Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Մի է յերեւելի գաւառաց Այրարատու` ճոխացեալ պէսպէս թագաւորաշէն քաղաքօք: ՚Ի միում ձեռագրի աշխարհագրութեան Խորենացւոյն գրի Աշարունիք, որպէս եւ ուրեք առ Յովհաննու կաթողիկոսի, եւ առ Թովմայի կիլիկեցւոյ. ՚ի գիրս ինչ գրի եւ Արշունիք. եւ առ Կիրակոսի` Արշարունիք. ուր եթէ չէ' եդեալ վրիպակաւ, գուցէ այսպէս կոչէ վասն գոլոյ սեպհական Կամսարականացն` որք էին յազգէ Արշակունեաց:

՚Ի սկզբան անդ այս գաւառ կոչէր Երասխաձոր, կամ որպէս գրի ուրեք առ Յովհաննու կաթողիկոսի եւ առ Վարդանայ աշխարհագրի, Ձոր Երասխայ: Իսկ ապա ընկալաւ զանունս Արշարունիք, այսպիսի իմն պատճառաւ. իբր զի` յաւուրս Տրդատայ յորժամ մեռաւ Կամսար Պալհաւիկ որ նորոգ մկրտեալ էր ՚ի սրբոյն Գրիգորէ հանդերձ որդւովք, սուրբն Տրդատ` որպէս զի Արշաւիր որդի Կամսարայ մի գնասցէ անդրէն ՚ի բնիկ աշխարհն իւր ՚ի Պալհ, ուր վտանգ գոյր հաւատոց նորա, բաց ՚ի նախարարութեան պատուոյ զոր ետ նմա, յաւելու *Եւ ա'յլ պատիւս, (ասէ Խոր բ. 87. ) զքաղաքն Երուանդայ եւ զնորուն գաւառն` մինչեւ զկատար ձորոյն մեծի… իսկ Արշաւիր առաւել սիրեալ զգաւառն, յիւր անուն կոչէ Արշարունիս, քանզի յառաջ Երասխաձոր կոչէր:

Զգիրս սորա յայտ առնէ իւր առաջին անունն` թէ ձգէր առ ձորով Երասխ գետոյն. զնոյն յայտ առնէ եւ Ասողիկ բ. 2. զորոյ զբանս տե'ս ստորեւ ՚ի Քառասունք անուանեալ տեղին: Եպիսկոպոսական աթոռ Արշարունեաց մի էր զառաջինն ընդ աթոռոյ Բագրեւանդ գաւառին, եւ ապա բաժանեցաւ յերկուս, որպէս է տեսանել ՚ի գաւազանագիրս եպիսկոպոսաց այսր գաւառի ուր ասի. *՚Ի սրբոյն Գրիգորէ Բագրեւանդ եւ Արշարունիք (որ է Արշարունիք) մի եպիսկոպոսի վիճակի կարգեալ էին մինչեւ ցվախճան քերթողահօրն երանելոյն Մովսէսի եպիսկոպոսի. ապա զատուցեալ Արշարունեաց եւ տան Կամսարականաց` նախ եկաց եպիսկոպոսն Խադա ամս խզ: Զկնի դասի անդէն կարգ եպիսկոպոսացն մինչեւ ցթուականն ՃԾԷ. անուանք նոցա են. Յոհան` որ յաջորդեաց զկնի Խնդայ, (որ յայլ օրինակի կոչի Կենդակ). Թաթուլ. Թովմաս կամ Թումա ա. Հաւուկ. Թովմաս բ. Մովսէս ա. Յոյս. Թէոփիլոս. Մովսէս բ. Ղազար. Գրիգորիս. որոյ անուն յիշատակի ՚ի ստորագրութիւնս անդ ժողովոցն Դվնայ եւ Մանազկերտի` քորեպիսկոպոս անուամբ, յերկոսին ժողովս եւս դասեալ զկնի եպիսկոպոսին Բզնունեաց: Նոյնպէս յիշատակին առ Ասողկայ գ. 9. եւ 32. Խաչիկ եպիսկոպոս Արշարունեաց, որ յետոյ նստաւ կաթողիկոս. եւ Սահակ ոմն ՚ի ժամանակս ա. Սարգիս կաթողիկոսի: Յիշատակի եւ առ Սամուէլի Կամրջաձորեցոյ` Անանիա եպիսկոպոս Արշարունեաց: Այլ զառաջինն եպիսկոպոսունս որք նախ քան զԽնդա մինչեւ ՚ի քերթողահայրն Մովսէս, տեսցես ՚ի գաւառն Բագրեւանդայ:

՚Ի Է. դարուն նաեւ զկնի` ծաղկեալ էր յոյժ վարդապետարան Արշարունեաց, զորմէ ստորեւ:

Արշակ բ. ՚ի կոտորելն զԿամսարականս, յարքունիս գրաւեաց զայս գաւառ: *Բայց զտոհմս Կամսարականացն (ասէ Բուզ. դ. 19. ) որ էին գաւառաց տեարք Շիրակայ եւ Արշարունեաց` ազատ առնէր եւ զգաւառսն ունէր յՈստան: Դարձեալ մնաց ՚ի ձեռս Կամսարականաց, որք բազմացան ՚ի միոջէ Սպանդարատայ. իսկ յելս անդ Ը. դարուն էանց ՚ի ձեռս Բագրատունեաց, զի ըստ պատմելոյ Ասողկայ բ. 2. Աշոտ Բագրատունի Մսակեր անուանեալ` *Գանձագին արար զգաւառն Արշարունեաց յազգէն Կամսարականաց. եւ զարքունիսն ՚ի Կոգովտէ յԱրշարունիս փոխեաց:

Երուանդաշատ: Առ Բուզ. դ. 55. գրի Երեւանդաշատ. այլ ՚ի միում հին ձեռագրի դնի ըստ առաջին օրինակի: Քաղաք շինեալ ՚ի բ. Երուանդայ արքայէ, վասն որոյ եւ Խոր բ. 43. եւ 87. կոչէ զսա Քաղաք Երուանդայ: Առ Ասողկայ բ. 6. կոչի Երուանդաքար, սակս քարաժայռ դրիցն: *Պարտեալ (ասէ) Երուանդայ` փախստական անկանի ՚ի քաղաքն իւր յԵրուանդաքար: Սոյնպէս կոչի ուրեք եւ առ Վարդանայ, դարձեալ ստորեւ նոյն անուն գրի Երուանդիքար: *Եւ տուեալ (ասէ) ճակատ ՚ի Մարաց մարգ յԱխուրեան գետ` փախչի յԵրուանդիքար եւ սատակի: Առ Խորենացւոյն գ. 31. կոչի Քաղաք Ոստանի Կամսարականաց. յորմէ յայտ է թէ` էր դրան քաղաք, այսինքն նախագահ քաղաք Արշարունեաց գաւառի:

Անկանի յարեւմտից Արմաւիրայ, կառուցեալ ՚ի սեպացեալ քարակտուր ժայռ ինչ, *Զորով (ըստ ասից Խորեն. բ. 36) պատառեալ Երասխայ ընդդէմ Ախուրեանն հոսի գետ: Ուստի եւ ժայռն էր իբրեւ կղզեակ շրջապատեալ ՚ի ջուրց: ՚Ի վերայ բնական ամրութեան` յաւել. Երուանդ եւ զԱրուեստականն, պարսպելով առ հասարակ զայն ժայռ եւ ՚ի գԱգաթան նորուն կանգնելով միջնաբերդ բարձրապարիսպ, իսկ ՚ի միջոցի պարսպին` շինելով դրունս պղինձս: ՚Ի ներքուստ ՚ի վեր մինչեւ ՚ի դուռն ինչ միջնաբերդին` գործեալ ելանելիս երկաթիս կրկին ճանապարհաւ. զմին` հասարակ ճանապարհաւ տունջենային` վասն ելից եւ մտից ամենեցուն, իսկ զմիւսն լարեալ ծածուկ որոգայթիւք ընդ մէջ աստիճանացն` զոր ՚ի գիշերի բանային, առ ՚ի յորոգայթս ըմբռնել զնա` որ գաղտ գիշերային կամիցի ելանել ՚ի դաւել զարքայ: Եւ որպէս զի մի ինչ պակասիցի ամենեւին ամրութեան գրից սորա, ՚ի ներքս անդ պարսպին ընդ բազում տեղիս երկայնութեամբ կարեալ հատեալ զթանձրութիւն բլրաձեւ այն ապառաժին ՚ի վերուստ մինչեւ ՚ի յատակ հաւասար գետոյն, ջուր հոսեցոյց ՚ի գետոյն ՚ի ներքս ՚ի քաղաքն որով ոչ կրէին բնակիչքն կարօտութիւն ջրոյ նաեւ ՚ի ժամանակի պաշարման:

Զայս քաղաք շինեալ բ. Երուանդայ` յԱրմաւիրայ աստ փոխեաց զարքունիս, նաեւ զգերութիւնն հրէից որ ՚ի նմա, վասն երկուց պատճառաց. մի` զի ապականեալ էր օդ եւ դիրք Արմաւիրայ. երկրորդ` զի գոլով ապստամբութեամբ թագաւորեալ, խնդրէր ամրագոյն տեղի առ ՚ի պատսպարիլ անդ ՚ի թշնամեաց իւրոց ՚ի վտանգաւոր ժամանակի` որպէս եւ եղեւ իսկ. այլ միայն յաւուրս նորա կացին անդէն արքունիքն. զի Արտաշէս բ. որ յետ նորա թագաւորեաց զարքունիս զգերութիւն հրէից եւ զամենայն վայելչութիւն Երուանդաշատու փոխեաց յԱրտաշատ: Տե'ս ՚ի Խորեն. բ. 36 եւ 46:

Յաւուրս բ. Արշակայ` զօրք Շապհոյ պարսից արքայի առ հասարակ կործանեցին. * Առնուին եւ զմեծ քաղաքն զԵրուանդաշատ ( ասէ Բուզ. դ. 55) եւ խաղացուցանէին անտի երգս ի. հայ. եւ երգս լռ. հրէայ եւ զքաղաքն ՚ի հիմանց տապալեալ բրեալ յատակէին: Այսչափ բազմութիւն բնակչաց եթէ չէ եդեալ վրիպակաւ` զորմէ կասկածիմք (թէպէտեւ եւ յերիս ձեռագիր օրինակս եւ ՚ի տպ. այսպէս գրի) յայտ առնեն` թէ այս ժայռ եւ քաղաքն ողջոյն` էր մեծ. զի առ իւրաքանչիւր երդ եդեալ միայն երկու եւեթ բնակիչ, թիւ բոլորեցուն լինի 100 հազար: Այլ զբնականալն անդէն հրէից` ոչ կարեմք միաբանել ընդ Խորենացւոյն, զորոց գրէ նախ քան զբ. Արշակ զԵրուանդաշատէ փոխեալ յԱրտաշատ, բայց եթէ ասելով թէ գուցէ յԱրտաշատէ կամ յայլ ինչ քաղաքէ անդրէն փոխեցան յԵրուանդաշատ:

Երուանդակերտ, կամ Մարմէդ: Է դաստակերտ շինել ՚ի վերոգրեալ բ. Երուանդայ ՚ի վայելուչ եւ ՚ի զուարճալի հովտի, զմիջոց այսինքն զմիջին տեղի հովտին` լցեալ բնակչօք եւ պայծառ շինուածովք, շուրջ զբնակութեամբք կազմեալ բուրաստանս եւ ծաղկոցս, շուրջ զբուրաստանօք այգեստանայս. ՚ի հիւսիսոյ բարձրանայր կարակնաձեւ դրիւք դարեւանդ եզր գետոյն, իսկ ՚ի հարաւոյ ձգէր դաշտ գեղեցիկ: Զայս ամենայն պատմել Խորենացւոյն բ. 39 արժանի համարի կոչել. Արդարեւ բերրի եւ թագաւորական դաստակերտ. զորոյ եւ զմասունս համառօտ` այլ գեղեցիկ ստորագրութեամբ նմանեցուցանէ գեղեցկութեան դիմաց, զշինուածսն որ ՚ի միջի` բբաց, զշրջապատեալ բուրաստանս` բոլորակութեան աւան շուրջ զբբօք, զայգեստանսն` արտեւանանց, զկարակնաձեւ դարեւանդս` յօնից. ցդաշտսն` ծնօտից հարթութեան, զանցս գետոյն` բերանոյ իսկ զկրկին գետեզերսն` շրթանց:

Անկանի յԱրշարունեաց գաւառի, զի Խորենացին ՚ի նոյն գլ. վասն սորա` որպէս եւ վասն այլ ամենայն շինուածոց Երուանդայ գրէ, թէ էանց առ Կամսարականս:

*Զայս ամենայն գործեցեալս Երուանդայ` պարգեւէ մեծն Տրդատ մարդկան ազգին Կամսարականաց: Իսկ Կամսարականք որպէս գրեցաք ՚ի վերոյ` դառեալ երկիր իւրեանց անուանեցին Արշարունիք: Ցուցանէ նաեւ յայն գլ. թէ էր մերձ յԵրուանդաշատ, յասելն. *Եւ այսպիսի գեղեցկութեան դիր անքթթելի իմն գոգցես ՚ի բարձրաւանդակ թագաւորանիստ զհայեցուածսն ունի: Թագաւորանիստ իմանամք աստանօր զԵրուանդաշատ` ուր էին արքունիք. որպէս թէ այս Երուանդակերտ գոլով ՚ի խոնարհ գիրս` զհայեցուածսն ունէր միշտ ՚ի բարձունս յԵրուանդաշատ. իսկ Երուանդաշատ գոլով ՚ի բարձրաւանդակի` միշտ հայէր ՚ի վերայ Երուանդակերտի:

՚Ի դնելն այսպէս` Գետ անուամբ պա'րտ է իմանալ յայն գլ. Խորենացւոյն զԵրասխ, եւ զԵրուանդակերտ գնել առ Երասխաւ, ուր էր եւ Երուանդաշատ. զի Խորենացին ո'չինչ որոշէ անդէն, ա'րդեօք առ Ախուրեան գետով էր Երուանդակերտ (առ որով էր եւ Բագարան), թէ առ Երասխաւ:

Այս Երուանդակերտ զկնի ՚ի բ. Արտաշիսէ կոչեցաւ Մարմէտ, զորոյ զպատճառն դնէ Խորենացին բ. 43. յայս բան. *Ինքն (Արտաշէս) չուեաց ՚ի քաղաքն Երուանդայ, յառաջ քան զմիջօրեայ հասեալ ՚ի Դաստակերտն Երուանդեայ, եւ միաբան գոչմամբ հրամայեաց աղաղակել զօրացն Մար ամատ, որ թարգմանի Մարս եկն, յիշեցուցանելով զթշնամանսն զոր յղէր Երուանդ առ թագաւորն պարսից եւ առ Սմբատ` Մար զնա կոչելով, յայսմ ՚ի սոյն ձայն անուանեցաւ դաստակերտն Մարմէտ, իբր ՚ի կամաց Արտաշիսի բառնալ զանուն Երուանդայ ՚ի տեղւոջէն: Այս պատճառ է անուանակոչութեան դաստակերտին:

Յայտ առնէ աստէն թէ դաստակերտն Երուանդայ անուանեցաւ Մարմէտ. իսկ Դաստակերտ Երուանդայ` է նոյն ինքն Երուանդակերտ. քանզի ՚ի պատմելն բ. 39. զշինութիւն նորին, ո'չ կոչէ զայն Քաղաք, կամ Աւան, այլ ՚ի խորագրին կոչէ Ձեռակերտ, եւ ՚ի բանսն` Դաստակերտ: *Քաղցր է ինձ ասել եւ յաղագս գեղեցիկ Դաստակերտին Երուանդակերտի: Ուր ՚ի տպ. միայն դնի Ձեռակերտ, որ է նոյն: Զայս ՚ի միտ առեալ, պա'րտ է ասել վասն չուոց Արտաշէսի, թէ նախ եկն ՚ի քաղաքն Երուանդայ, որ է Երուանդաշատ, ապա նախ քան զմիջօրեայ եհաս յԵրուանդակերտ:

Երուանդավան, եւ Մարաց մարգ: Առաջինն ՚ի միում ձեռագրի պատմութեան Խորենացւոյն բ. 43 գրի այսպէս իսկ ՚ի տպ. եւ յայլում ձեռ. գրի ուրոյն Երուանդայ վան եւ յերրորդում ձեռ. Երուանդ աւան: Է տեղի բանակին Երուանդայ հեռի յԵրուանդաշատէ իբր 38, մղոնաւ ՚ի հիւսիսակողմն, որպէս յայտ առնէ Խորենացին 43: * Եւ ճամբարն Երուանդայ էր բացագոյն ՚ի քաղաքէ նորին (որ է Երուանդաշատ) աւելի քան գճ. ասպարիսաւ. ՚ի հիւսիսոյ ՚ի վերայ գետոյն Ախուրեան 300 ասպարէզք առնեն 37 եւ կէս մղոն: Զայս անուն անուանեաց բ. Արտաշէս, ըստ որում անդանօր պարտեալ զօրուն Երուանդայ` վանեաց անտի զԵրուանդ. * Եւ անուանեաց (ասէ) զհովիտն` ուր ՚ի վերայ դիականցն բանակեցաւ` Մարաց մարգ, (զի մարաց զօրօք բանակեցաւ անդէն Արտաշէս): Եւ զտեղի ճամբարուն` Երուանդայ վան, որ կոչի մինչեւ ցայսօր ժամանակի, այսինքն եթէ յայսմ տեղւոջ Վանեաց զԵրուանդ: Այս ստուգաբանութիւն Խորենացւոյն` հաւատարմացուցանէ զուղղութիւն առաջին եւ երկրորդ անուանս Երուանդայ վան:

Բագարան: Քաղաք` իբր 40 ասպարիսաւ, այսի նքն 5 մղոնաւ հեռի յԵրուանդաշատայ` ՚ի հիւսիսակողմն ՚ի վերայ գետ ոյն Ախուրենայ, նման Երուանդաշատու` այլ փոքր քան զնա. որպէս գրէ Խորենացին բ. 37. * Նման իւրոյ քաղաքին (այսինքն Երուանդաշատու) շինեաց քաղաք փոքր ՚ի վերայ գետոյն Ախուրենայ: Շինօղն է վերոգրեալ բ. Երուանդ. որոյ մեհեանս կառուցեալ անդէն, զամենայն զկուռսն որ յԱրմաւիր` փոխեաց անդր. քանզի երկեաւ դնել զնոսա յԵրուանդաշատս. զի մի ՚ի յաճախել բազմութեան առ ՚ի զոհ, վտանգեսցի պահպանութիւն քաղաքին. եւ առ բազմութեան բագնեացն` կոչեաց զանունն Բագարան. * Այսինքն թէ ՚ի նմա յօրինեալ էր զկազմութիւն բագնացն, որպէս մեկնէ Խորենացին բ. 37 յոյր սակս եւ ՚ի խորագիրն նոյն գլխոյն կոչի Բագարան` Քաղաք կռոց: Ունէր սա եւ բերդ. քանզի Խորեն. բ. 45 կոչէ Ամուր անուամբ. * Հրաման տայ (Արտաշէս) Սմբատայ երթալ յԱմուրն Բագարան` որ հուպ ՚ի քաղաքն Երուանդայ ՚ի վերայ Ախուրեան գետոյ:

Անկանի յԱրշարունիս, որպէս եւ վերոգրեալն Երուանդավան, եւ յետագայ անտառն` վասն պատճառին, զոր բերաք յԵրուանդակերտ:

Յաւուրս նախկին թագաւորացն Բագրատունեաց` աստ էին շիրիմք նոցա, եւ արքունի ապարանք, զի որ առ Յովհաննու կաթողիկոսի յիշի աւան ինչ Բագրան անուն, է նոյն ընդ այսմ եւ միայն համառօտութեամբ կամ վրիպակաւ այսպէս գրեալ. քանզի որպէս ՚ի Բագրան դնէ ապարանս արքունիս` կոչելով զնա Թագաւորանիստ, յասելն վասն մարմնոյ ա. Աշոտոյ * Տարան զնա ՚ի Թագաւորանիստ աւանն Բագրան, զնոյն դնէ եւ ՚ի Բագարան` յասելն. * Գնացաք յարքունական ապարանսն Բագարանու: Եւ որպէս ՚ի Բագրան դնէ զշիրիմ Բագրատունեաց` յասելն վասն Շապհոյ եղբօր արքային ա. Սմբատայ, * Եդին զնա ընդ հարս իւրում ՚ի շիրիմն քնարանացն որ ՚ի քաղաքագեօղն Բագրանու, զնոյն դնէ եւ ՚ի Բագարան` ասելով վասն մարմնոյն Մուշեղայ. * Առաքէր հանգուցեալ ՚ի քնարանի նախնական հանգստարանացն ՚ի Բագարան:

Զայս Բագարան համարիմք տեղի արքունեացն Բագրատունեաց, եւ ո'չ զԲագարանն որ ՚ի Կոգովիտ, քանզի Աշոտ Մսակեր մի ՚ի նախահաւուց Բագրատունեաց` զԱրշարունեաց գաւառ գնոյ էառ, եւ անդր փոխեաց զարքունիս իւր ՚ի Կոգովտէ, որպէս գրէ Ասողիկ (զորոյ զբանս եդաք ՚ի վերոյ). յորմէ եւ յայտ է` թէ նաեւ Բագրատունիք յետագայք նորա յԱրշարունիս կալան զբնակութիւն, եւ անդ սահմանեցին զառաջինն զարքունիս իւրեանց, եւ ո'չ ՚ի Կոգովիտ: Յաւել եւ զայն, զի ուրեք յայտնի առ Ախուրեան գետով դնէ Յովհաննէս կաթողիկոս զԲագրան, ուր եւ էր Բագարանն Արշարունեաց յասելն. * Շինէ ապա (Աշոտ որդի Շապհոյ սպարապետ հայոց յաւուրս ա. Սմբատայ) զպճնապայծառ եկեղեցին Բագրանու, որ ՚ի վերայ Ախուրեան գետոյ:

Շիրիմք թագաւորաց` որք կան մինչեւ ցայսօր ՚ի Խոշավանք մերձ յԱխուրեան գետ որ է Առփայ չայի, եւ ՚ի ճանապարհորդաց կոչի Թագաւորաց, թուին լինել շիրիմք այսր Բագարանի: Տե'ս ՚ի նոր Հայաստան թղթ. 121:

Ծննդոց: Մայրի մեծ, տնկեալ ՚ի բ. Երուանդայ` ուր գնայր յորս, ամրացուցեալ որմով, եւ լցեալ բազմութեամբ կենդանեաց` զորս յանուանէ թուէ Խորենացին բ. 58. Այծեամն, Եզն, Ազգ եղջերուաց, Ցիռ, Վարազ: Զգիրս սորա դնէ Խորենացին ՚ի հիւսիսոյ կողմանէ գետոյն, բայց ո'չ որոշէ` ա'րդեօք Երասխայ, թէ Ախուրեան, այլ գետ անուամբ ստէպ կոչէ յայն գլուխս շինութեանց Երուանդայ` զԵրասխ:

Արտագերս, կամ Ամուր եւ Բերդ Արտագերից: Մի ՚ի ծանուցեալ բերդից Մեծին Հայոց, որ առ մատենագիրս յունաց` որպէս առ Սդրավոնի ժա. 529. գրի Արդայի'րա. առ Պտղոմեայ ե. 13. Արդայիղա'րդա. առ Զոնարասայ Արդա'յիրա գրի չէզոք անուամբ, եւ կիր առնու Սդր. դնէ երկբարբառ. սոյն այս անուն է` որ Առիսիքիոսի` գրի Արդագի: Իսկ առ մատենագիրս հռովմայեցւոց` զորօրինակ առ Վէլլէյուսի գիրք բ. թիւ 102. լատին հնչմամբ գրի Արդաճէրա. առ Ամմիանոսի գիրք իէ. գլ. 12. այլայլութեամբ գրի Արդօճէրասսա. իսկ առ Ֆլօրոսի գիրք դ. գլ. 12. որում եւ զհետ երթայ Ռուֆոս, վրիպակաւ գրի Արդաքսադա որ է Արտաշատ. յորմէ եւ մոլորեալ Վէնէդոսի ՚ի լուծմունս Ֆլօրոսի` մի եւ նոյն քաղաք կարծէ զերկոսին:

Ընդարձակօղ Վարդանայ աշխարհագրի` նոյն համարի զսա ընդ Կապոյտ բերդին, զորմէ տե'ս ստորեւ:

Անկանի յԱրշարունեաց գաւառի, որպէս յայտ է ՚ի Խորենացւոյն գ. 31. որ դնէ սեպհական Կամսարականաց, որոց երկիր էր Արշարունիք. քաջայայտ եւս Բուզանդ գ. 55. յասելն վասն Փառանձեմայ. *Առեալ ընդ իւր մարդիկ իբրեւ ԺԱ. հազար, ազատս ընտիրս սպառազէնս պատերազմօղս, եւ հանդերձ նոքօք դիմեաց եմուտ ՚ի բերդն Արտագերից` որ ՚ի յերկրին Արշարունեաց: Եւ այսպէս անկանի ՚ի շրջակայ սահմանս Երասխայ, եւ ո'չ ՚ի սահմանին որ ընդ մէջ Արշամուշատայ եւ Տիգրանակերտի մերձ ՚ի տաւրոս, ուրանօր դնէ Պտղոմէոս: Այլ պարտ է յիշել զայն` զոր ասացաք բազում անգամ, թէ օտարազգի նախնիք բազում ուրեք առաւել սխալեցան ՚ի նշանակել զգիրս տեղեաց` քան զանուանս: Շինօղ սորա ըստ Բուզանդայ եղեւ Արշակ բ: *Թագաւորն Արշակ (ասէ դ. 19. ) հրաման տայր յԱրշարունեաց գաւառին շինել իւր բերդ մի ամուր Արտագերս անուն, եւ զգաւառն յուտեստի պատրաստութիւն համբարաց թողոյր բերդին, վասն զի կարի ամուր էր բերդն այն: Բայց Արտագերս շինեալ կայր եւ նախ քան զԱրշակ, զի օտար ազգաց պատմագիրք` բազմօք յառաջ քան զարշակ յիշատակեն զայս բերդ, որոյ հրամանատար Ատտուսուս կամ Ատտօն անուանեալ, եւ ՚ի Ֆլօրոսէ յապաւմամբ առաջին վանկի Տոմնէս կամ Տօննէս ձայնեալ, նենգութեամբ առ պարսպաւ կոչեալ զԳայոս Կեսար` ՚ի մահ վիրաւորեաց, զոր կայսեր Օգոստոսի առաքեալ էր ՚ի հնազանդեցուցանել զՀայս, որպէս գրեն Վէլլէյուս, Զոնարաս, եւ Սդրավոն. որ եւ զկործանումն բերդին պատմէ, ասելով. *ԶԱրդեի'րա ապստամբեցոյց ատօր բերդակալ, այլ զօրավարք (Գայոսի) կեսարու ընդ երկար պատերազմաւ առին զայն, եւ զպարիսպսն կործանեցին: Եւ այս եղեւ յերրորդ ամի տն` ըստ Ուսսերիոսի:

Դարձեալ շինեցաւ Արտագերս, զի Խորենացին գ. 31. դնէ լինել զայն բերդ ՚ի ձեռս Կամսարականաց, յորմէ եւ եղեւ գլխաւոր գրգիռ Արշակայ կոտորելոյ զԿամսարականս առ յափշտակելոյ ՚ի ձեռաց նոցա: *Մանաւանդ զազգսն Կամսարականաց (ասէ) բառնայր ՚ի միջոյ` չարակնելով ագահեալ յամուրն Արտագերս: Եւ այսպէս ըստ բանի պատմագրացս` երրորդ պարտ է համարիլ զշինութիւն Արշակայ, եւ ո'չ նախկին, որ եւ եղեւ բերդ զօրաւոր. զորմէ բաց ՚ի Բուզանդայ վկայէ եւ Խորենացին եւ ամմիանոս, կոչելով Աւան ամուր պարսպօք եւ զօրութիւնք: Այլ յաւուրս նորին Արշակայ առին դարձեալ զայն զօրք Շապհոյ պարսից արքային, ո'չ յարձակմամբ` այլ անձնատուր լինելով բնակչաց. *Եկեալ նստան (ասէ Խոր գ. 35. ) շուրջ զբերդաւն Արտագերից. եւ թէպէտ ո'չ ինչ կարէին առնել նմա վասն անմատչելի ամրութեանն, բայց զի բարկութին Աստուծոյ էր ՚ի վերայ Արշակայ, մարդիկ ամրոցին ո'չ անսացին մնալ համբաւոյն Պապայ, այլ անձնատուրք եղեն ՚ի կամաց, եւ ո'չ ՚ի բռնութենէ: Յորում ժամանակի Փառանձեմ տիկին Արշակայ ճոխութեամբ գանձուց արքունի պահեալ կայր ՚ի նմա, զորս զինն տիւ եւ զինն գիշեր կրէին ասէ Բուզանդ դ. 55. յաւելու Ամմիանոս` թէ եւ հրձիգ արարին զբերդն ՚ի հրամանէ Շապհոյ:

Այս առումն բերդիս` պատճառ եղեւ առման եւ կործանման եւ այլոց երեւելի քաղաքաց եւ բերդից Մեծին Հայոց:

Կապոյտ, կամ Կապուտայ: Բերդ զօրաւոր, զորմէ Յովհաննէս կաթողիկոս յասելն վասն ա. Սմբատայ. *Այնուհետեւ երթեալ յամրոցս քարանձաւին ՚ի Կապուտայ` որ ՚ի ձորն Երասխայ, անդ դարեալ դադարէր, վասն զի անառիկ իսկ էր նա ՚ի մարդկանէ: Ձոր Երասխայ յայսմ վայրի` կոչի նոյն իսկ Երասխաձոր գաւառն, որպէս յայտ է ՚ի նորին բանից Յովհաննու կաթողիկոսի, որ սուղ ինչ յառաջ գրէ վասն նոյն Սմբատայ. * Երթեալ ղօղէր յամրոց վայրս յԵրասխաձորոյ. Կապուտայ անուանի նաեւ ՚ի պատմութեան Թովմայի Արծ. յերկրորդ վարս Գագկայ` յասելն վասն Սմբատայ, * Փախստեաց եղեալ ամրանայր ՚ի բերդին Կապուտայ: Այլ առ Ստեփաննոսի Օրպէլեան. գլ. լզ. ՚ի նմին պատմութեան Սմբատայ կոչի Ամուրն Կապոյտ. * Եւ նա ամրացեալ էր ՚ի ձորն աշորեանց (այս է Արշարունեաց, որ է նոյն իսկ Երասխաձոր գաւառ) յամուրն Կապոյտ կոչեցեալ: Սոյնպէս եւ յայսմաւ. մարտի 30. * Գտեալ մանուկ մի որդի Հմայեկայ եղբոր սրբոյն Վարդանայ Գրիգոր անուն, որ ունէր զամուրն Կապուտ եւ զՁորն Երասխայ, զԿաղզըւան, զԿարս, եւ զԲասէն: Եւ ստորեւ. * Եւաց մնաց սուրբ Խաչ (Նունեայ) ՚ի Կապուտ բերդն զբազում ժամանակս: Եւ Վարդան ՚ի պատմելն վասն նոյն խաչին գրէ. * Ազդ արարեալ Մամիկոնեանն Գրիգորոյ` որդոյ Հմայեկի, տարաւ ՚ի Կապոյտն կոչեցեալ բերդ, եւ անտի վախեցաւ ՚ի Վանանդ եւ կոչեցաւ Վանանդայ խաչ: Ո'չինչ ընդդէմ երեւի նոյն համարիլ զայս Կապոյտ բերդ կամ զԱմուր, ընդ ամուրսն` զոր Եղիշէ յանուն Կապոյտ լերին յիշէ է. թղթ. 125: * Յառաջ խաղային ՚ի Միջոյ աշխարհին, մարտ եդեալ կռուէին ընդ մեծ ամուրս Կապոյտ լերինն: Քանզի Միջոց աշխարհի զԱյրարատ կոչեն նախնիք, որպէս ծանուցաք ՚ի վեր անդր յարմարի Արշարունեաց կամ Երասխաձոր գաւառին Այրարատոյ, ուրանոր էր այս բերդ. Իսկ կապոյտ զլեառն անուանել, ոչ ընդդիմանայ եւ անուան բերդին, քանզի զլեառն յանուն բերդին եւ քաղաքին անուանել, կամ զբերդն յանուն լերին անուանել, հասարակ է եւ յանուանակոչութիս այլոց տեղեաց: Պարսիկք յարձակեցան յայնժամ ՚ի վերայ բերդիս յԱրտազ գաւառէ եկեալ` ուր եղեւ պատերազմն Վարդանանց, բայց ո'չ կարացին տիրել:

Ընդարձակօղ Վարդանայ աշխարհագրի նոյն դնէ զսա ընդ բերդին Արտագերից` յասելն. ՅԱյրարատ է *եւ բերդն Կապուտ` որ կոչի Արտագերէից: Նոյնպէս դնի եւ յաշխարհագրական բառարանի` որ հաւաքեալ է ըստ մեծի մասին ՚ի Վարդանայ եւ յընդարձակողէ նորին. արդարեւ նոյնութիւն գաւառին եւ ամրութիւն բերդին` յարմարին երկոցունց, այլ միայն վկայութեամբ ընդարձակողին Վարդանայ ո'չ կարեմք զայս ստուգել:

Կապուտաքար. առ Կիրակոսի գրի Կապուտքար, որպէս եւ առ Մինասայ Համթեցւոյ թղթ. 38: Մենաստան շինեալ ՚ի Ժ. դարուն` զորմէ Ասողիկ գ. 7. Շինեցաւ * եւ վայելչազարդ տեղին` որ Կապուտաքարն անուանի յԱրշարունեաց գաւառին: Յայս բան ո'չ անուանի Մենաստան. բայց նախընթաց եւ յետագայ բանք յայտնի ցուցանեն լինել մենաստան, նա մանաւանդ եւ շինող նորին ակնարկէ լինել զհայրն Սարգիս, զի յետ գրելոյ` թէ ՚ի Սարգսէ շինեցաւ Վանքն Հնձուց, յաւելու զկնի զշինութիւն Կապուտաքարին եւ զԴպրեվանաց առանց ինչ նշանակելոյ զշինող նոցին, իբր ՚ի մի եւ ՚ի նոյն Սարգսէ շինեալ:

՚Ի նմին գաւառի դնէ եւ Կիրակոս` յասելն վասն հալածեալ կրօնաւորացն ՚ի Ռոմանոս կայսերէ. * Եկեալ յաշխարհս հայոց յաւուրս աբասայ որդւոյ Սմբատայ` հաստատեցին վանորայս զԿամրջաձոր, եւ զԿապուտ քար ՚ի գաւառին Արշարունեաց հռչականուն: Յանուանէ սուրբ երեւի լինել կամ ՚ի նմին ՚ի Կապոյտ բերդին, կամ արտաքոյ ՚ի մօտակայս:

Կամրջաձոր: Ուխտ շինեալ ՚ի ժ. դարուն զորմէ Ասողիկ գ. 7. Շինեցաւ * Նախ առաջին մեծահռչակ ուխտն Կամրջաձոր ՚ի գաւառին Արշարունեաց, որոյ առաջնորդ հայր Յովհաննէս: Ստորեւ կոչէ եւ Կամրջաց ձոր, * Արդ եկեալ բնակեցաւ յառաջասացեալ տեղին Կամրջաց ձոր: Սոյնպէս եւ Լաստիվերացին գլ. բ. *Սամուէլ որ Կամրջացն ձորոյ վանաց առաջնորդութեամբ հովուէր: Յորմէ երեւի լեալ բնիկ անուն տեղւոյն, եւ յանուանէ տեղւոյն եւ ուխտն յորջորջեալ: Այս Յովհաննէս նախկին առաջնորդ` հալածեալ էր յԵգերացւոց գաւառէն ՚ի պատճառս հակառակութեան հաւատոյ, ընդ իւր բերեալ զոր խաչն հրաշագործ, որոյ նշանաց եւ ինքն իսկ Ասողիկ վկայէ ականատես լեալ ՚ի բազում ախտաժէտս: Յայնմ ժամանակի բնակեալ կային ՚ի նմա միանձունք 300, ընդ սահմանագրութեամբ սրբոյն քարոզի, հասարակաց ունելով զամենայն: Երրորդ վանահայր ուխտիս իմաստակն Սամուէլ երեւելի գտաւ գիտութեամբ եւ երաժշտութեամբ:

Կաղզուան: Զայսմանէ Յովհաննէս կաթողիկոս. *Գնաց անտի յամուրս Երասխաձորոյ, ՚ի գեօղն Կաղզւան: Յայտ առնէ յայս բան թէ էր գեօղ, այլ ունէր եւ բերդ: Ասողիկ կոչէ Աւան: Զայս եւ զվերոգրեալ ամրոցս իմանայ Յովհաննէս կաթողիկոս յասելն վասն շահանշահ Աշոտոյ. *Երթեալ գնայր զկողմամբք ամրոցացն Աշարունեաց: Զգաւառ սորա` նաեւ Վարդան աշխարհագիր համարի Երասխաձոր, կամ որ նոյն է Արշարունիք, յասելն. *Ձորն Երասխայ Կաղզվան է. Այսինքն հին գաւառն անուանեալ Ձոր Երասխայ. այժմ է գաւառն կամ սահմանն կոչեցեալ Կաղզուան, թէպէտ ո'չ ըստ բոլորին. տե'ս զոր գրեցաք ՚ի ստորագրութեան Վիշապաձորոյ: Սահմանակից է այս գիւղ Գաբեղենից ըստ յայսմաւ. մարտ. 6. ուր ասի. *Եկեալ սուրբն Թաթուլ եւ աւագ եղբայրն իւր Վարոս ՚ի սահմանս Գաբեղենից` մերձ գեղաքաղաքին Կաղզուանայ: Աստ մեռաւ ըստ գրելոյ Վարդանայ` Գրիգոր որդի Վասակայ թոռինն Ապիրատայ. *Զկնի աւուրց նահատակեցաւ ՚ի Կաղըզւանն` զերծուցեալ ՚ի մահուանէ զամիրայն Անոյ զՄանուչէ:

Վարդիկ հայր: Վարդապետարան անուանի ՚ի է. դարուն, նաեւ ՚ի ԺԳ. դարուն յաւուրս Ստեփաննոսի Օրպէլեան. զորմէ գրէ նոյն ինքն Ստեփ. գլ. իը. վասն Կոմիտասայ կաթուղիկոսին. *Զանց արարեալ զամենայն վարդապետօք կաթողիկոսարանին, նաեւ զվարդապետարանին հայոց` որ յԱրշարունիսն էր, զմանկունքն յորում ժողովեալ էին ճարտարք եւ գիտունք հայոց, այն` որ Երասխաձորին է` զոր այժմ Վարդիկ հայր կոչեն, յղէ (զեղբօրորդի իւր զԹէոդորոս) առ քերթողն Սիւնեաց Մաթուսաղայ:

Էր ուխտ եւ մենաստան, որպէս կոչէ Թոմա Մեծոփեցին Ուխտ անուանեալ` սուրբ հօրն Վարդիկ. յորմէ յայտ է թէ յանուանէ ուրուք հօր` որ չէր այնչափ ինչ հին յաւուրս Ստեփաննոսի Օրպէլեան. կոչեցաւ եւ այս ուխտ Վարդիկ: Նոյնպէս կոչէ եւ Վարդան աշխարհագիր, յասելն *Ձորն Երասխայ Կաղզւան է, ուր կան սուրբ ուխտքն Վարդիկ հայրն, եւ սուրբ Թաթլու անապատն: Զմակբայս սար` պարտ է յարակցել ՚ի Կաղզուան եւ ո'չ ՚ի Ձայն Երասխայ, զի Ձոր Երասխայ է հին գաւառ` յորում անկանի Կաղզւան գեօղ, եւ ուխտն Վարդիկ հայր, այլ ո'չ անապատն սրբոյն Թաթլոյ. իսկ Կաղզուան է հին գեօղ, յաւուրց Վար. գանայ աշխարհագրի մինչեւ ցայժմ, է նաեւ նոր գաւառ, յորում անկանի եւ Վարդիկ հայրն, եւ անապատն սրբոյն Թաթլոյ: Տե'ս զՎարդիհեր ՚ի նոր Հայաստան թղթ. 121 Վասն որոյ եւ Թոմա Մեծոփեցի` Կաղզուանայ տայ զայս ուխտ, ասելով. * Երկու կրօնաւորք ՚ի սուրբ ուխտէն Կաղզւանայ սուրբ հօրն Վարդիկ:

Կալոց գիւղ: Յիշատակի առ Ասողկայ բ. 2. * Յայսմ ժամանակի երանելին Քրիստոսի քաջութեամբ կատարեցաւ:

Ագրճկոյս: Զորմէ Ասողիկ բ. 2. յասելն վասն Ապլարասն Սմբատայ որդւոյ Մսակէր Աշոտոյ. * Եւ ապա արձակեալ ՚ի ՄՀԵ. թվին եկն ՚ի Հայս եւ շինեաց ձեռաւերտ սի յԱրշարունեաց գաւառին, եւ անուանեաց Ագրճկոյս:

Քառասունք: Տեղի` ՚ի հարաւային եզերս Երասխ գետոց, զորմէ Ասողիկ բ. ե. 2 յասելն վասն Շահապայ որդւոյ Սեւադային. * Եկեալ յԱրշարունիս գաւառ իջանէ յեզերս Երասխայ ընդ հարաւոյ կուսէ ՚ի տեղի` որ այժմ ասի Քառասունք: Անուանեցաւ այսպէս ՚ի թիւ Խ. հազար զօրացն` որովք Աբաս սպարապետ հասեալ ՚ի վերայ Շահապայ, խորտակեաց զզօրս նորա:

Նախճրաձոր: Յիշատակի առ Յովհաննու կաթողիկոսի. *Իսկ արքայ դարձեալ չուէ գնայ ՚ի գլուխ գԱգաթան Երասխաձորոյ ՚ի գեօղն Նախճրաձոր` անդ ձմերել:

Շիրիմս: Ականի ՚ի գլուխ անդ գաւառիս` ուրանօր Աբաս թագաւորն կարուց յելս Ժ. դարուն շինեաց վանս ըստ Ասողկայ գ. 17. *Եւ ապա խորհուրդ բարեաց կալեալ յանձին` շինել վանս… եւ ընտրեաց տեղի ընտրանաւ ՚ի գլուխ Արշարունեաց գաւառին, որում Շիրիմսն կոչիւր, եւ ընդարձակագոյն պարսպեալ որձաքար վիմօք, չորեքկուսի ձեւով, յիւրոց գանձուց մեծածախ աշխատութեամբ յարդարեալ զամենայն շինուածն պիտոյից` բնակութիւն կրօնաւորաց:

Գիւղ Շիրմաց յիշատակի եւ առ Ղազարայ թղթ. 259. բայց դնի լինել յԱրշամունեաց գաւառի, որ թուի լինել վրիպակ գրչաց, փոխանակ դնելոյ ՚ի գաւառին Արշարունեաց. զի ասի վասն Խուրսայ դայեկորդւոյ տեառն Ներսեհի Կամսարականի: *Էր ՚ի գաւառէն Արշամունեաց ՚ի գեղջէն Շիրմաց: Քանզի եւ մերձաւորութիւն անուանցն` զդոյն տայ մեզ կասկածիլ:

Զարեւհանի: Գիւղ յիշատակեալ ՚ի պատմութեան գիւտի նշխարաց սուրբ Լուսաւորչին որ կայ ՚ի ճառընտրի գրելոյ ՚ի թուին ՈՀԳ: Հանդիպեալ լինի ՚ի գաւառին Արշարունեաց ՚ի Զարեւհանի գեղջ: