Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Պատմագիրք յունաց որ ՚ի միջին դարու, կամ ՚ի ժամանակս քրիստոնէութեան, Պարսկահայս անուամբ` որ ՚ի լեզու նոցա Բէռսարմէնիս լսի, կոչեն ո'չ սոսկ զայս նահանգ, այլ զամենայն երկիրս Մեծին Հայոց` որք անկանէին ընդ իշխանութիւնս Պարսից, (որպէս ունիս տեսանել ՚ի ներածութեան հին Հայաստանեայց` ՚ի ճառին որ զբաժանմանէ Հայաստանեայց) որով եւ ՚ի զանազան ժամանակս զանազան էին սահմանք Պարսկահայոց, կամ Բեռարմէնիոյ, որ յիշատակի ՚ի գիրս այլ եւ այլ պատմագրաց նոցա. յայն սակս չէ պարտ շփոթել զայս անուն ընդ այնր անուան յունաց:

Իսկ զանունս Պարսկահայք` առ մատենագիրս մեր` բաց յաշխարհագրութենէ Խորենացւոյն հազիւ ուրեք գտանեմք յիշատակեալ, որպէս առ Թովմայի Արծրունւոյ` որ յիշէ յերկուս տեղիս, եւ զայն ՚ի թուելն զգաւառս նահանգաց. եւ ո'չ ՚ի պատմելն ինչ. զի ՚ի պատմութիւնս գրեթէ ամենայն մատենագիրք մեր զերկուս գաւառս սորա` զՀեր եւ զԶարաւանդ կամ զԶարեւանդ յիշեն իբրեւ անուն միոյ գաւառի կամ նահանգի, որպէս ցուցանեն առաջիկայ վկայութիւնքս ՚ի գրոց նոցա:

Ագաթանգեղոս (՚ի թղթ. յծզ. ) ՚ի թուելն զիշխանս բազում նահանգաց Մեծին Հայոց` ոչ յիշէ զիշխանն Պարսկահայոց, այլ` զիշխանն երկուց գաւառաց նահանգին յասելն. * Իշխանն Շահապ` Զարեւանդ եւ Հեր գաւառին: Բուզանդ ՚ի գ. 8 իբրեւ մի գաւառ յիշէ զերկոսին. * Յանկարծակի Գուշակ հասանէր առ Խոսրով ՚ի Հեր եւ ՚ի Զարաւանդ գաւառ: Սոյնպէս եւ Ղազար թղթ. 116. * Լուան եթէ զէր եհաս բազում ՚ի Հեր եւ ՚ի Զարեւանդ գաւառ. եւ ՚ի թղթ 278. * Զգոյշ լեր նախ ժողովել առ քեզ զայրուձին Ատրպատականի` որ մօտ ՚ի Հայս իցեն, եւ զայրուձին Հեր եւ Զարեւանդ գաւառի: Սոյնպէս եւ Յովհաննէս կաթուղիկոս` յասելն վասն Յուսփայ ոստիկանին. * Յուզի անկեալ գնայ զկողմամբ Հեր եւ Զարեւանդ գաւառի ՚ի նահանգս Ռոտկաց: Ըստ այսմ եւ Ասողիկ բ. 3. * Ճանապարհ կալեալ ՚ի Հեր եւ ՚ի Զարեւանդ գաւառ: Յորմէ յայտնի երեւի` թէ յանուն երկոցունց գաւառացս իմանան զՊարսկահայս առ հասարակ:

Դիրք սորա ձգի յարեւելեան կողմն Կորճէից` առ Ատրպատական նահանգաւ աշխարհին Մարաց, ուստի եւ է վերջինն նահանգ Մեծին Հայոց յայնմ կողմանէ: Երեւելի բերք նորա են վայրի երէք` որք են Ցիս եւ Այծեամն:

Եպիսկոպոս Հեր եւ Զարեւանդ գաւառի` այսինքն Պարսկահայոց: յիշատակի առ Թովմայի Արծրունւոյ գ. 2. յամի իբր 886. Դաւիթ եպիսկոպոս: Եւ ՚ի ստորագրութիս ժողովոյն Հռոմկլայի ՚ի ԺԲ. դարու` Ղազար եպիսկոպոս: Գաւառք սորա համարին ինն:

ա. Այլի.

բ. Մարի.

գ. Թրաբի (2)

դ. Աղուէրս (3)

ե. Ըռնա.

զ. Տամբեր.

է. Զարեհաւան.

ը. Զարաւանդ.

թ. Հեր.