Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

Շարուր է անուն դաշտի, եւ ՚ի ծայր սորին դաշտի ՚ի սահմանակցութեան Ոստան գաւառին կառուցեալ է Դուին քաղաք, վասն այսր գուցէ ոմանք զԴուին դնեն յՈստանի, որպէս տեսցուք ստորեւ: Բայց Խորենացին զՈստանն զատուցանէ ՚ի Դվնայ քաղաքէն, կացուցանելով ուրոյն գաւառ հանդերձ Շարուր դաշտիւ: Թովմաս Կիլիկեցի եւս զհետ երթեալ Խորենացւոյն, զոստանն կացուցանէ ուրոյն գաւառ. իսկ զվերջին գաւառն ո'չ կոչէ յանուն Դվնայ, այլ Շարուր, եւ զԴուին քաղաք տայ երկոցունց` ասելով. Գաւառք Այրարատու են Ոստան. Շարուր, եւ Դվին քաղաք դոցա. յայտ առնելով` թէ այս քաղաք էր ՚ի սահմանակցութեան երկոցունց նոցա:

Եւ այսպէս զվերջին գաւառ Այրարատու` զոր Խորենացին կոչէ յանուն Դվնայ քաղաքին` իբր գլխաւորի, Թովմաս կիլիկեցի կոչէ յանուն Շարուր դաշտի: Ըստ այսմ եւ առ Թովմայի Արծրունւոյ գտանեմք զՇարուրն կոչեցեալ Գաւառ անուամբ, յասելն յերկրորդ` վարս Գագկայ. *Զբռամբ ածեալ եւ զզօրս Շարուրն կոչեցեալ գաւառի:

Սոյն այս դաշտ է որ յիշատակի առ Յովհաննու կաթ. յասելն վասն Ափշնի. *Չուեալ գնայր ՚ի Դւին մայրաքաղաք. եւ անդ… փոխանակ իւր թողեալ զդեւդատն… գնայ յԱտրպատական. անդ ապա յառաջ աճապարեալ տիկինն մեծ` կին Սահակայ եղբօր արքայի, զկնի իւր տարեալ ոսկի եւ արծաթ, եւ կարասի բազում, եւ հանդիպեալ ՚ի Շարուրն դաշտի: Այս դաշտ` կամ որ նոյն է գաւառ, ձգի առ Երասխաւ, որպէս յայտ առնէ այն բան Թովմայի Արծրունւոյ. *Եւ այգուն անցեալ ընդ գետն Երասխ` յայնկոյս ՚ի դաշտն Շարուր, բանակին զգետովն:

Յիշէ զայս եւ Պրոկոպիոս (պատերազմ. պարսից. բ. 25. ) եւ զԴուին` Գաւառ կամ Կողմն անուամբ կոչէ, յասելն. *Տուվիոս (Դուին) է գաւառ ինչ բարեբեր, որոյ օդ եւ ջուր պատուական ըստ բաւականին. ութօրեայ տարակայեալ ՚ի Թէոդոսուպօլեայ. ունի դաշտս քաջայարմարս ՚ի ձիընթացս, եւ յոլով գիւղօրէս բազմամարդս` եւ մերձ առ իրեարս, յորս բազում գտանին վաճառականք ՚ի պէտս տուրեւառութեան. քանզի անդանօր ՚ի Հնդկաց, ՚ի մերձագաւառ Վրաց, եւ գրեթէ յամենայն ժողովրդենէ պարսից եւ հռովմայեցւոց բերեն վաճառս, եւ տուրեւառութիւն առնեն ընդ միմեանս:

Առաջին եպիսկոպոս գաւառիս յանուն Դվնայ դաշտին` Դէմառիոս անուն կարգեալ ՚ի սրբոյ Լուսաւորչէն յիշատակի առ Զենոբայ, որ յայսմաւուրս ՚ի նաւասարդի ա. գրի Գրիգորիոս:

Դուին: Ուրեք ուրեք ՚ի գիրս, որպէս առ Յովհաննու կաթուղիկոսի գրի Դւին. եւ ուրեք Դվին: Առ յունաց պատմագիրս` առ Կեդրենոսի թղթ. 764. առ Սւիլիծիս նոյնպէս եւ առ Պերփէրուժէն գիրք կառավար. գլ. 44. գրի Դիվի: Այս անուն է պարսկական, որ նշանակէ Բլուր, ՚ի դրից իւրոց ընկալեալ զանուն:

Պատմագիրք մեր տան այսմ քաղաքի եւ զանունս Ոստան, որպէս Ղազար` յասելն. * Չուեալք անտի (՚ի Վաղարշապատէ) երթեալք հանգչէին ՚ի բնական Ոստանին հայոց ՚ի Դւնի: Եւ թէ, * Անտի չուեալ յՈստանն ՚ի Դուին մտանէին: Այլուր զնոյն այր` զոր յառաջն դնէ լինել յՈստանին, փոքր ինչ ստորեւ ասէ լինել ՚ի Դվին: Որպէս եւ վասն Վահանայ եւ Սահակայ նախ գրէ` թէ մնացին յՈստանին, յորժամ զօրք ինչ հայոց գնացին ՚ի պատերազմն որ եղեւ յԱկոռիս. ապա սուղ ինչ զկնի գրէ, թէ սուտ գուժկանքն ՚ի Դվին պատմեցին Վահանայ եւ Սահակայ զանցս պատերազմին: Սոյնպէս եւ Ստեփ. Օրպէլեան. յոտանաւոր ողբս իւր զԴուին կոչէ Ոստան:

*Ոստան քաղաք հայոց Դըւին,

Անի ամուրըդ Շարային:

Սապէս եւ Յովհաննէս կաթ. * Խնդրէ Մօրիկ ՚ի Խոսրովայ զՄիջագետս… բայց յՈստանէն ՚ի Դուին քաղաքէ: Պատճառ այսր անուանակոչութեան է այն` զոր ծանուցաք ՚ի վերոյ, քանզի ՚ի գիրս մեր Ոստան անուանին այն ամենայն քաղաք` ուր գտանին Արքունիք, կամ Դատաստանարան դրան, եւ քանզի յայնմ ժամանակի աստ ՚ի Դուին էին Արքունիքն կամ Դուռն տէրութեան հայոց, նորին աղագաւ Ոստան կոչեն զԴուին: Վասն զի ՚ի Դվին նստէր յայնժամ մարզպանն աշխարհին հայոց` որ էր գըլխաւոր ամենայն նախարարաց, ՚ի Դվին նստէին եւ հագարացի ոստիկանք կառավաք իբրեւ ՚ի մայրաքաղաքի համօրէն Հայաստանեայց, որպէս յայտ է ՚ի պատմութենէ Յովհաննու կաթուղիկոսի, եւ այլոց: Յայսմանէ` պարտ է ՚ի միտ առնուլ` թէ յայսոսիկ բանս պատմագրաց` չէ պարտ առնուլ զանունս Ոստան իբրեւ յատուկ անուն գաւառի. քանզի որպէս վերագոյնդ նշանագրեցաք, զոստան եւ զԴվին ուրոյն ուրոյն գաւառ համարեալ տան օրինակք աշխարհագրութեան Խորենացւոյն, նաեւ թիւ գաւառացն նշանագրեալ առ ՚ի նմանէ, զի առանց այսմ` գաւառք Այրարատու ոչ լինէին քսան, որպէս դնէ նա ինքն:

Յաւե'լ եւ զայն, զի եւ առ այլ պատմագիրս զԴվին ոչ գտանեմք կացուցեալ յՈստան գաւառին, եւ ոչ ուրեք նշանկեալ զգաւառ ինչ նորա, յայտ է ապա թէ Դվին քաղաք ինքն կացուցանէր ուրոյն գաւառ, որպէս դնեն երկու օրինակք աշխարհագրութեան Խորենացւոյն:

Շինեաց զսա բ. Խոսրով փոքր ձայնեալ` ՚ի մէջն անդ Դ. դարուն: *Նաեւ զարքունիսն (ասէ Խորեն. գ. 8. ) փոխէ վերոյ անտառին (Խոսրովակերտի) յոստ մի, ապարանս հովանաւորս շինեալ. որ ըստ պարսակական լեզուին Դուին կոչի, որ թարգմանի Բլուր: ՚Ի ձեռագիրն Զենոբայ. թիւ. 13. յաւուրս Տրդատայ հօր Խոսրովու` յիշատակի այս անուն յասելն. *Տրդատ զգաւառս բազումս, եւ քաղաքս` էր նոցա (հիւսիսային ազգի եւ թագաւորի) քանդեալ, եւ զվաթսուն հազար արս ՚ի գերութիւն իջուցեալ ՚ի Դվին: Ուր եթէ չէ' վրիպակաւ եդեալ, մարթ է ասել, թէ եւ յառաջ քան զԽոսրով շինեալ կայր այս տեղի. իսկ Խոսրով միայն զարքունիս շինեաց անդէն. զի Խորենացին` ուստի առնումք զպատմութիւն շինութեան ո'չ յիշէ ա'յլ ինչ արարեալ Խոսրովայ ՚ի Դուին, բայց եթէ զարքունեացն շինութիւն եւ զփոփոխումն: Կամ թէ ասել` թէ եւ յառաջ քան զԽոսրով տեղին անուաներ Դաւին, ուր Տրդատ իջուց` ասէ Զենոբ` զգերութիւնս, որպէս թէ օթագայեցոյց ընդ վրանօք առժամ մի, առ ՚ի անդուստ բաժանել, կամ փոխել զնոսա այլուր. եւ ո'չ թէ բնակեցոյց զնոսա անդանոր ընդ յարկաւ շինուածոց քաղաքի կամ գեղջ ինչ: Պատճառ փոխելոյ յԱրտաշատէ զարքունիս, եղեւ ապականութիւն օդոյն Արտաշատու: * Յորմէ ո'չ կարացեալ ժուժել (ասէ Խորեն. ) որք յԱրտաշատն բնակէին` կամաւ յանձն առնուն զփոփոխումն:

Անկանի այս քաղաք ՚ի հիւսիսակողմն Արտաշատու` կառուցեալ ՚ի դաշտի, ընդ որ անցանէ մեծամօր վտակ. զայս յայտ առնէ Բուզանդ. գ. 8. յասելն. * Յամուր բերդէն արքունի` որում կոչեն Գառնի, մինչեւ ՚ի դաշտն Մեծամօրի ՚ի Բլուրն` որ անուանեալ կոչի Դուին, որ կայ ՚ի հիւսիսոյ կողմանէ քաղաքին մեծի Արտաշատու: Վասն անցանելոյ վտակին ընդ դաշտն կամ առ դաշտիւ` կոչէ զայն աստէն Մեծամորի դաշտ: Հանդէպ Արտաշատու դնի եւ ՚ի պատմութեան Թովմայի Արծ. (ե. 9) յերկրորդ վարս Գագկայ: * Վաղվաղակի հասանէ ՚ի դուռն Դվնոյ` յեզր գետոյն Երասխայ, հանդէպ Վիրապին սրբոյն, (որ ՚ի յԱրտաշատ). յորմէ ելեալ մեծն սուրբն Գրիգորիոս` լուսաւորեաց զՀայաստան աշխարհս: Այս դաշտ գոլով խոնարհ օդ նորա է ջերմ * Հարաւային ջերմագոյն օդն (ասէ Թովմայ Արծրունի) շնչեաց ՚ի խորագոյն դաշտն քաղաքին Դվնեաց: Նոյնպէս ջերմ է եւ օդ քաղաքին, յարմար ձմերոցի, ըստ որում գրէ նոյն Թովմա վասն Բուղայի: * Գնաց եմուտ ՚ի ջերմագոյն տեղիս` ՚ի քաղաքն Դուին ձմերել անդ: Եւ Ղազար վասն Վահանայ եւ նախարարացն նորա գրէ` թէ հանգչէին ՚ի Դւնի. * Մինչ զաւուրս ցրտաշունչ ձմերայնոյն սառնամանեացն անցուցանէին:

Արդ թէպէտ յաւուրս բ. Խոսրովու արքայի ՚ի Դ. դարու էառ Դուին շինութիւն ինչ, եւ եղեւ տեղի արքունեաց, այլ կատարեալ շինեցաւ յաւուրս Վարդանանց ՚ի Ե. դարուն, պարսպաւ պատեցաւ, եւ եղեւ նաեւ աթոռ կաթողիկոսի, ըստ գրելոյ Թովմայի Արծր. * Քանդեն աւերեն զմեհեանն (որմզդական յորում վառէր հուր. ) եւ յատակեալ զտեղին` շինեն նորին քարամբք զմեծ եկեղեցին զսուրբ Գրիգորն` ՚ի Բլուր (Դուին) տեղւոջն. եւ փոխեն անդ զկաթողիկոսն հայոց զԳիւտ. եւ շինեն նախարարքն հայոց իւրաքանչիւր պաղատս արքունականս, եւ դաստակերտս յականաւորս, եւ զքաղաքն (Դուին) որմափակօք պարսպէն:

՚Ի սկիզբն Ը. դարուն դարձեալ ամրացոյց եւ ընդարձակեաց զԴուին Աբդլազիզ ոստիկան: * Շինէր վերստին (գրէ Ղեւոնդ. ՚ի գլ. ժ) զքաղաքն Դուին հզօրագոյն եւ ընդարձականիստ մեծութեամբք. եւ դռնափակօք. անցուցանէր շուրջ զպարսպովն պարկէնս փոսից լցեալ ջուր` ապաստան ամրոցի: Քանզի ասէր Ապտլազիզ զիւրմէ` յառաջնում զաւերածին Դվնայ, եթէ ՚ի ձեռն իմ եղեւ կործանումն քաղաքիս, եւ ես կանգնեցից զսա. զի էի ես ասէ` մանուկ երկոտասանամեայ, եւ ունէի զփածանելիս կարմիր եւ յորժամ զօրն տաճկաց մարտնչէր ընդ քաղաքիս` մտի ես ընդ խողովակ մի, եւ ելի ՚ի պարիսպն, եւ (՚ի) բարբառ մեր ուժգին ձայնիւ աղաղակեցի առ զօրն մեր. եւ անդէն վաղվաղակի թօթափեցան Պայիկքն նախամարտիկք` որք պահէին զպարիսպն, եւ ՚ի փախուստ դարձան, եւ յաղթութիւն Իսմայելի զօրացաւ, եւ կործանեցաք զքաղաքս: Զայս բերանով իւրով ասի պատմել զինքենէ: Զսոյն պատմէ համառօտ եւ Ասողիկ, բ. առեալ ՚ի Ղեւոնդեայ:

Յետ այսչափ շինութեանց օրէ յօր ծաղկեցաւ բազմութեամբ բնակչաց եւ տուրեւառութեամբ մանաւանդ ՚ի Ը. եւ ՚ի Թ. դարուն: Իսկ ՚ի ժամանակս Բագրատունեաց այսպէս ստորագրէ զնոյն Թովմա Արծր. ՚ի Դ. ամի թագաւորութեանն ա. Սմբատայ, կոչելով զայն Շահաստան. * Հանդէպ քաղաքին Արտաշամսու (Արտաշատու) որ բլուրն նորուն ասի, յորում Շահաստանն Դուին մարդախիտ պարսպաւոր պատնիշօք պատուարեալ, եւ տուրեւառիկ վաճառականութեամբ, եւ ազգի ազգի պղծութեամբ յափրացեալ յղփացեալ: Այլուր յերկրորդ վարս Գագկայ կոչի Մայրաքաղաք. * Գայ հասանէ մինչեւ ցմեծ Մայրաքաղաքն Դուին: Նոյնպէս եւ առ Յովհաննու կաթ. բազում ուրեք: * Իսկ արքայ Սմբատ (ասէ) կրունկն դարձել հասանէր ՚ի Մայրաքաղաքն Դւին:

՚Ի մէջ եկեղեցեաց սորա` անուանի է Սուրբն Գրիգոր, զոր նախ քաջն Վարդան շինեաց փայտակերտ` որպէս գրեցաք ՚ի վերոյ, ապա յելս անդ Զ. դարուն քարակերտ շինեաց Սմբատ քաջ Բագրատունի մարզպան` յաւուրս Մօրկայ կայսեր եւ բ. Խոսրովու պարսից արքայի` եւ սակս շինութեան նոյն եկեղեցւոյ` բերդն Դվնայ քակեցաւ: * Յերթալն իւրում (ասէ Յովհ. կաթ. ) ըստ հրամանին Խոսրովու խնդրէ (Սմբատ) շինեալ զեկեղեցին ՚ի Դուին քաղաքի, որ էր իսկ անուանակոչութիւն սրբոյն Գրիգորի… Արկանէ հիմն եկեղեցւոյն սրբոյ կոփածոյ քարամբք` գեղեցկադիր շինուածով` կրով ձուլեալ ՚ի մի, զի յառաջ յաղիւսոյ եւ ՚ի փայտէ կազմեալ էր նա ՚ի սրբոյն Վարդանայ: Իսկ պահնակ ամրոցին` ամբաստան առ արքայի լինի` իբր վնասակար զնա գոլ բերդին, եւ վաղվաղակի հրաման ընդունի` եթէ բերդդ քակեսցի:

Յիշատակի ՚ի գիրս եւ վկայարան Յիզտիխուզտի վկային, զորոյ զգիրս նշանագրէ Յովհաննէս կաթ. * ՚Ի Դվին քաղաքի պսակի մարտիրոսական մահուամբ ՚ի Քրիստոսէ. զոր բարձեալ զսուրբ մարմինն սրբոյ մարտիրոսին` մեծի հայրապետին (երկրորդ) Ներսիսի բովանդակ եպիսկոպոսք եւ գղերիւք եկեղեցւոյ, եդին մերձ ՚ի սուրբ եկեղեցին կաթողիկոսարանի` յարեւելից կողմանէ, շինեալ ՚ի վերայ վկայարան սուրբ` կոփածոյ քարամբք:

Նոյնպէս եւ եկեղեցին Սերգեայ զոր հագարացիք այրեցին, եւ դ. Ներսէս Շինող անդրէն շինեաց. * ՚Ի նմին տեղ (ասէ Յովհ. կաթ. ) վերստին շինէր զհրդեհեալ վկայարան մեծի նահատակին Սերգեայ: Այլք կոչեն յանուն Սարգսի որ է նոյն. * Սա շինեաց (ասէ Կիրակոս վասն գ. Ներսիսի) զվկայարան սրբոյն Սարգսի` որ ՚ի Դվին ՚ի կոտորելն Իսմայելի զքաղաքն Դվին: Եւ ՚ի պատմութեան ժողովոց գրի վասն նորին Ներսիսի. * Երկասիրաբար յարդարեալ շինէ զՇողակաթն ՚ի քաղաք. եւ զՍուրբ զՍարգիսն ՚ի Դուին:

Աւերեաց զայս քաղաք Հերակլ ՚ի դիմելն ՚ի վերայ պարսից ըստ գրելոյ Ասողկայ. բ. 3. * Հասեալ (ասէ) ՚ի Դուին` աւերէ զնա: Իսկ ՚ի 64 ըստ գնելոյ Դիոնիսեայ առ Ասսեմ բ. 16 այս քաղաք առաւ ՚ի հագարացւոց զորմէ ասէ Յովհաննէս կաթ. * Ճարակ բոցոյ նոցա վաղվաղակի հասանէր յԱյրարատ գաւառ, հարեալ զդաշտավայրն ամենայն, եւ պաշարեալ պատերազմաւ զԴվին քաղաք, եւ առեալ զնա: Զբազմութիւն սպանելոց անթիւ ասէ լինել. իսկ զթիւ գերելոցն 35 հազար ոգիք. այլ Սամուէլ եւ Կիրակոս զթիւ կոտորելոցն ՚ի տօնի յայտնութեան` դնեն լեալ 12 հազար. իսկ զգերելոցն` աւելի քան զ35 հազար: Դարձեալ առին ՚ի սկիզբն Ը. դարուն հնարիւք Աբդլազիզ մանկան, որ զկնի ոստիկան եղեալ` շինեալ նորոգեաց, որպէս գրեցաք ՚ի վերոյ:

Ապստամբեցաւ Դուին ՚ի ա. Սմբատայ արքայէ, յորում ժամանակի հրամանատարք քաղաքին էին երկու եղբարք հագարացիք. այլ յետ երկեամ մի պաշարելոյ եւ նեղելոյ զքաղաքն, յինքն գրաւեաց Սմբատ:

՚Ի թ. եւ ՚ի Ժ. դարուն տիրէր սմա ամիրայն` որ նըստէր ՚ի Գողթն զորմէ տե'ս առ Ասողկայ գ. 19: ՚Ի ԺԱ. եւ ՚ի ԺԲ. դարուն այլեւայլ բռնաւորք յափշտակէին ՚ի ձեռաց միմեանց: Խըզըլ ամիրայն` որ եւ մեռաւ ՚ի ՇԽԶ. թուին * Յառման քաղաքին Դւնայ ՚ի զօրացն պարսից, որպէս ասէ Կիրակոս: Յետ նորա Փատլուն ամիրայն, ապա թագաւորն վրաց, որ չարաչար քանդմունս արար ՚ի քաղաքին կոտորելով ՚ի այրելով. քանզի յառաջագոյն զգլուխ ոմանց ՚ի զօրաց նորա եփեալ եդեալ էին թշնամիք յորմն շինուածոյ Դունայ ՚ի նշաւակ: Յաղագս այսոցիկ առմանց ամենայնի տե'ս ՚ի Մատթէոս եւ ՚ի Վարդան. որ զիշխանն Դվնայ` ամիրայ անուամբ կոչէ, յասելն. * Ալիշէրն ամրայն Դւնայ, որ տիրէր ՚ի ՈԼԵ. թվին: Երկիցս չարաչար քանդեցաւ Դուին յերկրաշարժութենէ. մի` յաւուրս Զաքարիայ կաթողիկոսին, զորմէ գրէ Յովհաննէս կաթ, * Զայսու ժամանակաւ ահագին իմն շարժմանց եղելոց ՚ի Դուին քաղաքի, բազում սասանութիւնս եւ փլուզմունս տանց եւ պարսպաց եւ ապարանից լինէր. եւ առհասարակ քանդումն եւ դողումն առնոյր քաղաքն. այլեւ մահունս յոլովից մարդկան ՚ի վերայ հասանէր: Այս եղեւ ՚ի քառասնորդաց պահս` տեւեալ ամիսս երիս ՚ի թուին ՅԺԲ. (ըստ Ասող. բ. 2. եւ ըստ միում օրինակի Սամ. զի այլ կրկին օրինակք Սամ. թուին գնել ՚ի ՅԺԱ. 862: )

Երկրորդ անգամ կործանեցաւ Դուին յելս անդ Թ. դարուն յաւուրս ա. Սմբատայ, յորմէ անկան յական թօթափել ըստ ասից նորուն Յովհաննու կաթ, պատուարք պարսպաց, ապարանք, տունք հասարակք, եկեղեցիք կաթողիկոսարանին, եւ վկայարանք, եւ մեռան բազմութիւն բնակչաց, զորոց զթիւ նշանակէ Թովմա արծ. յասելն. * Ասի լինել թիւ մարդկան` ապականելոյն ՚ի շարժմանէ, ոգի առաւել քան Հ. հազար, այս շարժումն սաստկագոյն` քան որ եղեւ յամս Զաքարիայի հայոց կաթողիկոսի. յետ է ամի գերութեանն հայոց: Յերկրաշարժութենէ թուի լինել եւ վերջին կործանումն, յոր կայ այժմ այս Դուին քաղաք ՚ի ձոր ինչ լիաւերակօք, ըստ պատմելոյ մեզ ուրումն ՚ի ճանապարհորդաց:

Զանազան ժողովք եղեն ՚ի սմա, յորս չորեքին առաւել յիշատակին: Առաջին` առ բ. Ներսիսիւ կաթ. երկրորդ` առ բ. Մովսիսիւ կաթ. յաղագս նորոգութեան տոմարին, յորում եդաւ եւ թուականն հայոց. երրորդ առ գ. Ներսիսիւ կաթ, եւ չորրորդ` առ Յովհաննու իմաստասիրիւ:

Խոսրովակերտ: Տաճար մայրի: Են կրկին մայրիք կամ անտառք վայրենի կաղնեաց պարսպապատք, միայն լայնութեամբ ճանապարհի բաժանեալք ՚ի միմեանց, զորս անկել ետ. բ. Խոսրով փոքրն ՚ի դաշտի. առաջինն սկսեալ ՚ի Գառնոյ ձգի մինչեւ ՚ի Դուին, եւ անտի ՚ի գետն կոյս (որ ըստ Խորեն. գ. 8. է Ազատ գետ) մինչեւ ցապարանսն կոչեցեալ Տիկնունի. զայս անտառ կոչեաց Խոսրով` Տաճար մայրի: Երկրորդն ձգի ՚ի հարաւակողմն առաջնոյն, յորում շինեաց արքունի ապարանս, եւ կոչեաց զայն Խոսրովակերտ. յերկոսին եւս ժողովեաց էրէս եւ գազանս. առ ՚ի լինել տեղի որսոց ՚ի զբօսանս արքայի. ըստ այսմ ստորագրէ Բուզանդ. դ. 8. ասելով * Զերկոսեան տեղիսն պարսպեալ փակեցին, եւ ո'չ կցեցին` ՚ի միմեանոս վասն պողոտայի ճանապարհին: Այսպէս մերձ գոլով առ միմեանս, Խորենացին ոչ որոշէ յերկուս, այլ իբրեւ մի յիշէ. եւ վասն սորին գրէ` անուանեալ յանուն Խոսրովու. * Անտառ մի առ Ազատ գետովն անկէ` որ յանուն նորա (այսինքն Խոսրովու) կոչի մինչեւ ցայսօր ժամանակի. եւ զապարանսն յիշէ, ո'չ զոր յանտառին շինեաց, ըստ ակնարկելոյ Բուզանդայ: Անդ (այսինքն յանտառին) շինեցին զապարանսն արքունական. այլ զոր շինեաց վերոյ անտառին ՚ի Դուին, ուր գուցէ մի եւ նոյն ապարանք են` զոր Բուզանդ դնէ յանտառին, իսկ Խորենացին վերոյ անտառին.

Ջրվեժ: Յիշատակի առ Ղազարայ թղթ. 251. * Եւ հասեալք մոտ ՚ի քաղաքն Դվին… եւ կարգեալ զռազեն ՚ի միջոցէ մայրւոյն` որում Խոսրովակերտն ասեն, անցուցանէր ՚ի վերայ դաստակերտին, մինչեւ ՚ի լեռնակողմն` զոր Ջրվէժն կոչեն: Անուն սորա յայտ առնէ` սակս ջրոց վիժման եւ հոսանաց ինչ որ անդ, այսպէս յորջորջեալ:

Քարունջ: Քաղաքագեօղ` որ մօտ գոլով ՚ի Դուին, թուի լինել ՚ի նորուն գաւառի. * Իբրեւ մօտ եղեն (ասէ Յովհ. կաթ. ) ՚ի քաղաքագեօղն Քարունջոյ, ընդ յառաջ լինեէին նմա գլխաւոր գահերէցք, եւ հոյակապ նահապետք ազգատոհմ ՚ի քաղաքէն Դվնայ: Ստորեւ զճանապարհն որ աստի մինչեւ ՚ի Դուին, ակնարկէ լինել համառօտ:

Նորաշէն: Յայսմաւուրս յունիսի 19. ՚ի վարս Յովսէփայ նահատակին: * Բնակէր ՚ի նմին գաւառի Դունայ ՚ի գեօղն` որ կոչի Նորաշէն: Դարձեալ եւ Վարդան վասն նորին Յովսէփայ. * Էր պարսիկ ազգաւ ՚ի սահմանացն Դւնայ, ՚ի գեղջէն որ Նորաշէնք կոչի:

Մարակերտ: Յիշատակի առ Խորենացւոյն ա. 29 բերելով ՚ի Գողթան երգոց: *՚Ի հիմնանալն Արտաշատու` նա (բ. Արտաւազդ` որդի բ. Արտաշէսի) անց (ասէ) գնաց, եւ շինեաց ՚ի մէջ մարաց` զՄարակերտ, որ է ՚ի դաշտին` որ անուանեալ կոչի Շարուրա: Դնելով զայս ՚ի Շարուր դաշտին` յայտ առնէ անկանիլ յայս գաւառ. իսկ դնէ ՚ի մէջ մարաց, սակս բնակչացն, որք գէթ ըստ մասին էին ՚ի մարաց անտի գերելոց ՚ի Մեծէն Տիգրանայ: