Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Այսպէս կոչեցեալ ասի յանուանէ Շարայի, որոյ հայրն Արմայիս բնակեցոյց զնա յայսմ վայրի, եւ եղեւ կալուած սեփհական նմա: Դիրք նորա դաշտավայր մերձ յԵրասխ եւ յԱրմաւիր. երկիրն յուռթի եւ բերրի, զոր համառօտիւ ստորագրէ Խորենացին յիւրում պատմութեան ա. 11. * Եւ զորդին իւր զՇարայ, զյոլովածին եւ զշատակեր առաքէ (Արմայիս) ամենայն աղխիւ իւրում ՚ի դաշտ մի մօտաւոր (այսինքն մերձ առ Երասխ, եւ առ Արմաւիր) արգաւանդ եւ բարի, յորում գնան ջուրք ո'չ տակաւք, ՚ի թիկունս հիւսիսոյ լերինն` որ անուանել Շիրակ. վասն որոյ արդարանալ թուի առասպելին` որ ասի ՚ի մէջ գեղջկայ թէ քո Շարայի որկորն է ասեն, մեր Շիրակայ ամբարքն չեն: Վասն այսորիկ զՇիրակ գաւառ Սահման Շարայի անուանէ նոյն Խորենացին բ. 6. եւ Շնորհալին յողբսն Եդեսիոյ. Նահանգ Շարայի:

Կոչեցաւ զկնի այս գաւառ նաեւ Ձորոյգետ, գէթ ըստ այնմ մասին որ անկանի յոլորտս Անի քաղաքին, * Ձորոյգետ յանի է (ասէ Վարդան աշխարհագիր) եւ Շիրակ գաւառն: Նմին իրի եւ Վարդան պատմագիր զԳագիկ վերջին թագաւոր անւոյ` կոչէ Թագաւոր ձորոյ գետոյ, ՚ի թուղթս Գրիգորի կաթողիկոսի եւ Լամբրոնացւոյ կոչին բնակիչք Ձորոյգետացք: Այժմ այս գաւառ կոչի Շօրէկէլ, եկեալ աղաւաղութեամբ ՚ի բառէս Շիրակաւան, զորմէ ստորեւ:

Յաւուրց անտի մեծին Տրդատայ սեփհական եղեւ այս Շիրակ ազգին Կամսարականաց, որպէս է տեսանել առ Խոր. բ. 87. *Տայ (ասէ Տրդատ թագաւոր) ժառանգուի նմա (Կամսարայ նահապետին Կամսարականաց) զմեծ դաստակերտն Արտաշէսի, որ այժմ ասի Դրասխոնակերտ, եւ զգաւառն Շիրակ: Վասն որոյ Բուզանդ դ. 19. եւ գ. 11. եւ Ղազար դնեն ընդ տէրութեամբ Կամսարականաց, զոր յափշտակեաց Արշակ բ. այլ յետ այնր դարձեալ էանց ՚ի ձեռս Կամսարականաց, զի յիշատակին ՚ի գիրս իշխանք սորա ՚ի նոյն զարմէ, որպէս եւ առ Ղազարայ` յասելն. *Ընդ մէջ երկոցունց մասանցն (բանակին) զքաջն եւ զընտիրն զիշխանն Շիրակայ զՆերսէհ Կամսարական, եւ զնորուն եղբայրն զՀրահատն պատրաստական յօրինէին: Բայց որպէս թուի` ՚ի Ը. դարուն յանցանել Արշարունեաց գաւառի ՚ի ձեռս Բագրատունեաց` էանց եւ այս գաւառ ՚ի նոցա ձեռս:

Անի: Քաղաք հռչակաւոր ՚ի ժամանակս Բագրատունեաց, եւ արքայանիստ ոմանց թագաւորաց ՚ի նմին տոհմէ, վասն որոյ թագաւորաբնակ կոչէ Մատթէոս. իջեալ ՚ի վերայ թագաւորաբնակ քաղաքին Անոյ: Ուրեք ուրեք գրի Յանի, բայց զառաջնոյն գրչութիւն ուղիղ համարել տայ այս ստուգաբանութիւն Շնորհալւոյն յողբսն Եդեսիոյ. ուր գեղեցիկ իմն խորհրդաբանէ զանուանէ սորա ՚ի դիմաց եդեսիոյ.

«Բայց եւ զքեզ յայս հրաւիրեմ,

արեւելեան քաղաքդ Անի…

Շինեալ եղեր տուն արքունի,

ընտրեալ նահանգըդ Շարայի.

Թագաւորաց Բագրատունի,

որ ՚ի ցեղէն իսրայէլի…

Գեղեցկանուն զարմանալի,

որ երրակի տառիւ բերի,

Երրորդութեանըն խորհրդի,

որ միշտ ՚ի քէն երկրպագի:

Յաւե'լ եւ զայն, զի եւ առ յունաց պատմագիրս, առ Կեդրենոսի եւ առ Սկիլիծիսի գրի համաձայն առաջին գրչութեան:

Վարդան ուրեք տայ սմա եւ ա'յլ անուն անսովոր, յասելն. *Մինչդեռ չեւ էր ընդարձակ շինեալ քաղաքն Անի, որ կոչի Խնամք: Այսպէս դնի նաեւ յերկուս հին օրինակս, որ մեզ թուի ածանցեալ կա'մ յանուանէս Կամախ, եւ կամ Կամախ անուան ածանցեալ եւ աղճատեալ յանուանէս Խնամք:

Տե'ս վասն այսր զմիւս Անի, ուր նշանակեցաք թէ ո'րպէս յետինք շփոթեն զերկոսին, յորոց մին անկանի ՚ի Դարանաղեաց գաւառի Բարձր Հայոց. իսկ այս երկրորդս յայսմ Շիրակ գաւառի. զոր բաց ՚ի վերոգրեալ բանից Շնորհալւոյն եւ Վարդանայ աշխարհագրի, յայտ առնէ նաեւ Կիրակոս` յասելն վասն Զաքարիայ զօրավարին թագուհւոյն Վրաց. *Հրամայէր ժողով առնել ՚ի մայրաքաղաքն յԱնի, որ ՚ի Շիրակ գաւառի: Այլեւ Մատթէոս. որ եւ ուրեք կոչէ զԱնի Մեծ տուն Շիրակայ. որպէս եւ Ստեփաննոս Օրպէլեան. յոտանաւոր ողբսն ասէ վասն Բագրատունեաց:

*Քանզի աթոռ նոքա արկին,

՚Ի Շիրակայ տանն ՚ի յԱնին:

Նոյնպէս անուանեն զնա եւ Վարդան եւ այլք. վասն որոյ եւ զԱնանիա համարօղն` զոր ոմանք յանուն քաղաքին կոչեն Անեցի, այլք յանուն գաւառին կոչեն Շիրակացի. եւ զԲարսեղ արքեպիսկոպոս քաղաքիս, ոմանք կոչեն արքեպիսկոպոս Անոյ, եւ ոմանք Շիրակայ:

Զառաջինն էր սա բերդ, յայն սակս բերդ անուամբ յիշատակի առ Ղազարայ, որ նախ զգաւառ նորուն յիշէ ասելով. *Եկեալք ՚ի գաւառն Շիրակայ` ՚ի դաշտն ուր բնակէր մարզպանն հայոց Ատրվշնասպ: Եւ սուղ ինչ զկնի զբերդն, ասելով վասն նորին Ատրվշնասպայ եւ ամբոխին որ ընդ նմա. *Չուէին ՚ի տեղւոյն (այսինքն ՚ի դաշտէն Շիրակայ), եւ երթեալ բանակէին մօտ ՚ի պարիսպ բերդին` որ անուանեալ կոչի Անի: Արար ՚ի սմա շինութիւն ինչ Աշոտ Բագրատունի Մսակեր կարդացեալ յելս Ը. դարուն, այլ այս շինութիւն էր իբր նորոգութիւն ինչ, եւ ո'չ ընդարձակութիւն. զի եւ Յովհաննէս կաթողիկոս 100 ամաւ զկնի քան զԱշոտ, Աուր կոչէ, եւ դնէ մերձ յեզր Ախուրեան վտակին, եւ ո'չ յեզր անդ նորա` ուր զկնի տարածեցաւ:

Այլ առաջինն որ ընդարձակեաց զԱնի, եղեւ գ. Աշոտ արքայ ողորմած յորջորջեալ, որ նոր պարիսպ յաւել կանգնել ըստ Վարդանայ, զոր կոչէ փոքր պարիսպ քաղաքին Անոյ, եւ զամենայն բրգունս եւ զեկեղեցիս: *Զփոքր պարիսպ քաղաքին Անոյ շինեաց (ասէ Աշոտ), եւ զամենայն բրգունսն, եկեղեցիս յօրինեաց ՚ի ՆԺԳ. թվին, յամին 964:

Որդի նորա բ. Սմբատ արքայ տիեզերակալ ձայնեալ` ետ կատարեալ ընդարձակութիւն քաղաքին. որոյ ՚ի բացուստ նորա պարիսպ յաւելեալ` ՚ի մէջ էառ զպարիսպն շինեալ ՚ի հօրէն իւրմէ, եւ վասն այնորիկ առաջին պարիսպն փոքր կոչեցաւ` համեմատութեամբ շինելոյն ՚ի Սմբատայ. որպէս եւ այս պարիսպ կոչի ՚ի Վարդանայ Մեծանիստ: *Սմբատ որ տիեզերակալ կոչեցաւ` զմեծանիստ պարիսպն Անոյ շինեաց, եւ զկաթողիկէն հիմնարկէ:

Յայնմ ժամանակի քաղաքն ձգեցաւ մինչեւ յԱխուրեան վտակ, որպէս ծանուցանէ Ասողիկ գ. 11. *Լիր արկեալ պարսպափակ առնէ զպարիսպն Անուոյ, յԱխուրեան գետոյ մինչեւ ցձորն Ծաղկոցաց` կրով եւ վիմով մածուցեալ, մահարձանօք եւ աշտարակօք բրգացն բարձրաբերձ պարսպեալ, բացագոյն քան զհին պարիսպն յընդարձակութիւն քաղաքին, եւ մայրագերան դրամբք երկաթագամ հաստահեղոյս բեւեռապինդ ամրացուցեալ: Սամուէլ դնէ զայս շինութիւն ՚ի թվին նիթ. որ է ամ տն 980, յառաջին ամս անդ թագաւորութեան Սմբատայ, զի գրէ. *Իսկ եւ իսկ ընդ թագաւորելն Սմբատայ, լիր արկեալ պարիսպ քաղաքին Անւոյ բարձրաբերձ բրգամբք եւ լայնատարած տեղօք` յԱխուրեան գետոյն մինչեւ ցծաղկոցաձորն կոչեցեալ վայր, հիմնարկեաց եւ զկաթողիկէն պայծառափառ ՚ի նմին քաղաքի: Յորմէ օրինակէ գրեթէ բառ առ բառ եւ Կիրակոս:

Յայնմ օրէ սկսաւ պայծառանալ այս քաղաք մարդաշատութիւնս հասրտութեամբ, եւ բազմութեամբ եկեղեցեաց եւ ապարանից` մինչեւ յամենայն սահմանս Հայաստանեայց զկնի քրիստոնէութեան` ոչ յիշատակի ուրեք ՚ի գիրս մեր այլ քաղաք համեմատ սմա: * Էր Անի (ասէ Մատթ. ) բազմամբոխ լցեալ քաղաքն. բիւրք բիւրուց արանց եւ կանանց` ծերոց եւ տղայոց, որ եւ հիացումն արկանէր տեսողացն, զոր կարծեալ զօրացն բազմաց` եթէ մեծ մասն աշխարհիս Հայոց իցէ. եւ յայնմ աւուր հազար եւ մէկ եկեղեցի ՚ի պատրիարգի կայր ՚ի յԱնի, եւ էր քաղաքն շուրջանակի քարակտուր. եւ էր գետն Ախուրեան շրջապատ բայց միայն ՚ի մի կողմն կայր տեղի ինչ գոյր, որպէս թէ նետընկէց մի: Նման սմին եւ Կիրակոս որ գրէ. * Քաղաքս այս Անի` լցեալ էր բազմութեամբ մարդկան եւ անասնոց, եւ պասրպեալ ամրագոյն պարսպօք. եւ եկեղեցի բազում կայր ՚ի նմա. մինչ ՚ի կարգ խօսից երդման` այսպէս երդնուին: Անդ հազար եւ մի եկեղեցին, եւ յոյժ փարթամ էր քաղաքն ամենայն իրօք: Ցուցակ բազմամարդութեան սորա է եւ այն, զի Յովհաննէս թագաւորն ՚ի ԺԱ. դարուն` ընդդէմ Աշոտոյ որ յանկարծ եկն ՚ի վերայ նորա, վաղվաղակի 40 հազար հետեւակ զօրս, եւ 20 հազար հեծելազօրս եհան ՚ի նոյն իսկ ՚ի քաղաքէն: ՚Ի հազար եւ մի եկեղեցեաց քաղաքիս` զերից միայն եկեղեցեաց շինութիւն գտանեմք յիշատակեալ. յորոց երկուքն եւ արքայաշէնք: Զմին կառոյց վերոգրեալ Սըմբատ բ. * Արկանէ (ասէ Ասող. դ. 11) հիմն եւ մեծաշէն եկեղեցւոյ ՚ի նոյն քաղաքին Անւոյ ՚ի ձեռն ճարտարապետին Տրդատայ, որ զկաթողիկոսարանին եկեղեցին շինեաց յԱրգինայի: Ո'չ կարաց Սմբատ ՚ի գլուխ հանել զայս եկեղեցի` առ կանխելոյ օրհասին մահու, այլ կատարեաց Կատրամիտէ թագուհին կին ա. Գագկայ արքայի, ՚ի հրեշտակէ այ յորդորեալ` ըստ ասից Վարդանայ: Զզարդս այսր շինութեան պատմէ Ասողիկ գ. 30. * Այլ կին նորա (Գագկայ) Կատրամիդէ թագուհն բարեպաշտուհի եղեալ, որ էր դուստր Վասակայ Սիւնեաց իշխանին, շինեաց զհիմնարկեալ եկեղեցին Սմբատայ, ամենապայծառ վայելչութեամբ, բարձրաբերձ կամարօք գմբեթաւորեալ խորան երկնանման, եւ զարդարեաց ՚ի զարդ ծիրանեծաղիկ ոսկեթել նկարագործ անգուածոց, արծաթեղէն, եւ ոսկեղէն անօթոց, եւ բազմապայծառ լուսատու անօթոց վայելչութեամբ, որովք ջահանայր ըստ երկնային կամարին կաթուղիկէն սուրբ. որ ՚ի քաղաքին Անուոյ:

՚Ի զարդուց սորա զերկոսին յանուանէ յիշէ Մատթէոս, մի` ծանրագին խաչ արծաթի` մարդաչափ մեծութեամբ` կանգնեալ ՚ի գմբէն անդ եկեղեցւոյն, երկրորդն` կանթեղ ապակի կազմեալ ՚ի բիւրղէ, յայնմ ժամանակի չնաշխարհիկ համարեալ, զոր ՚ի Հնդկաց տուեալ էր բերել Սմբատայ տիեզերակալի ընդ բիւր մի գանձուց. որոյ կշիռն էր 12 լիտր. եւ նոյն չափովն տանէր 12 լիտր զերկոսին եւս ՚ի վայր ընկէց եւ զջահն խորտակեաց ոմն ՚ի զինուորաց յառման անդ քաղաքին յԱլփասլանայ:

Զերկրորդ եկեղեցին շինեաց ա. Գագիկ արքայ յանուն սրբոյ Գրիգորի. զորմէ Ասողիկ գ. 47. * Զմեծաշէն եկեղեցին որ ՚ի Քարուդաշտի` անուամբ սրբոյն Գրիգորի շինեալ. որ էր փլեալ եւ կործանեալ, կամեցաւ (Գագիկ) նոյնաձեւ չափով եւ յօրինուածով յարդարել ՚ի քաղաքն Անուոյ, հիմնարկեալ ՚ի կուսէ Ծաղկոցաձորոյն ՚ի բարձրաւանդակ տեղւոջն տարփատենչ տեսողացն. (զոր) մեծատաշ վիմարդեան կոփածու վիմօք մանուածոյ քանդակեալ յօրինէ, լոյսանցոյց պատուհանովք, երրակի դրամբքսքանչատես տեսմամբ գմբեթաւորեալ, գունակ գերամբարձ եւ երկնանման գնդին: Պատճառ շինելոյ եկեղեցւոյս` ակնարկէ լինել աւերումն միւս եկեղեցւոյ սրբոյն Գրիգորի. իսկ այն աւերեալ եկեղեցի է նոյն իսկ զոր շինեաց դ. Ներսէս կաթողիկոս ՚ի Վաղարշապատ քաղաքի, որպէս յայտ է ՚ի բանից աստի Սամուէլի. * Սուրբ Գրիգորն գերահռչակ` զոր նախ սկիզբն առնու ՚ի շինել թագաւորն Գագիկ ՚ի յԱնի, ՚ի վերա Ծաղկոցաձորոյն վայրիւք, գաղափար առեալ զլուսազարդ զհրաշալի զսուրբ Գրիգորն զշինեալն ՚ի Ներսիսէ հայրապետէ. եւ կատարեաց զաստուածակերտ փարախն բանաւոր հօտին Քրիստոսի, ՚ի ս. ամի մարմնանալոյ ան մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի: Զայսոսիկ բանս բառ առ բառ օրինակէ եւ Կիրակոս:

Զերրորդ եկեղեցին շինեաց ա. Սարգիս կաթողիկոս որ յելս անդ Ժ. դարուն զորմէ գրէ Վարդան. * Շինեաց զվկայարան սրբոց Հռիփսիմեանցն, առ ընթեր կաթուղիկէին Անոյ, եւ փոխեաց անդր զնշխարս նոցա բերեալ մեծաւ հանդիսիւ, եւ կարգեաց զօրն տօն մեծ:

Բազմութիւնք յեկեղեցեաց աստի կանգուն կան ասեն ճանապարհորդք յանի մինչեւ ցայսօր, զորս առ ՚ի որոշել` հետաքննին մեր ճանապարհորդաց հարկ է նախ ՚ի վերայ հասանել այսր ստորագրութեան նախնեաց` զորս յառաջ բերաք: Տես ՚ի նոր Հայաստան թղթ. 122:

Էին ՚ի քաղաքիս եւ ամբարանոցք շինեալք ՚ի Սմբատայ, զորս յիշէ Ասողիկ գ. 29:

Այս մայրաքաղաք համօրէն Հայաստանեայց` այսպէս ամենայնիւ ճոխացեալ, աթոռ արքայի եւ կաթուղիկոսի սահմանեալ, սակաւատեւ գտաւ յիւրում փառաւորութեան, բազում փոփոխութիւնս եւ նեղութիւնս կրեալ ՚ի Յունաց եւ ՚ի Պարսից. քանզի Յովհաննէս թագաւոր` որ եւ Սմբատ անուանեալ ՚ի սկիզբն ԺԱ. դարուն նեղեալ ՚ի զանազան թշնամեաց մանաւանդ` ՚ի թագաւորէն վրաց, առաքեաց զՊետրոս Գետադարձ առ կայսրն Վասիլ` որ յայնժամ եկեալ էր ՚ի Կարին. խոստանալով * Տալ ձեռագրով զԱնի զկնի մահուան իւրոյ ՚ի Հոռոմս, եթէ պահեսցէ զնա կայսրն ՚ի նեղչաց իւրոց, որպէս պատմէ Վարդան ուրախացեալ ընդ այն կայսեր` նուաճեաց զՎիրս աւերեալ զերկոտասան գաւառս նոցա:

Իբրեւ մեռաւ Յովհաննէս, եւ թագաւորեաց Գագիկ բ. ՚ի 1042 ո'չ կամեցան հայք տալ զԱնի ՚ի ձեռս Յունաց` զոր ստիպով խնդրէին. վասն որոյ է, Միքայէլ կայսրն Քալաֆադ ձայնեալ առաքեաց 100 հազար զօրս պաշարել զանի. այլ Վահրամ Պահլաւունի 30 հազար հետեւակօք եւ 20 հազար հեծելովք յարձակեալ ՚ի քաղաքէն ՚ի վերայ Յունաց դուռն անուանեալ Ծաղկոցի <sup>1</sup> ` չարաչար հարուածս էած ՚ի վերայ նոցա, մինչեւ ըստ գրելոյ Մատթէոսի` ՚ի հազարէն հարիւր լինէր մնացեալ: Յետ սակաւուց կայսրն Կոստանդին Մոնոմախ թագաւորեալ, ՚ի սադրելոյ ոմանց իշխանաց հայոց, մանաւանդ հնարագործութեամբ Սարգսի ուրումն Վեստ կամ Ազատ կոչեցելոյ` կոչեաց զԳագիկ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, երդմունս սաստիկս երդուեալ ոչինչ կարծիս նենգութեան ՚ի մտի դընել վասն այնր. Իսկ ՚ի գնալն արքայի` դաւաճանն Սարգիս, եւ այլք յազատաց նմին համախոհք` * զխ. բանալի քաղաքին Անոյ, առաքեն առ կայսրն հանդերձ յետկարաւ, ՚ի նա տուեալ զԱնի, եւ զամենայն Հայս: Իսկ Գագիկ թէպէտ ՚ի սկզբան անդ զաւուրս երեսուն պիդագոյնս ընդդէմ եկաց հաւանելոյ կամաց կայսեր, քաջութեամբ ցուցեալ առաջի` թէ իւր էր իրաւունք տալ եւ չտալ զԱնի, բայց զկնի ո'չ կարելով ելի աղագս ինչ գտանել, ակամայ կամօք հաւանեալ յանձն էառ.

Այնուհետեւ կայսրն ո'չ եթող Գագկայ գնալ յաշխարհն իւր, այլ ՚ի 1046 զորաժողով արարեալ բազմութիւն յոյժ` առաքեաց ՚ի տիրել քաղաքին, զօրավար կացուցեալ նոցա զոմն ներքինի Պառակամանոս անուն, որպէս թէ ասէ Մատթէոս. *Զայր կին կամէր դնել պահապան աշխարհին Հայոց, փոխանակ հզօր քաջին Գագկայ: Իսկ քաղաքացիք` որք զառաջինն ընդդէմ դարձեալ յունաց` կոտորեցին եւ հալածեցին, իբրեւ ստուգեալ ծանեան զնենգութիւն նախարարացն, եւ յոչ դառնալ թագաւորին իւրեանց, *Լային առ հասարակ (ասէ Մատթ. ) ամենայն տունն հայոց, եւ արարին ամենայն քաղաք ժողով` ուր էին գերեզմանք հայոց ամենայն թագաւորաց յառաջնոցն, եւ անդ լային զանտիրանալի ազգն հայոց, լային եւ զաթոռ թագաւորութեան իւրեանց: Եւ ապա հարկադրեալ ետուն զԱնի ՚ի ձեռս Յունաց:

Յետ անցանելոյ տէրութեան քաղաքիս ՚ի ձեռս Յունաց, տակաւին ՚ի շինութեան կայր, եւ յիւրում առաջին բերազարդութեան, որպէս պատմեն Մատթէոս եւ Կիրակոս. զորոց զբանս եդաք ՚ի վերոյ. այլ զառաջին ապականութիւն եւ զաւերումն ՚ի վերայ էած չարաչար` սուլտանն պարսիկ Ալփասլան, եղբայրն, (կամ ըստ Վարդանայ հօրեղբայրն) Տուղրիլ բռնաւորին: Որոյ կուտեալ բազմութիւն պարսից եւ թուրքաց` պաշարեաց զԱնի զաւուրս քսան եւ հինգ` ըստ Կիրակոսի, եւ զպարիսպն ցամաքակողման ՚ի վայր ընկէց բաբանաւ. բայց եւ այնպէս ո'չ կարացեալ մտանել ՚ի քաղաքն առ ընդդիմանալոյ զօրաց քաղաքացւոց, լքեալ սրտիւ մեկնիլ սկսաւ անտի:

Բայց ՚ի նմին աւուր եւ իշխանքն` զորս կայսեր կացուցեալ էր ՚ի պահպանութիւն, տարապարտ երկիւղիւ թշնամեաց ըմբռնեալ մեկնեցան ՚ի վերին եւ ՚ի ներքին բերդն քաղաքին, ո'չ գիտելով զլքումն, եւ զպատճառ մեկնելոյ թշնամեաց: ՚Ի փախստենէ աստի իշխանաց` անկաւ ահ եւ խռովութիւն ՚ի քաղաքացիս, որոց կոծ եւ աղաղակ լսելի լեալ ՚ի մնացեալ զօրս ինչ թշնամեաց, ազդ արարին առ Ալփասալանայ, մանուկ մի ՚ի նշանակ այնր տարեալ յափշտակեալ ՚ի քաղաքէն որ կայր ՚ի շփոթս առանց պահապանաց: Այնչափ դժուարին թուեցաւ Ալփասլանայ խորտակումն քաղաքին, մինչեւ այ գրել զայն` ասելով. *Աստուածն նոցա մատնեաց զնոսա այսօր, (եւ) զանառ քաղաքն Անի ՚ի ձեռս իմ:

Ապա դարձ արարեալ այն ահագին բանակաւ եմուտ յԱնի ՚ի թուին ՇԺԳ (1064) ՚ի տօնի Տիրամօրն ՚ի բշաբաթի` որպէս դնէ ընդ այլոց եւ Սամուէլ, իւրաքանչիւր ՚ի նոցանէ զինեալք երեքումբք որովք, զերկոսին ՚ի ձեռսն, եւ զմի յատամունսն. յայն սահման եհաս կատաղութիւն եւ անգթութիւն նոցա, մինչեւ ՚ի քահանայից զոմանս այրեցին, եւ զայլս քերթեցին: Իսկ Ալփասլան` ասէ Վարդան` հազար այր ՚ի քաղաքացւոց զենեալ ՚ի փոս ինչ` լուացաւ յարիւն նոցա. եւ որպէս պատմէ շարունակօղն Թովմայի Արծրունւոյ, *Ասէին բազումք ՚ի տեսողացն` թէ զտղայս դիացիկս թաւալ տալով արեանն ՚ի գետն հասուցանէր, որ անցանէր ընդ դուռն քաղաքին:

Յետ այսչափ ապականութեան` թէպէտ Մանուչէ ամիրայն Անոյ` շինեաց զպարիսպն եւ զամրութիս նորա, մինչեւ ասել Վարդանայ` թէ ո'չինչ պակաս քան զառաջինն շինեցաւ անի, այլ յետ այնորիկ ստէպ ստէպ ՚ի զանազան թշնամեաց հարստահարեալ` ո'չ կարաց յառաջին պայծառութիւն իւր դառնալ: ՚Ի 1124 տեսեալ քաղաքացւոց` զի ամիրայն քաղաքիս Աբլսըւար ձայնեալ` կամէր վաճառել զքաղաքն ամիրային Կարուց ընդ 60 հազար դենարի` ըստ Վարդանայ, ետուն զանի ՚ի ձեռս Դաւթի Վրաց արքայի: Յետ իբրեւ ամի միոյ ՚ի Վրաց էանց առ Փատլուն որդի Աբլսըւարայ, որ գրեթէ ամ մի պաշարեաց զԱնի, եւ սովով չարաչար նեղեալ` պայմանագրութեամբ եմուտ ՚ի ներքս` ո'չինչ վնասեալ բնակչաց: ՚Ի 1161 անդրէն էառ Գորգի արքայն Վրաց. այլ ՚ի 1163 հարկադրեալ ետ առ Ասլան Պարսից արքայն, որ զամս չորս ասպատակաւ աւերէր զերկիրն: Իսկ ՚ի 1174 վերստին էառ Գորգի:

Այսչափ յաճախ փոփոխութիւն տէրութեան ՚ի միում դարու` զոր նշանակեցաք, եւ զոր այլ եւս յիշատակեն մեր պատմագիրք` ՚ի Վրաց առ պարսիկս, եւ ՚ի Պարսից առ Վիրս օրըստորէ յապականութիւն հասուցանէր զԱնի: Այլ չարաչար յաւեր դարձոյց չարմաղան գլխաւորն բանակի մուղալ թաթարաց, որ ՚ի 1239 ձեռնտուութեամբ իշխանաց քաղաքին եմուտ ՚ի ներքո, եւ կոտորած մեծ ՚ի վերայ ածեալ` մերկացոյց յամենայն ընչից:

Իսկ վերջին կործանումն եւ աւերումն` յորում կայ մինչեւ ցայժմ այս քաղաք այսպէս լքեալ եւ ամայի չէ յայտ թէ երբ եւ զիարդ եղեւ. զորմէ տե'ս ՚ի նոր Հայաստան թղթ. 122: Ղազար Ջահկեցին պատճառ այնմ դնէ զգետնաշարժութիւն պատճառեալ յանիծից Յովհաննու Երզնկացւոյն, յորմէ փախեան ասէ բնակիչքն ՚ի Ճուղայ յեզերս Կասպից ծովուն, ՚ի Վան ՚ի Սիս, ՚ի յԱգ սէրայ, մերձ ՚ի յԱժտէրխան, ՚ի Քէֆէ, յորոց փախուցեալքն միայն ՚ի Լէհ` դնէ ըստ ոմանց` տունս 40 հազար:

Արգինայ: Գիւղաքաղաք մոտ յԱնի` որպէս երեւի ՚ի գրիցն, զոր ստորագրէ Ասողիկ գ. 9 յասելն վասն խանին ՚ի Շիրակ գաւառի` ՚ի գիւղաքաղաքին Արգինայ, յեզերս Ախուրեան գետոյ, ՚ի հանգստարանի տն Անանիայի հայոց վերադիտողի. եւ ՚ի նմին գիւղ շինեաց զսուրբ կաթուղիկէ եկեղեցին վիմարդեան կոփածոյիւք, հաստահեղոյս արձանօք, գմբեթարդ խորան երկնանման, հանդերձ եւս երեք եկեղեցովքն` նոյնաձեւ հրաշատեսիկ չքնաղագեղ յօրինուածովք, եւ զարդարեաց մեծապայծառ ծիրանածաղիկ ոսկէթել անգուածովք, ՚ի զարդ ոսկւոյ եւ արծաթոյ, եւ ամենազարդ պայծառութեամբ ջահաբորբոք լուսաւոր անօթոց: Այլեւ զաստուածախօս կտակս յոլովակի ստացեալ զգիրս սուրբս` զառաքելասացս եւ զմարդարէաքարոզ պատգամս հանդերձ ամենայն վարդապետացն ձայնիւք: Ճարտարապետ սորա եղեւ Տրդատ` ըստ նորին Ասողկայ գ. 11: Աստանոր թաղեցաւ եւ նոյն ինքն Խաչիկ կաթողիկոս: * Դնի (ասէ Ասողիկ գ. 31) յիւրում հանգստարանի` ըստ հիւսիսոյ կուսէ եկեղեցւոյն Արդինայի` զոր ինքն շինեալ էր: Այլ վասն այսր` զոր ուրեք Գիւղաքաղաք կոչէ, եւ ուրեք Գիւղ, չունիմք այլուստ տեղեկութիւն ինչ:

Երազգաւորք: Քաղաքագեօղ երեւելի ՚ի ժամանակս Բագրատունեաց, որ ստէպ յիշատակի առ Յովհաննու կաթողիկոսի: * Հրամայեալ (ասէ վասն սպարապետին Սմբատայ` որ յաւուրս Բուղայի) ժողով եպիսկոպոսաց լինել ՚ի քաղաքագեօղն Երազգաւորս. ձեռնագրեն ՚ի հայրապետութիւն զԶաքարիայ: Զկնի կոչեցաւ սա Շիրակաւան, որպէս վկայէ Սամուէլ ՚ի թվին ՄՁԳ. * Շինէ (ասէ) Սմբատ զմեծ քաւարանն պայծառ զարդու յԵրազգաւորս <sup>2</sup> որ արդ Շիրակաւանն կոչի: Այլ այս անուն գոյր նաեւ յաւուրս Յովհաննու կաթողիկոսի, որ զերկոսին եւս անուանս ՚ի գործ ածէ յասելն. * Հասանէ ըստ համբաւուն հասելոյ` Սմպատ որդի արքային ՚ի սեպհական կալուածս Երազգաւորաց Շիրակաւան: Ու զԵրազգաւորաց անունն ՚ի կիր առնու իբր անուն սահմանի եւ վիճակի իսկ զՇիրակաւանն իբր քաղաքագեօղ նորին սահմանի: Սոյնպէս Շիրակաւան գրի առ Կիրակոսի. այլ առ Ասողկայ ուրոյն գրի Աւան Շիրակայ. իսկ առ Վարդանայ աղաւաղանօք Շիրակւան: Յանուանէ աստի սորա յայտ է թէ անկանի ՚ի Շիրակ գաւառի, թէպէտ եւ յայտնի ուրեք ո'չ դնեն պատմագիրք զգաւառ սորա: Էր սա կալուած ա. Սմբատայ, որպէս դնէ Յովհաննէս կաթողիկոս. ո'չ միայն ՚ի վերոյգրեալ բանս իւր, այլ նաեւ այլուր յասելն. *Արքայ սմպատ դարձեալ ՚ի փախստէութենէ իւրմէ` գայ ՚ի սեպհական կալուածս տէրութեան իւրոյ յԵրազգաւորս: Ունէր անդէն ապարանս` զոր յիշէ նոյն Յովհաննէս կաթողիկոս. *Իսկ արքայ սմպատ չուէր գնայր յարքունական ապարանս իւր ՚ի քաղաքագեօղն Երազգաւորս: Շինեաց նոյն Սմբատ եւ եկեղեցի Սուրբ փրկիչ անուանեալ ըստ Վարդանայ, զոր Ասողիկ գ. 3. կոչէ Ամենափրկիչ: *Շինեաց (ասէ ա. Սմբատ) զԱմենափրկիչ եկեղեցին յԱւանին Շիրակայ գմբեթաւորեալ բարձրագոյն յօրինուածով, կոփածու քաղաքորմով:

Մերձ էր սա յարքունի ապարանս ըստ գրելոյ Յովհաննու կաթողիկոսի, զոր առանց անուան յիշատակէ, ասելով. *Զայսու ժամանակաւ ՚ի քաղաքագեօղն մեր Երազգաւորս եկեղեցին որ նախ յարքայէ Սմպատայ հիմնադրեալ եղեւ մերձ ՚ի թագաւորական նորա յապարանս, բովանդակեալ շինութեամբ ՚ի գլուխ ելեալ աստանօր, եւ ըստ օրինակի կարգաց աստուածայնոց` զնորայն նաւակատիս պատուեալ բարձրացուցանէին: Ա'յլ եկեղեցի պա'րտ է համարիլ զյիշատակեալն ՚ի Սամուէլէ ՚ի վերոյգրեալ բանս իւր (անվրէպ համարեալ զգրեալն նորա). քանզի շինեալ ասէ զայն ՚ի Սմբատայ սպարապետէ` որ Աբլաբասն կոչեցաւ, եւ ո'չ ՚ի Սմբատայ արքայէ: Նոյն Սամուէլ ՚ի թվին ՇՁ. դնէ կործանեալ զեկեղեցի Ամենափրկչին` որ (՚ի հնագոյն, նաեւ յերկուս նոր օրինակս դնի յանի`) ասելով. *Փլաւ ամենափրկիչն ՚ի յանի ՚ի մարերի ՚ի ԺԵ. յաւուր հինգշաբաթոջ: Իսկ ՚ի միջին օրինակի` որ եւ է ընտիր, չիք բառս յանի. յոյր սակս ո'չ կարեմք որոշել, արդեօք նոյն պա'րտ է համարիլ զայս ընդ Ամենափրկչին եկեղեցւոյ Երազգաւորաց` զոր յիշեն այլք, թէ ա'յլ եկեղեցի ՚ի յԱնի քաղաքին, զորոյ ո'չ գտանեմք յիշատակութիւն առ այլս:

Յետ շինութեանց ա. Սմբատայ` սոյն այս Երազգաւորք համարեցաւ գլխաւոր քաղաք մինչեւ ՚ի ժամանակս բ. Սմբատայ` որ զԱնի ընդարձակեաց. այսմ վկայէ Վարդան յասելն, թէ Երազգաւորք էր *Նախագահ թագաւորացն Բագրատունեաց, մինչդեռ չեւ էր ընդարձակ շինեալ քաղաքն անի: Եւ Ստեփաննոս Օրպէլեան յոտանաւոր ողբսն կաթուղիկէին Վաղարշապատու` դնէ ՚ի կարգս արքայանիստ քաղաքացն Բագրատունեաց զկնի Անոյ` ասելով թէ արկին զաթոռ իւրեանց`

*Յերազգաւոր մեծ աւանին,

նաեւ ՚ի Կարսըն Վանանդին:

Թէպէտ եւ յայնմ ժամանակի թագաւորք ո'չ միշտ նստէին ՚ի միում քաղաքի, եւ ո'չ յԵրազգաւորս, այլ աստ եւ անդ, որպէս տեսանեմք ՚ի պատմութիւնս:

Որմտանի: Գեօղ` յիշատակեալ ՚ի Յովհաննէ կաթողիկոսէ, յասելն վասն Շահանշահ Աշոտոյ. *Գնայր թագաւորն ՚ի գաւառն Շիրակ… եւ հանդիպեալ միմեանց ՚ի գեօղն Որմտանի, մեծապատիւ զնոսա առնէ ըստ օրինի թագաւորաց:

Բաւաց ձոր: Գիւղ` յիշատակեալ յԱսողկայ գ. 11. յասելն վասն Կուրապաղատին Տայոց Դաւթի. *Գայ իջանէ ՚ի Շիրակ, ՚ի գիւղն` որում Բաւաց ձորն կոչեն:

Բեռնաւս: Գիւղ` զորմէ Ասողիկ բ. 21 *Նշխարք սորա (ասէ, այսինքն Տեառն թագայ, որ զմարտիրոսականն ընկալաւ պսակ յաւուրս Յովհ. Մանդակունւոյ, է) ՚ի Շիրակ գաւառի, ՚ի գիւղն` որ Բեռնաւս կոչի, յեկեղեցւոջ` որ Տեառն թագ ասեն:

Ըշտէ: Թուի լինել յայս գաւառ` ՚ի բանից Ստեփաննոսի Օրպէլեան գլ. ժէ. յասելն վասն Վահանայ. *Սատակեաց ՚ի պատերազմի զբուրգն ահագին զԳդիհոն, ՚ի գաւառին Շիրակայ, մերձ ՚ի գեօղն` որ Ըշտէ անուանի:

Հոռոմոսին, կամ Հոռոմոց վանք: Շինեցաւ այս մենաստան յաւուրս Աբասայ արքային ՚ի Ժ. դարուն, յորում առաւել քան զամենայն փայլէր գութ ողորմութեան: *Իսկ ՚ի գաւառին Շիրակայ (ասէ Ասողիկ գ. 7. ) Հոռոմոսին կոչեցեալ վանք` շինեցաւ ՚ի ձեռն Յովհաննիսի` որ էր զարդարեալ յամենայն առաքինութիւնս, եւս առաւել յողորմածութեան զարդս… եւ անցաւորաց եւ ճանապարհորդաց հանգստարան պատրաստէր զտեղին, մինչեւ հանգչել իբր յիւրեանց տան ամենայն օտարաց. որ մինչեւ ցայսօր երեւի նոյն նշան ողորմածութեան ՚ի տանն յայնմ: Միաբանք սորա էին ՚ի կրօնաւորաց հայոց, որք փախեան յաշխարհէն Հոռոմոց սակս հալածանաց Յունաց, եւ Ռոմանոս կայսեր. վասն այսորիկ կոչեցաւ Հոռոմոսին, որպէս դնէ Ասողիկ. կամ Հոռոմոց վանք: *Որպէս թէ (ասէ Վարդան) ՚ի Հոռոմոց եկին կողմանց: Կամ զի զերիցունս` հոռոմոց էրէց կոչէին, որպէս մեկնէ Կիրակոս, յասելն. *Եւ զի կոչէին զերիցունս` Հոռոմոց վանք, որ ցարդ եւս Հոռոմցի վանք ասի:

Իբր ՚ի 982. ըստ գրելոյ Ասողկայ գ. 12. * ԶՀոռոմոսի վանքն այրեաց Աբլհաճայ ամիրայ պարսիկ, զոր կոչեալ էր Մուշեղայ եղբօր գ. Աշոտոյ Ողորմածին: Աստ թաղեցաւ ա. Սարգիս կաթողիկոս, ըստ վկայելոյ Լաստիվերացոյն գլ. բ: * Փոխի յաշխարհէ սուրբ եւ արժանաւոր հայրապետն սուրբ Սարգիս, եւ է գերեզման նորա ՚ի Հոռոմոսի վանքն:

Դպրէվանք: Առ Վարդանայ գրի Դպրավանք, նոյնպէս եւ առ Վարդանայ աշխարհագրի, որ եւ դնէ յայս գաւառ. որպէս եւ Ասողիկ գ. 7. յասելն` թէ ՚ի նոյն ժամանակս յորում շինեցաւ վերոգրեալ մենաստանն եւ այլք, շինեցաւ * Եւ Դպրէվանս ՚ի Շիրակ գաւառի: Յայս գաւառ դնէ եւ Կիրակոս: Հաստատեցին (ասէ վասն հալածեալ կրօնաւորացն ՚ի Ռոմանոս կայսերէ) * Եւ զՀոռոմոսին կոչեցեալ վանք, եւ զԴպրէվանք ՚ի Շիրակ գաւառին: Վարդան դնէ ՚ի գաւառին Անոյ, որ է նոյն:

Զշինութիւնն զոր պատմեն վերոգրեալ պատմագիրք, պարտ է համարիլ նորոգութիւն, քանզի բազմօք յառաջ քան զհալածեալ կրօնաւորսն` որք էին ՚ի Ժ. դարուն` առաջնորդ էր այսր վանաց բարսեղ ճոն որ էր ՚ի է. դարուն. * Եւ արար (ասէ Վարդան) ՚ի ձեռն սրբոյն Բարսղի մականուն Ճոն կոչեցելոյ, որ էր առաջնորդ սուրբ ուխտին` որ Դպրավանքն կոչի ՚ի գաւառին Անոյ:

Էր աստ խաչ հռչակաւոր` զորմէ գրէ նոյն Վարդան, * ՚ի Դպրավանից տարան զխաչն որ յանուն սուրբ Աստուածածնին, որ արդ Վարիձոյ կոչի, յայնժամ Ճոխեաց կոչիւր… եւ է սրբոյն Մեսրոպայ օրհնեալ, եւ կամ Բարսղի սրբոյ Ճոնին, եւ ունի գիր հայերէն յաջ թեւն, եւ ծածկեալ են ոսկով: Սքանչելեօք սորին բժշկեցաւ կին Դեմետրեայ արքային Վրաց, վասն որոյ ՚ի Հայոց առեալ տարան ՚ի Վիրս:

Մարմաշէն. կամ Մարմարաշէն, եւ Հառիճայ: Են մենաստանք յայսմ գաւառի, ըստ վկայելոյ Վարդանայ աշխարհագրի. * Շիրակ գաւառն (ասէ) ուր կան սուրբ ուխտքն Հոռոմոս, եւ Մարմարաշէն, եւ Կարմնջաձոր: Դպրավանք, եւ Հառիճայ եւ այլ բազումք: Սամուէլ կոչէ զառաջինն Մարմաշէն` յիշելով եւ զշինող նորա ՚ի թվին ՆԼԵ. * Սկիզբն շինուածոյ մեծանուն եւ վայելչաշէն զարմանակերտ եւ հոյակապ ուխտին Մարմարաշինոյ` ՚ի բնասէր իշխանաց իշխանէն Վահրամայ: Յոր յաւելու ապա ընդարձակող Սամուէլի, * Սկսեալ ՚ի ՆԼԵ. թվին (այսինքն ՚ի 986) եւ աւարտեալ ՚ի ԽԴին), այսինքն ՚ի ՆԽԴ որ է ամ տեառն 994: Գրէ վասն այսր եւ Կիրակոս. * Յաւուրս սորա (այսինքն շահնշահ կամ տիեզերակալ Սմբատայ) սկիզբն եղեւ շինուածոյ հռչակաւոր ուխտին Մարմարաշէնն կոչեցեալ ՚ի քրիստոսասէր իշխանէն Վահրամայ:

Յիշատակէ զայս մենաստան եւ Գրիգոր Մագիստրոս՚ի թուղթս իւր, որպէս ՚ի թղթին առ եղբարս ուխտին Սանահնի, եւ ՚ի կրկին թուղթս իւր որ առ Սոսթենէս հայր ուխտին Մարմարաշինոյ, յորոց ՚ի միումն կոչէ զնոյն մենաստան Սուրբ ուխտ եւ մայրաքաղաք Մարմաշինոյ: