Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Առաջին անունն է սովորական յազգի մերում, իսկ երկրորդն առ պարսիկս, թէպէտ եւ է ուղղագոյն, քանզի այս նահանգ զանուն իւր ընկալաւ ՚ի Սիսակայ որդւոյ Գեղամայ` հինգերորդ նահապետի ազգիս. նմին իրի ուղիղ անուամբ անկ էր կոչել զսա Սիսական, որպէս եւ գրէ Խորենացին ա. 11. * Աստ ծնաւ (այսինքն ՚ի Գեղարքունիսն` Գեղամ նահապետ) զորդի իւր զՍիսակ, զայր սէգ եւ անձնեայ… (եւ) սահմանս հատանէ նմա ժառանգութենէ ՚ի ծովէն (որ է ծովն Գեղամայ) ընդ արեւելս մինչեւ ցդաշտ մի, ուր գետն Երասխ հատեալ զքարանձաւս լերանց անցանէ ընդ խոխոմս ձիգս եւ նեղս… Աստ բնակեալ Սիսակ` լնու շինութեամբ` զսահմանս իւրոյ բնակութեան, եւ զաշխարհն կոչէ իւրով անուամբ Սիւնիք, այլ պարսք յստակագոյնս իսկ Սիսական կոչեն:

Արդ թէպէտ Սիւնիք անունն է առ մեզ սովորական, սակայն եւ Սիսական անուանս ո'չ սակաւ ուրեք ՚ի գործ ածի, որպէս յասելն Ստեփաննոսի Օրպէլեան գլ. լէ. * Մ'չ միայն այս` այլ եւ բազում էին շինեալ եկեղեցիք ՚ի Սիսական աշխարհի, եւ յԱրարատեան գաւառի: Կամ այլուր յասելն. * Խնդացին ամենայն տունն Սիսականու: Եւ որ առաւելն է` միում եւ ՚ի նոյն բանի նախ կոչէ Սիւնիք, եւ ապա Սիսական` յասելն Մրուանայ գլ. լդ. * Եկեալ ՚ի Սիւնիս ամրանայ ՚ի բերդագիւղն Շաղատու, եւ կամէր եւ զայն եւս ապականել` զգեղեցիկ աշխարհն Սիսական:

Ըստ այսմ եւ Յովհաննէս կաթուղիկոս ՚ի միում եւ ՚ի նմին պատմութեան Մովսէսի` զոր Աշոտ` իշխան էր կացուցեալ Ուտի գաւառին, նախ կոչէ Սիւնիք. յասելն.

Երթայր անկանէր (Մովսէսն) յաշխարհն Սիւնեաց առ իշխանն Սմբատ. իսկ սուղ ինչ զկնի` կոչէ Սիսական. * Չուեալ Մովսէսն ՚ի Սիսական կողմանցն առ քորեպիսկոպոսն Ծանարաց: Յայսմանէ զՎասակն անուանեալ Գաբուռն` նոյն Յովհաննէս կաթուղիկոս նախ կոչէ` Իշխան Սիւնէաց եւ զկնի` Իշխան Սիսական: Եւ զայն իշխանն Սմբատ` որում ա. Սմբատ արքայ ետ զՆախճաւան Յովհաննէս կաթուղիկոս կոչէ իշխանն Սիսական, իսկ Ստեփաննոս Օրպէլեան. ՚ի գլ. լը. կոչէ Իշխանն Սիւնի: Եւ ընդ նուանէ` Մեծ իշխանն Սիսանեայ, զնոյն Սմբատ` Ստեփաննոս Օրպէլեան. կոչէ Մեծ իշխանն Սիսական Սմբատ:

Այսչափ ինչ յառաջ բերաք առ ՚ի յանդիման կացուցանել ընթերցողաց` զի մի զանունս Սիսական կարծեսցեն առանձին գաւառ ՚ի Սիւնեաց նահանգի, որ վրիպակաւ դնի ՚ի տպագրեալ աշխարհագրութեան Խորենացւոյն. որպէս ունիմք գրել զկնի:

Այլով անուամբ գտանեմք կոչեցեալ զայս նահանգ առ Կորիւն վարդապետի, այն է Սիւնական աշխարհ, որ է ածանցեալ յանուանէս Սիւնեաց:

Յիշատակի եւ առ Պրոկոպիոսի ՚ի գրելն, թէ ՚ի ժամանակս Յուստինիանոսի կայսեր` * Առաքեաց Կաւատ (արքայ Պարսից) ՚ի Հայս` որ էր ընդ իշխանութեամբ Հոռոմոց` այլ զօրս հաւաքեալս ՚ի Բէռսարմէնիոյ, եւ ՚ի Սունիդեայց (այսինքն ՚ի Սիւնեայց`) որք սահմանակից են Ալանաց:

Վասն անուանս Սիւնեաց` են եւ երկու ինչ, զոր պարտ է ՚ի միտ առնուլ. Մի` զի թէպէտ ստէպ ՚ի գործ ածի յարակցեալ ունելով զբառս աշխարհ, կամ գաւառ, բայց եւ ո'չ սակաւ ուրեք ինքնին առանձին ՚ի գործ ածի, որպէս յասել անդ Ստեփաննոսի Օրպէլեան, գլ. լը. * Եկին եւ փախստականքն Սահակ Սիւնեաց տէր, եւ Բաբգէն եւ Վասակ եղբարք Սմբատայ ՚ի բնիկ աշխարհս իւրեանց ՚ի Սիւնիս:

Երկրորդ ՚ի գործ ածի փոխանակ բնակչաց, ըստ այնմ Խորենացին գ. 46. * Մեռանի եւ սպարապետն նորա գարա Սիւնի ՚ի պատերազմին, այսինքն` որ էր ՚ի Սիւնեաց նահանգէն: Սոյնպէս եւ առ Ստեփաննոս Օրպէլեան. բազում ուրեք. * Տէր Ներսէհ Սիւնի որդի Փիլիպէի սպանանէ վասն ոխութեան: Եւ ՚ի գլ. լէ. * Եւ անդէն հարեալ զգեղեցկագիտակ իշխանն Սիւնի Սահակ` դիաթաւալ յերկիրն ընկենոյր: Եւ թէ` * Ապա եւ զերծեալ մեծին Վասակաց Սիւնոյ մարբն իւրով եւ եղբարբն, եւ այլօք իշխանօքն ՚ի գերութենէն Բուղայի. եւ դառն կապանացն` գայ մտանէ ՚ի սեփական աշխարհ իւր Սիսական: Եւ ՚ի գլ. թ. * Եւ հրաման տուեալ Անդոկայ Սիւնեաց տի ամենայն Սիւնեաց փախչել, այսինքն բնակչաց Սիւնեաց: Որով յայտ է թէ` Սիւնեցի կոչել զբնակիչս` օտար է յոճոյ աստի. բայց եւ առ Ստեփ. Օրպէլեան. ՚ի գործ ածի ՚ի գլ. իէ. * Մի' լիցի քեզ շարժիլ ՚ի տեղոյս առանց Մաթուսաղայի Սիւնեցոյ:

Դիրք Սիւնեաց անկանի յարեւելեան կողմն Այրարատայ` ընդ մէջ Երասխ գետոյ եւ Արձախայ: Ունի դժուարին տեղիս, որպէս յայտ լիցի ՚ի ստորագրութեան գաւառաց իւրոց, եւ ըստ որում ծանուցանէ այս բան Յովհաննու կաթուղիկոսի: * Այլ եւ զՍիսականացն տերանց եւ ազգաց` ո'չ սակաւ ինչ աղմուկ շփոթից շուրջ պատէր յոստիկանէ անտի, որք եւ ամրացեալք իսկ ՚ի խոխոմս խորոցն ձորոց, եւ ամուրս քարանձաւաց, բազում արշաւասոյր հէնս ՚ի վերայ թշնամեացն հասուցանէին: Վասն որոյ ՚ի տպ. պատմութեան Օրբէլեանց գլ. է. կոչի Ամուր եւ Անձուկ աշխարհն Սիւնէաց: ՚Ի բերոց` (ըստ ասից Խորենացւոյ) ունի Մուրտ, Գերերի, եւ Նուռն:

Զբարս բնակչաց կողմանց ինչ Սիւնեաց` Կորիւն կոչէ Գազանամիտս, վայրենագոյնս, ճիւաղաբարոյս, եւ այլ պատմութիւնք ցուցանեն լինել զՍիւնիս զօրաւորս, կորովիս, ճարտարս եւ յաջողս ՚ի մարտի եւ յուսման. այլ նոյնպէս յաջողս եւ ՚ի գործս ժանտութեան, որք գիտացին զանձեռնարկելիսն եւ զզարհուրելիսն ՚ի գործ դնել` առ ՚ի վրէժ առնուլ յիւրեանց ատելեաց, որպիսի եղեն Վասակ մարզպան. Վարազվաղան, Գդիհոն. նաեւ ՚ի կանանց իսկ` Փառանձէմ եւ կինն այն` որ ինքնին որով սպան զՍտեփաննոս քսաներորդ երկրորդ եպիսկոպոս Սիւնեաց:

Իշխանութիւն եւ նահապետութիւն Սիւնեաց ՚ի սկզբանէ անտի գտաւ երեւելի, եւ բազում պատուով մեծարեցաւ, * Սկսեալ նահապետութիւնս այս (ասէ Ստեփաննոս Օրպէլեան գլ. դ. ) ՚ի նախնոյն Սիսակայ` երեւելի հարազատութեամբ պայազատեն զտէրութիւն որդիք ՚ի հարց` երկայն եւ բազում ժամանակօք բազում եւ մեծամեծ քաջութիւնս ցուցեալ ՚ի պատերազմունս թագաւորացն Հայոց, եւ բազում եւ մեծամեծ պարգեւօք եւ գահիւք պատուեցան ՚ի թագաւորացն Պարսից եւ Հայոց, նաեւ յունաց իսկ, եւ այնքան անուանիք եղեն` մինչ հրամայեցաւ նոցա գահոյս ունել արծաթի, եւ վարսակալ ածել մարգարտեալ եւ մատանի ունել վարազագիր, նաեւ կոշիկ կարմիր, եւ մական ոսկի` ունելով ՚ի վերայ գրեալ զանուն եւ զպատիւ ցեղին: Բայց բուն գահ իշխանութեան Սիւնեաց կարգեցաւ ՚ի Վաղարշակայ. * ՚Ի սորա ծննդոց (ասէ Խորենացին ա. 11 այսինքն Սիսակայ) աստ ուրեմն Վաղարշակ որ առաջին ՚ի Պարթեւաց արքայ Հայոց, գտեալ արս անուանիս` տեարս աշխարհին կարգէ, որ է Սիսականգ ազգ: Եւ ո'չ միայն իբր հասարակ իշխան կարգեաց, այլ եւ կողմնակալ արեւելեան կողման. * Եւ յարեւելից կողմանէ (ասէ Խորեն. բ. 7. կամ ըստ ձեռ. 8) զեզերբ հայկական խօսից` կողմնակալս (կարգէ) երկուց ցեղից տանց նահապետութեանցն Սիսակեան եւ Կադմեան:

Այս կողմնակալութեան պաշտօն իշխանացն Սիւնեաց հաստատեցաւ նաեւ յաւուրս մեծին Տրդատայ, յորժամ նորոգապէս ՚ի կարգի եդ զիւր թագաւորութիւն քսան եւ մի իշխանօք կարգեալ ՚ի պահպանութիւն արեւելեան կողմանն. նաեւ անցոյց ՚ի թիւս ութ իշխանաց` որք ՚ի մէջ չորեքհարիւր իշխանաց Տրդատայ գահագլուխք անուանէին` որպէս յայտ առնէ Ստեփաննոս Օրպէլեան ՚ի գլ. է. առեալ ՚ի Ղեւոնդայ:

Բայց այս շուք Սիսական իշխանութեան նուաստացաւ մեծապէս յելս անդ դ. դարուն ՚ի ժամանակս արքայիցն բ. Արշակայ եւ Պապայ. եւ նահանգն Սիւնեաց զամս քսան եւ հինգ առ հասարակ ապականեալ աւերակ մնաց. զի Շապուհ արքայ պարսից զԱնդոկ իշխանն Սիւնեաց կացոյց ՚ի չորեքտասաներորդ կարգի իշխանացն հայոց. ընդ որ խոժոռեալ Անդոկ` հնարիւք յաւարի առ զՏիսբոն քաղաք, եւ բնակչացն Սիւնեաց հրամայեաց փախչել, եւ զտունս եւ զհամբարանոցս համբարօք հանդերձ այրել. եւ ինքն հուսկ յետոյ զերծեալ անկաւ առ մեծն Թէոդոս եւ ՚ի նմանէ ընկալաւ զանունս Պատրկայ պատրիկ: Շապուհ գազանաբար ՚ի վերայ յարձակեալ Սիւնեաց, առ ՚ի պահանջել զվրէժ աւարառութեան Տիսբոնայ` ոչ ինչ եգիտ բաց յեկեղեցեաց, զորս եւ առհասարակ քանդեաց:

Յայնմ հետէ այնչափ ատելութիւն կալան պարսիկք ընդդէմ Սիւնեաց, զի սանդ եդեալ յարքունի պալատին իւրեանց լի մոխրով հնոցի` կոփելով ՚ի վերայ մոխրոյն` ասէին. * Սիւնեաց տերանցն նախագահութիւն տէրութիւն ըստ այս մոխիրս ՚ի վայր լիցի, եւ որպիսութիւն նոցին խորհրդոյ եւ կենաց: Այլ զայս անարգանս ետ բառնալ Բաբիկ իշխան որդի Անդոկայ ՚ի շնորհս քաջագործութեան` որով սպան զգլխաւորն Հոնաց ՚ի մենամարտութեան, եւ ընկալաւ ՚ի Շապհոյ արքայէն զսեպհական տէրութիւն Սիւնեաց նահանգին, եւ զնախագահութիւն համապատիւ լինելոյ ընդ Բագրատունիսն եւ ընդ Մամիկոնեանս` յերկրորդ ամի բ. Խոսրովու հայոց արքայի, հարիւր երեսուն եւ ութ ամօք յառաջ քան զթուականն հայոց:

Մեծապէս զարդարեցին զերկիրն Սիւնեաց եւ բարձրացուցին զիշխանութիւն իւրեանց երկոքին իշխանքն Գրիգոր` Սուփան մականունեալք, ՚ի Թ. դարուն. վասն առաջնոյն Գրիգորի Սուփանայ` որ էր որդի Սահակայ սպանելոյ ՚ի Հօլ ոստիկանէն, գրէ Ստեփաննոս Օրպէլեան ՚ի գլ. լէ. * Առաւել քան զնախնիս իւր կարգէր զգահ իշխանութեան իւրոյ, եւ անօրինէր զշինութիւն աշխարհիս: Իսկ վասն երկրորդ Գրիգորի Սուփանայ որդւոյ Գաբուռն Վասակայ գրէ Յովհաննէս կաթուղիկոս: * Սա իմաստութեամբ եւ յաջողաձեռնութեամբ եւ շինութեամբ բազմաւ անդր եւս քան զպայման լնոյր զչափ հարցն իւրոց. բայց առաւել յեկեղեցեաց Քրիստոսի ՚ի շինութիւն եւ ՚ի նորոգութիւն զինքն վերաբերէր: Եւ Ստեփաննոս Օրպէլեան. գլ. լէ. գրէ * Յարդարէր զգեղեցիկ կարգ իշխանութեան իւրոյ, եւ եւս առաւել ծախէր զամենայն փարթամութիւն իւր եւ զկեանս ՚ի գործ աստուածպաշտութեան եւ ՚ի շինութիւն պայծառակերտ քաւարանաց (այսինքն` եկեղեցեաց`) որ դեռեւս կան եւ վկայեն իրքն:

Այլ որ հարկաւոր է ՚ի գիտել վասն իշխանութեան Սիւնեաց, այն է` զի ցեղք իշխանութեան յայս նահանգ էին երկու. մին Գլխաւոր, զոր վասն այնորիկ Յովհաննէս կաթուղիկոս եւ Ստեփաննոս Օրպէլեան. սովորաբար յորոշումն` ուրեք կոչեն Մեծ, բազում ուրեք Գահերէց, որպէս յասելն Ստեփաննոսի Օրպէլեան, ՚ի գլ. լը. վասն Աշոտոյ որ յաւուրս Յուսփայ ոստիկանին ՚ի վախճան Թ. դարուն. * Յորում աւուրս Մեծ նախարարն Սիւնի, եւ Գահերէց իշխանն Աշոտ` յետ բազում քաջութեանց մեծամեծ երեւելի գործոցս, այնչափ բարեպաշտութեանց եւ շինութեանց աշխարհի` եկեղեցեաց եւ վանորէից` փոխի յաստեացս: Նոյնն այլուր ՚ի գլ. լէ. կոչէ Գահագլուխ, յասելն վասն նորին Աշոտոյ եւ որդւոյ իւրոց. * Բայց մեծ իշխանքն Գահագլուխք Սիւնեաց տէրութեան Աշոտ եւ որդիք իւր Սմբատ, յոլով եւ մեծամեծ երեւեցուցին գործ ՚ի շինուածս եկեղեցոյ զարմացուցիչ ամենայն տեսողաց: Եւ՚ի լը. գլ. վասն Սմբատայ ասէ. * Կացուցին զՍմբատ Գահագլուխ իշխան Սիւնեաց եւ տէր ՚ի վերայ Սիսական աշխարհին: Ուր ստորեւ կոչէ զնոյն Սմբատ` * Գահերէց իշխանն Սիւնեաց: Երկիր այսր ցեղի` էր բաղք գաւառ, Վայոց ձոր, եւ շրջակայք:

Իսկ զմիւս ցեղն` երկոքին եւս Յովհաննէս կաթուղիկոս եւ յետ նորա Ստեփաննոս Օրպէլեան գլ. լը. անուանեն Հայկազուն իշխան. որպէս յասելն Յոհ. կաթ. * Եկն եւ մեծ Հայկազունն Վասակ եղբայր մանկազրաւ իշխանին Գրիգորոյ: Եւ Օրպէլեանն ուրեք ՚ի գլ. լէ. Սեպուհ անուամբ յիշատակէ, յասելն. * Իսկ մեծ Սեպուհն իշխանն Սիւնի Վասակ Գաբուռ:

Երկիր այսր ցեղի` էր շրջակայ սահման ծովուն Գեղամայ, որ է Գեղարքունի գաւառ, զորմէ տե'ս եւ ՚ի կարգի ստորագրութեան գաւառացն: Եւ վասն զի ցեղն որ տիրէր ՚ի Գեղարքունիս` ՚ի Սիսակայ անտի որդւոյ Գեղամայ ունէր զիւր տէրութիւն եւ զժառանգութիւն, վասն այսորիկ կարծեմ տիրաբար կոչեցեալ Հայկազուն: Իսկ միւս ցեղն իշխանութեան թուի լինել այն, որ զկնի սկիզբն էառ ՚ի Վաղարշակայ, թէպէտ եւ Գահագլուխ կարգեցաւ.

Զերկոսին իսկ ցեղսն ՚ի կրկին տեղիս յիշէ Յովհաննէս կաթուղիկոս մի զկնի միոյ, նախ` յաւուրս Աշոտոյ` որ եւ կարգեցաւ առաջին թագաւոր Բագրատունի, յասելն. * Զմեծ իշխանն Սիւնեաց Վասակ, որ ըստ փաղաքշականին Իշխանիկ անուանիւր: Եւ ապա. * Զմիւս եւս իշխանն Սիսական զՎասակ որ Գաբուռն փաղաքշաբար անուանիւր, եւ տիրէր Գեղարքունոյ: Երկրորդ` յիշէ յաւուրս Շահնշահ Աշոտոյ` դնելով եւ զերկիրն. * Բայց հեզահամբոյր իշխանն Սիւնեաց ընդ կրունկն յարքայորդւոյն դարձեալ յԱրագած լեռնէ անտի, չուէ հանդիպի եղբարց իւրոց երեցունց` Սահակայ Սիւնեաց տեառն, եւ Բաբկէնի եւ Վասակայ, վասն զի եւ նոքա դեռ ընդ դեռ եկեալ անցեալ էին յաշխարհ տէրութեան իւրեանց… տիրէին ՚ի վերայ սեպհական իշխանութեան իւրեանց, գուն ՚ի վերայ գործել շինել եւ նորոգել զհայրենի տէրութիւնն: Այս է առաջին ցեղն. իսկ սուղ ինչ ստորեւ գրէ վասն երկրորդին. * Բայց եւ հայկազուն եւս եղբարքն Սահակ եւ Վասակ բնաբար կուսակալք գաւառացն` որ շուրջ զեզերբ ծովակին Գեղամայ, յայսմ ՚ի սոյն աւուրս եկեալք ՚ի հեռաստանէ հալածանացն` տիրէին պայազատեալք զաշխարհս տէրութեան իւրեանց:

Նոյնպէս յիշէ զերկոսին եւ Ստեփաննոս Օրպէլեան. գլ. լէ. * Ամենեքեան շինութեան եկեղեցեաց պարապէին, եւս առաւել որդիքն Վասակայ Սիւնեաց տն Գրիգոր Սուփան, Սահակ, եւ Վասակ եւ մայրն իւրեանց Մարիամ ՚ի գաւառին Գեղարքունոյ, զի այն իսկ գաւառք շուրջ զծովակողմն նոցա էր հասեալ բաժին ժառանգութեան: Իսկ բուն գահք իշխանացն Սիւնեաց` Բաղք, Վայոց ձոր, եւ այլ շրջակայքն` Վասակայ եւ Աշոտոյ, եւ որդոց Աշոտոյ` Սմբատայ, Սահակայ, եւ Բաբկենայ, եւ Վասակայ, եւ որդոյ Վասակայ Փիլիպէի: Բայց այլուր ՚ի գլ. խա. յիշէ զերիս իշխանս. * Ազդէ եւ զայս մեծի եւ գահերէց իշխանին Սիւնեաց Ազատի (Աշոտի) եղբոր Վասակայ որդոյ Փիլիպէի, եւ հօր Սմբատայ եւ Սահակայ եւ Բաբգինի… եւ միւս իշխանին որ ՚ի Գեղամ գաւառի լինէր` Գրիգոր Սուփանայ որդւոյ Գաբուռայ եւ Սահակայ, եւ միւս իշխանին որ ՚ի Բաղս Ձագիկ կոչեցելոյ հօր Ջեւանշէրի: Ուր չէ պարտ զերեսին եւս առնուլ իբրեւ զանազան ցեղս, քանզի եղբարք կամ որդիք մի եւ նոյն ցեղի երբեմն բաժանեալ զերկիր իւրեանց` նստէին ՚ի զանազան տեղիս իբրեւ զանազան իշխանք, ըստ որում գրէ նոյն Ստեփաննոս ՚ի գլ. լը. վասն Սմբատայ եւ Սահակայ եւ Բաբկենի. * Վայելչութեամբ կային իշխանքն Սմբատ եւ Սահակ, եւ բաժանեալ էին զհայրենի ժառանգութիւնս աշխարհին, աւագն Սմբատ զաւագագոյն մասնն ՚ի Սիւնեաց ընդ արեւմուտս կողմն` եւ զբոլոր Վայոց ձոր առնէր ի բաժնի. իսկ Սահակ ընդ արեւելս մինչ ՚ի Հակարի բայց փոքրիկն Բաբկէն սակաւ ինչ ունէր մասն ՚ի բաժնի:

Զկնի ժամանակաց` իշխանութիւնն Սիւնեաց յինքն ընկալաւ զպատիւ անուան Թագաւորի, զորմէ համառօտիւ այսպէս պատմէ Ստեփաննոս Օրպէլեան. յոտանաւոր ողբս Վաղարշապատու:

Բայց միւս եւս այլ ըզջահ լուցին,

՚ի տան Բաղաց Սիսականին.

Սմպատ սեպուհն այն մեծ Սիւնին,

՚ի հայկազանց այն առաջին…

Թագաւորեալ թագ կապեցին,

ուժգին եւ խրօխտ ընդդէմ չարին.

Աւուրբք բազմօք ՚ի յետ անցին,

ընդ թագաւորս Բագրատունին,

Հարիւր եւ քսան ամք յաւելին,

վասն ամրութեան այնմ աշխարհին,

Որոց վերջին Սենեքերիմ,

նաեւ Գրիգոր որդի նորին.

Ապա եւ զայս ՚ի բաց բարձին,

՚ի վեց հարիւր մեր թվականին.

եւ տասն եւ հինգ յաւելուածին:

Ուր յանուանէ Բաղք գաւառին` յայտ է թէ զայս պատիւ ընկալաւ այն ցեղն Սիւնեաց իշխանութեան` որ էր մեծ եւ գահերէց. զի որպէս գրէցաք ՚ի վերոյ` նա էր որ տիրէր Բաղաց գաւառին. եւ ո'չ միայն Ստեփաննոս, այլ նաեւ Վարդան ՚ի յիշելն զսոսա` կոչէ Թագաւոր Բաղայ եւ Կապանին` որ է Ձորք գաւառ. որպէս գրեսցուք ստորեւ. * ՚Ի ՉԽԴ. թուին (ասէ) առաքեաց Փատլուն ամիրայն Գանձակայ զՎասակ Պահլաւ` որդի Գրիգորոյ Մագիստրոսի ամենայն զօրօքն Առանայ յանառիկ ամուրսն Բաղաց եւ Կապանի, որ եւ խաբէութեամբ հնարեալ մտին անդր, եւ սպանին զՍենեքարիմ արքայն Հայկազնի, զի թագաւորքն որ անդ` հայկականք էին: Զնոյն յայտ առնէ եւ ազգաբանութիւն Սմբատայ` որ նախ` առաջին զանուն Թագաւորի գրաւեաց ըստ Ստեփաննոսի Օրպէլեան` զորմէ ստորեւ: Այս Սմբատ` յայտ է թէ ո'չ յառաջէ քան զտասներորդ դարն:

Իսկ վախճան այսր թագաւորութեան Սիւնեաց եղեւ ՚ի թուականիս ՌԺԵ. յամին 1166. որպէս որոշակի եդ Ստեփաննոս ՚ի վերոյ. եւ այսպէս առեալ ՚ի սկզբանէ մինչեւ ցաւարտ իւր տեւեաց առ առաւելն զամս իբր 190 կամ 196: Եւ յայսմ միջոցի պայազատեցին Թագաւորք վեցք` որպէս պատմէ Ստեփաննոս Օրպէլեան. գլ. ծթ. եւ կա ըստ այսմ կարգի:

1 Սմբատ ա. որդի Սահակայ, որդւոյ Աշոտի եղբոր Վասակայ` որ Իշխանիկ կոչիւր:

2 Վասակ որդի Սմբատայ` որ մեռաւ անորդի.

3 Սմբատ բ. որդի Աշոտոյ, եւ քեռորդի վերոգրեալ Վասակայ:

4 Գրիգոր եղբայր բ. Սմբատայ: Սոքա երկոքին եղբարք` կոչին Աւագ Աշոտեանք: Այս Գրիգոր մեռաւ անորդի, որոյ կին էր Շահանդուխտ ՚ի տանէն Աղուանից` դուստր թագաւորազինն մեծին Սեւադայի:

5 Սենեքարիմ եղբայր վերոգրեալ Շահանդխտոյ:

Սպան զսա ամիրայն Պարտաւայ` ստելով երդմանն:

6 Գրիգոր բ. որդի Սենեքարիմայ, որոյ էր մի միայն դուստր` զոր ետ Հասանոյ` կոչեալ ՚ի Խաչենոյ, այսինքն յԱրցախայ եւ կացուցեալ ժառանգ թագաւորութեան` ինքն Գրիգոր մեռանի ՚ի ՌԺԵ. թուին: Իսկ Հասան գաղտ փախուցեալ ՚ի Բաղաբերդէն հանդերձ ընտանեօք գնաց ՚ի գաւառ իւր եւ ՚ի տուն ՚ի Խաչէն:

Ահա զայս օրինակ (ասէ Օրպէլեանն ՚ի գլ. կա. ) բարձաւ տէրութիւն Սիւնեաց եւ Բաղաց, եւ եղեւ վախճան տոհմին Սիսակայ, եւ նախագրութեան Սիւնեաց, քանզի ամենեքեան որ կային յառաջագոյն յաւուրս Սմբատայ, իւրաքանչիւրքն` էր որ անզաւակ մնացին եւ էր որ կիսօրեայ փոխեցան, էր որ սպանան եւ գերեցան, եւ մնացեալ էին միայն այս Գրիգոր եւ Սմբատ (եղբայր նորին) որ այսու օրինակաւ բարձան: Իսկ յաւուրս Լանկթամուրայ առ հասարակ քանդեցին թաթարք զերկիրն Սիւնեաց, որպէս պատմէ Թովմա Մեծոփեցին:

Զկրօնն քրիստոնէական ընկալաւ այս նահանգ զառաջին քարոզութեամբ սրբոյն Բարթուղիմեայ, որպէս պատմէ Ստեփաննոս Օրպէլեան. ՚ի գլ. զ. բերելով ՚ի հին զրուցաց եւ յաւանդութեանց. որոյ ՚ի դառնալն ՚ի Պարսից` անցեալ ընդ Ատրպատական, եւ * Ընդ գետն Երասխ` մտանէ (ասէ) ՚ի սահմանս Սիսականու, եւ սկիզբն արարեալ քարոզութեան յՈրդվատ գիւղ եւ յԱրեւելս գաւառ (այն է` Արեւիք) եւ ՚ի տունն Բաղաց եւ ՚ի Գողթն, որք ընկալեալ զքարոզութիւն աւետարանին, լուսաւորեցան մկրտութեամբ աւազանին ՚ի ձեռն սուրբ առաքելոյն Բարթողիմէի. վասն որոյ քան զՀայաստանէայս Նախահաւատ կոչէ զՍիւնիս:

Նորոգեցաւ անդրէն լուսաւորութիւնս սրբոյն Գրիգորի, յորում ժամանակի ընդ մկրտիլ Տրդատայ` մկրտեցաւ եւ իշխանն Սիւնեաց, որ գնացեալ էր ընդ Լուսաւորչին ՚ի Կեսարիա եւ ՚ի դարձին բազում քաջութիւն ցուցեալ ՚ի Տարօն ՚ի պատերազմիլն ընդդէմ քրմացն Գիսանեան կռոց, եւ խնդրեալ յարքայէ եւ ՚ի սրբոյն Գրիգորէ ուսուցիչ վասն իւրոյ նահանգին, առնու զոմն յասորոց անտի` զոր բերեալ էր սուրբն Գրիգոր. եւ եկեալ ՚ի Սիւնիս` մկրտէ զամենայն ընտանիս իւր, կործանէ զբագինս, եւ զտեղի նոցա պատրաստէ ՚ի շինութիւն եկեղեցեաց, դարձուցեալ զամենայն նահանգն ՚ի քրիստոնէութիւն: Յետ սակաւուց եկն ՚ի Սիւնիս եւ նոյն ինքն սուրբն Գրիգոր զկնի դարձին իւրոյ ՚ի Հռոմայ` (ընդ որում գնացեալ էր եւ սոյն իշխանս Սիւնեաց) որոյ շրջեալ (ասէ Ստեփաննոս) * ընդ գաւառն ամենայն (Սիւնեաց) հաստատէ ՚ի հաւատս, եւ ՚ի պատշաճաւոր տեղիս շինէ եկեղեցիս, եւ կանգնէ զնշանն տէրունի:

Այլեւ սուրբն Մեսրոպ քարոզութեամբ իւրով ջնջեաց զաղանդն հեթանոսական` որ յառաջն ղօղեալ եւ թագուցեալ կայր: * ՚ի գաւառն Սիսական եւ ՚ի Գողթն եւ այժմ (այսինքն առ ժամանակօք Մեսրոպայ, ասէ Ստեփաննոս Օրպէլեան. ՚ի գլ. ժե. ) համարձակեալ երեւեցուցին: Եւ սուղ ինչ զկնի գրէ. * Ծանեաւ (Մեսրոպ) զկրկին երեւեալ աղանդ կռապաշտութեան, եւ սկսեալ ՚ի քարոզութիւն մեծամեծ եւ ահագին նշանօք` ոչինչ ընդհատ քան զսրբոյն Գրիգորի ՚ի հաւատ ածել զաշխարհն Սիսական հրամանաւ եւ օգտութեամբ բարեպաշտ իշխանին Սիւնեաց Վաղինակայ սրբել զկռապաշտութիւն եւ խորտակել զկուռսն թագուցեալ: Այսմ վկայէ եւ Կորիւն վարդապետ ՚ի վարս սրբոյն Մեսրոպայ, յորմէ առնու Ստեփաննոս Օրպէլեան:

Ուսումն աստուածաբանական ՚ի սկզբանէ անտի ծաղկեալ մնաց յայս նահանգ, որում նախ առաջին հիմն եդ Անանիա աշակերտ Մեսրոպայ եւ եպիսկոպոս Սիւնեաց, զորմէ գրէ Ստեփաննոս Օրպէլեան ՚ի գլ. ժզ. *՚Ի բանալ դպրութեանս հայոց վերին պարգեւօքն ՚ի ձեռն սրբոյն Սահակայ եւ Մեսրոպայ` եդ դպրատունս աշխարհին Սիւնեաց, եւ կարգեաց ՚ի վերայ զաշակերտակիցն իւր զԲենիամին, եւ փութապէս զամենեսեան ուսոյց հայերէն դպրութեամբ: Յայնմ հետէ այնչափ երեւելի եղեւ վարդապետութիւն Սիւնեաց` մինչեւ առնուլ զգլխաւորութեան պատիւ ՚ի մէջ վարդապետաց Հայաստանեայց. * Էր մեծարոյ եւ նախաթոռ (ասէ Օրպէլեանն ՚ի գլ. իը) ՚ի վարդապետն հայոց աթոռն Սիւնեաց, զի էր ՚ի վաղնջուց հետէ հրամայեալ զթարգմանութիւն եւ զմեկնողութիւն նոցա ունել ՚ի սրբոյն Սահակայ եւ Մեսրոպայ եւ գլուխ կալ եւ հրամանատար ամենայն վարդապետաց հայոց:

Ո'չ սակաւ ծաղկեցոյց զնոյն ուսումն Մաթուսաղայ քերթող ՚ի սկիզբն Է. դարուն որ եւ կարգեցաւ գլուխ ամենայն վարդապետաց վարժարանին Սիւնեաց, եւ զկնի եղեւ եւ եպիսկոպոս Սիւնեաց, մինչեւ Կոմիտասայ կաթողիկոսի` զանց արարեալ զամենայն վարդապետօք կաթողիկոսարանին, եւ զԱրշարունեաց վարդապետարանին` որ էր երեւելի, առ սա ինքն առաքեաց զեղբօրորդի իւր զԹէոդորոս յուսուցանել:

Համբաւ այսր վարդապետարանին Սիւնեաց հանապազորդէր մինչ ՚ի սկիզբն Ը. դարուն, առ որ իբր յաղբիւր իմաստից դիմեաց Ստեփաննոս քսաներորդ երկրորդ եպիսկոպոս Սիւնեաց յուսանիլ` նախ քան զեպիսկոպոսութիւնն յորում ժամանակի թէ քանի՞ մեծ էր համարեալ այն ՚ի մէջ ազգիս` այսպէս առաջի դնէ Ստեփաննոս Օրպէլեան, ՚ի գլ. լա. յասելն վասն նախայիշատակեալ Ստեփաննոսի * Ելեալ ՚ի մենարանէ անտի (Մաքենոցաց) փութայ ճեպի յաղբիւրն իմաստից ՚ի վարդապետարանն Սիւնեաց` որ գլուխ էր ամենայն գիտնոց հայոց, եւ պայծառացեալ դպրոցքն որ ՚ի նմա. քանզի որպէս աթենացիքն ՚ի մէջ հոռոմոց եւ յունաց ճոխացեալ էին եւ մայր իմաստից կոչեցեալ ՚ի Սպանիացոց աշխարհին լադին եւ հելլէն դպրութեամբ, այսպէս եւ սոքա ՚ի տանս Թորգոմայ աշխարհիս Հայոց:

՚Ի վարդապետարանէ աստի ելին երկոքին երեւելին մատենագիրք` յորոց առաջինն է Պետրոս իններորդ եպիսկոպոս Սիւնեաց յելս Ե. դարուն. եւ ՚ի սկիզբն վեցերորդին Քերթող մականուանեալ, աշակերտ Քերթողահօրն Մովսէսի, որպէս դնէ Օրպէլեանն ՚ի գլ ժ. եւ իբ. որ արար թարգմանութիւնս եւ ճառս, մեկնութիւնս հին եւ նոր կտակարանաց, եւ ներբողեան ՚ի Բաբիկ որդի Անդոկաց իշխանին Սիւնեաց, եւ այլ ներբողեան ՚ի ծնունդն Քրիստոսի: Երկրորդն է նախայիշատակեալն Ստեփաննոս` նոյնպէս եպիսկոպոս Սիւնեաց, որ զինքն կոչէ ՚ի յիշատակարանս ինչ թարգմանեալ գրոց յիւրմէ` Աշակերտ տեառն Մովսէսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի, (այն է նախընթացն իւր. ) եւ զսորա պէսպէս գործս յիշատակեա Ստեփաննոս Օրպէլեան եւ այլք:

Այսչափ հռչակաւոր գտաւ աստուածաբանութիւն եւ վարդապետութիւն Սիւնեաց վարդապետարանին, եւ այսչափ փոյթ ծաղկեցուցանելոյ եմուտ ՚ի նոսա, սակս երեւելի գոլոյ աթոռոյ Եպիսկոպոսին Սիւնեաց. զի այս աթոռ ՚ի սկըզբանէ անտի մեծամեծ պատիւս եւ արտունութիւնս ընկալաւ, եւ նախ` ՚ի սրբոյն Գրիգորէ. զի յորժամ դարձաւ նա ինքն սուրբ Լուսաւորչին ՚ի նահանգէն Սիւնեաց ՚ի Վաղարշապատ` (քանզի ինքնին առաքելաբար շրջէր եւ քարոզէր զաւետարանն, եւ հաստատէր ՚ի հաւատս զնորահաւատ քրիստոնեայս), ՚ի խնդրոյ իշխանին Սիւնեաց ձեռնադրեաց զոմն յիւրոց մերձաւոր աշակերտաց Գրիգորիս անուն, եւ ետ ցիշխանն տանել վիճակեցուցանել յեպիսկոպոսութիւն իւրոյ նահանգին, որ եւ եղեւ առաջին եպիսկոպոս եւ ՚ի կարգելն սրբոյն երեսուն եւ վեց եպիսկոպոսունս բազմել ընդ ինքեան` յաջմէ եւ յահեկէ, Սիւնեաց եպիսկոպոսին եհաս բազմել յեօթներորդ գահուն յաջմէ կողմանէ, որպէս ցուցանէ Օրպէլեանն ՚ի գլ. ե. եւ է. առեալ ՚ի Սամուէլէ Կամրջաձորեցւոյն:

Իսկ յորժամ զմեծն Ներսէս պատրիարգ կացուցին, յայնժամ եպիսկոպոսն Սիւնեաց Գրիգորիս կամ Գրիգոր` կացուցաւ Մետրապօլիտ * Կացուցանեն (ասէ Ստեփաննոս Օրպէլեան. գլ. է) պատրիարգ զսուրբն Ներսէս, եւ ՚ի ներքոյ նորա արքեպիսկոպոս զԱղուանիցն` որ է կաթողիկոս, եւ Մետրապօլիտ` զՍիւնեաց եպիսկոպոսն: Բաց յայսմանէ ընկալաւ յայնժամ զայլ եւս կրկին պատիւս: * Իսկ Գրիգորի Սիւնեաց մետրապօլտի (ասէ անդէն Օրպէլեանն`) աւելի պատիւ արար սուրբն Ներսէս վասն երթալոյն ընդ նմա ՚ի Կեսարիա. տայ նմա բազմական ոսկեթել եւ կարգէ զՍիւնիք` Նախաթոռ պատրիարգին, որ կոչի ՚ի հոռոմ լեզուն Պռոտուֆրօնտէս հայոց մեծաց:

Յայնմհետէ Եպիսկոպոսունք Սիւնեաց կոչին Մետրապօլտիք, որպէս է տեսանել առ Ստեփաննոսի Օրպէլեան ՚ի գլ. ժզ. եւ յայլ բազում տեղիս, յորս զեպիսկոպոսութիւն Սիւնեաց կոչէ * Մետրապօլտութիւն (կամ) Աթոռ մետրապօլտութեան տանս Սիւնեաց, (կամ) տանս Սիսական: Նոյնպէս է տեսանել եւ յայլ գիրս նորա, եւ ՚ի ժողովական թուղթն զոր գրեաց ՚ի դիմաց արեւելեան եպիսկոպոսաց առ Գրիգորիս կաթողիկոս, ուրանոր Անանիա աշակերտ Մեսրոպայ: Մուշէ, Պետրոս քերթող եւ Քրիստափոր` որ էին եպիսկոպոսունք Սիւնեաց եւ գտան ՚ի զանազան ժողովս Հայոց` կոչին մետրապօլիտք Սիւնեաց:

Իսկ ՚ի ժամանակս մեծին Սահակայ եւ Մեսրոպայ եպիսկոպոսն Սիւնեաց ընկալաւ ՚ի նոցանէ հրաման մեկնութեան եւ թարգմանութեան, եւ պաշտօն եւ գործք նորա յառաւելագոյն պատիւ բարձրացան. * Գործ է սոցա (այսինքն մետրապօլտաց Սիւնեաց` ասէ Ստեփ. Օրպէլեան. գլ. է) ձեռնադրել եպիսկոպոս գաւառաց, վասն որոյ երկոտասան եպիսկոպոսաց գլուխ կարգեցաւ. եւ առանց սոցա ոչ ձեռնադրի պատրիարգ Հայոց, եւ ո'չ լինի ՚ի ժողով այլ գլուխ եւ հրամանատար ժողովոյ: Սոքա լինին եւ նախաթոռ վարդապետութեան, եւ հրաման մեկնութենէ եւ թարգմանութեան սոցա միայն շնորհեցաւ ՚ի մէջ հայոց ՚ի սրբոյն Սահակայ եւ յերանեալ վարդապետէն Մեսրոպայ:

՚Ի նմին ժամանակի Անանիա եպիսկոպոս Սիւնեաց աշակերտ Մեսրոպայ ՚ի շնորհս երախտեաց` զոր արար յԱղուանս ընդ Մեսրոպայ` ստեղծելով գիր լեզուի նոցա, եւ բանալով զդպրութիւն եւ զվարդապետութիւն ճշմարիտ հաւատոյ, ընկալաւ այլ եւս արտաքին պատիւս ՚ի թագաւորէն Աղուանից` որ կոչէր Եսվաղէն. * Պատիւ արարեալ նմա (ասէ Օրպէլեանն ՚ի գլ. ժզ) երախտահատոյց լինի, եւ պարգեւէ զիւր նշանակն թագաւորական ոսկէտուտն վառիւ, եւ ՚ի գլուխն գունտն ոսկի, եւ ՚ի վերայ խաչ պատուական, եւ հրամայէ զայն հանապազ շրջեցուցանել ընդ իւրեանս եպիսկոպոսացն Սիւնեաց ՚ի յիշատակ թագաւորացն Աղուանից:

Այլ ՚ի վախճան Զ. դարուն` նուազեաց այս պատիւ եպիսկոպոսացն Սիւնեաց, որոյ պատճառն (ըստ Ստեփաննոսի Օրպէլեան) եղեւ, զի յորժամ երկու կաթողիկոսք նստան` մի ՚ի բաժնին Պարսից, եւ միւս ՚ի բաժնին Յունաց, Պետրոս Քերթող անուանեալ` որ յայնժամ եպիսկոպոսն էր Սիւնեաց հրամայեաց իւրում ժողովրդեան` յԱղուանից առնուլ ձեռնադրութիւն եւ ձէթ. մինչեւ ՚ի խաղաղել խռովութեան. յայսմանէ զկնի կաթողիկոսին Հայոց` արքեպիսկոպոս կարգեցաւ յայժամ Աղուանիցն, եւ մետրապօլիտ` Վրացն. * Զի Սիւնիք հրամանաւ Պետրոսի (ասէ Օրպէլեան ՚ի գլ. իզ) ժամանակս ինչ յետ էին կացեալ ՚ի հակառակ աթոռոցն:

Եւ ՚ի միաբանել Սիւնեաց վերստին յաւուրս ա. Աբրահամու կաթուղիկոսի, ծագեցաւ (ըստ գրելոյ Օրպէլինին) այլ հակառակութիւն ՚ի մէջ վրաց եւ Աղուանից վասն գահերիցութեան աթոռոյ. եւ ՚ի բաժանիլ Վրաց ՚ի Հայոց` մետրապօլտութիւնն տուաւ մարդպետական եպիսկոպոսին Սիւնեաց. * Պատշաճ համարեցան (ասէ Օրպէլ. ՚ի գլ. իզ. ) միաբան ժողովով տալ նոցա զմետրապօլտութիւն, առնել եւ բարձակից եւ սեղանակից կաթողիկոսի աթոռով եւ բարձու ՚ի միասին բազմել: Կացուցանեն ապա զԴաւիթ մետրապօլիտ Սիւնեաց, եւ տան նմա ըզխաչանիշ նշանն զառաջեաւ կրել հանապազ եւ ո'չ քարոզել զկաթողիկոսն Հայոց յիւր եկեղեցիսն ՚ի վերայ սրբոյ սեղանոյն, այլ միայն զիւր անուն, եւ ՚ի թղթագրութեան ոչ գրեն Սիւնիք Եպիսկոպոսապետ, կամ այլ անուամբ զկաթողիկոսն, այլ տէրունիք ՚ի Սիւնք` Աստուածապատիւ եւ Հոգեւոր Տէր` գրէին. եւ նոքա` ՚ի ծառայէ: Բայց յԵղիայի կաթողիկոսի խակագործութեան յԵրիցու վանս` մինչ գնայր ՚ի հնազանդել զԱղուանս ո'չ գրեցին սոքա` ՚Ի ծառայէ եւ նոքա` զՀոգեւոր:

Եւ ապա յաւելու ասել. * Այսպէս զետեղեալ սահմանեցին զինն դասս եկեղեցւոյ, հայոցն` Պատրիարգ Աղուանիցն` Արքեպիսկոպոս, Սիւնեաց` Մետրապօլիտ գոլ, եւ զայլ աշխարհս թողին յառաջին սովորութիւն` զի մի ամբոխ ինչ լիցի: Այլ եւ խնդրեցին ՚ի Սիւնեաց` մի ինչ աւելի իրս ժտել, այսինքն Եպիսկոպոս ունել ընդ ինքեամբ եւ ձեռնադրել այլ միայն բազմականաւն եւ խաչիւն մեծարեցի, եւ նախաթոռ կոչեցին պատրիարգին որ է` Բռօտօֆրօնգէս, եւ անուանեցին Մետրապօլիտ: Եւ այս կրկին անգամ եղեւ շնորհեալ նոցա զայս պատիւ եւ զնշան, առաջինն` յԵսվաղէն թագաւորէ Աղուանից. եւ երկրորդ` ՚ի ժողովոյն Հայոց ՚ի տէր Աբրահամոյ:

Իսկ ՚ի սկիզբն Ը. դարուն միւսանգամ հաստատեցաւ այս պատիւ նոցա եւ արտունութիւն ՚ի ա. Դաւթայ կաթողիկոսէ վասն երախտեաց Ստեփաննոսի` որ էր իբ. եպիսկոպոս Սիւնեաց. զի վասն հաստատութեան եւ ո'չ վասն նորոգ ինչ պատուոյ պարտ է իմանալ զբանս Ստեփ. Օրպէլեան. որ գրէ ՚ի գլ. իթ. թէ Դաւիթ կաթուղիկոս * Վասն մեծի երախտեացն (Ստեփաննոսի) առաւել պատուէ զնա, եւ կացուցանէ գլուխ եպիսկոպոսաց, եւ զաթոռն Սիւնեաց` գլուխ ամենայն աթոռոյ: Յաւելու անդէն Օրպէլեանն. * Ասեն ոմանք` եթէ Սիւնեացն յեօթներորդ դասուն էր եպիսկոպոսացն հայոց, այժմ յերրորդ դասուն կարգեցին. բայց մի հաւանիր, զի Աղուանիցն միայն էր ՚ի վեր քան զՍիւնեացն վասն արքեպիսկոպոսութեանն. իսկ Սիւնեացն վասն մետրապօլտութեան ՚ի վերոյ էր քան զամենայն եպիսկոպոսքն Հայոց. զի այք ոչ ոք ունէր զմետրապօլտութեան պատիւն. եւ որքան պատրիարգն քան զարքեպիսկոպոսն է գեր ՚ի վերոյ, եւ արքեպիսկոպոսն քան զմետրապօլիտն, այսպէս մետրապօլիտն քան զեպիսկոպոսն զի նա ձեռնադրէ զեպիսկոպոսն:

Դարձեալ միւսանգամ է մէջն անդ Ժ. դարուն հաստատեցաւ չորրոդ անգամ այս պատիւ նոցա` անուամբ Արքեպիսկոպոսութեան. քանզի պատմէ Վարդան, եւ ընդարձակ եւս Կիրակոս, թէ եպիսկոպոսն Սիւնեաց Յակոբ անուն, եւ այլ եպիսկոպոս մի Խոսրով անուն` բաց յայլոց նորաձեւութեանց, ուսուցանէին թէ չէ պարտ հլու լինել կաթուղիկոսին. * Զի աւելի ինչ ոչ ունի (ասէին քան զեպիսկոպոսն) բայց միայն զանուանակոչութիւն: Իբրեւ խրատեցան ՚ի կաթուղիկոսէն եւ յայլոց վարդապետաց, առաւել եւս լըրեալ յայտնի ապստամբեցան եւ ապստամբեցուցին զայլս: Իսկ յետ մահուանն Յակոբայ` ինքն կաթուղիկոսն որ էր Անանիա Մոկացին, երիցս անգամ գնաց ՚ի Սիւնիս ՚ի հնազանդել զնոսա. որում ընդ առաջ ելեալ իշխանքն Սիւնեաց` զղջացեալ սրտիւ ետուն ձեռագիր երդմամբ` առ ՚ի ո'չ ապստամբիլ միւսանգամ աթոռոյ սրբոյն Գրիգորի յազգէ մինչ յազգ: Վասն որոյ եւ կաթուղիկոսն արձակեալ զնոսա ՚ի նզովից, որովք կապեալ էր յառաջն, կացոյց նոցա Արքեպիսկոպոս զտէր Վահան ՚ի Բաղաց գաւառէն, որ զկնի եղեւ կաթուղիկոս. եւ զնախկին արտունութիւնն` Խաչ կրելոյ առաջի, անդրէն շնորհեաց:

Եւ այսպէս սակս վերստին հաստատութեան այսր արտունութեան, եւ պատուոյ Արքեպիսկոպոսութեան պարտ է իմանալ զբանս Կիրակոսի` որ ասէ վասն Անանիայ կաթուղիկոսի. * Ձեռնադրեաց յազգէ նոցա զմի ոմն արքեպիսկոպոս որ յառաջն էր Սիւնեաց եպիսկոպոս, զայն ՚ի պատիւ արարեալ իշխանացն Սիւնեաց, հրամայեաց խաչ տանել առաջի Արքեպիսկոպոսին Սիւնեաց ուր եւ երթիցէ: Պատմէ զայս եւ Ստեփաննոս Օրպէլեան ՚ի գլ. ծբ:

Արդ` Սիւնիք թէպէտ թուղթ ետուն ո'չ երբեք ապըստամբելոյ յաթոռոյ սրբոյն Գրիգորի, սակայն յամին 1113. յորժամ Դաւիթ նստաւ կաթուղիկոս յԱղթամար հակառակ Գրիգորի հարազատ կաթուղիկոսի աթոռն Սիւնեաց, եւ Թադէոսի առաքելոյն` միաբանեցան ընդ Դաւթի այլ յետ միոյ ամի` դարձան անդրէն ՚ի հնազանդութիւն Գրիգորիսի, որպէս գրէ ընդարձակօղն Սամուէլի:

Պատմութիւն Օրպէլեանց ՚ի գլ. թ. (տպ) ցուցանէն թէ հինգերորդ անգամ նորոգեցաւ պատիւ այսր աթոռոյ` ՚ի 1287 յորժամ Ստեփաննոս որդի Տարսաիճի որ է նոյն ինքն պատմագիրն Սիւնեաց` ձեռնադրեցաւ Մետրապօլիտ, զի ասի անդ. * Ձեռնադրեն զՍտեփաննոս Մետրապօլիտ մեծի աթոռոյն Սիւնեաց… վասն նորոգման սուրբ աթոռոյ հին պատուոյ եւ աստիճանին, որ բարձեալ էր ՚ի վաղնջուց վասն աւերման եւ կործանման աշխարհիս:

Անուն պատուոյ եպիսկոպոսացն Սիւնեաց, որպէս ուսանիմք ՚ի գրոց Օրպէլինին, եւ յայլ գրոց, էր նոյն իսկ պատուանունն կաթողիկոսաց` զոր եւ Սիւնիք ՚ի գրելն առ կաթուղիկոսն ՚ի գործ ածէին. այն է Աստուածապատիս Հոգեւոր տէր: Եւ առ ՚ի ստուգութիւն ասացելոցս շատ լիցին առաջիկայ վկայութիւնքս ՚ի գրոց. եւ նախ` ՚ի վաճառագիրն կամ ՚ի յԵտկարն տեառն Փիլիպէի Սիւնեաց տեառն. զոր ետ Դաւթի Սիւնեաց եպիսկոպոսի (առ Ստեփաննոսի Օրպէլեան ՚ի գլ. լթ) ուր ասի. * Յերկերիւր եւ իննսուն երեք թվականութեան հայոց` որպէս կամ եղեւ ինձ Փիլիպպէի որդւոյ Վասակայ Սիւնեաց տեառն` ետու զՏաթեւ վասն իմ հոգեացս ՚ի ձեզ ՚ի տէր Դաւիթ Սիւնեաց եպիսկոպոս… ամենայն սահմանօք… եւ մի' որ իշխեսցէ յետ իմ անցման … հեռացուցանել զայդ գիւղդ յայդ եկեղեցւոյդ. եւ թէ ոչ` նզովեալ լիցի յայ, ՚ի սուրբ եկեղեցոյդ եւ ՚ի սուրբ խաչէդ, եւ ՚ի Հոգեւոր տնէդ անէծս կրեսցէ: Եւ ՚ի սկիզբն միւս յԵտկարին` զոր ետ նմին Դաւթայ Հրահատ իշխան` գրի այսպէս. * ՚Ի յերկերիւր իննսուն եւ երեք թվականիս հայոց` ՚ի ժամանակս Աստուածապատիւ եւ Հոգեւոր տեառն Դաւթի Սիւնեաց եպիսկոպոսի, ես Հրահատ:

Նոյնպէս եւ ՚ի գլ. խ. առ նորին Ստեփաննոս Օրպէլեան ՚ի սկիզբն պայմանագրոյ Ջեւանշէր իշխանին վասն փոփոխութեան գեղջ` զոր ետ տեառն Սողոմոնի եպիսկոպոսի` (որ էր ՚ի ժամանակս տեառն Զաքարիայ կաթողիկոսի) գրի. * ՚Ի ՅԻԶ. թվականութեանս հայոց ՚ի ժամանակս Աստուածապատիւ եւ Հոգեւոր տի Սողոմի Սիւնեաց եպիսկոպոսի. կամ եղեւ ինձ Ջեւանշերի… զիմ զշէն մի որ ՚ի Բաղու գաւառի Արուքս անուն, փոխանակել ընդ Բեղոյ շինին որ ՚ի Կովսական գաւառի էր, եւ շէնն բնական սուրբ Խաչին, եւ Հոգեւոր տերանցն Սիւնեաց եպիսկոպոսացն ժառանգութիւն էր լեալ, միմեանց կամաւ եւ յօժարութեամբ փոխանակեցաք… Դու Հոգեւոր տէր Սողոմոն, եւ ով ոք յաջորդի ՚ի տեղիդ ձեր եւ յաթոռդ… կնքեցաք մերով մատանեաւ եւ Աստուածապատիւ տեառն:

Եւ ՚ի միւս պայմանագրի տիկնոջն Քուպղիդխտոյ` զոր ետ առ նոյն տէր Սողոմոն` գրի. * Ես Քուպղիդուխտ դուստր Վասակայ Սիւնեաց տեառն մերձեցայ ՚ի ժամանակս ծերութեան… եւ վասն զի մարմնաւոր կենացս զրկեալ էի ՚ի զաւակէ մասանց զսուրբ խաչդ, եւ զԱստուածապատիւ եւ զՀոգեւոր տէր Սողոմոն Սիւնեաց եպիսկոպոս ինձ հոգեաց զաւակ ստացայ… եւ շէն մի Մաճ անուն ՚ի Բաղաց գաւառի… ետու ես Քուպղիդուխտ… ՚ի սուրբ խաչդ եւ ՚ի տէր Սողոմոն… ապա եթէ յանդգնի ոք բանս առնել յիմ արարածիդ եւ կամեսցի խախտել զիմ զտուրսդ, յայ եւ ՚ի սուրբ խաչէդ դատապարտեալ եղիցի եւ ՚ի Հոգեւոր տերանցն նզովեալ… Եւ գրեցի ՅԺԶ. թվականութեանս հայոց… եւ վասն առաւել հաստատութեան գրոյս` զԱստուածապատիւ եւ զՀոգեւոր տեառն Սողոմոնի Սիւնեաց եպիսկոպոսի զվաւերական մատանին ՚ի վերայ եդի:

Ի վախճան պայմանագիրս յարէ Ստեփաննոս Օրպէլեան. *Եւ ապա յետ բազում եւ մեծամեծ վաստակոց լնու զկէտ կենաց իւրոց… տէր Սողոմոն փոխեալ յաստեացս, (եւ) յաջորդի ՚ի տեղին Հոգեւոր եւ Աստուածապատիւ արքայաշնորհ եպիսկոպոսն տէր Յովհաննէս: Նոյնպէս նա ինքն Օրպէլեան. ՚ի գլ. ծբ. գրէ. * Յաստուածապատիւ եւ ՚ի Հոգեւոր տեառն Յովակիմայ Սիւնեաց եպիսկոպոսի յիշատակի:

Զայս պատուանուն ՚ի գործ ածէ եւ Գրիգոր Մագիստրոս ՚ի թուղթն ժզ. առ Յովհաննէս արքեպիսկոպոս Սիւնեաց. * Զաստուածապատիւ Հոգեւոր անդ, եւ զիմոյ լուսատուիդ Յովհաննու` զմաքուր եւ զաստուածաներկ մակացու աջոյդ վերծանեալ զտառ:

Իսկ ինքեանք եպիսկոպոսունք Սիւնեաց այսպէս կոչեն զանձինս. * (Այս անուն) շնորհօքն, կամ շնորհիւն Աստուծոյ Սիւնեաց եպիսկոպոս, որպէս յայտ է ՚ի պայմանագրեն Դաւթի եպիսկոպոսի առ տէր Փիլիպէ իշխան Սիւնեաց որոյ սկիզբն է. * Ես տէր Դաւիթ շնորհօքն Աստուծոյ Սիւնեաց եպիսկոպոս: Եւ ՚ի յիշատակագրէ ինչ տեառն Սողոմոնի` որ սկսանի. * Շնորհիւն Աստուծոյ սայս իմ ձեռին գիր է` Տեառն. Սողոմոնի Սիւնեաց եպիսկոպոսի:

Տեղի եպիսկոպոսարանին Սիւնեաց` թէպէտ յառաջ ժամանակաւ ոչ էր որոշել ուրեք, այլ յետոյ եղեւ հըռչակաւոր մենաստանն Եւստաթէի` զորմէ այսպէս գրէ Ստեփ. Օրպէլեան. ՚ի գլ. լթ. * Նախ եւ առաջին էր (ասէ սահման եպիսկոպոսաց բնակեալ ՚ի քաղաքս եւ ՚ի շինամէջս զի հովուին պարտ է ՚ի մէջ հօտիցն լինել, եւ ո'չ յանկեան ուրեք կայանալ. իսկ յետոյ ըստ նսերտ բարուց ոմանց` որպէս թէ ճգնազգեացք եւ անապատասէր գոլով… պատշաճ համարեցան բնակել ՚ի վանս եւ ՚ի պատշաճաւոր ժամու ելանել առ հօտն եւ խրատել, որպէս եւ մերոյ աշխարհիս եպիսկոպոսք Սիսականս գրոհի, որք յառաջ ժամանակօք շրջէին ՚ի գաւառաց ՚ի մէջ եւ ՚ի տունս իշխանաց… եւ գահ արկեալ էր նոցա ՚ի Սիւնիս. իսկ յետոյ… գտեալ զայս տեղի (Եւստաթէի, կամ Տաթեւոյ) յոյժ պատշաճաւոր եւ ՚ի ճահ… եկին եւ բնակեցան աստէն: Եւ սուղ ինչ զկնի. *Եւ արդ` խնդրեալ յիշխանացն եպիսկոպոսացն Սիւնեաց զտեղիս զայս` եկին եւ բնակեցան ՚ի սմա:

Այլ թէ ո՞ էր յեպիսկոպոսաց` որ զառաջինն սկսաւ անդէն բնակեալ` *Ո'չ ծանեայ (ասէ Օրպէլեան. ) միայն տն Գէորգայ (որ է ՚ի Թ. դարուն եպիսկոպոս Սիւնեաց`) եւ այսր գտան նշան եւ կաց ՚ի ծանօթ ամենայն որպիսութեանց նոցա. այլ զառաջինն ո'չ գիտեմ, զի ո'չ գոյր յիշատակ ինչ. բայց գիտեմ` զի բազում ժամանակօք բնակեալ էին անդ:

Առ ժամանակօք տն Դաւթի, եւ Սողոմոնի Սիւնեաց եպիսկոպոսաց` որք յաջորդեցին զկնի տեառն Գէորգայ, ոմանք յիշխանացն Սիւնեաց ետուն այսր վանաց ՚ի յիշատակ հոգւոց իւրեանց բազում կալուածս, եւ ինչ ինչ յաւելաւ յայնս ՚ի սեպհական արդեանց նոցին իսկ եպիսկոպոսաց տեառն Դաւթի եւ սողոմոնի:

Իսկ ընտրութիւն եպիսկոպոսացն Սիւնեաց` ո'չ միշտ եղեւ միօրինակ. զի առաջին առաջնորդք Սիւնեաց գրեթէ լինէին ընտրութեամբ կաթուղիկոսին ՚ի խնդրել իշխանացն Սիւնեաց նոր առաջնորդս փոխանակ վախճանելոյն, (որպէս ուսանիմք ՚ի պատմութեանց անտի Ստեփաննոս Օրպէլեան. ) իսկ միջին եւ վերջին դարու եպիսկոպոսքն ընտրէին յիշխանացն եւ ՚ի ժողովրդենէն, եւ ձեռնադրէին ՚ի կաթուղիկոսէն. օրինակի վասն բերցուք զայս բան Օրպէլինին որ ՚ի գլ. խա. յընտրութիւն գ. Յովհաննու եպիսկոպոսի Սիւնեաց. *Հասեալ վախճան առաքինոյն Սողոմոնի, եւ ժողովեալ տերանցն Սիւնեաց, եւ ամենայն ազատաց նոցա, եւ վանաց երիցունք աշխարհիս, նաեւ աւագ տանուտէրք ըստ գաւառաց, եւ ամփոփեալ զսուրբ մարմինն եպիսկոպոսին, առնեն ընտրութիւն նորոգ հայրապետի. եւ ամենայն ժողովոյն զաղաղակ հարեալ զՅովհաննէս փակակալն խնդրէին ինքեանց առաջնորդ, ընդ որ հաճեալ բազմութեան` յուղարկեն զնա մեծապատիւ փառօք առ կաթողիկոսն հայոց տէր Գէորգ, եւ ձեռնադրեալ դառնայ մեծաշուք պատուով: Զնոյն է տեսանել եւ յընտրութեան սորին Ստեփաննոսի Օրպէլեան:

՚Ի վախճան ներածութեան նահանգիս Սիւնեաց` պատշաճ համարիմք դնել համառօտիւ եւ զկարգ եպիսկոպոսացն Սիւնեաց` առեալ ՚ի գրոց Օրպէլինին, եւ յայլ յիշատակարանաց, եդեալ առընթեր եւ զամս յորս կացին եպիսկոպոս:

 

1 Գրիգորիս, կամ Գրիգոր ա. ամս ԽԶ:	Ձեռնադրեալ ՚ի Լուսաւորչէն:
2 Մաշտոց. ամս ինչ:	Ձեռնադրեալ ՚ի սրբոյ մեծէն Ներսիսէ:

 

Միջոց պարապոյ քսան եւ հինգ ամաց:

 

3 Անանիա ա. ամս ԽԲ:	Ձեռնադրեալ ՚ի սրբոյն Սահակայ:
4 Նուն. ամս Ը:
5 Գաղատ. ամս ԺԵ:
6 Մուշէ. ամս ԼԶ:
7 Երիցակ. ամ մի:
8 Մակար. ամս ԻԸ:
9 Պետրոս քերթող.	Ձեռնադրեալ ՚ի բ. Ներսիսէ կաթողիկոսէ աշտարակեցւոյ:
10 Գիգան. ամս Գ:
11 Վրթանէս. ամս ԻԳ:
12 Գրիգոր բ. ամս ԺԵ:	Ձեռնադրել յԱղուանս:
13 Քրիստափոր. ամս Ժ:	Նոյնպէս յԱղուանս ձեռնադրեալ:
14 Դաւիթ ա. ամս ԻԷ:	Ձեռնադրել յԱբրահամ կաթուղիկոսէ:
15 Մաթուսաղայ Քերթող. ամս ԺԸ:	Ձեռնադրեալ յԵզր կաթուղիկոսէ:

 

Զկնի Մաթուսաղայի միջոց պարապոյ ութ ամաց:

 

16 Աբրահամ. ամս Լ:
17 Յովսէփ ա. ամս ԺԹ:
18 Յոհան ա. ամս ԻԲ:
19 Մովսէս ամս Է:
20 Անանիա բ. ամս Է:
21 Յոհան բ. ամս Թ:
22 Ստեփաննոս ա. ամ մի:	Ձեռնադրեալ ՚ի Դաւթայ կաթուղիկոսէ
23 Յովսէփ բ. ամս ԺԷ:
24 Յովակիմ. ամս ԺԷ:
25 Սադովկ. ամս ԼԲ:
26 Յովհաննէս ա. ամս Բ:
27 Սողոմոն ա. ամս Է:
28 Եղիա. ամս Ը:
29 Թէոդորոս. ամս ԺԷ:
30 Գէորգ. ամս Ը:
31 Դաւիթ բ. ամս ԺԷ:
32 Յովհաննէս բ. ամս Ժ:
33 Սողոմոն բ. ամս ԺԷ:	Ձեռնադրեալ ՚ի Զաքարիայ կաթուղիկոսէ:
34 Յովհաննէս գ. ամս	Ձեռնադրեալ ՚ի բ. Գէորգայ կաթուղիկոսէ:
35 Յակոբ (հերձուածօղ):
36 Վահան առաջին Արքեպիսկոպոս:	Ձեռնադրել յԱնանիայ կաթուղիկոսէ Մոկացւոյ:

 

Մինչեւ ցայս վայր կարգաւ եդաք զեպիսկոպոսունս Սիւնեաց. այլ քանզի ՚ի մեր օրինակն գրոց Օրպէլինին պակասի ծդ. գլուխն` որոյ վերնագիրն է. *Եպիսկոպոսք Սիւնեաց` որ կարգեցան զկնի տն Վահանայ. վասն որոյ չունիմք առ ժամս յիշել զանուանս նոցա յայսմ կարգի, այլ միայն զնոցա անուանս որք յիշատակին ՚ի հետեւեալ գլուխս նոյն գրոց, եւ կամ յայլ գիրս. որք եւ են,

Յովաննէս:

Գրիգոր: Վախճանեալ ՚ի ՇՀԷ. թուին հայոց:

Ստեփաննոս:

Յովհաննէս:

Հայրապետ:

Սողոմոն:

Յոհաննէս:

Ստեփաննոս Օրպէլեան: Ձեռնադրեալ ՚ի բ. Կոստանդեայ կաթողիկոսէ:

Յովհաննէս Օրպէլ:

Յիշատակի ՚ի գիրս եւ առ Թովմայի Մեծոփեցւոյ` Առաքել, կամ Առաքեալ Արքեպիսկոպոս Սիւնեաց տաղասաց: Իսկ առ ժամանակօք ժողովոյն Էջմիածնայ` որ գումարեցաւ յընտրութիւն Կիրակոսի առաջին կաթուղիկոսի էջմիածնայ` յիշատակի առ Թովմայի Մեծոփեցւոյ` տեղապահ աթոռոյն Սիւնեաց` Տէր Ստեփաննոս: Բայց առաջնորդ Ստաթէի վանաց էր ՚ի ժամանակին Շմաւոն եպիսկոպոս, որ յիշատակի եւ ՚ի մուրհակն տանուտեարց երկրին Գեղարքունւոյ` որ գրեալ կայ ՚ի վախճան ցուցակի գլխոց պատմագրութեան Ստեփաննոսի Օրպէլեան, օրինակ զայս. *Թվական ՋԿԲ. էր` մեք Գեղարքունոյ մէլիք տանուտէրքս եկաք ՚ի սուրբ աթոռ Ստաթէի Սիւնեաց ԲԺ-ն գաւառի, եւս առաւել երկրին մեր Գեղամայ… յուխտ եւ դաշինք դրինք դրան սուրբ առաքելոցս, եւ առաջի եպիսկոպոսացս Շմաւոն եպիսկոպոսի, եւ տէր Ստեփաննոսի, եւ Մարտիրոս փակակալի, եւ տէր Ղուկաս հայրապետին, եւ այլ միաբանիցս մեծի եւ փոքու. ամէն:

Գաւառք Սիւնեաց են ԺԲ:

ա. Երնջակ.

բ. Ճահուկ.

գ. Վայոց ձոր.

դ. Գեղարքունի.

ե. Սոտք.

զ. Աղահէճք.

է. Ծղուկք.

ը. Հաբանդ.

թ. Բաղք.

ժ. Ձորք.

ժա. Արեւիք.

ժբ. Կուսական.

 

Ըստ այսմ կարգի թուէ Խորենացին, այլ տարբերի Ստեփաննոս Օրպէլեան զոր եւ նշանակեսցուք յիւրաքանչիւր սահմանս գաւառաց: