդ Գետկայ վանաց: *Ապա (ասէ Կիրակոս) տէր Յովհաննէս Արմանեցին` որ եւ Հաղարծին էր առաջնորդ, եւ ձեռնադրեցաւ եպիսկոպոս ՚ի ՉԵ. թվին. սա շինեաց ՚ի Հաղարծիի սեղանատուն երեւելի սրբատայ վիմօք, եւ ապա գնաց ՚ի մեծ աթոռն եւ Հաղբատ:

Խորանաշատ: Երեւելի ՚ի մէջ ուխտից նահանգիս, այսպէս կոչեցեալ սակս յոլովուե եկեղեցեաց եւ խորանացն ՚ի նմա, զոր շինեաց Վանական վարդապետն այր երեւելի արդեամբք եւ գիտութեամբ ՚ի սկիզբն ԺԴ. դարուն. * Եւ եղեւ վախճան սորա (այսինքն Վանական վարդապետին ասէ Կիրակոս) այսպիսի օրինակաւ, ՚ի վանսն զոր իւր իսկ էր շինեալ` որ կոչի Խորանաշատ, վասն յոլով եկեղեցեաց որ ՚ի նմա է` ընկալաւ զանունն, որ կայ հանդէպ Երգէվանից բերդին, եւ ՚ի թիկանց Գարդմանսոյ (թերեւս` Գարդմանոյ, զի եւ յայլում օրինակի գրի` Գարդմանոյ) առնէր նա շինուածս երեւելիս` Դաւիթ շինելով ՚ի կոփածոյ վիմաց ՚ի դուռն մեծ եկեղեցւոյն, զոր իւր իսկ շինեալ էր:

Յայսմաւուրս ՚ի 31. յունվարի նմին Վանական վարդապետի տայ զանուանակոչութիւնն. * Գնաց (ասէ) յԱղուանս, եւ շինեաց փառաւոր վանք մի սրբատաշ միմօք. բազմախորան գմբեթաւոր եւ հրաշազարդ եկեղեցիս, եւ անուանեաց զվանքն զայն Խորանաշատ: Յաշխարհին Աղուանից դնէ, քանզի որպէս ասացաք ՚ի վերոյ` Արցախ` կոչէր նաեւ Աշխարհ Աղուանից:

Աստանօր թաղեցաւ նոյն Վանական վարդապետ ըստ իւրում հրամանաի. * ՚ի գլուխ վանիցն (ասէ Կիրակոս) յարեւելից կուսէ, ՚ի փոքրագոյն եկեղեցին` ուր էին գերեզմանք աղքատաց:

Դասնոյ անապատ: Զորմէ ՚ի յիշատակարանի դատաստանագրոց Մխիթարայ Գօշի. * ՚ի դիտապետութենէ տի. Ստեփաննոսի տանս Աղուանից, յաշխարհիս Առանայ, ՚ի նահանգիս որ կոչի մայրաքաղաքիս Գանձակ, յանապատ եւ յեղբայրանոցս անուանեալ Դասնոյ, սկզբնաւորեալ ՚ի լեռնակողմ մենաստանին կոչեցելոյ Հոռոմաշէն ընդ հովանեաւ սրբոց եկեղեցեաց կուսաստանացն յիշեցելոց:

Գանձասար: Թուի ածանցեալ յանուանէս Գանձակ, եւ Սար. որպէս թէ Գանձակասար. զի ըստ որում ցուցանէ այժմեան գիրք նորին` է մենաստան ՚ի վերայ լերին, ո'չ այնչափ տարակաց ՚ի Գանձակայ. իսկ զլեառն` աշխարհիկ բարբառ մեր կոչէ Սար: Անկանի յայս նահանգ` որպէս գրէ Վարդան աշխարհագիր յասելն. * ՚Ի յԱրձախ (է) սուրբ ուխտն Գանձասար, ուր կայ գլուխ սուրբ Կարապետին. ՅԱրձախ դնի նաեւ ՚ի ձեռագիր յաշխարհագրական բառարանի:

Յիշէ զսա եւ Կիրակոս` Վանք անուանելով. ուր ՚ի սկիզբն ԺԴ. դարուն բարեպաշտ եւ աղքատասեր այրն Հասան անուն քեռորդի հայկազուն իշխանացն Զաքարեայ եւ Իւանէի, շինեաց եկեղեցի գեղեցկազարդ յօրինուածով բազմամեայ աշխատութեամբ: Իսկ կին նորուն Մամխան անուն շինեաց զգաւիթն: Գրէ եւ Վարդան վասն արքայազուն ջալալ իշխանին` որ էր ՚ի ժամանակս իւր, թէ զկնի վկայական մահուանն * Եկին իւրքն, եւ տարեալ թաղեցին յիւր սեփհական վանքն Գանձասար կոչեցեալ հայրենեօք տուն գերեզմանի իւրեանց: Այլ անունս Գանձասար ո'չ յիշատակի ՚ի հին պատմագիրս:

Խօխանաբերդ. զոր եւ ուրեք Կիրակոս կոչէ` Խօյախանայ բերդ, որպէս եւ անուանէին պարսիկք: Ամրոց անառիկ հանդէպ Գանձասարայ, որոյ տէր էր նոյն իսկ Հասանն վերոգրեալ. այլ որպէս գրէ անդրէն նոյն Կիրակոս` զսա եւ զմերձակայ ամրոցս Դեէդ. Ծիրանաքար եւ զայլ եւս դղեակս մուղալ թաթարք հարկապահանջք հիմնայատակ կործանեցին, մինչ եւ հետոց անգամ ո'չ երեւել բնաւ` թէ շէն լեալ իցէ երբէք անդէն:

Հայթերք: Դղեակ իշխանանիստ նախայիշատակեալ իշխանին Հասանայ, որպէս դնի ՚ի յիշատակարանի դատաստանագրոց Մխիթարայ Գոշի. * ՚ի ժամանակի մնացելոյ սակաւ իշխանաց ՚ի կողմանս Խաչենոյ, ընդ ժամանակս անուանելոյ Հասանայ կրօնաւորեցելոյ, եւ որդւոյ նորա Վախթանգայ, ՚ի դղեկին որ անուանի Հայթերք, գլխաւորի այլոց իշխանաց:

Աստղաբլուր: Յիշատակի յայսմաւուրս ՚ի 29 մարտի: Մի ոմն յիշխանացն զօրագլխաց (հոնաց`) ել ՚ի կողմանս Արցախու… ՚ի տեղին Աստղաբլուր օթեւանս կալեալ, ուր էին աշակերտքն Մեսրոպայ: ՚Ի վերոյ դնէ մերձ յԱրցախ` յասելն. *Դարձեալ եկին յԱղուանս, եւ բնակեցան ՚ի տեղի մի որ կոչի Աստղաբլուր, հուպ յԱրցախ գաւառին որ է Խաչէնք: Կոչեցաւ այսպէս, վասն զի ՚ի վերայ մարմնոյ թագուհի անուն մեծազգի կնոջ` որ սպանաւ ՚ի զօրագլխէն հոնաց, էջ լոյս աստղաձեւ, որպէս դնի անդէն յայսմաւուրս: *Աստղապէս ցոլացեալ խաղայր լսոյն ՚ի վերայ կաթուածի արեան թագուհւոյն. եւ ժողովեցին զնշխարս սուրբ թագուհւոյն` ամփոփեցին եւ եդին ՚ի բլրակին, եւ անուանեցին զայն Աստղաբլուր:

Դիզափայտ: Է անուն մենարանի ՚ի համանուն լերին: Կոչեցաւ այսպէս` սակս դիզելոյ անդէն հոնաց զմարմինս քրիստոնէից եւ այրելոյ, յաւուրս աշակերտացն Մեսրոպայ, ըստ պատմելոյ յայսմաւուրաց ՚ի 29 մարտի: *Իսկ որդիք զօրավարին Մովսէս եւ երանողիս եւ այլ զօրքն հաւատացեալ փախեան ՚ի լեառն որ կոչի Դիզափայտ, որոց զհետ երթեալ անօրինացն` կոտորեցին զնոսա անդ, եւ ժողովեալ կուտեցին զնոսա ՚ի մի վայր, եւ այրեցին հրով, եւ անուանեցին զլեառն Դիզափայտ, վասն զի քան զփայտ դիզեցին զնոսա եւ այրեցին: Եւ յետ ժամանակաց միայնակեացք ոմանք արք ճգնաւորք եկեալ բնակեցան անդ, եւ արարին իւրեանց վանս զտեղին: Բանք պատմութեանն ցուցանեն լինել ՚ի կողմանս Արցախայ: Եւ Վարդան աշխարհագիր յետ դնելոյ զԱրցախ, դնէ եւ զայս ասելով. *Դիզափայտն Դիզայ եւ Վարանդայ է:

Երգեվանք: Կիրակոս յիշէ զսա ընդ ամուր բերդս: *Առին եւ նոքա (Զաքարէ եւ Իւանէ, ) բազում գաւառս ՚ի Պարսից, եւ բերդս ամուրս զԳարդման, զՔարհերձ, եւ զԵրգէվանք: Ապա յարձակեցան մուղալ թաթարք` զորոց գրէ Կիրակոս. *Յարձակեցան ՚ի վերայ ա'յլ բերդիցն որ ընդ իշխանութեամբ Վահրամայ ՚ի Տէրունականն, եւ զԵրգէվանքն, եւ ՚ի Մածնաբերդն` զոր ունէր Կիւրիկէ Բագրատունի որդի Աղսարթանայ:

Հանդէպ բերդին Երգէվանից ըստ ասելոյ Կիրակոսի` էր առաջին վանք Վանական վարդապետին, զոր աւերեաց Ջալալհատին սուլտանն հինից: