Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Յերկուս ձեռագիրս աշխարհագրութեան Խորենացւոյն, որպէս յերիս օրինակս պատմութեան նորա բ. 6. գրի Բասեն. իսկ ՚ի միում օրինակի աշխարհագրութեան բ. գրի Բասեան, ըստ այսմ գրի առ Ղազարայ, եւ առ Ասողկայ, եւ առ Յովհաննու կաթողիկոսի, յասելն. * Իսկ Փոկաս եկեալ զօրօք ՚ի Բասեան` առ ՚ի զՀայաստանեայս ընդ իւրեան նուաճել: Սոյնպէս եւ առ Լաստիվերտցւոյն գլ. բ. * Անցանէ ընդ Բասեանն, եւ հասանէ ՚ի Վանանդ կամ ՚ի փորակ: Առ Բուզանդայ գրի Բասան. բայց զառաջին գրութիւնն արդարացուցանէ այժմեան հնչումն, որով հնչեն սովորաբար բնակիչք: Յայտ է աստի եւ վրիպակ տպագրեալ աշխարհագրութեան Խորենացւոյն, ուր ՚ի բազմաւորականն գրի Բասենք, քանզի բաց ՚ի վերոյիշեալ օրինակաց` նաեւ սեռական սորա ՚ի միաւորականն, եւ ո'չ ՚ի բազմաւորականն ՚ի գործ ածի առ նախնիս, ըստ այնմ յասելն Լաստիվերտցւոյն գլ. դ. * Անցեալ ընդ բազում օթեւանօք գայ բանակի ՚ի գաւառ Բասենոյ:

Առ մատենագիրս յունաց գրի ըստ երկրորդ հնչման, յորս ուղղագոյն քան զամենեսին Դիոդորոս Սիկիլիացին ¹ կոչէ Ֆասէանք. եւ Պերփէրուժէն ² կոչէ Ֆասիանիս գաւառ: Առ Պրոկոպիոսի (շին. գ. 5. ) կոչի Վիզանի, կամ լատին հնչմամբ Պիզանի: ՚Ի նորահրամանին յուստինիանոսի լա. գլ. 1. եւ առ եւստաթէոսի ՚ի լուծմունս Դիոնեսիոսի Պէրիիզիսի` Վաղանիս: Սոյն այս Բասեն գաւառ է` որ առ Սդրավոնի գրի Ֆանինի` ասելով. *՚Ի սոցա սակն է Ֆանինի գաւառ Հայաստանեայց: Տառս. վրիպակաւ փոխեալ ՚ի ն. իսկ միւս տառից տարբերութիւնք` են այլայլութիւնք յունական հնչման: Այս գաւառ յառաջ ժամանակաւ ձգէր առաւել ընդարձակ, եւ մասն ինչ սորա կոչէր Անփայտ եւ Վերին Բասեն. իսկ յետ գալստեան հատուածի վղնդուր բուլղարայ վնդայ յաշխարհս մեր, եւ բնակելոյ յայն կողմանս յաւուրս ա. Արշակայ արքայի, այն մասն` որ անուանէր Անփայտ եւ Վերին Բասեն` կոչեցաւ Վանանդ, եւ կացոյց ուրոյն գաւառ, զորմէ ստորեւ. վասն որոյ մատենագիրք մեր զկնի Խորենացւոյն` ոչ յիշատակեն բնաւ զՎերին Բասեն, այլ ընդհանրապէս Բասեն կոչեն զայս գաւառ: Բնակիչքն մինչեւ ցայժմ ՚ի կիր առնուն զբաժանումն Վերին եւ Ստորին Բասենոյ, բայց սահման այժմեան Վերին Բասենոյ` ո'չ ՚ի դէպ գայ հին վերին Բասենոյ` որ կոչեցաւ Վանանդ, զի զտեղիս որք անկանին յայժմեան Վերին Բասեն, զորօրինակ Անւիկ, Ոկոմի, նախնիք դնեն ՚ի Բասեն, եւ ո'չ ՚ի Վանանդ, ուր անկանէր հին վերին Բասենն:

Դիրք սորա ընդարձակ դաշտ հովտաձեւ, զոր յիշէ Խորեն. բ. 7. Հովիտ մեծ Բասենոյ կոչելով. եւ ՚ի բ. 51. Քաջ ընդարձակ հովիտն Բասենոյ, անուանելով. ուր Սմբատ սպարապետ բ. Արտաշէսի` հալածական արար զզօրս Դոմետիանոսի. եւ Լաստիվերտցին ՚ի զանազան տեղիս յիշէ զընդարձակ դաշտն Բասենոյ: Իսկ Պրոկոպիոս (շին. գ. 5. ) առաւել եւս ստորագրելով` կոչէ Դիւր դաշտավայր լայնարձակ, եւ ՚ի նմա ճահիճք խաղաղ եւ մեռեալ ջուրց, վնասակար առողջութեան բնակչաց, եւ դիւրամուտ յարձակման թշնամեաց. վասն այնորիկ յուստինիանոս կայսր ո'չ արար շինութիւն ինչ ՚ի նմա, այլ` յայլում վայրի կոչեցեալ Ծումինա` որ հեռի էր ՚ի Վիզանոյ (այսինքն ՚ի Բասենոյ) երիւք մղոնաւ, կառոյց քաղաք յիւր անուն, Յուսդինիանուպօլիս ձայնեալ, որոյ դիրք զառ ՚ի թափ, եւ օդն առողջարար:

Յայս բան ցուցանէ պրոկոպիոս թէ Վիզանի կամ Բասեան` էր գաւառ, եւ միանգամայն քաղաք, որպէս նշանագրէ Մառդինիէ ՚ի բառն Պաղանիս. եւ նոյն ինքն Յուստինիանոս կայսր ՚ի նորահրամանին իւրում լա. գլ. 1. յայտ առնէ` թէ Վաղանիս (այն է` Բասեն, ) էր եւ քաղաք` որ կոչէր յառաջ նաեւ Լեւոնդոբոլիս կամ Ղեւոնդուպօլիս. ապա յանուն Յուստինիանոսի կոչեցաւ Յուսդինիանէա կամ Յուսդինիանուպօլիս. զնոյն կրկնէ եւ Եւստաթէոս (՚ի լուծ. 694. տող. Դիոնիս. Պէրիիզ. զերկոցունց բանս յառաջ բերցուք ՚ի ստորագրութեան ա. Հայոց:

Առ մեզ չիք յիշատակ Բասեն անուն քաղաքի, այլ միայն գաւառի. իսկ մերձաւոր առ անունս Ծումինա` յիշատակեալ ՚ի պրոկոպիոսէ, գտանեմք առ նախնիս մեր զանուն Աւկոմի կամ Օկոմի` (զորմէ ստորեւ. ) առ որ մօտ է այժմեան Հասանղալա, դրիւք զառ ՚ի թափ, եւ օդով առողջ, որպէս նշանակէ Պրոկոպիոս վասն Յուսդինիանուպօլսոյ: Զառաջին եպիսկոպոս Բասենոյ յերկրորդ կարգի յիշատակէ Ագաթանգեղոս թղթ. յհէ. զոր կարգեաց սուրբն Գրիգոր յորդւոց քրմաց: *Երկրորդն (ասէ) Եւտալիոս, որ ՚ի կողմանս վայրաց Բասենոյ կացեալ լինէր հովիւ: Այսմ վկայէ եւ Սամուէլ Կամրջաձորեցի առ Ստեփաննոսի Օրպէլեան. ՚ի գլ. է ուր ասի. * Եւ հրամայէ (սուրբն Գրիգոր) բազմել ընդ ինքեան աթոռով եւ ոսկիակար բարձու լզ. եպիսկոպոսաց. ժը. յաջմէ եւ ժը. յահեկէ. առաջինն Բասենոյն. իսկ զՍիւնին յաջկողմանն յեւթներորդ գահուն նստուցանէ: Ուր առաջին ասելն` ոչ աջակողման կարգին, այլ ահեկակողմանն, ըստ որում եւ Ագաթանգեղոս զԵւտալիոս դնէ երկրորդ զկնի առաջնոյն. թէպէտեւ այս կարգ եպիսկոպոսաց փոփոխեցաւ զկնի ժամանակաց:

Յիշատակի յաւուրս սրբոյն Վրթանայ Տուրք եպիսկոպոս ՚ի թուղթն Մակարայ Երուսաղէմի հայրապետի առ սուրբն Վրթանէս, ՚ի կանոնագիրս: Այլ սա կոչի անդէն Եպիսկոպոս Բագրեւանդայ եւ Բասենոյ. տե'ս զնմանէ ՚ի Բագրեւանդ գաւառ: Որպէս եւ առ Բուզ. զ. 7 յիշատակի. * Արտիթ եպիսկոպոս Բասենոյ… սա աշակերտեալ մեծին Դանիէլի, որ էրն յամս Տիրանայ արքայի. եւ կենդանի կայր յամս Խոսրովու արքայի եւ Արշակայ: Եւ ապա ՚ի գլ. 12. յիշէ զայլս կացեալ ՚ի նոյն աթոռ, յասելն * Եւ էին երկու եպիսկոպոսք Բասենայ գաւառին, Մովսէս եւ Տիրիկ, արք լաւք… հրաւիրմանն արժանիք, առաջնորդէին իւրաքանչիւր ժողովրդոց ՚ի ճանապարհն այ զամենայն աւուրս կենաց իւրեանց ³:

Յիշատակի առ Եղիշէի թղթ. 26 որպէս եւ առ Ղազարայ Թաթիկ եպիսկոպոս Բասենոյ, մի յեպիսկոպոսաց` որք գրեցին պատասխանի նամակին պարսից, որ եւ զկնի մարտիրոսացաւ ՚ի պարսս: ՚Ի Է. դարուն յիշատակի առ Ստեփաննոսի Օրպէլեան եւ Մանասէ եպիսկոպոս Բասենոյ, որպէս եւ Քրիստոսատուր ՚ի ժողովն Դվնայ, եւ Յեսու ՚ի ժողովն Մանազկերտոյ. յերկոսին եւս նախ քան զեպիսկոպոսն Տայոց, եւ զկնի եպիսկոպոսացն ոստանայ, Հարքայ եւ Մամիկոնէից: Նոյնպէս եւ ՚ի ԺԴ. դարուն ՚ի ժողովն Սսոյ Տիրատուր եպիսկոպոս:

Վաղարշակ արքայ կարգեաց աստէն նահապետութիւն ըստ պատմելոյ Խորենացւոյն բ. 7. * Իսկ ՚ի հովտին մեծի Բասենոյ կարգէ նահապետութիւն զՈրդունին անուանեալ որ ՚ի զաւակացն Հայկայ: ՚Ի ժամանակս կայսերացն յունաց սառակինոսք գրաւեալ զԲասեն` (գրէ Պերփ. կառավար. գլ. 45) զեկեղեցիս նորա փոխարկեցին յամրոց. այլ Լեւոն կայսր ասէ` երկիցս առաքեաց զօրս ընդդէմ նոցա, որք զեկեղեցիս զերծուցին, այլ զբասէն առ հասարակ ապականեցին: Նսկ յաւուրս Ռոմանոսի կայսեր` Յովհաննէս գուրգուաս ՚ի խաղալն ընդդէմ Դուին քաղաքի` զգաւառն Բասենոյ որում սառակինոսք տիրէին. յաւեր դարձոյց համօրէն. որպէս եւ յառաջ քան զնա արարեալ էր եղբայր նորին Յովհաննու. եւ գրեթէ (ասէ) յամենայն նուագս յորժամ Թէոդուպօլիս ՚ի պատերազմի լինէր, ոչինչ տեղի մնայր անվնաս ՚ի Բասեն:

Որդորոս, եւ Դու: Զառաջնոյն Բուզանդ. գ. 4: * Եւ ետուն զբուն գիւղն Որդունոց, որոց անուն էր Որդորու, ուստի եպիսկոպոս Բասանու ամենայն սահմանօքն հանդերձ, որ ինքն իսկ է յերկրին Բասանու: Կոչելով զսա բուն գիւղ զՈրդունոց զարմին, յայտ առնէ` թէ էր բնիկ բնակարան նահապետի այնր տոհմի, ուստի եւ նոյն անուն` զոր Խորեն. բ. 7 կոչէ * Նահապետութիւն զՈրդունին անուանեալ. կամ մին ՚ի միւսմէն ածանցեալ: Եւ այսպէս Որդորու գոլով աթոռ նահապետութեան Որդունոց, լինի եւ աթոռ նահապետութեանն` զօր Վաղարշակ կարգեաց ՚ի Բասեն, որով եւ անկ է նախ առաջին զսա յիշել, իբր առաջին գիւղ համօրէն Բասենոյ: Վերոգրեալ բան Բուզանդայ ծանուցանել երեւի նաեւ` թէ յայս գիւղ էր աթոռ եպիսկոպոսին Բասենոյ:

Առ Ասողկայ բ. 3. գրի սա ո'չ Որդորու, այլ Որդրու ուր յիշատակի միանգամայն եւ միւս գիւղն Դու: * Եկեալ պատերազմեցաւ ընդ զօրսն յունաց որ ՚ի Դու, յՈրդրու, փախստեայ տանի մինչեւ ՚ի Սադաղա, եւ առնու զքաղաքն Կարնոյ:

Երկրորդ գիւղն կառուցեալ կայ ՚ի Դաշտին Աղբերականաց ըստ Ղազարայ թղթ. 254. * Եւ ինքն չուեալ յոքաղայ` իջանէր ՚ի գաւառն Բասեան, եւ բանակէր մօտ զայ` իջանէր ՚ի գաւառն Բասեան, եւ բանակէր մօտ ՚ի գեօղն` որ անուանի Դու ՚ի դաշտին Աղբերականաց զոր Արծաթաղբէրսն կոչեն: ՚Ի ժամանակս Վահանայ Մամիկոնէի` էր ՚ի վերջին սահմանս պարսից, քանզի եւ Բասեան է վերջին արեւմտեան գաւառ Այրարատայ` որ էր յայնժամ` ընդ տէրութեամբ Պարսից. * Եւ էր (ասէ) բանակ սաստկութեան զորուն արեաց ՚ի գեօղն որ անուանի Դու, ՚ի սահմանակցութենէ Պարսից եւ Հոռոմոց: Հեռի դնէ զսա ՚ի Մկնառինճ գեղջէն իբր երկու հրասախօք. եւ Լաստիվ. գլ. ժզ. դնէ ՚ի Գլուխն Բասենոյ: Սոքա երկոքեան մերձ գոլով միմեանց, միանգամայն ստորագրեցաք, որպէս յայտ է յայժմեան գրից նոցա, որք կոչին Փոքր Տու եւ Մեծ Տու, եւ անկանին ՚ի սկիզբն վերին Բասենոյ. տե'ս ՚ի նոր Հայաստան թղթ. 90 վասն այսորիկ եւ Ասողիկ միանգամայն յիշեաց ՚ի վերոգրեալ բանս իւր:

Վաղարշաւան: Աւան մեծ` շինեալ ՚ի Վաղարշ արքայէ, սակս գոլոյ տեղի ծննդեան իւրոյ: *Շինէ (ասէ Խորեն. բ. 62. ) աւան մեծ զտեղի ծննդեան իւրոյ ՚ի վերայ ճանապարհին, ուր ՚ի գնալն մօր իւրոյ ՚ի ձմերոց յԱյրարատ, յանկարծակի պատեալ երկանց ՚ի գնացսն, ծնաւ ՚ի վերայ ճանապարհին ՚ի գաւառին Բասեան, ՚ի տեղւոջ ուր խառնին Մուրց եւ Երասխ, զոր շինեաց յիւր անուն, եւ կոչեաց Վաղարշական: Լաստիվերտցին գլ. ժա. կոչէ զսա Դաստակերտ մեծ` յասելն վասն թուրքաց. *Եկեալ մինչեւ ՚ի գաւառն Բասեան, եւ մինչեւ ՚ի Դաստակերտն մեծ որ կոչի Վաղարշաւան, եւ քանդեալ ապականեցին գաւառս ԻԴ. որով եւ հրով եւ գերութեամբ: Մնացորդք ինչ սորա կան մինչեւ ցայժմ` որ կոչի Քէօփրի քէօյի. զորմէ տե'ս ՚ի նոր Հայաստան թղթ. 90:

Աւկամի, կամ Օկաւմի: Աւան երեւելի բազմամարդ, զոր յիշատակէ Լաստիվ. գլ. ժը. յասելն. *Աւան մի էր ՚ի գաւառին Բասենոյ մերձ առ ստորոտով լերինն` որ կոչի Ծիրանիս, եւ անուն նորա Աւկամի, մարդաշատ եւ ընչաւէտ: Ստորեւ կոչէ զսա Շէն, յորում դնէ բնակեալ իբրեւ 30 հազար ոգիս, զորս առ հասարակ կոտորեցին ՚ի ԺԱ. դարուն: Անուն սորա ՚ի բ. գլ. Լաստիվ. ՚ի մեր օրինակի գրի Օկաւմի, աւ փոխեալ ՚ի օ, որ այժմ փոխեալ ՚ի ո, կոչի ՚ի Հայաստանեայց իբր ՚ի բազումս Ոկոմի. եւ է գիւղ առ ստորոտով լերին Հասանղալայու, Տե'ս ՚ի նոր Հայաստան թղթ. 83:

Ակսիգոմ, կամ Սուրբ Յովհան: Մենաստան առ վերոգրեալ լերամբ, զոր յիշէ Ասողիկ գ. 9. յելս անդ Ժ. դարուն. *Սա (այսինքն Յովհաննէս վարդապետ) մեռաւ ՚ի մօլեալ ազգէն վրաց սրով, եւ թաղեցաւ ՚ի վանս` որ Ակսիգոմս ասի ՚ի Բասեան գաւառի, եւ այժմ Սուրբ. Յովհան, առ ստորոտով լերինն Ծիրանեաց: Յետ անդէն թաղելոյ սորին Յովհաննու` թերեւս կոչեցաւ մենաստանն Սուրբ Յովհան:

Բողբերդ: Բերդ` զորմէ Ղազար. * Իսկ Շապհոյ տարեալ զկանայս Կամսարականացն յամուր բերդն Բասենոյ, զոր Բողբերդն կոչեն:

Աւնիկ: Ամրոց անառիկ` զորմէ Լաստիւ, գլ. ժզ. յասելն վասն Տուղիլ սուլդանին. * Իջանէ յընդարձակ դաշտն Բասենոյ առ անառ ամրոցաւն որ կոչի Աւնիկ, յորում ետես աշխարհաժողով մարդոյ եւ անասնոյ` եւ ոչ ինչ փոյթ արար, քանզի ՚ի հայելոյն միայն ծանօթ զայն առնէ. եւ անցեալ առ նովաւ գայ ՚ի գլուխն Բասենոյ, մերձ ՚ի գեօղն` որ կոչի Դու: Կոստանդին Պէրփէրուժէն կոչէ զսա Քաղաք, առ որում գրի Աւնիգու, եւ դնէ յայսկոյս Երասխ գետոյ, առանձին ինքնիշխան տերամբ կառավարեալ մինչեւ ցաւուրս իւր, եւ ապա անձնատուր յունաց լեալ ամիրայի նորա, եւ զորդին պատանդ նոցա տուեալ: Յելս անդ ԺԴ. դարուն էառ Լէնկթիմուրն, զորմէ գրէ Թովմա Մեծոփեցի. թէ յետ տիրելոյ Միջագետաց` եկն ապա * ՚Ի վերին կողմանս աշխարհիս, նստաւ ՚ի վերայ ամրոցին Բասենու Աւնիկ կոչեցեալ էառ զնա, եւ զիշխանս նոցա կոչեցեալ Մսիր անուն` կապեաց, եւ զհարիւր ոգի անօրէնն` ՚ի բերդէն ՚ի վայր ընկէց: Դարձեալ էառ զայն եղբայրն Սքանդարին: Այժմեան անունս Աւնկայ` զորմէ տե'ս ՚ի նոր Հայաստան, թղթ. 89 ածանցի ՚ի սեռականէ հին անուանն` Աւնիկ, յոր անուն ՚ի գործ ածի յայսմաւուրս. նոյ. 18 ՚ի վարս Լուսաւորչին ըստ ձեռագրաց. * Յաւուրսն յայնոսիկ յայտնեցաւ ճգնաւորի միոջ ՚ի տեսլեանն` որոյ անուն էր Գառնիկ ՚ի Բասէն գաւառէն, ՚ի գեղջէն Աւընկայ:

Վաղաւէր: Յիշէ զայս Յովհաննէս կաթողիկոս յասելն. * Մինչդեռ Աշոտ (Շահնշահ) անկասկածաբար կայր նստեալ ղօղեալ ՚ի գեօղն որ Վաղաւերն անուանի: Ո'չ գտանեմք ՚ի գիրս զգաւառ սորա, եւ ո'չ զպատճառ այսպէս անուանակոչութեան, որոյ ստուգաբանութիւն յայտ է ամենեցուն, բայց զգաւառն յայտ առնէ այժմեան գիրք սորա, որ անկանի ՚ի վերին Բասեն, տե'ս ՚ի նոր Հայաստան. թղթ. 89:

Գոմաձոր: Գիւղաքաղաք` զորմէ Ասողիկ, բ. 6. * ՚Ի սորա աւուրս (այսինքն կայսեր Թէոփիլոսի, որ թագաւորեաց յամին 829) եղեւ գալուստ հոռոմի գիերոյն ՚ի գաւառն Բասեան եւ զբազումս խողխողեցին սրով, ՚ի վերայ յարուցեալ գեղաքաղաքին Գոմաձորոյն: Այժմ է գիւղ ՚ի Վերին Բասեն. զորմէ տե'ս ՚ի նոր Հայաստան թղթ. 88: Ոսխայ: Յիշատակի առ Բուզանդայ դ. 211 * Իբրեւ էր նա բանակեալ ՚ի գաւառին Բասենոյ, ՚ի գիւղն որ անուանեալ կոչի Ոսխայ: ՚Ի դ. 22 ո'չ գիւղ` այլ տեղիք կոչի յայս անուն. * Բանակէին ՚ի գաւառն Բասենոյ ՚ի տեղիսն` որ անուանեալ կոչի Ոսխա:

Ալվար: Զայսմանէ Ղազար փարպեցի. *Չուէր վաղիւն ՚ի գաւառն Բասենոյ, եւ եկեալ ՚ի գիւղն` զոր Ալվարն կոչեն:

Սալքորա: Էր ՚ի ծայր անդ Բասենոյ` ըստ Լաստիվերտցոյն գլ. գ. *Իջանէ թագաւորն զօրօք յընդարձակ դաշտն Բասենոյ… եւ ինքն խաղացեալ հասանէ ՚ի սպառուածն Բասենոյ, ՚ի տեղւոջն որ կոչի Սալքորա: Տե'ս ՚ի նոր Հայաստան թղթ. 91: