Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Առ Բուզանդայ ուրեք ե. 43. գրի Բագրաւանդ, նաեւ ը ձեռագրաց, եւ առ Յովհաննու կաթողիկոսի ուրեք յասելն վասն Շահանշահ Աշոտոյ. *Հասեալ ՚ի վերայ իսմայէլեան զօրուն որ նստէին իսկ ՚ի Բագրաւանդ գաւառի, սրոյ ճարակ զամենեսին զնոսին տայր: Սոյնպէս գրի ուրեք եւ առ Թովմայի Արծրունւոյ: Այլուր առ Յովհաննու կաթողիկոսի գրի եւ առանց վերջին դ տառի, յասելն վասն մեծին Սահակայ. *Առ Քրիստոս վերփոխի ՚ի Բագրաւան գաւառի, ՚ի Բլուրն կոչեցեալ գեօղ: Իսկ յայլ տեղիս ինչ գրի Բագրեւան, որպէս տեսցես ստորեւ:

Յիշատակի այս գաւառ եւ առ Պտղոմեայ ե. 13. ՚ի թուելն զգաւառս Մեծին Հայոց, առ որում գրի Վակրաւանտինի, իսկ յօրինակն Բալադինեան եւս առաւել այլայլութեամբ գրի Վակրանտաւինի, զորոյ զտեղին դնէ ընդ արեւելս ականց Տիգրիսի գետոյ. այլ ըստ ճշգրիտ դրից` սահմանակից է Արշարունեաց` որ էր առ Երասխաւ. զոր յայտ առնէ լինելն երկոցունց սոցա ՚ի վիճակի միոյ եպիսկոպոսի` որպէս գրեցաք յԱրշարունիս. որում անդէպ էր արդեօք լինել, թէ էին ընդմիջեալք այլովք գաւառօք, եւ տարակացք յիրերաց: Իսկ ՚ի կողմն Արամանայ գեղջն` սահմանակից է Բասենոյ, եւ Տուարածատափ գաւառին Տուրուբերանոյ, զորմէ ստորեւ. նոյնպէս սահմանակից է Ծաղկոտան:

Այժմ այս գաւառ գէթ ըստ մասին` կոչի Ալաշկերտ. առեալ ՚ի հին եւ յուղիղ անուանէ Վաղարշակերտ քաղաքին Բագրեւանդայ. այլ Վարդան աշխարհագիր զհին ուղիղ անունն ՚ի կիր առնու փոխանակ նոր գաւառի` ասելով. *Բագրեւանդ գաւառն Մանծկերտով Վաղարշակերտ կոչի: Թերեւս զի յաւուրս իւր չէր տակաւին աղճատեալ հին անունն, այլ զիա'րդ եւ իցէ, պա'րտ է յաւելուլ ՚ի բան Վարդանայ` այժմ կոչի: Զի Վաղարշակերտ գաւառ չիք գտանել առ նախնիս. այլ` քաղաք. իսկ գաւառ եղեւ ՚ի յետագայ ժամանակս, զորոյ զանուն թէ եւ ուղղութեամբ Վաղարշակերտ հնչեսցուք, եւ ո'չ թիւրութեամբ Ալաշկերտ, սակայն միշտ պա'րտ է համարիլ նոր գաւառ, եւ ո'չ հին:

՚Ի լերինս սորա հռչակաւոր է լեառն Նպատ, զոր յիշէ Բուզանդ. ե. 4: *Ա'ռ դու զեպիսկոպոսապետդ հայոց զՆերսէս. եւ ե'լ նի'ստ ՚ի վերայ Նպատ լերին յամուր եւ յանկասկած տեղւոջ: Եւ զկնի. *Իսկ թագաւորն Պապ` եւ եպիսկոպոսապետն Ներսէս` կային ՚ի վերայ Նպատ լերին: Կոչի սա եւ Նպատական. զորօրինակ առ Բուզանդայ ՚ի նոյն գլ: *Առ ընդ իւր զմեծ քահանայապետն Ներսէս, եւ ելանէր նստէր ՚ի վերայ Նպատական լերինն` եւ ամենայն զօրքն յունաց եւ հայոց իջանէին ՚ի տեղի պատերազմին: Նպատական կոչի եւ առ Ագաթ. թղթ. յկզ. ուր ՚ի ձեռագրի գրի Նպատակ: Այս լեառն յիշատակի եւ առ աշխարհագիրս յունաց Նիքա'դիս անուամբ:

Զգաւառ սորա որոշակի յայտ առնէ Ղազար` լինել Բագրեւանդ, յասելն թղթ. 245. *՚Ի գեօղն Բագաւան, ՚ի նահանգին (գաւառին) Բագրեւանդայ, ՚ի լանջակողման լերինն` որ անուանի` Նպատ: Սդրավոն գիրք ժա. զգիրս սորա որոշէ` ՚ի հարաւային կողմս Նպատայ դնելով զակունս Տիգրիսի: Պտղոմէոս համարի զՆպատ` մասն Տօրոսի, դնելով զնոյն առ հիւսիսիւ բացագոյն յոյժ յԱպոս լեռնէ, որ ըստ Սդրավոնի` անկանի յարեւելս կոյս Հայաստանեայց մերձ ՚ի սահմանս Մարաց: Այլ որպէս թուի, եթէ Սդրավոն եւ եթէ Պտղոմէոս համարին զՆպատ գօտի լերանց, քան թէ առանձին ինչ լեառն որպէս ստորագրելն մերքն` դնելով առ Ձիրաւ դաշտիւ. զի մեծն Ներսէս առ ՚ի տեսանել զմեծ պատերազմն Պապայ արքայի ընդ Պարսից` որ ՚ի Ձիրաւ դաշտի, ել ՚ի գլուխ լերինս, * Իբրեւ ետես մեծն Ներսէս զայն ամենայն (ասէ Խորեն. գ. 37) ել նա ՚ի կատար լերին Նպատայ. եւ ամբարձ զձեռն իւր յերկինս:

Հռչակաւոր գտաւ այս լեառն եւ առ հռոմայեցիս, զոր յիշէ Վիրդիլիոս յերրորդ գիրս երկրագործութեան. տող. 30: Վանեալ (ասելով) զՆպատ: Այս է զբնակիչս Հայաստանեայց: Իսկ Ովրատիոս գիրք բ. տաղ. թ. նաեւ զցրտութիւն սորա յիշատակէ. Սաստկասառոյց կոչելով զՆպատ:

Եպիսկոպոս գաւառիս Տուրք անուն յաւուրս սրբոյն Վրթանէսի յիշատակի ՚ի թուղթն Մակարայ Երուսաղէմի հայրապետին, ուր կոչի նաեւ եպիսկոպոս Բասենոյ. եւ որպէս ակնարկէ անդէն կամէր սա անձին գրաւել նաեւ զարքեպիսկոպոսութեան պատիւ: * Պատմեալ եղեւ մեզ (ասէ զՏուրքայ Բագրեւանդեայ եւ Բասենոյ եպիսկոպոսէ) որ… յանդգնագոյնս խորհի, եպիսկոպոս միայն աթոռաւ, եւ ընդ արքեպիսկոպոսին ինքեամբ անձին տայ պատիւ, զոր չէ արժան ընդունել:

Այլուր ՚ի գիրս մեր ոչ ուրեք գտաք մի եւ նոյն լինել երբէք եպիսկոպոսական վիճակի Բագրեւանդայ եւ Բասենոյ. եւ թերեւս զմասն ինչ Բասենոյ ունէր ՚ի վիճակին իւրում եպիսկոպոսն Բագրեւանդայ յայնմ ժամանակի, որոյ վասն կոչի Տուրք` եպիսկոպոս երկոցունց գաւառացս: Բայց յաղագս Արշարունեաց գաւառին լինելոյ զառաջինն ընդ եպիսկոպոսիւ Բագրեւանդայ` ունիմք յիշատակութիւն ՚ի գիրս, զոր եւ յառաջ բերաք ՚ի գրելն զեպիսկոպոսացն Արշարունեաց:

Աթոռն եպիսկոպոսական էր ՚ի Բագրեւանդ գաւառի, վասն որոյ եւ յանուն Բագրեւանդայ յիշատակին նախնի եպիսկոպոսք երկուց գաւառացս Բագրեւանդայ եւ Արշարունեաց, եւ կամ ՚ի յիշել զերկոսին` նախ Բագրեւանդ յիշատակի, եւ ապա Արշարունիք` ըստ այսմ զԽադ Խորեն. գ. 31 կոչէ Եպիսկոպոս Բագրեւանդայ եւ Արշարունէաց: Նոյնպէս եւ Բուզ. դ. 12 գրէ վասն սրբոյն Ներսէսի, թէ * Ձեռնադրեաց զայս Խադ յեպիսկոպոսութիւն Բագրաւանդայ եւ Արշարունեաց: Եւ ՚ի թղթ. 170 գրէ վս. Ասրկոյ ուրումն փեսայացելոյ Խադայ, թէ Զկնի աներոյն իւր, նա կալաւ զաթոռն խաղայ: Իսկ զԵզնիկ` Եղիշէ եւ Ղազար կոչեն սոսկ եպիսկոպոս Բագրեւանդայ: Եւ զնոյն ինքն զՄովսէս Խորենացի` Ասողիկ բ. 2. կոչէ եպիսկոպոս Բագրեւանդ գաւառի: Ապա յետ մահուան նորին Խորենացւոյ` յերկուս բաժանեցաւ աթոռն` կարգեալ այլ եպիսկոպոս եւ յԱրշարունիս, զորմէ գրեցաք անդէն:

Յելս անդ Ժ. դարուն այլազգիք ապականեցին զայս գաւառ ըստ մասին` յորժամ ժողովեալ էին ընդդէմ զօրաց կուրապաղատին Դաւթի. * Ղամբարօք եւ ջահիւք (ասէ ասող. գ. 38) այրեցին զգիշերն ամենայն զկողմն Բագրեւանդայ յոլով շէնս որ ըստ արեւելից:

Վաղարշակերտ: Յայս գաւառ դնէ Ասողիկ դ. 4 * Գան ՚ի գաւառն Բագրեւանդայ, եւ առնուն զբերդն Վաղարշակերտ: Առ Լաստիվ, գ. այլազգ գրի այս անուն: * Առաքէ զԶաքարիա զոր յառաջ սակաւ մի յիշեցաք զեպիսկոպոսն Վաղարշակերտոյ: Յիշէ զսա եւ Յովհաննէս կաթողիկոս Ամուր եւ Ամրոց անուամբ, յասելն վասն Յուսփայ ոստիկանի, թէ զթագաւորն Գագիկ * Առաքէ յԱմուրն Վաղարշակերտի` պատնեշիւ` պատել պաշարել եւ առնուլ զնա. որք եւ երթեալ գնացեալ իսկ, եւ ՚ի բազում աւուրս մարտ ընդ Ամրոցին եդեալ, ոչինչ կարէին ոտնանել նմա: Այլ Քաղաք անուամբ յիշէ զայս նոյն Ասողիկ գ. 38. * Գան ընդդէմ նոցա ՚ի գաւառն Բագրեւանդ` բանակ մեծ ժողովեալ ՚ի Վաղարշակերտ քաղաքի: Նոյնպէս եւ Լաստիւ բ. * Եպիսկոպոս ոմն վրացի ազգաւ որ նստէր ՚ի քաղաքն Վաղարշակերտ:

Այլ ՚ի հին վարս սրբոց Ոսկեանց ՚ի ճառընտրի գրի Աւան մեծ, ուր ուր ընդարձակ եւս ստորագրի գիրք նորա, եւ առաջին Շնօղ աւանին յիշատակի յանուանէ. * Երթեալ (ասէ Սուքիասանց աշակերտելոց Ոսկեանց) կրօնաւորէցան ՚ի Լերինն որ կոչի Ջրբաշխ մերձ յակն աղբեր ուրումն յորդագունի: Եւ փոքր մի զկնի. * Վարեցան յարեւմուտս կոյս ՚ի հարաւոյ կուսէ առ ստորոտով (նոյն) լերին, եւ գտեալ տեղի բարեխառն մօտ ՚ի դաշտաբերանն` յորում բխէին աղբիւրք ոչ սակաւք ընդդէմ հարաւոյ, յորս իբրեւ հասեալք նստան հանգուցեալք ՚ի տեղւոյն բարեխառնութիւն, որ եւ արգելանոցս իւրեանց արարին գետնափորս դարիւք… Բայց յետ փոքր ինչ ժամանակի եւ ՚ի տեղին շինեալ աւան մեծ ՚ի թագաւորէն Վաղարշայ` անդ զորդի իւր բնակեցուցանէր սակս տեղոյն բարեխառնութեան, Վաղարշակերտ յանուն իւր կոչեցեալ: Իսկ լեառն ջրաբաշխ յանուն գլխաւորին նոցա Սուքիասու Սուկաւ կոչեցաւ:

Ունէր եկեղեցի յանուն Աստուածածնի` շինեալ՚ի Է. դարուն, զորմէ գրէ Յովհաննէս Մամիկոնեան ՚ի պատմութեան Ծիծառնէի խաչին. * Ընդ այն ժամանակս Ներսէս հայոց կաթողիկոսն` որ ՚ի Տայոց էր ծննդեամբ (այն է գ. Ներսէս) այն` որ զՎաղաշկերտոյ (այսինքն Վաղարշակերտոյ Սուրբ. Աստուածածինն շինեաց, եկն ՚ի տեսութիւն սրբոյ Խաչին:

Բագաւան: Յառաջնոց Քաղաքագիւղ եւ Աւան անուամբ յիշատակի, իսկ ՚ի յետագայից` Գեօղ: Անկանի յայս գաւառ, որպէս յայտնի դնէ Ասողիկ բ. 2. յասելն. * Եւ էր անդ այր մի ՚ի Բագրեւանդ գաւառէ ՚ի Բագուան գեղջէ : ՚Ի պարթեւաց բարբառ կոչի Դիցաւան: * Գայր հասանէր (ասէ Ագաթ. ՚ի թղթ. յկե. վասն Տրդատայ) ՚ի քաղաքագիւղն Բագուան, որ անուանեալ կոչի ՚ի պարթեւարէն լեզուէն Դիցաւան: Վասն որոյ եւ սուղ ինչ ստորեւ կոչէ սոսկ Դիցաւան:

Առ Խորենացւոյն կոչի սա Բագնաց աւան, որ է նոյն, զոր յայտ առնէ Նախ` նոյնութիւն անուան, զի Բագնաց աւան, եւ Դրից աւան ՚ի նոյն հային բան պաշտաման: Երկրորդ` գաւառն. զի Խորենացին ՚ի նմին Բագրեւանդ գաւառի դնէ եւ զԲագնաց աւանն, ուր էր Բագուան. Երրորդ` զի զոր ինչ տօն դնէ Ագաթանգեղոս կատարել հեթանոսաց ՚ի Բագուան կամ ՚ի Դից աւանի, զնոյն Խորենացին պատսէ լինել ՚ի Բագնաց աւանի: Առ Բուզանդայ ըստ ձեռագրաց եւս կոչի Բագաւան, զորմէ ստորեւ, սոյնպէս գրի ՚ի յունականն Ագաթանգեղոսի, կամ ըստ յոյն հնչման Վակաւան:

Նոյն կասկածիմք լինել եւ որ առ Խորենացւոյն բ. 74 յիշատակի Բագաւան, մի` զի անդէն ՚ի միում ձեռագրի գրի Բագուան, եւ երկրորդ` զի դնէ ՚ի նմին աւանի լինել պաշտօն որմզդական որ յարմարի այսմ. * Զհուրն որմզդական (ասէ) որ ՚ի վերայ բագնին` որ ՚ի Բագաւան` անշէջ հրամայէ (Արտաշիր արքայ պարսից) լուցանել:

Այս աւան կառուցեալ է ՚ի նպատ լերին` առ որոյ ստորոտով անցանէ Եփրատ. յայտ առնէ զայս Ագաթանգեղոս ՚ի յկզ. ուր նախ գրէ վասն Գրիգորի. *Ապա գայ հասանէ յանուանեալ դիցաւանն: Եւ զկնի. *Գայր հասանէր առ ստորոտովն Նպատական (կամ ըստ ձեռ. Նպատակ) լերինն, ընդառաջ լինէր թագաւորն ամենայն զօրօքն հանդերձ առ ափն Եփրատ գետոյն: Այսինքն սուրբն Գրիգոր կամելով ճանապարհորդել ՚ի Դից աւանն` ուր սպասէր նմ Տրդատ, եկն եհաս առ ստորոտով Նպատ լերին, ուրանօր ընդառաջ ել թագաւորն առ Եփրատաւ: Զի աւանն անկանէր ո'չ առ ստորոտով, այլ ընդ զառ ՚ի վայր նոյն լերին. վասն որոյ յետ մկրտելոյ Տրդատայ եւ ժողովրդեան ՚ի գետն անդ Եփրատ, իբրեւ ՚ի գետոյն դառնալ կամէին յեկեղեցին որ ՚ի Դից աւանն, հարկ եղեւ ելանել ՚ի վեր, որպէս գրէ նոյն Ագաթանգեղոս ՚ի թղթ. յհբ. *Եւ նոքա ՚ի վեր յաւանն դառնային… Ելեալ ՚ի վեր ՚ի տէրունական տունն դառնային:

Այլ բնիկ տեղի աւանին էր ՚ի լանջս կամ ՚ի կուրծս անդ լերին` զոր բացայայտ ստորագրէ Ղազար. թղթ. 245. *Եւ լուեալ զայսպիսի բանս անօրէն դատաւորացն ՚ի սրբոյն յազգայ, որով կտրել զգլուխ երանելւոյն հրամայեցին մերձ ՚ի տեղի սուրբ մատրանն առաքելանման նահատակին սրբոյն Գրիգորի, ՚ի գեօղն Բագաւան ՚ի նահանգին Բագրեւանդայ, ՚ի լանջակողման լերինն` որ անուանի Նպատ, մօտ ՚ի սուրբ տեղի մատրանն` որպէս երկու քարընկեցօք:

՚Ի ժամանակս հեթանոսութեան երեւելի էր ՚ի սմա գերեզման Մաժանայ քրմապետի, եղբօր վերջին Տիգրանայ, ուր էր բագին եւ իջեւան ՚ի հիւրընկալութիւն. յորում եւ կատարիւր տօն մեծ ՚ի ա. աւուր նաւասարդի: Այլ թէ ո' շինեաց զբագինն, եւ ո' կարգեաց զտօնն, գրէ Խորենացին. բ. 63. *Պատմէ (ասէ` Բարդածան) ՚ի մեհենիցն պաշտամանց, վերջին Տիգրանայ արքայի հայոց պատուեալ զգերեզման երբօրն իւրոյ Մաժանայ քրմապետի ՚ի Բագնացն աւանի որ ՚ի Բագրեւանդ գաւառի` բագին ՚ի վերայ գերեզմանին շինեալ, զի ՚ի զոհիցն ամենայն անցաւորք վայելեսցեն, եւ ընդունիցին հիւրք երեկօթիւք. յորում եւ զկնի Վաղարշ տօն աշխարհախումբ կարգեաց ՚ի սկզբան ամի նորոյ ՚ի մուտն նաւասարդի:

Բագինն էր յանուն Վանատրի չաստուածոյն հիւրընկալութեան. եւ տօնն կատարիւր վասն նորոյ ամին եւ նոր պտղոց. իսկ սուրբն Գրիգոր շինեալ անդէն եկեղեցի` եդ զմասն ինչ ՚ի նշխարաց սրբոյն Յովհաննու եւ Աթանագինեայ, եւ հրամայեաց զտօն նոցա կատարել անդէն. պատմէ զայս Ագաթանգեղոս ըստ մասին ՚ի թղթ. յհ. յասելն. *Եւ եդ անդ (սուրբն Գրիգոր) հիմունս, եւ շինեաց եկեղեցի, եւ զնշխարս զոր ունէր յոսկերաց սրբոցն` ՚ի տէրունական տանն բնակեցուցանէր: Եւ ըստ մասին ՚ի թղթ. յհբ. *Եւ զյիշատակ վկայիցն բերելոց ժամագրեաց ՚ի տօն մեծ հռչակեալ յառաջագոյն կարծեցեալ սնոտեացն պաշտաման (՚ի ժամանակի դիցն ամանորաբեր նոր պտղոց տօնին, հիւրընկալ դիցն Վանատրի, զոր յառաջագոյն իսկ ՚ի նմին տարւոջ պաշտէին, յոր ուրախութեան նաւասարդ աւուր), զի ժողովեալ ՚ի յիշատակ մեծի երանելի Մկրտչին Յովհաննու, եւ զսուրբ վկային Քրիստոսի զԱթանագինին յայնմ աւուր խմբել ՚ի նմին յաւանի:

Յիշատակի այս տօն եւ ՚ի Բուզանդայ. դ. 15. յասելն. *Եւ յայնմ աւուր տօն դիպեցաւ յիշատակի մեծին Յովհաննու, որ ՚ի Գրիգորէ եւ ՚ի Տրդատայ յաւանին Բագաւանին կարգեալ էր: Ղազար զայս եկեղեցի թղթ. 242. կոչէ Սբ տեղի տան նահատակին Գրիգորի. իսկ փոքր ինչ ստորեւ կոչէ Մատուռն սրբոյն Գրիգորի. զորոյ զբանս յառաջ բերաք ՚ի վերոյ: Յորմէ երեւի` թէ մենաստանն որ էր աստ, զկնի շինեցաւ, զի ՚ի յետագայից միայն յիշատակի, զորօրինակ ՚ի Յովհաննէ կաթողիկոսէ, յասելն. *Եւ վասն զի ընդ նոքօք նուաճեալ էր գաւառն Բագրեւանայ, ընդ այն ապա զմի ՚ի պատուաւորաց իւրոց ոստիկանն առաքէ. որոյ երթեալ հասեալ ՚ի վանս միայնարանի սրբոյն Գրիգորի` որ ՚ի գեօղն Բագուանու, երեկօթս անդ առնէր: Եւ ՚ի Սամուէլէ` յասելն. *Կոտորումն ուխտի սրբոյն Գրիգորի ՚ի Բագրեւանդ ՚ի Բագուան:

Կոչեցաւ այս մենաստան յանուն սբյն Գրիգորի, ըստ որում եկեղեցի նր հիմնեալ էր ՚ի սրբոյն Գրիգորէ: ՚Ի սմա գտաւ Ներսէս շինօղ ՚ի տօնի վարդավառին աշխարհաժողով բազմութեամբ, որպէս գրէ Կիրակոս. առ որով եղեւ կարգաւորութիւն շարականաց: Յելս անդ Ը. դարուն յաւուրս Յովաբայ կաթողիկոսի փարթամացեալ էր ոսկի եւ արծաթի սպասուք, զորս առ ՚ի յափշտակել ոստիկան ոմն զրպարտութեամբ ետ կոտորել զմիաբանս. զորոց զթիւ աւելի դնէ Յովհաննէս կաթ. քան զ40 այր, բաց ՚ի փախուցելոցն որք էին սակաւք: ՚Ի Բագուանէ էր եւ Սիոն կաթուղիկոս` ըստ գրելոյ Կիրակոսի: Այժմ կոչի սա Իւչ քիլիսէ` մերձ ՚ի Տիատին իբրեւ 3 ժամաւ, զորոյ զշինութենէ եկեղեցւոյն տե'ս ՚ի նոր Հայաստան. թղթ. 116: Երկոքումբք պանծալի ցուցաւ այս գեօղ եւ եկեղեցի քան զայլս. մի` զի աստանօր առաջի գեղջս ՚ի ջուրսն անդ Եփրատայ` եղեւ մկրտիլ Տրդատայ հանդերձ արքայագունդ բանակաւն, եւ երեւումն սաստիկ լուսոյ ՚ի նմանութիւն սեան` խաչ ունելով ՚ի գլուխ, (զորմէ տե'ս յԱգաթ. ՚ի թղթ. յհա: ) Երկրորդ` յայսմ վայրի մեկուսացաւ սուրբն Իսահակ, յորժամ ՚ի բաց հանին զնա ՚ի հայրապետութենէ` որպէս պատմէ Խորենացին. գ. 66. *Ինքն կալով ՚ի Բագրեւանդ գաւառի, ՚ի տեղւոջն` ուր ծագեաց յերկնուստ լոյսն ՚ի մկրտել սրբոյն Գրիգորի զՏրդատ արքայ եւ զբոլոր Հայսս:

Զարեհաւան: Քաղաք մօտ ՚ի բագուան յիշատակեալառ Բուզանդայ, առ որում ուրեք գրի Զարեհաւանդ եւ այլուր ՚ի դ. 58. Զարեհաւան (3). * Եւ զկանայս ազատացն եւ նախարարացն զփախուցելոյ` հրաման տայր (շապուհ) ածել յասպարէզն` որ էր ՚ի Զարեհվան քաղաքի: Ծաղկեալ էր սա բազմութեամբ բնակչաց, այլ զօրք Շապհոյ Պարսից արքայի առեալ կործանեցին յաւուրս բ. Արշ ա կայ: * Ապա առնուին (ասէ Բուզանդ դ. 55) եւ զքաղաքն Բագրեւանդայ Զարեհաւան, եւ խաղացուցանէին անտի հինգ հազար երդ հայ, եւ ութ հազար երդ հրէայ, եւ զքաղաքն ՚ի հիմանց տապալէին յատակէին: Յոյր սակս ստորեւ ե. 43 զաւերակսն նորին յիշատակէ` նշանակելով եւ զգիրս: * Էր բնակ նոցա ՚ի Բագրաւանդ գաւառի ՚ի Բագուան աւանի, որ է մոտ յաւերական Զարեհաւանդ քաղաքի:

Սոյն այս Զարեհաւան յիշատակի եւ ՚ի ժամանակս Վարդանանց առ Եղիշէի է. 133. եւ առ Ղազարայ 107. յերկոցունց իսկ առանց ինչ յիշատակութեան գաւառի, քանզի առաջինն գրէ այսչափ ինչ վասն ուրացեալն Վասակայ. * Խառն էր նա եւ ՚ի մահ մոգուցն ՚ի Զարեհաւանի: Իսկ երկրորդն թէպէտ եւ Գիւղ անուանէ հայելով յառաջիկայ վիճակ Զարեհաւանի զկնի աւերմանն ՚ի Շապհոյ, քանզի գրէ. * եւ ՚ի վաղիւն ՚ի ծագել արեւուն` արս ՚ի նոցանէ թուով սպանին որով ՚ի գիւղն որ կոչի Զարեհաւան: Այլ ՚ի նմին տեղւոջ ոչ ընդ աղոտ ակնարկէ լինել եւ Զարեհաւանի մերձ ՚ի վանս սպարապետին` որ էր ՚ի Բագրեւանդ:

Նոյն համարիմք ընդ այսմ զԶարուանա քաղաք յիշատակեալ ՚ի Պտղոմ. ՚ի Մեծ Հայս. զոր Որդէլիոս վրիպակաւ դնէ ՚ի Փոքր Հայս. թէպէտ եւ դիրք տեղւոյն (որպէս եւ եւ այլոց բազում քաղաքաց Պտղոմեայ. ) ո'չ համաձայնի ճշգրտիւ տեղւոյն Բագրեւանդայ: Բայց զգիւղն համանուն զյիշատակեալն յԱսողկայ եւ ՚ի Մագիստրոսէ, զոր եւ դնեն ՚ի Ծաղկոտն գաւառի` ո'չ կարացաք որոշել, ա'րդեօք նոյն` թէ այլեւայլ իցեն. քանզի Ասողիկ կոչէ զնոյն գ. 3. Զարեհաւան. յասելն. *Յաւուրս սորա երեւեցաւ Սմպատ թոնդրակաց առաջինն ՚ի Զարեհաւան գեղջէ ՚ի Ծաղկոտն գաւառէ: Իսկ Մագիստրոս ՚ի թղթ. որ առ կաթողիկոսն ասորւոց` կոչէ Զարեհաւան: *Սմբատն այն… եկեալ ՚ի գաւառէն Ծաղկոտնէ ՚ի գեղջէ Զարեհաւանէ եկեալ բնակեցաւ ՚ի Թոնդրակս:

Զի Ծաղկոտն գաւառ սահմանակից գոլով Բագրեւանդայ` մարթ էր յետ ժամանակաց փոփոխիլ սահմանաց նոցա, եւ այնպէս մի եւ նոյն Զարեհաւանի` որ էր նախ քաղաք բազմամարդ ՚ի սահմանին Բագրեւանդայ, յետ կործանելոյն դարձեալ շինութիւն առնուլ ըստ մասին վիճակի գեղջ, եւ անցանել ՚ի սահմանակից գաւառն Ծաղկոտան. այլ զստուգութիւն այսորիկ` յետագայից թողցուք ՚ի յայտ բերել:

Աշտարակաց գիւղ: Դնի յայսմ գաւառի առ Յովհաննու կաթողիկոսի, յասելն վասն բ. Ներսէսի կաթողիկոսի. *Եւ զկնի սորա Ներսէս, ՚ի գաւառէ Բագրեւանդայ ՚ի գեղջէ Աշտարակաց: Նոյնպէս դնի առ Ասողկայ ՚ի պատմելն զնոյն Ներսիսէ, ուր եւ գաւառն գրի Բագրեւանդ: Իսկ ՚ի պատմելն զա. Գէորգ կաթուղիկոսէ, յայլում գաւառի կացուցանէ զայս գիւղ` ասելով. *Տէր Գէորգ յԱրագածոտնէ ՚ի գեղջէ Աշտարակաց:

Արամանայ գիւղ: Զգիրս սորա ստորագրէ Ղազար յայս բան. *Եւ եկեալ հասանէին ՚ի գիւղ մի` որոյ անուն էր Արամանայ ՚ի նահանգին Բագրեւանդայ, մերձակայ սահմանակից Բասենոյ եւ Տուարածատափայ:

Արծակ. եւ Բերդկունք: Զերկոսին եւս յայս գաւառ դնէ Ղազար` յասելն. *Կալեալ զնա ՚ի գեօղն` որ կոչի Արծակ, տարեալ կապեցին ՚ի միւսում եւս ՚ի գեօղ յանուանեալ Բերդկունս ՚ի նմին Բագրեւանդ գաւառի: ԶԱրծակ յիշէ Լաստիվ. թ. դնելով փոքր ինչ հեռի ՚ի Բերկրոյ, յորմէ թուի լինել ա'յլ Արծակ ՚ի Վասպուրական նահանգի, կամ թերեւս նոյն է ընդ Արծկէի: Իսկ զԲերդկաց գիւղ յիշէ Յովհաննէս կաթողիկոս, բայց դնէ ՚ի Մազազ գաւառի, զորմէ տեսցես ՚ի ստորեւ:

Բլուր: Գիւղ` յորում մեռաւ մեծն Իսահակ, որպէս գրէ Ղազար. *Վախճանեցաւ խաղաղական հանգստիւ ՚ի գաւառին Բագրեւանդայ, ՚ի գիւղն` որ անուանեալ կոչի Բլուր: Աշակերտք նորա ածին զնա աստ ՚ի հիւանդանալն իւրում: * Որպէս թէ (ասէ Խորեն. դ. 67) ՚ի վայր եւ ընդանեգոյն եւ զերծ տեղի մատուցեալ ՚ի զօրացն պարսից կտտողաց զնոսա, որք բանակեալ էին յայնժամ առ Բագնաց աւանի: Բլուր կոչի սա առ Խորենացւոյն, եւ առ Յովհաննու կաթողիկոսի. այլ Կորիւն կոչէ Գիւղ բլրոցաց դնելով զմահ սրբոյն Իսահակայ: * ՚Ի Բագրաւանդ գաւառի ՚ի գիւղն Բլրոցաց:

Եղէգէակ: Յիշատակի առ Եղիշէի 181. * Արշէն երէց ՚ի Բագրեւանդայ ՚ի գեղջէ Եղեգեկայ (կամ ը այլ օրին). Եղեգեկոյ: Եւ առ Ղազարայ յասելն, * Եւ զսուրբ զԱրշէն էրէցն, որ էր ՚ի գաւառէն Բագրեւանդայ` ՚ի գեղջէն որ կոչի Եղեգեակ:

Ձրաւ: Գիւղ յիշատակեալ առ Թովմայի Արծրունւոյ ա. 14. * Հասեալ ՚ի Բագրաւանդ գաւառ ՚ի Ձրաւ գեօղ, կամէր անցանել ՚ի թագաւորաբնակ տեղիսն հայոց: Ձիրաւ անուամբ այլք զդաշտն յիշատակեն առ Նպատ լերամբ, յորմէ երեւի թէ էր անուն գեղջ, եւ ՚ի գեղջէն անուանեցաւ եւ դաշտն:

Ուխտէաց քաղաք, կամ Ուխտաց աւան: Յիշատակի առ Լաստիվերացոյն:

Տիրառիճ: Գիւղ` զորմէ Յովհաննէս կաթողիկոս * Ապա զՔրիստափոր ՚ի գաւառէ Բագրեւանայ ՚ի Տիրառիճ գեղջէ նստուցանեն յաթոռ հայրապետութեան: Առ Ասողկայ բ. 2. դնի ՚ի հոլովեալն. *Տէր Քրիստափոր փիլիսոփայ, ՚ի գաւառէն Բագրեւանդայ ՚ի գեղջէ Տիրառճոյ:

Խու: Տեղի` ՚ի դաշտի անդ Բագրաւանդ գաւառի` զոր յիշատակէ Բուզանդ ե. 32. յասելն. *Եւ էր թագաւորն Հայոց Պապ բանակեալ ՚ի դաշտին Բագրեւանդ գաւառի ՚ի Խու անուն տեղոյն: