Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Այսպէս գրի յերիս ձեռագիրս աշխարհագրութեան նաեւ ՚ի պատմութեան նորին Խորենացւոյ, եւ առ այլս: Իսկ առ Թովմայի Արծրունւոյ` թէպէտ ուրեք գրի Արտազական գաւառ` եւ դ. 11 Արդոզական գաւառ. իբր անուն ածանցակերտ, բայց այլուր գրի Արտազ` համաձայն այլոց. վասն որոյ վրիպակ գրչաց է անունս Արտազակ, որ գտանի ՚ի տպագրեալն աշխարհագրութեան Խորենացւոյն, զանուանս երկոցունց գաւառաց ՚ի մի յօդելով` որք ուրոյն ուրոյն գրին ՚ի ձեռագիրս ¹:

Կիրակոս կոչէ Արտաւազ, յասելն. * Պատմեաց մեզ վարդապետն Յովսէփ` որ շինեաց զվանսն գերեզմանի Թադէոսի առաքելոյն յԱրտաւազն գաւառի, յետ աւերածոյն եւ ամայի լինելոյն: Ըստ այսմ կոչէ եւ Թովմաս Մեծոփեցին: Զառաջինն կոչէր այս գաւառ Շաւարշական, որպէս յայտ առնէ Խորենացին բ. 31 յասելն. * ՚ի գաւառին Շաւարշան` որ այժմ կոչի Արտազ: Իսկ Արտազ` է անուն գաւառի ինչ երկրին Ալանաց, եւ ՚ի նոցունց Ալանաց կոչեցաւ ապա մերս Արտազ. զի իբրեւ գերի վարեալ բնակեցան ՚ի Շաւարշան հրամանաւ բ. Արտաշէսի կոչեցին զայն յանուն երկրին իւրեանց` ուստի գերեցան. * Հրամայեալ Արտաշիսի (ասէ Խորենացին բ. 49) բնակեցուցանել զնոսա ՚ի հարաւոյ յարեւելից կուսէ Մասեաց` որ կոչէր Շաւարշական գաւառ, ՚ի վերայ պահելով զբնիկ անունն (երկրին իւրեանց) Արտազ. քանզի եւ աշխարհն ուստի գերեցանն` Արտազ ² կոչի մինչեւ ցայսօր ժամանակի:

Այս գաւառ անկանի ՚ի հարաւոյ արեւելից Մասեաց` որպէս ցուցին բանք Խորենացւոյն, եւ մերձ ՚ի Կոգովիտ գաւառ Այրարատու` ըստ որում դնէ Թովմաս Մեծոփեցին: Եպիսկոպոսարանն որ յԱրտազ` որպէս թուի հաստատեալ ՚ի հին ժամանակաց, բայց եպիսկոպոսունք նորա ո'չ յիշատակին յանուն գաւառին, այլ յանուն սրբոյ առաքելոյն Թադէոսի, որպէս ՚ի ԺԳ. դարու` Տիրացու եպիսկոպոս: Եւ ՚ի ԺԴ. դարուն` Զաքարիա արքեպիսկոպոս, Ծործորեցի անուանեալ: Որպէս եւ միւս այլ Զաքարիա Արքեպիսկոպոս` Պարոն տէր կոչեցեալ ՚ի վախճան նոյն դարու, ՚ի ՊԽԱ թուին հայոց: Նոյնպէս եւ ՚ի ԺԵ. դարու` Գրիգոր եպիսկոպոս, որ յետոյ եղեւ կաթուղիկոս յԷջմիածին ըստ պատմելոյ Մեծոփեցւոյն: Յիշատակի առ նորին Թովմայի եւ Պետրոս եպիսկոպոս Արտազու:

Շաւարշան: Քաղաքագեօղ` ուր էր ամարանոց արքունի. յիշատակի ՚ի ճառընտրի ՚ի հին վկայաբանութեան առաքելոյն Թադէոսի. * Հասանէր յաշխարհն հայոց առ թագաւորն Սանատրուկ` ՚ի գաւառին Արտազ, ՚ի քաղաքագեօղն Շաւարշան, յապարանս արքունի` որ էին հովոց գետինք թագաւորացն Հայոց: Յայսմաւուրս ՚ի 23. դեկտեմբերի կոչի, * Հովանոց քաղաքն Շաւարշան եւ դնի նոյնպէս յԱրտազ գաւառի:

՚Ի մօտակայ սորա յայսմաւուրս ՚ի 30 մայիսի դնի լեառն եւ դաշտ` Սանատրուկ անուամբ. * Բնակէր ՚ի լերինն Սանատրուկ` մօտ ՚ի Շաւարշան քաղաք յԱրտազ գաւառի: Եւ ստորեւ` *Յայտնեցաւ նմա տեսիլ ՚ի մէջ Սանատրուկ դաշտի:

Մակու: Յայս գաւառ դնէ Վարդան աշխարհագիր, յասելն. *Արտազ Մակու է, ուր կայ սուրբ առաքեալն Թադէոս, այսինքն ուխտն սրբոյն Թադէոսի: Նոյնպէս եւ Մխիթար Ապարանեցի ՚ի յիշատակարանի երգերգոց մեկնութեան Վարդանայ` զոր նա ինքն օրինակեաց. *Գրեցի զսա (ասէ) ՚ի գաւառս Արտազու, ՚ի գեօղս որ կոչի Մակու… ՚ի թվ. մարդեղ. տեառն ՌՅԶԲ:

Նոյն է սա թերեւս ընդ վերոգրեալ Շաւարշան գիւղաքաղաքին, զկնի կոչեցեալ Մակու. քանզի առաջին ՚ի մատենագրաց (որք ծանօթ են մեզ`) զԹովմա Արծրունի գիտեմք, որ զայս անուն յիշատակէ յասելն բ. 3. վասն Խոսրովու Պարսից արքայի` թէ ետ կայսեր Մուրկայ *Զերկիրն հայոց մինչեւ ցգետն Հուրազդան, եւ զգաւառն Կոտայից` մինչեւ յաւանն Գառնի, յեզր ծովուն Բզնունեաց` եւ մինչեւ յԱռեսան աւան, եւ զԿոգովիտ գաւառ մինչեւ ցՀացիւն եւ ցՄակու: Եւ ընդ հակառակն Շաւարշան քաղաք անծանօթ իմն է յետագայից մատենագրաց: Եւ թերեւս ՚ի մերձակայ հին գաւառէն Ակէ, անուն սորա ապա ածանցեալ փոխեցաւ ՚ի Մակու. թէպէտ եւ էր ՚ի յԱրտազ գաւառի: Ունէր սա եւ բերդ, քանզի ՚ի պատմութեան Թովմայի Արծրունւոյ ե. 3. յերկրորդ վարս Գագկայ յիշատակի Բերդ Մակուայ` զոր էառ Գագիկ:

Իսկ մենաստանն սրբոյն Թադէոսի, յայտ առնէ` թէ յայսմ վայրի եղեւ կա'մ կատարումն նորին սրբոյ առաքելոյն եւ ընկերացն, եւ կամ յաւէտ գիւտ եւ հանգիստ նշխարացն, քանզի յայս անուն կոչէ զայն Թովմա Արծրունի դ. 11. *Գրէ առ սուրբ եպիսկոպոսն Գրիգոր Ամատունեաց տանն, որ նստէր ՚ի հանգստի սրբոյն Թադէոսի առաքելոյ Արդոզական գաւառի, դնել զելս իրացն եկեալ հասեալ հինին:

Նախնիք` որպէս Խորենացին բ. 71. եւ ճառընտիրք` զկատարումն առաքելոյն` եւ զհանգստարան եւ զգիւտ նշխարացն` դնեն ՚Ի դաշտավայրին Արտազու, եւ ՚ի շրջակայս Շաւարշան գիւղաքաղաքի: Յայսմ վայրի ասեն լինել եւ զյղութիւն սրբոյն Գրիգորի` զորմէ տե'ս ՚ի նոյն գլուխ Խորենացւոյն, եւ յայսմաւուրս ՚ի 18. նոյեմբերի:

՚Ի ԺԳ. դարուն կործանեցաւ այս մենաստան, ըստ որում գրէ Ստեփաննոս Օրպէլեան գլ. կթ. *Ըմբռնեցին եւ զեպիսկոպոսն առաքելոցն զտէր Տիրացուն, եւ ազգի ազգի անարգանօք ձաղեցին, եւ առին զամենայն ինչ նորա. բայց զվանքն նորա` որ էր շիրիմ սուրբ առաքելոյն Թադէոսի քանդեցին, զշինուածս տանցն աւերեցին, կողոպտեցին եւ իսպառ կործանեցին:

Եւ ՚ի նմին ԺԳ. դարու Յովսէփ վարդապետ ոմն նորոգեաց զայս մենաստան Թադէոսի առաքելոյն: Իսկ ա. Կոստանդին կաթուղիկոս Բարձրաբերդցի ճոխացոյց պարգեւօք. *Յորժամ ՈՂԶ. էր թուականն հայոց (ասէ Կիրակոս), առաքինի կաթուղիկոսն Կոստանդին առաքէ յարեւելս եկեղեցեացն ընծայս… ՚ի ձեռն Թէոդոսի սպասաւորի իւրոյ ՚ի պատուաւոր վանորայս, եւ շրջաբերական նամակ շիրիմի առաքելոյն Թադէոսի, տալ նմա վիճակ զշրջակայ գաւառն եւ զքաղաքս, եւ ոսկի յոլով ՚ի շինութիւն գաւթին, որ շինէր վարդապետն Յովսէփ յետ աւերածոյն որ ՚ի թուրքացն եւ ՚ի հինին վրաց. քանզի յոլով ժամանակս անբնակ էր ՚ի մարդոյ եւ ամայի: Եւ Յովսէփայ երթեալ առ զօրագլուխ թաթարին` որում անուն էր Նուին, որոյ իջեւանքն իւր յաւուրսն ամարայնոյ հուպ էր ՚ի գերեզման առաքելոյն Թադէոսի. եւ նորա հրամանաւ սրբեալ զեկեղեցին, եւ նաւակատիս կատարեալ` շինեաց զվանս, եւ ժողովեաց ՚ի նա կրօնաւորս բազումս:

Իսկ ՚ի ՉԿՐ. (1319. ) յահագին երկրաշարժութենէ կործանեցաւ նոյն վանքն նաեւ եկեղեցի, եւ շրջակայ տունք` սպանեալ ոգիս ՀԵ. զորս անդրէն շինեաց տէր Զաքարիա արքայազուն կաթուղիկոս Աղթամարայ:

Ծործորու վանք: ՚Ի վիճակ սրբոյն Թադէոսի դնէ զայս մենաստան Յովհան Երզնկացի ՚ի յիշատակարանի մեկնութեան Մատթէի, յասելն վասն իւր. *Ես նուաստս ՚ի Քրիստոս… Յովհան Երզնկայեցի սպասաւոր բանի` բնակեալ ՚ի վիճակ Սուրբ առաքելոյն Թադէոսի ՚ի վանս Ծործորու կոչեցեալ` ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս: Սակս երկար բնակելոյն յայս մենաստան կոչի սա ինքն Յովհան եւ Ծործորեցի, որպէս եւ Զաքարիա եպիսկոպոս Արտազու առ ժամանակօք նորին Յովհաննու:

Ներսէհապատ: Զայսմանէ Ղազար թղթ. 223. *Չուեալք ՚ի Դվնայ զօրքն հայոց ըստ աւուրց օթեւանացն` երթեալ հասանէին ՚ի գաւառն Արտազ, եւ մօտեալք ՚ի գունդն պարսից` բանակէին ՚ի գիւղ մի` որում անուն էր Ներսեհապատ:

Աւարայր: Գեօղ` զորոյ զգիրս նշանակէ Ղազար յասելն. *Սակայն եւս առաւել ստիպով եկեալ հասանէին գունդն պարսից ՚ի գաւառն Արտազ, հուպ ՚ի գեօղն որ կոչի Աւարայր ՚ի շրջափակ տեղի Տղմուտ դաշտին: Իսկ Տղմուտ է անուն գետոյն` յորոյ անուն կոչէ Ղազար զնթերակայ դաշտն:

Եղիշէ զայն դաշտ կոչէ Դաշտ Աւարայրի. թղթ. 191. *Նովաւ եւ Դաշտն Աւրարայի պայծառացեալ ծաղկալից լինի, ո'չ յանձրեւաբեր ամպոց, այլ ՚ի սուրբ եւ յարիւնբուղխ վտացակ` ցանեալք եւ ցրուեալք ՚ի սպիտակութիւն սուրբ ոսկերացն. ուր վերջին բանքն յայտնի առնեն լինել զայն դաշտ` տեղի նահատակութեան Վարդանանց: Զնոյն ցուցանեն եւ բանք Ասողկայ ՚ի բ. 2. ուր ասէ զնահատակութիւն Վարդանանց լինել *՚Ի դաշտին Աւրարայրի ՚ի գաւառին Արտազու: Այլ եւ Թովմա Արծրունի (բ. 1. ) *Բայց իբրեւ եղեւ (ասէ) մեծ պատերազմ սրբոյն Վարդանայ ընդ Մշկանին եւ ընդ զօրս պարսից ՚ի յԱւարայրեան դաշտին յԱրտազական գաւառին, եւ անդ յԱստուած խրախուսեալ սուրբ Աստուածաբնակ զօրացն հայոց կատարեցան ՚ի Քրիստոս:

Եղինդ: Յիռատակի առ Ղազարայ. *Եւ եկեալ Մամիկոնեանն Վահան ՚ի գաւառն որ կոչի Արտազ, ՚ի գեօղն որ անուանեն Եղինդ: