Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Առ Սդրաւոնի ժա. 528 եւ առ Ստեփ. Բիւղ, կոչի Կօկարինի, առ Պլին. զ. 7. Կօկարք (1): Անկանի յարեւմտից Ուտիոյ` որպէս գրէ Խորեն., որում եւ համաձայնի սդր. դնելով սահմանակից Սագասինոյ, այն է Շակաշէն գաւառին Ուտիոյ, եւ դնէ յայնկոյս Կուր գետոյ` խօսելով զվրաց, որով անկանի յաջակողմն կամ ՚ի հարաւոյ գետոյն, համաձայն Խորենացւոյն:

Ձգի մերձ ՚ի դրունս Ալանաց` որպէս ցուցանէ Յոհ. կաթ. յայս բան. * Անդ ապա մեծ քորիսկոպոսն` որ պայազատէրն իսկ զմասն Գուգարաց մերձ ՚ի դրունս Ալանաց, գայր հասանէր ՚ի թիկունս օգնականութիւն թագաւորին: Նաեւ այլուր մերձ յայն դրունս ցուցանէ լինել, եւ մերձ ՚ի Կովկայս լեառն, յասելն վասն Կոստանդին թագաւորին եգերացւոց, * Գնայ զհիւսիսական կողմամբք որ ՚ի ծործորս լերինն Կովկասու, միանգամայն իսկ եւ յաշխարհն Գուգարացւոց, եւ որ մերձ ՚ի դրունս Ալանաց բնակեալ են, զի ընդ իւրով ձեռամբ զնոսա նուաճեսցէ եւ վասն զի ազգքն այնոքիկ հաւանեալք եւ հնազանդեալք եւ նուաճեալք էին ընդ ձեռամբ արքային Սմբատայ եւ այլն:

Պլինիոս. զ. 7. յետ յիշելոյ զսարմատացիս, եւ զազգս բնակեալս զՄէօտիս ծովակաւ` մինչեւ ՚ի Չէրաւնեան լերինս եւ բնակեալս ՚ի Կովկաս եւ այլն ընդ նոյն ազգս յիշէ եւ զԿօկարս, եւ ո'չ ՚ի Հայս որպէս եւ Սդր. առ չունելոյ ծանօթութիւն կատարեալ վասն որոյ եւ յաւանդութենէ այլոց գրէ ասելով, են ոմանք` որք զայսոսիկ ազգս դնեն յայն կողմանս: Զի որպէս ասացաք այլուր, բազում ուրեք շփոթեն նախնիք ՚ի նշանակել զտեղիս սահմանակից ազգաց, ոմանց յայս սահման, եւ ոմանց յայն գնելով, որպէս եւ զարեւելեան եւ զհարաւային գաւառս ինչ Հայաստանեայց` տան Մարաց եւ Ասորեստանեայց:

Ստեփ. բիւզ. զԿօկարինի` զոր կոչէ Աւան փոքր, դնէ ընդ մէջ Կողքիսոյ եւ արեւելեան Վրաց, առանց յիշելոյ զազգն` որում սեպհական էր այն: Իսկ Սդր. զայս Կօկարինի ըստ զրուցաց այլոց դասէ ՚ի կարգս այնոցիկ գաւառաց Հայոց, զորս ՚ի շրջակայից առեալ զօրավարացն մեծին Անտիոքոսի, յաւելին ՚ի Հայս եւ ընդարձակեցին. այլ լաւ եւս էր ասել` թէ Վիրք ՚ի Հայոց առեալ, յաւելին ՚ի մասն Վրաստանի, որպս եւ գրէ Պէրքէլիոս ՚ի լուծմունս Ստեփ. Բիւզ. թէպէտեւ տարադէպ բերէ ՚ի վկայութիւն իւրոց բանից զայս բան Սդրավոնի` որ զհակառակն դնէ: Այժմ ձգի ըստ մասին ՚ի սահմանս նահանգին Ախըլցխայու:

՚Ի բերոց սորա յիշէ Խոր. զԱնալութ, զՀաճարածառ զՍերկեւիլ, եւ զՏօսախ. այլ Սդր. դասելով զսա ՚ի կարգս բարեբեր նահանգաց Հայոց, յաւելու եւ զձէթ` ասելով. *Զհետ գայ (Սագասինի այսինքն Շակաշէն գաւառին) Կօկարինի. քանզի համօրէն այս նահանգ առատացեալ է պտղովք, եւ ընտանի մշտադալար ծառովք, բերէ եւ Ձէթ առատ, զոր Խոր դնէ ՚ի սահմանակից նահանգն Ուտի:

Վաղարշակ արքայ կարգեաց ՚ի սմա բդեշխ ՚ի պահպանութիւն հիւսիսային կողման Հայոց ընդդէմ աւազակող ազգաց բնակելոց ՚ի լերինս Կովկասու: *Իսկ ընդդէմ լերինն Կաւկասայ (կարգեաց` ասէ Խոր. բ. 7. ը ձեռ. 8. ) կողմնակալ հիւսիսոյ զմեծ եւ զհզօր ազգն, եւ նահապետութեանն անուն կարդայ` բդեշխ Գուգարացւոց: Այս բդեշխ իշխէր միանգամայն եւ մասին ինչ կամ ժողովրդեան վրաց, վասն որոյ ՚ի գիրս ուրեք ուրեք գտանեմք անուանեալ բդեշխ վրաց, զի զԱշուշայ Խոր դ. 60. կոչէ *Բդեշխ Գուգարացւոց. իսկ Վարդան` Բդեշխ վրաց, թէպէտ եւ յայնմ ժամանակի գոյր ՚ի Վիրս թագաւոր Արշէղ կամ Արշիզ անուն, որպէս եւ յետ նորա Վազգէն: Իսկ Միհրան` առ Խոր բ. 60. կոչի միանգնամայն Առաջնորդ վրաց, եւ բդեշխի Գուգարացւոց. բայց սա էր նաեւ թագաւոր վրաց, զի այնպէս կոչի առ Խորենացւոյն:

Քանզի եւ առաջին բդեշխ Գուգարաց` որ ՚ի ժամանակս Վաղարշակայ, էր ՚ի զաւակէն Միհրդատայ, զոր մեծին Աղեքսանդրի կացուցեալ էր իշխան ՚ի վերայ գերութեան վրաց ազգին. տե'ս ՚ի Խոր. բ. 7. եւ 10: Եւ վասն զի այսչափ մերձաւորութիւն էր բդեշխին Գուգարաց ընդ Վիրս, եւ իշխանութիւն նորա ձգէր ՚ի պահպանութիւն ընդդէմ Կովկասային ազգաց, դիւրին էր օտարազգի մատենագրաց` որպիսի էր Ստեփ. բիւզ. Պլին. եւ այլն շփոթել ընդ նոցին սահմանս, եւ յիշել ՚ի մէջ Կովկասային ազանց սարմատացւոց, որպէս առնէ Պլինիոս: Առաջին Արտաշէս արքայ հայոց յաւել յիշխանութիւն այսր բդեշխի եւ զկողմնակալութիւն ՚ի վերայ Պոնտոս ծովու, որպէս եւ տեսանել առ Խոր. բ. 10. * Բայց (Արտաշէս) զդուստր իւր զԱրտաշամայ` տայ կին Միհրդատայ ումեմն վրաց բդեշխի մեծի… եւ հաւատայ սմա զկողմնակալութիւն հիւսիսային լերանցն եւ Պօնտոս ծովու: Ագաթ. թղթ. յձթ. զբդեշխ Գուգարաց թուի կոչել Բդեշխ նոր Շիրական կողմանց:

Վաղարշակ բաց ՚ի սահմանելոյ յայս նահանգ զիշխանութիւն բդեշխի, զանազան տերանց ժառանգեցոյց զգաւառս ինչ սորա, որպէս նշանագրէ Խոր բ. 7. ը ձեռ 8: * Իսկ Գուշարայ որ յորդւոցն Շարայի` ժառանգեաց ըզլեառն Մթին որ է Կանգարք, եւ զկէս մասինն Ջաւախաց, զԿողբ, զԾոր, զՁոր մինչ ցամուրն Հնարակերտ:

՚Ի ժամանակս բ. Արշակայ ընդ այլոց ապստամբեալ եւ այս նահանգ` էանց ՚ի Վիրս. այլ Մուշեղ սպարապետ Պապայ արքայի անդրէն էարկ ընդ տէրութեամբ Հայոց, ըստ գրելոյ Բուզանդ. ե. 15: * Ապա խաղայր սպարապետն Մուշեղ ՚ի վերայ վրաց արքային, եւ նեղէր զնա մեծապէս, եւ հարկանէր զերկիրն, եւ վանէր զամենայն աշխարհն Վրաց, եւ հանէր ընդ սուր զամենայն ազատս եւ զազգս նախարարացն… եւ զբդեաշխն Գուգարաց` որ յառաջն ծառայ էր թագաւորին հայոց եւ ապստամբեաց, կալեալ գլխատէր… եւ թափէր զամենայն գաւառն. եւ առնոյր պանդանդս, եւ զմնացեալսն ՚ի հարկի կացուցանէր. եւ զհին սահմանսն` որ յառաջ ունէր լեալ ընդ երկրին Հայոց եւ ընդ երկրին Վրաց, որ է ինքն մեծ գետն Կուր, այնուհետեւ յինքն վտարեալ դառնայր անտի:

Բայց առ ժամանակօք Խոր ամենայն գաւառք Գուգարաց դարձեալ անկեալ էին ընդ տէրութեամբ Վրաց, որպէս վկայէ նա ինքն. որոյ եւ զյամենեսին բաց ՚ի Կողբոփոր գաւառէն` դասէ եւ ՚ի կարգս գաւառաց Վրաց աշխարհին: Առաջին Սմբատ արքայ վերստին գրաւեաց ընդ իւրեւ զԳուգարացիս, որպէս դնէ Յոհ. կաթ. ՚ի ստորագրելն զսահմանս տէրութեան նորա. միայն զի զժողովուրդս նորա իբրեւ զատուցեալս ՚ի մէնջ նշմարէ լինել: Անդրէն էառ Աշոտ շահանշահ որդի նորա: *Եւ անտի (ասէ Յոհ. կաթ. ) դարձեալ իբրեւ զօդապարիկ իմն երթեալ չուէ զկողմամբք Գուգարաց, եւ յանս եւս ամրոցս իւրոյ տէրութեանն` առ հասարակ յինքն գրաւէր նուաճէր:

Գաւառք սորա են ինն.

ա. Ձորոփոր.

բ. Կողբոփոր.

գ. Ծոբոձոր.

դ. Տաշիր.

ե. Թռեղք.

զ. Կանգարք.

է. Արտահան.

ը. Ջուախք.

թ. Կղարջք.