Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Ուրեք ուրեք գրի Վանանդ, որպէս առ Յովհաննու կաթողիկոսի. * Շրջէր (ոգբա) ընդ կողմամբ Վանանտայ. անդ ապա հասեալ ՚ի վերայ Կամսարականն հանդերձ ազատօքն Վանանտայ` կոտորեցին սպառսպուռ զզօրս նորա: Նովին տառիւ գրի եւ անուն բնակչացն ուրեք առ նմա. * Քակէր յարքայէ զոմանս եւ յայլոց եւս նախարարացն Վանանտացեաց: Կոչեցաւ այսպէս յանուն Վընդայ որ յաւուրս ա. Արշակայ արքայի մերոյ` ՚ի բուլղարայ հատուածեալ, բնակեցաւ աստէն քանզի յառաջ այս գաւառ կոչէր Անփայտ եւ Վերին Բասէն: * Իջանէ (ասէ Խորեն. բ. 6) ՚ի տեղիս խոտաւէտ մերձ ՚ի սահմանն Շարայի. զոր հինքն Անփայտ եւ Վերին Բասեն կոչէին. իսկ յետոյ վասն հատուածին Վըղնդուր բուղկարայ Վընդայ` բնակելոյ ՚ի տեղիս, յանուն նորա անուանեցաւ Վանանդ. եւ անուամբ շինիցն յանուն եղբարց եւ զարմից նորա անուանեալ կոչին մինչեւ ցայժմ: Վասն այսորիկ թերեւս ՚ի միում օրինակի աշխարհագրութեան Խորենացւոյն այս գաւառ գրի Վանդ:

Լաստիվերացին գլ. բ. կոչէ զայս եւ Փորակ. * Անցանէ ընդ Բասեանն եւ հասանէ ՚ի Վանանդ. կամ ՚ի Փորակ: Այլ Փորակ թուի մեզ լինել տեղի կամ ձոր ինչ` ուր եհաս թագաւորն, որ քանզի էր ՚ի Վանանդ գաւառի, նախ ընդհանուր զգաւառն դնէ, եւ ապա զտեղի գաւառին որոշէ` ուր եհաս. Յայսմաւ. մարտի 30. յիշատակի եւ Փոքր Վանանդ. * Յետոյ իմացեալ զօրացն յունաց, հասին ՚ի Փոքր Վանանդ, որ թուի լինել մասն ինչ սորին գաւառի, եւ ոչ սահման ինչ արտաքոյ նորուն:

Սահմանակից է Բասենոյ եւ Շիրակայ, զոր ցուցանէ վերոգրեալ բան Խորենացւոյն դնելով զՎանանդ մերձ ՚ի սահմանն Շարայի` որ է Շիրակ: Սահմանակից է նաեւ կողգաւառին Տայոց, զոր ցուցանէ Խորենացին բ. 8. ՚ի պատմելն զհատուածիլն Վընդայ` յաշխարհէն բուլղարաց: * ՚Ի սորա աւուրս (ասէ այսինքն ա. Արշակայ) աղմուկ մեծ լեալ ՚ի գօտիւ մեծի լերինն Կաւկասու յաշխարհին բուլղարայ, եւ բազումք ՚ի նոցանէ հատուածեալք եկին յաշխարհս մեր (՚ի Վանանդ) եւ բնակեցան ներքոյ Կողայ, յարգաւանդ եւ ՚ի հացաւէտ տեղիս բազում ժամանակս: Ներքոյ Կողայ` իմա' զհարաւակողմն Կողայ, ուր անկանի Վանանդ.

Զպատուականութիւն երկրին երիւք բառիւք Խորենացւոյն գ. 44 մարթ է իմանալ որ կոչէ Խոտաւէտ Արգաւանդ, եւ Հացաւետ, այսինքն բերօղ ցորենոյ, այլ ունի եւ Մայրիս՚ի լերինս իւր:

Բնակիչք գաւառիս ըստ մեծի մասին սերեալ գոլով ՚ի Կովկասական աղանց` որոց հայրենական են աւազակութիւնք եւ մարդադաւանութիւնք, զնոցին բարս եւ զգործ ունէին մինչեւ ՚ի ժամանակս յետինս. * Քանզի Վանանդացիք (ասէ Խորեն. գ. 44) զաւազակութեան գործ մեծ ցանկութեամբ գործէին, եւ որպէս ուղիղ իրք ախորժելի թուին նոցա: Մինչեւ յաւուրս գ. Արշակ այ եւ գ. Խոսրովու` յայտնի ապստամբեալ յերկոցունց թագաւորաց` արշաւէին ՚ի սահմանս իշխանութեան նոցա, նոյնպէս եւ ՚ի մէջն անդ Ժ. դարուն յաւուրս Մուշեղայ արքային Կարուց` աւազակէին ոչ միայն ՚ի բացեաց տեղիսն, այլ եւ ՚ի նոյն իսկ ՚ի քաղաքին, այլ Աբաս որդին եւ յաջորդ նորա խաղաղացոյց զգաւառն. * Նախ եւ առաջին (ասէ Ասող. գ. 17) եբարձ նա յաշխարհէն իւրմէ (՚ի Վանանդայ) զաւազակութիւն զմարդադաւութիւն, զոր ազգն Վանանդայ իբրեւ զհայրենիք ունէին, ըստ ասելոյ պատմագրին (այսինքն է Խորենացւոյն) … եւ այնպէս խաղաղացոյց զաշխարհն իւր. մինչ զի ՚ի գիշերի իբրեւ ՚ի տուընջեան, եւ յանապատի իբրեւ յապարանս շրջէին ամենեքին շինութեան եւ աշխատաժիր գործոց պարապեալ, եւ արդարադատ իրաւամբք ուղղեալք:

՚Ի Ժ. դարուն ՚ի Կարս քաղաքի սորա կանգնեցաւ թագաւորութիւն սակաւատեւ, որպէս տեսցի ստորեւ: Այլ Յովհաննէս կաթողիկոս ՚ի Թ. դարուն եւս կոչէ զայս գաւառ Պետութիւն, գրելով վասն Աբասայ եղբօր ա. Աշոտոյ արքայի. *Աբաս սպարապետն հայոց` եւ եղբայր արքային Աշոտոյ ՚ի կողմանս պետութեան Վանանդայ առկայացեալ կայր:

Եպիսկոպոս գաւառիս յիշատակի առ Եղիշէ թղթ. 26. անուանեալ, *Գադ եպիսկոպոս Վանանդայ: Յիշատակի նոյնպէս եւ ՚ի ստորագրութեան անդ ժողովոյն Դվնայ զկնի եպիսկոպոսին Ռշտունեաց, եւ նախ քան զեպիսկոպոսն Ամշունեաց: Աթոռ նորա ՚ի վերջին ժամանակիս թուի թէ էր ՚ի կարս քաղաք, որպէս մարթ է գուշակել ՚ի թղթոյ Շնորհալւոյն առ բնակիչս քաղաքիս:

Կարս: Այս քաղաք մինչեւ ցայժմ կոչի ՚ի վրաց ՚ի սեռականն Կարիս քաղաքի. որ թարգմանի առ նոսա` Դրան քաղաք, որոյ ուղղականն լինի Կարի, որ նշանակէ Դուռն: Յանուանէ աստի ածանցեալ է առ մեզ անունս Կարս. այսպէս անուանեալ` ընդ որում Կարս քաղաք` դուռն մտից էր սահմանին Վրաց եւ Հայոց, յորժամ Գուգարք էին ընդ տէրութեամբ Վրաց, կամ թէ ՚ի սահմանի Վրաց համարեալ: Առ Մատթէոսի ՚ի թվին ՇԺԳ. յերիս տեղիս եւս գրի Խարս, որ ո'չ է ուղիղ հնչումն նախնեաց, այլ այժմեան հնչումն ռամկաց ՚ի հայկական խօսս:

Յիշատակի այս քաղաք եւ առ յունաց պատմագիրս` առ Կեդրենոսի, առ Յովհաննու Կուրոպաղատայ, եւ առ Պերփէրուժէնի ՚ի գիրս կառավար. գլ. 44. ուր ասէ. *Իշխանն իշխանաց (Աշոտ) նստէր ՚ի Մեծ Հայս ՚ի քաղաքն Գարս: Զնոյն յիշէ եւ ՚ի գլ. 50: Կարծէ Դուրնըֆօր նոյն լեալ որ առ Պտղոմոեայ. գլ. ժդ. կոչի Քո'րսա, այլ կասկածի ընդ իւր կարծիս` սակս դնելոյ Պտղոմոեայ զՔորսա առ Եփրատաւ, եւ ո'չ առ Երասխաւ, յորոյ մերձակայս է Կարս. բայց որպէս բազում ուրեք գրեալ եմք, վրիպանօք` կա'մ գրչաց եւ կամ նորին Պտղոմոեայ` եդեալ է անդէն Եփրատ, փոխանակ դնելոյ զԵրասխ, զի ՚ի նոյն կարգի առ Եփրատաւ յատակ հնչմամբ յիշատակին առ նմա, եւ Արմաւիր, եւ Արտաշատ, եւ նախջուան, որք են առ Երասխաւ:

Այս Կարս քաղաք նոյն է` բազում ուրեք ՚ի սեռականն կոչի Քաղաք Կարուց. որպէս յայտ է յԱսողկայ` որ ՚ի գ. 11. զՄուշեղ թագաւոր քաղաքիս` դնէ ՚ի Կարս, ասելով. *Սկսաւ նա (այսինքն Սմբատ արքայ տիեզերակալ ձայնեալ. ) գոռալ ընդ հօրեղբոր իւրոյ Մուշեղայ որ ՚ի Կարս: Իսկ ՚ի գ. 17. զնոյն Մուշեղ դնէ թագաւոր քաղաքին Կարուց. *Յայսմ ժամանակի (ասէ) նլգ. թուականին, Մուշեղ թագաւորն մայրաքաղաքին Կարուց վաղճանի: Եւ եւս ՚ի խորագրի նոյն գլխոյ Աբաս որդի եւ յաջորդ Մուշեղայ` դնի թագաւորեալ ՚ի Կարս, որ յա'յտ է թէ թագաւոր էր Կարուց, զի թագաւորէր անդ, ուրանօր եւ Մուշեղ: Եւ զԳագիկ զոր այլք թագաւորել դնեն ՚ի Կարս, Կիրակոս կոչէ թագաւոր Կարուց. *Գագիկ թագաւորն Կարուց` գնաց տեսանել զկայսրն յունաց: Յայտ է եւս ՚ի բանից Վարդանայ, զի ուր Ասողիկ վասն Աբասայ թագաւորի եղբօր երկաթ Աշոտոյ գրէ` թէ շինեաց զեկեղեցի ՚ի քաղաքին Կարուց, անդ Վարդան վասն նորին եկեղեցւոյ շինեալ ասէ ՚ի Կարս. զբանս նոցա տեսցես ստորեւ: Եւ այսպէս առաջին անունս Կարս` լինի աղաւաղութիւն սեռականին վրաց. իսկ երկրորդ անունս Կարուց, սեռական հայկականին:

՚Ի նախնումն առ Յովհաննու կաթողիկոսի յիշատակի միշտ Բերդ անուամբ. *Կալեալ կապէ (ասէ Աբաս եղբայր ա. Աշոտոյ) զնա երկաթի շղթայիւք, եւ դնէ ՚ի բանտի ՚ի բերդին Կարուց: Եւ այլուր վասն Ափշին ոստիկանին. **Երթեալ պաշարէ զամուրն կարուց ՚ի Վանանտ գաւառի… իսկ արքայ Սմպատ դարձեալ եկեալ յամրոցն Կարուց: ՚Ի նոյն անուն կոչի ՚ի պատմութեան Թովմայի Արծրունւոյ յերկրորդ վարս Գագկայ, ասելով վասն Ափշնի. *Պաշարէ զբերդն Կարուց, եւ բացեալ զմթերեալ տունս գանձուց` առնու աւար բազում: Այլ առ յետագոյս յիշատակի ուրոյն եւ քաղաքն եւ բերդ նորա, որ էր ՚ի բարձրաւանդակի քաղաքին, որպ առ Լաստիվերտցւոյն գլ. ժե. ուր զԿարս կոչէ նախ ՚ի խորագրի Քաղաքն յղփացեալ եւ ստորեւ գրէ. *Եթէ ոք ժամանեաց յամուրն ելանել` որ ՚ի վերայ քաղաքին կայ, նա միայն ապրեցաւ: Զոր եւ Շնորհալին ՚ի թուղթն որ առ քաղաքացիս Կարուց. գովելով կոչէ զնոյն Անմատոյց Դղեակ, եւ հոյակապ Քաղաք: Այս բերդ կայ մինչեւ ցայժմ ՚ի նոյն դիրս, զորմէ տե'ս ՚ի նոր Հայաստան, թղթ. 120:

Զկաթուղիկէ եկեղեցին քաղաքիս շինեաց Աբաս արքայն յաջորդ երկաթ Աշոտոյ ՚ի Ժ. դարուն: *Էր շինեալ թագաւորին (Աբասայ` ասէ Ասողիկ. դ. 7. ) զկաթողիկէն սուրբ ՚ի քաղաքին Կարուց, վիմարդեան արձանօք, որձաքար պողովատաշ վիմովք, բոլորապէս գմբեթաւորեալ պայծառ զարդուք` երկնանման խորան: Զնոյն գրէ եւ Վարդան. *Շինեաց եւ թագաւորն Աբաս զկաթողիկէն ՚ի Կարս, գեղեցիկ յօրինուածովք: Յիշատակի եւ ա'յլ եկեղեցի սորա փայտակերտ` զոր յոյնք այրեցին:

՚Ի 961. եղեւ սա թագաւորանիստ առանձին թագաւորութեան, յորում նստան երեք միայն թագաւորք, մի զկնի միւսոյ պայազատելով. որոց սահման ձգէր ընդ համօրէն Վանանդ. վասն որոյ Սամուէլ զԳագիկ որ թագաւորէր ՚ի Կարս, կոչէ թագաւոր Վանանդայ` գրելով ՚ի թվին ՇԺԶ. *Մեռաւ թագաւորն Վանանդայ Գագիկ Շահնշահ: Եւ Կիրակոս զերկւոսին անուանս եւս դնելով ասէ. *Եւ միւս եւս Գագիկ (թագաւոր) Վանանդեայ եւ Կարուց` որ գնաց առ յոյնս:

՚Ի ՇԲ. թվին ՚ի 1053. յաւարի առին պարսիկք յանկարծ յարձակմամբ: Իսկ ՚ի 1064. Գագիկ վերջին թագաւոր քաղաքիս ետ զկարս ՚ի Յոյնս. զԾամնդաւ եւ զայլ տեղիս առեալ փոխանակ այնր, ըստ մասին առ ահի թուրքաց, որպէս գրէ Վարդան, եւ ըստ մասին առ բռնութեան յունաց, որք ո'չ ներէին հայոց նստուցանել կաթողիկոս, որպէս գրէ Շնորհալին ՚ի վիպասանութեան:

*Յորժամ արքայն մեր կոչեցեալ,

Գագիկ անուն վերաձայնեալ.

Այն որ զԿարս ՚ի յոյնս տուեալ,

եւ զԾա մ ընդաւ դղեակն առեալ…

Նաեւ ըզԿարս նախասացեալ,

այնըր խնդրոյ փոխանակեալ.

Զի հովուապետ հայոց դարձեալ,

նստցէ յաթոռն ունայնացեալ:

՚Ի 1239 ՚ի վերջին ապականութիւն գրեթէ հասուցին կոտորածիւ մուղալ թաթարք առաջնորդութեամբ Չարմաղանայ իշխանին. զնոսին անցս անցոյց եւ ՚ի 1394. Լէնկթիրաց առնուլ մարտիւ. մինչեւ ապա Ֆիրուզպախթ անուն իշխան քաղաքին` անձնատուր լինելով ետ նմա զԿարս: Զկնի տաճիկք առին ՚ի ձեռաց վրաց, եւ ՚ի տաճկաց վիրք. այլ անդրէն յառնուլ տաճկաց` գարա Մուստաֆա փաշայն զօրապետ գ. սուլթան Միւրատայ ընդդէմ պարսից եւ վրաց ՚ի հիճր. 988 (1580 կամ 1579) ամրացոյց զբերդ քաղաքիս պարսպաւ եւ խրամով շուրջանակի շինեալ ՚ի նմա նաեւ մզկիթ եւ բաղանի:

Յառաջին ժամանակս վաճառականութին ծաղկեալ էր ՚ի սմա, եւ բնակիչքն էին փարթամք, զոր յայտ առնէ Լաստիվերտցին` յասելն վասն քաղաքացւոցս, * Հարստացեալք բազում ընչեղութեամբ` ՚ի ծովէ եւ ՚ի ցամաքէ ամբարեալ: Եւ ստորեւ առանձին յիշէ զվաճառականս սորա, կոչելով * Մեծահարկի եւ պատուական վաճառականք:

Զեպիսկոպոսունս Կարուց տե'ս վերագոյնդ ՚ի կարգի եպիսկոպոսացն Վանանդայ:

Զարիշատ: Զոր առ ՚ի զանազանել ՚ի միւս քաղաքէն որ յաղիովիտ` Խորենացին գ. 65 կոչէ Զարիշատ Վանանդայ* Յղեցին եւ բազմութիւնք եպիսկոպոսացն հանդերձ երանելեաւն Մեսրոպաւ, եւ բովանդակ ուխտիւ եկեղեցւոյն մաղթանս` զքահանայն Տիրուկ զորդի Մովսիսկան ՚ի Զարիշատէ Վանանդայ: Այլ թէ քաղաք իցէ, կամ աւան, ոչ ինչ յիշատակէ: Տե'ս ՚ի Նոր Հայաստան, թղթ. 121,

Դրաշպետ: Գիւղ` յիշատակեալ ՚ի Ղեւոնդեայ ՚ի գլ. թ. յասելն վասն Սմբատայ Կիւրապաղատի. * Միաբանեալ Սմբատայ ընդ զօրավարին յունաց եկեալ հասանէին ՚ի գաւառն Վանանդայ, ՚ի գիւղն` որում Դրաշպետն կոչեն:

Ոդմսու գեօղ: Աստի էր գիւր կաթողիկոս, եւ աստանոր թաղեցաւ, զորմէ գրէ Ղազար. * Եդեալ ՚ի գիրս հարց իւրոց խաղաղութիւնս ՚ի գեօղն որ կոչի Ոդմսու գեօղ ՚ի գաւառին Վանանդայ: Առ Ասողկայ բ. 2 գրի Ութմսու գիւղ, յասելն վասն Գիւտայ. * Էր ՚ի գաւառէն Վանանդայ յՈւթմսոյ գեղջէ: Նոյնպէս գրի եւ յայլ երիս տեղիս ՚ի պատմելն զԲաբկէն, եւ զԻսրայէլ, եւ զա. Տրդատ կաթողիկոսաց, որք նոյնպէս էին ՚ի գեղջէ աստի: Իսկ առ Յովհաննու կաթուղիկոսի գրի Օ տառիւ. * Զայսու ժամանակաւ մեծ հայրապետն Գիւտ` որ յՕթմսոյ գեղջէ… վախճանի: Նոյնպէս եւ առ Կիրակ. ՚ի պատմելն զա. Տրդատայ կաթուղիկոսէ ասէ լինել զնա յՕթմսոյ գեղջէ:

Յերեւեալ: Յիշատակի առ Բուզանդայ դ. 22. յասելն վասն զօրացն պարսից. * Հասեալ էին ՚ի գաւառն Վանանդայ, ՚ի տեղւոջն` որ անուանեալ կոչի Յերեւեալ: Զնոյն յիշատակէ եւ Խորենացին դ. 46 եւ կոչէ Երեւել: *Եգիտ (Խոսրով գ) զԱրշակ (արքայ) իջեալ յիւր սահմանն ՚ի գաւառին Վանանդայ. եւ պատահեն միմեանց ՚ի դաշտին որ կոչի Երեւել, եւ տան պատերազմ ընդ միմեանս սաստիկ յոյժ:

Իջաւանից գիւղ: Հայրենիք սրբոյն Ղեւոնդեայ երիցու, զոր յիշատակէ Եղիշէ թղթ. 181. *Ղեւոնդ երէց ՚ի Վանանդայ ՚ի գեղջէ Իջաւանից:

Կաճկաքար: Զորմէ Ասողիկ գ. 6. *Եւ ապա եկեալ հոռոմոդի արանցն ՚ի Վանանդ, ՚ի գիւղն Կաճկաքար, կոտորեցան ՚ի ձեռն Սահակայ որդւոյ Իսմայէլի:

Խաչի վանք: Յայսմաւուրս մարտի 30. *Եւ ապա տարան ՚ի Վանանդ (զսուրբ խաչն Ննունեայ), եւ զտեղին ուր եդին զսուրբ խաչն` կոչեցին Խաչի վանք: Ուստի գերեցաւ յաւուրս ա. Բարսեղ կաթողիկոսին, յելս ԺԱ. դարուն: