ՄԱՆԱԶԿԵՐՏ
Ս.
Սարգիս
հին
եւ
հոյակապ
եկեղեցւոյ
դրան
ետեւ
գաւթի
սեան
արձանագիրն
է.
«Ի
թվիս
ի
Չ.
Ձ.
Ը.
իս
կանգնեցաւ
Ս.
Նշանս
ի
ձեռն
Վասլի
սրբասէր
քահանայի,
ի
յիշատակ
Սարգիս
պատուական
քահանայի
որդի
հարազատի
Պետրոսի
քահանայի,
որք
երկրպագանէք
Ս.
Նշանիս,
յիշեսջիք»։
Մանազկերտի
հիւսիսային
մէկ
բուրգին
քարի
մը
վրայի
յիշատակագիրն
է.
«Ի
թվականիս
Հայոց
Չ.
Ձ.
Գ.
կանգնեցաւ
բուրգս
ձեռամբ
Կիրակոսին։
Աստուած
ողորմի»։
Տաճկերէն
արձանագիր
մը
եւս
կայ։
Մանազկերտու
Նորատի
գիւղ
Ս.
Յօհան
Օձնեցւոյ
անուամբ
տաճարին
տեղը,
որ
գերեզմաննոց
էր,
մատրան
մը
հետքը
կայ
եւ
երկու
հսկայ
խաչարձանք,
որոց
վրայ
գրուածներն
են.
Ա.
«Ի
Թվիս
Ո.
Ծ.
Գ.
Ես
Հայրապետս
որդի
Վարդանայ
կանգնեցի
զկենսունակ,
զկենսակիր,
զկենդանատու
նշանս
զայս
կառուցեալ
աջոյ
անեղին
Աստուծոյ
եւ
բարձրացեալ
բանիւ
որդւոյ
միածնի
եւ
հաստատեալ
շնորհաւք
Հոգւոյն
սրբոյ,
ի
բարեխաւսութիւն
ինձ
եւ
ծնողաց
իմոց,
եւ
կենակցի
իմոյ
Եղնկան,
եւ
Անդրոս…»
(
քարը
եւ
գիրն
ի
հող
թաղեալ,
բանն
մնայ
թերի)։
Բ.
«Ո.
Կ.
թվիս,
եւ
յիշխանութեան
Սէվդնին
ես
Մարտիրոս
որդի
Վարդանայ
կանգնեցի
վէմ
եւ
արձան
պատուական
ընտրեալ
նշան
յաղթութեան
նկարեալ
արեամբն
Յիսուսի
Քրիստոսի
ի
փրկութիւն
եւ
ի
բարեխաւսութիւն
ինձ
եւ
ծնողաց
իմոց
եւ
կենակցի
իմոյ
…
(անընթեռնլի)
եւ
անդրանկին
իմոյ
…»
(պակասն
ի
հող
թաղեալ)։
Նոյնգեղի
հասարակաց
գերեզմանատան
մի
խաչաքարի
արձանագիրն
է.
Հետեւեալ
գիրը՝
ուղղեալ
առ
Մելքիսեդ
կաթողիկոսն,
ի
Ս.
Աթոռն
Էջմիածին,
Փիրզալէմեան
Գեր.
Ղեւոնդ
վարդապետին
օրինակածներէն
կը
դնեմ
այս
տեղը,
զոր
գաղափարած
է
Վանայ
Ս.
Վարդան
եկեղեցւոյ
տէր
Կարապետ
քահանայի
ձեռագրէ
մը։
Թէպէտ
թուական
չունի,
բայց
դէպքն
եւ
անձինք
ծանօթ
են
ի
պատմութեան։
Մելքիսեդ
անբարի
կաթողիկոսին
կ’ուղղեն
զայս.
այն
է
Իլովի
չար
ժառանգ
Նիկոլ
եպիսկոպոսին
ձեռնադրողն,
եւ
կը
հաստատէ
Առաքել
պատմագրի
գրածները,
տեղ-տեղ
ալ
նոր
բաներ
կը
յայտնէ։
«…Ի
Վասպուրական
նահանգի,
եւ
ի
Վան
քաղաքի.
եւ
իւրոյ
շրջակայ
թեմի
գաւառացն
եղեալ
ամենայն
առաջնորդացն,
վարդապետացն,
եպիսկոպոսացն,
քահանայիցն,
տանուտէրացն,
իշխանացն,
եւ
դօլուաթաւորացն,
արհեստագիտացն
եւ
երկրագործացն։
Եւ
մանաւանդ
որոց
անուանքս
յատուկ
հանդերձ
կնքովն
իւրեանց
գրեալ
են
ի
նամակիս,
ի
սոցանէ
ամենեցուն
ժամանեսցէ
յոյժ
յոյժ
կարօտիւ
ողջոյն
վեհիդ
մեծի,
զշնորհաբաշխ
սուրբ
աջդ
համբուրեմք,
որ
եւ
ինքն
Քրիստոս
պահեսցէ
զքեզ
յերկար
ամօք,
ի
փառս
իւր,
եւ
ի
պարծանս
Հայոց
Ազգիս։
Ընդ
որոյ
յուշ
առնեմք
մեծութեանդ
քում,
զվշտակրութիւն
խեղճ
եւ
տառապեալ
Ազգիս
Հայոց,
որ
ոչ
թէ
միայն
մարմնաւոր
աղքատութիւն,
այլ
եւ
հոգեւոր
պակասութիւնն
առաւել
է
քան
զմարմնաւորն։
Այսինքն՝
օրինաց
քակմունք,
կանոնաց
արհամարհութիւնք,
եւ
եկեղեցական
կարգաց
այլայլութիւնք։
Զի
առաքելական
քարոզութիւնք,
եւ
սրբոց
հարցն
աւանդութիւնք
եւ
սահմանադրութիւնք
որ
յեկեղեցիս.
ահա
տեսանեմք
այլայլեալ
եւ
շփոթեալ,
եւ
մանաւանդ
թէ
ամենեւին
ի
բաց
բարձեալ։
Եւ
այսպիսի
խանգարման
եւ
անկարգութեանս
պատճառ՝
թուլամորթ
առաջնորդքն
են,
եւ
մանաւանդ
թէ
եւ
ի
քեզ
իսկ
երեւի
այս
թուլամորթութիւնս։
Զի
թէպէտ
բազում
են
անկարգութիւնք
որ
ի
քէն
սփռեալ
տարածի
ի
տունս
Հայոց.
բայց
մեք
ի
բազմացն
զսակաւն
ասասցուք,
եւ
զգլխաւորսն,
որ
կարի
մեծ
է
եւ
բազում
չարեաց
մայր.
եւ
յոլով
խռովութեանց
եւ
մեղաց
պատճառ։
Ա.
Նախ՝
զի
ի
վերայ
եպիսկոպոսի
եպիսկոպոս
կու
օրհնես,
զի
ի
վերայ
քաղաքի
եւ
կամ
գաւառի՝
որ
առաջնորդ
մի
կայ.
այլ
ոմն
տգէտ
եւ
հերձուածող
եւ
կամ
ուրացօղ
գայ
առ
քեզ՝
դու
ընտրութիւն
չես
աներ,
այլ
վասն
արծաթսիրութեան
քո՝
առնուս
քանի
մի
հարամ
փող՝
եւ
անիծես
զնա,
եւ
զանուն
դնես
եպիսկոպոս,
եւ
յողորկես,
որ
գայ
այն
երկրի
եպիսկոպոսին
հետ
հակառակի,
եւ
ի
մէջ
բազում
չարիք
ծնանի,
աղմուկ
եւ
խռովութիւն,
մատնութիւն
եւ
արեան
հեղմունք,
եւ
բազում
միամիտ
ժողովուրդք
թերանան
եւ
գայթակղին,
եւ
այս
ամենայն
չարեաց
պատճառն
եւ
մեղաց
պարտականն
դու
ե՞ս
եւ
թէ
այլ
ոք։
Զի
Մրգիկն՝
որ
ի
Մուշ
թուրքացեր
էր,
զնա
ի
Սուրբ
Էջմիածին
աթոռակալ
ես
կարգեր։
Եւ
Պռկնտօշ
զԿարապետն՝
որ
Հոռոմ
դարձաւ,
եւ
Հոռոմ
կին
էառ,
եւ
եօթն
տարի
ի
հետ
այն
կնոջն
ի
Հռոմ
կեցաւ,
յիմայ
եպիսկոպոսութեան
հրաման
ես
տուեր.
եւ
Թիրայու,
եւ
Իզմիրու
եւ
Մանիսայու
առաջնորդ
ես
կացուցեր։
Նաեւ
Աշխարհիդաշտի
զեպիսկոպոսն…
դու
նորա
եպիսկոպոսութեան
հրաման
ես
տուեր,
եւ
այլ
այսպիսիքս
բազում
են,
բայց
ո՛չ
գրեցաք,
զի
մի
տաղտկասցին
լսօլքն,
զի
ոչ
թէ
ի
մին
տեղի,
եւ
մին
Աթոռի
եդեալ
ես
երկու
առաջնորդ,
եւ
երկու
եպիսկոպոս,
այլ
ի
բազում
տեղիս
գիտեմք,
որ
մէկ
թէմի,
երկու
եւ
երեք,
չորս
եւ
հինգ
եպիսկոպոս
ձեռնադրեալ
ես
եւ
առաջնորդ
կարգեալ։
Այս
ի՞նչ
օրէնք
է,
որ
մէկ
կնոջն
հինգ
այր
լինի,
այս
ինչպէ՞ս
կաթողիկոսութիւն
եւ
ինչպէ՞ս
առաջնորդութիւն
է։
Բ.
Եւ
երկրորդ
անկարգութիւն
այն
է,
որ
թէ
յինչ
երկիր
որ
նուիրակ
յուղարկես՝
նա
կու
ընտրես՝
յոր
տեղ
որ
չար
եւ
լիրբ,
անզգամ,
անամօթ
եւ
ամբարտաւան
մի
կայ,
որ
ոչ
յԱստուծոյ
երկնչի,
եւ
ոչ
ի
մարդկանէ
ամաչէ,
զայնպիսիքն
կուառաքես,
որ
զարդարեալ
երիվարօք,
եւ
պճնեալ
հանդերձիւք,
եւ
կրկին
պաշտօնէիւք
գան,
եւ
գոռոզաբար
խրոխտան,
եւ
բազում
ցոփութեամբ
եւ
անկարգութեամբ
եւ
արբեցութեամբ
զաշխարհս
վրդովեն,
եւ
յոլով
խռովութիւն
եւ
աղմուկս
յարուցանեն,
զի
Կաթուղիկոսի
եւ
նուիրակի
շուրջ
գալն,
ոչ
թէ
վասն
արծաթի
եւ
կաշառի
է,
եւ
կամ
վասն
ագահութեան,
այլ
վասն
Աստուծոյ
եւ
օրինաց,
զի
հարցանեն
եւ
քննեն,
եւ
տեսանեն,
թէ
յինչ
տեղ
օրինաց
թուլութիւն
եւ
անկարգութիւն
կայ,
զայն
ուղղեն,
զթիւրն
ի
բաց
բառնան,
եւ
զճշմարիտ
սահմանադրութիւն
օրինաց
հաստատեն։
Այլ
սոքա,
որ
ինքեանք
շեղեալ
են
ի
սահմանադրութենէ
օրինաց,
զո՞ր
սահմանն
պիտի
հաստատեն.
երբ
ինքեանք
են
թիւրեալ,
զո՞ր
թիւրն
պիտի
ուղղեն,
զի
ինքեանք
են
մոլորեալ՝
զո՞րն
պիտի
դարձուցանեն,
ինքեանք
խաւար
գոլով,
զո՞րն
կարեն
լուսաւորել։
Զի
գրոց
ամենեւին
անտեղեակ
են՝
եւ
օրինաց
բնաւին
անծանօթ,
եւ
բոլորովիմբ
ոչ
ճանաչեն
զհաւատս
քրիստոնէութեան՝
թէ
զի՛նչ
է։
Այլ
փքացեալ
մտօք,
հպարտութեամբ
եւ
լրբութեամբ,
շրջել
գոռոզաբար
մանաւանդ
թէ
հեթանոսական
սովորութեամբ,
ըստ
ախորժակաց
իւրեանց
անիրաւութեամբ
դատել
զոք,
եւ
ոչ
ըստ
Աստուածային
գրոց,
զարդարն
եւ
զանմեղն
դատապարտեն
վասն
ընչից,
եւ
զանիրաւն
իրաւացուցանեն
վասն
կաշառաց,
եւ
ազգապղծութեան
հրաման
տան
վասն
արծաթոյ.
քակեն
զօրէնս
Աստուծոյ,
եւ
խրամատեն
զկանոնս
սրբոցն,
եւ
զի
ինքեանք
տգէտ
են
օրինաց
եւ
գրոց,
այլ
գիտողացն
ընդդիմանան
եւ
հակառակին։
Եւ
զի
դու
որ
սոցա
մեծ
վեհն
ես,
սոցին
գործելոց
չարեացն
պարտական
գտանիս,
նա
ոչ
արժէ
սոցա
մարմնաւոր
շահն
զքո
պարտական
լինելդ,
քանզի
գիտեմք
թէ
սոքա
ի՞նչ
կուհասուցանեն
ի
Սուրբ
Աթոռդ
ի
ձեռս
վեհիդ,
զի
վասն
ագահութեան
իւրեանց
շրջին,
եւ
ոչ
վասն
օգտի
սուրբ
տանդ,
զի
զինչ
որ
ժողովեն
ի
գինս
այնպիսի
երեւելի
հանդերձի
տան,
որ
ոչ
վայելէ
քրիստոնէի
եւ
ոչ
իշխանի,
թող
թէ
կարգաւորի,
զի
հեթանոսաբար
պաճուճեն
զինքեանս,
եւ
ո՛չ
քրիստոնէաբար,
նոյնպէս
եւ
պալարակապ
երիվարօք
շրջին
իբրեւ
զբռնաւորս
եւ
պճնին,
եւ
ի
կերակուրս
եւ
յըմպելիս
ծախեն
զժողովեալսն
իւրեանց,
յոլով
կաշառս
տան
բռնաւորաց,
եւ
բազում
տուգանս
այլազգաց
վասն
հակառակասէր
բարուց
իւրեանց,
վասն
որոյ
Ազգս
Հայոց
տաղտկացեալ
է
ի
գարշահոտութենէ
վարուցն
այսպիսեացս։
Գ.
Եւ
երրորդ
անկարգութիւն
քո
այս
է.
զի
զոր
ինչ
վարդապետ,
որ
ճշմարիտն
խօսի,
կամ
վասն
Աստուածային
օրինացն
վրէժխնդրութեան
զձեր
օրինացն
հակառակութիւն
յանդիմանէ,
ի
վերայ
նորա
անփակ
բերանով,
անիրաւ
լեզուաւ,
յանդուգն
դիմօք,
լրբենի
երեսօք,
եւ
անկիրթ
մտօք,
բանադրանաց
գիր
կուգրէք։
Այս
է
ասելն
ձեր,
թէ
զճշմարիտն
մի՛
խօսիք,
որ
մեր
ստութիւն
ոչ
յայտնեսցի,
զօրէնս
Աստուածային
մի՛
ուսուցանէք,
որ
անօրէնութիւն
մեր
ոչ
յանդիմանեսցի,
զպատուիրանս
Աստուածային
մի՛
ծանուցանէք,
որ
մեր
պատուիրանազանցութիւն
ոչ
երեւի,
զստուգութիւն
մի՛
հրատարակէք,
որ
մեր
խաբէութիւն
ոչ
հռչակեսցի,
զբանս
Աստուածեղէն
գրոց
մի՛
քարոզէք,
որ
մեր
գրոց
հակառակութիւն
ոչ
ցուցանի,
զիրաւունս
մի՛
յայտնէք,
որ
մեր
անիրաւութիւն
ոչ
ծանուցանի,
զլոյսն
մի՛
արծարծէք,
զի
մի
խաւարային
գործքն
մեր
խայտառակեսցի,
ըստ
այնմ,
թէ
ամենայն
որ
զչար
գործէ
ատէ
զլոյսն,
եւ
ո՛չ
գայ
առ
լոյսն,
զի
մի
յանդիմանեսցին
գործք
նորա.
զի
ի
վերայ
վարդապետաց
այսպէս
յանդգնութեամբ
մեծաբանելն
յոյժ
անմտութիւն
է
ձեզ,
զի
ասէ
իմաստունն.
Որ
հանճարեղն
իցէ
զառաջնորդութիւն
ստացի,
եւ
հանճարն,
եւ
իմաստութիւն,
եւ
գիտութիւն
ի
սուրբ
գրոցն
է
պարգեւեալ
ի
Հոգւոյն
Սրբոյ,
նոյնպէս,
եւ
դատ
առնելն,
եւ
քննելն
իրաւամբ,
հանճարեղինացն
է
եւ
ոչ
անհանճարիցն,
եւ
այս
յայտ
է,
որ
գրոց
գիտութիւն,
եւ
դատաստան,
եւ
քննութիւն,
պարտէ
ի
մէջ
վարդապետաց
գտանել,
եւ
ոչ
առ
ձեզ,
ապա
անհանճարքն
զիա՞րդ
կարեն
զհանճարեղս.
զքննօղս,
եւ
զդատաւորս
օրինաց
քննել
եւ
դատել.
եւ
անկիրթքն
եւ
անուսմունքն
զիա՞րդ
կարեն
զներկրթողսն
եւ
զուսումնականսն
ուսուցանել,
եւ
կամ
անվարժքն
եւ
համրալեզուքն
զիա՞րդ
կարեն
վարժապետաց
եւ
ճարտարախօսից
բանս
ուսուցանել,
կամ
անբանքն
զիա՞րդ
կարեն
բանականացն՝
մակացութիւնս
յաւելուլ,
եւ
անիրաւքն
եւ
արհամարհողքն
արդարութեան
զիա՞րդ
կարեն
արդարութեամբ
դատել
եւ
ուղիղ
իրաւունս
առնել
այլոց։
Զի
ոչ
թէ
խաւարն
զլոյսն
մերժէ,
այլ
լոյսն
զխաւարն,
զի
պատուիրանքն
տեառն
լոյս
են,
եւ
լոյս
տան
աչաց,
եւ
արհամարհողքն
պատուիրանացն
տեառն
խաւարեալ
են
մտօք
եւ
հոգւով.
Եւ
ձեր
իմաստութիւն
եւ
իրաւունքն
այս
է՛
որ
զդասասաց
վարդապետքն՝
հասարակ
աշխարհականի
կարգի
էք
դրել.
եւ
ո՛չ
թէ
աշխարհականի
միայն,
այլ…
յանցաւորաց,
զի
բանադրելն՝
օրինազանցիցն
եւ
յանցաւորացն
է,
եւ
դու
զվարդապետն
օրինազանցից
պէս՝
սուտ
բանադրանօք
լուծեալ
ես
ի
կարգէ,
ո՞չ
գիտես,
զի
ամենայն
անիրաւ
եւ
զուր
բանադրանք
սուտ
է,
եւ
դառնայ
ի
յասացողն
իւր
հանգչի.
ըստ
այնմ
թէ,
Յորժամ
այսն
ելանէ
ի
մարդոյ
շրջի
ընդ
անջրդին
տեղիսն,
խնդրէ
հանգիստ,
եւ
իբրեւ
ոչ
գտանէ,
ասէ,
դարձայց
անդէն
ի
տուն
իմ
ուստի
ելի։
Եւ
որպէս
սուտ
թղթերովն
ձեր,
զանմեղ
եւ
զմիամիտ
աշխարհական
ժողովուրդքն
զարհուրեցուցանէք
սակս
կաշառի
եւ
արծաթոյ,
սոյնպէս
եւ
զվարդապետս
եւ
զքահանայս,
կամիք
ահացուցանել
սուտ
եւ
անիրաւ
եւ
խաբեբայ
բանիւ
եւ
գործով.
եւ
զայս
ի
միտ
չէք
ածել։
Թէ
այսպիսի
անպատեհ
անէծս
ո՞վ
պիտի
ընդունի,
թէ
ասէք,
թէ
դուք
չէք
ընդուներ.
նա
Աստուած
ի
վեր
կուընդունի,
նա
մեք
զայս
ասեմք,
թէ
Աստուած
արդար
է,
եւ
ոչ
անիրաւ,
եւ
վասն
անիրաւ
մարդոյ
բանին,
զիւր
արդարութիւնն
յանիրաւութիւն
ոչ
փոխէ,
եւ
անիրաւաց
բանիւ
զմարդ
ոչ
դատապարտէ։
Եւ
թէ
ասէք,
թէ
դուք
ոչ
ընդունէք
զմեր
գիրն,
սակայն
վարդապետքն
պիտի
ընդունին.
ահա՛
այս
եւս
յայտնի
է,
զի
վարդապետքն
ոչ
են
անտեղեակ
ի
գրոց
իբրեւ
զձեզ,
զի
գիտեն
յԱստուածային
գրոց
եւ
յօրինացն,
թէ
անիրաւ
անէծքն
ոչ
է
ընդունելի,
զի
անիրաւ
անիծիւք
՝
անիծեալն
ոչ
անիծանի.
ըստ
այնմ՝
Թռչունն
ի
բունոյ
իւրմէ
թռուցեալ՝
եւ
դարձեալ
ի
բոյնն
իւր
դադարի.
եւ
դուք
զայս
կու
մտածէք,
թէ
վարդապետքն,
որ
զմեր
գիրն
ոչ
ընդունին,
նա
անուանքն
մէջ
ի
աշխարհի
բանադրած
թող
լինի,
այն
մեզ
բաւական
է.
ընդդէմ
այսմ
զայս
ասեմք,
թէ
ահա
վարդապետքն
որք
ընդ
ամենայն
տեղիս
են
յիւրաքանչիւր
Աթոռս՝
ի
վանս՝
եւ
ի
գաւառս,
եւ
ոչ
են
ի
միում
տեղւոջ
եւ
կամ
ի
թագստեան,
եւ
բերանք
նոցա
ոչ
են
կապեալ,
եւ
կամ
լեզուքն
համրացեալ
եւ
պապանձեալ,
այլ
վստահ
եւ
համարձակ
հրատարակեն
ի
մէջ
ատենի
զձեր
անմահութիւն
ի
լուր
ամենայն
ժողովրդեանն,
եւ
ամենայն
ոք
որ
իմանայ
զձեր
անիրաւութիւն
եւ
անկարգութիւն,
զիա՞րդ
ընդունող
լինին
անպատշաճ
եւ
անիրաւ
բանից
ձերոց։
Եւ
արդ՝
այսպիսի
անուղղայ
բանիցս՝
ձեզ
շահ
եւ
օգուտ
մի
ոչ
լինի,
բայց
թէ
անուան
եւ
կարգի
թեթեւութիւն,
որ
ամենայն
յոռի
եւ
անպիտան
ոք՝
զձեզ
ի
բերան
եւ
ի
լեզու
առեալ
բամբասէ,
նաեւ
զվարդապետաց
բերանն
եւս
բանայք
ի
վերայ
ձեր,
զի
մեք
ոչ
զայնպիսի
շաղակրատանաց
անիրաւ
բանադրանքն
կու
ընդունիմք,
եւ
ոչ
զնոր
առաջնորդն՝
եւ
նուիրակն։
Դ.
Եւ
չորրորդ
անկարգութիւն
քո
այս
է,
որ
քան
զամենայն
չարագոյն
երեւի,
զի
զեկեղեցեաց
հիմն
ի
վեր
տապալեցեր,
քանզի
վասն
ագահութեան
քո,
զհիմն
եկեղեցւոյն
փորելով
հաներ
զնշխարս
սրբոց
Հռիփսիմեանցն,
որք
հաստատուն
սիւնք
էին
ամենայն
հաւատացեալ
քրիստոնէից,
եւ
պարծանք
մեծի
սրբոյ
Աթոռոյդ,
եւ
մանաւանդ
թէ
մեր
Հայոց
ազգիս.
եւ
դու
զայնպիսի
Աստուածային
պատուական
գանձն՝
հանեալ
վաճառեցեր
այլազգաց.
ո՞չ
ապաքէն
Քրիստոսի
զօրութիւնն
եւ
շնորհն
միաւորեալ
եւ
հանգուցեալ
է
յոսկերս
սրբոցն.
ըստ
այնմ՝
թէ
ահաւասիկ
ես
ընդ
ձեզ
եմ
զամենայն
աւուրս
մինչեւ
ի
կատարած
աշխարհի։
Զի
ով
ոք
որ
զսրբոց
ոսկերքն
պատուէ
զՔրիստոս
կու
պատուէ,
եւ
ով
ոք
որ
անարգէ,
զՔրիստոս
կու
անարգէ,
եւ
ով
ոք
որ
վաճառէ,
նա
զՔրիստոս
կու
վաճառէ.
եւ
դու
զայն
սրբոց
նշխարսն
վաճառելով՝
զՔրիստոս
վաճառեցեր,
եւ
ով
ոք
որ
զՔրիստոս
վաճառէ,
նա
ոչ
ունի
մասն
ի
Քրիստոսէ,
զի
այդ
ոչ
է
գործ
կաթողիկոսի,
այլ
Յուդայի,
որ
զՔրիստոս
արծաթոյ
վաճառեաց։
Զի
այսպիսի
չարիքս
քո
եղեւ
պատճառ,
որ
զաջն
սուրբ
Լուսաւորչին
հաներ
ի
սուրբ
Աթոռոյդ
եւ
ի
գերութիւն
մատնեցեր
յօտար
աշխարհ,
զայն
աջն
որ
պարծանք
էր
Հայաստանեայցս,
եւ
պահապան
տանս
Թորգոմայ,
տարագիր
արարեր
ի
մէջ
այլասեռից,
եւ
դեռեւս
կու
մեծաբանես
ի
վերայ
մեր
թէ
ես
կաթողիկոս
եմ։
Առանց
այն
սուրբ
Աջոյն՝
քեզ
ինչ
կասեն,
եւ
կամ
թէ
դու
ո՞վ
ես,
եւ
այժմ
մարդ
կու
հրաւիրես,
թէ
մեռոն
կու
օրհնեմ.
առանց
այն
սուրբ
Աջին՝
դու
ի՞նչպէս
մեռոն
կու
օրհնես,
զի
ի
մեր
Հայոցս
ազգի
մէջն՝
աւանդութիւն
է
եւ
սահման
յառաջնոց
սրբոց
հարցն՝
որ
Լուսաւորչի
սուրբ
Աջովն
՝
պիտի
օրհնուի
սուրբ
մեռոնն.
զամէն
կարգ
եւ
սահման
դու
պիտի՞
որ
խանգարես.
թողումք
զյայտնապէս
հոգեւոր
պոռնկութիւնն
ձեր,
որ
ի
մէկ
Աթոռի
վերայ
երեք
կաթողիկոս
էք
կարգեալ,
եւ
ոչ
թէ
մինդ
կացեալ
եւ
այլքդ
դադարեալ,
այլ
ամէն
մէկդ՝
ի
յիւր
գնացեալ
երկիրն
ինքնագլուխ
կաթողիկոսութիւն
առնէք,
եւ
ամենեւին
ոչ
Աստուծոյ
երկնչիք
եւ
ոչ
ի
մարդկանէ
ամաչէք.
զի
թէ
ասես՝
թէ
ով
է՛
յառաջ
եղեալ,
նա
է
կաթողիկոս,
նա
ահա
առաջինն
Դաւիթ
կաթողիկոսն
է.
եւ
թէ
ասես
նոքա
հրաժարեալք
են,
ահա
եւ
այն
հրաժարելոցն
մինն
դու
ես։
Ե.
Եւ
հինգերորդ
անկարգութիւն
ձեր
այս
է,
որ
յանդգնաբար
վստահացար
եւ
ձեռն
արկեր
ի
մեր
սուրբ
հաւատս,
զի
կամիս
զմեր
ուղղափառ
հաւատս
խախտել
եւ
տապալել,
եւ
զմեզ
ի
հերձուածողութիւն
եւ
յուրացութիւն
ձգել.
ֆռանգաց
հետն
միաբանելով
եւ
ձեռագիր
տալով՝
զՔաղկեդոնի
ժողովն
ընդունելով,
եւ
ի
Քրիստոս
երկու
բնութիւն
ասելով,
կամիս
զմեզ
ի
ներքոյ
այն
անիծիցն
մուծանել՝
զոր
ի
վերայ
Քաղկեդոնականացն
է.
զի
զայն
Գիշու
որդի
չ’Զաքարայն,
որ
Վանայ
դօլուաթաւորքն՝
զինքն
ի
Վարագայ
աքսորեալ
հալածեցին,
ոչ
թէ
այն
դօլուաթաւորքն
անիրաւութիւն
արարին
դմա,
այլ
յիրաւի.
զի
տեսին
զնորա
թերահաւատութիւնն
եւ
զչար
գործքն,
եւ
արժանի
չհամարեցան
այնպիսի
Աթոռոյն.
այլ
ի
վանիցն.
եւ
յերկրէն
եւս
հալածեցին,
եւ
զարժանաժառանգն
այնմ
Աթոռոյն
զՄարտիրոս
վարդապետն
նստուցին՝
որ
առաքինութեամբ
եւ
բարի
վարուք
հռչակեալ
է։
Եւ
զայնպիսի
արտաքսեալն
որ
վասն
չար
գործոցն
իւրոց՝
դու
զնա
ընդունեցեր,
եւ
արժանի
համարեցար
զնա
ընդհանրական
մեծի
սուրբ
Աթոռոյդ,
քեզ
նման,
քեզ
աթոռակալ
եւ
փոխանորդ
կարգեցեր.
նա
որ
զիւր
տունն
եւ
զաթոռն
Վարագ
աւերեաց,
դու
զնա
սուրբ
Աթոռոյն
Էջմիածնայ
շինօղ
համարեցար։
Այն
դօլուաթաւորքն՝
աշխարհական
գոլով
իմացան
զնորա
չար
գործքն,
տաղտկացեալ
զըզուեցան
ի
նմանէ,
եւ
աքսորեալ
արտաքսեցին
ի
Վարագայ,
եւ
դու
կաթողիկոս
գոլով
ոչ
իմացար.
զի
նոցա
դառն
երեւեցաւ,
վասն
այն
ոչ
ընդունեցին.
իսկ
քեզ
քաղցր
թուեցաւ,
վասն
այն
սիրով
ընդունեցեր.
նոյնպէս
եւ
ամենայն
չարքն
եւ
հերձուածողքն
՝
հաճելի
եւ
սիրելի
են
քեզ,
եւ
ամենայն
պարկեշտքն
եւ
ուղղափառքն՝
ատելի
եւ
թշնամիք
են
քեզ.
Եւ
ոչ
թէ
միայն
ընդունեցեր
զնա,
այլ
քեզ
փոխանորդ
կացուցեր
եւ
նուիրակ
կարգեցեր
եւ
առաքեցեր,
զի
ուր
եւ
գնաց
աղմկով
եւ
խռովութեամբ
ելից
զերկիրն.
մանաւանդ՝
քան
զամենայն
մեծ
չարիքն
այս
են,
որ
զքո
ձեռագիրն
ետուր
Փափուն,
թէ
ես
Մելքիսէթ
կաթողիկոս
Հայոց՝
իմ
ազգիս
վարդապետօք՝
եպիսկոպոսօք,
եւ
համայն
ժողովրդովք
հնազանդիմք
Հռոմայ
եկեղեցւոյն,
եւ
ընդունիմք
զժողովն
Քաղկեդոնի,
եւ
զտումարն
Լեւոնի,
եւ
նզովեմք
զԴէոսկորոս
եւ
համախոհք
նորա,
եւ
ասեմք
ի
Քրիստոս
երկու
բնութիւն
եւ
երկու
կամք.
եւ
այս
ձեռագրիս
օրինակն
Փափն
գրել
է
պասմայ
գրով.
եւ
յուղարկել
է
ի
Լեհ.
նոյնպէս
եւ
յամենայն
տեղիս.
թէ
Ազգն
Հայոց
ի
մեր
հաւատն
են
դարձեր.
այլ
եւ
ի
Վանատիկ
եւ
յայլ
բազում
տեղիս
գիր
է
գրեր
եւ
յղրկեր.
եւ
այս
գրոյս
մէկն
ի
Համիթ
է
եկեր.
եւ
զնորա
մէկ
օրինակն
Աւետիս
կաթուղիկոսն
է
տարեր
ի
հետն,
եւ
զմի
օրինակն
Համթեցիքս
մեզ
էին
յղրկել
ասելով՝
թէ
տեսէ՛ք
տեսէք
զմեր
կաթողիկոսիս
զխայտառակութիւնն.
զայսպիսի
հերձուածողն՝
դուք
ի՞նչպէս
կաթուղիկոս
կուընդունիք.
եւ
զայս
եկեալ
թուղթս
մեք
ամենեքեան
ականատես
եղեալ
ընթերցաք.
այս
ի՞նչ
բան
է
քո
արած
բանն.
զի
կամիս
երկրորդ
Եզր
լինե՞լ,
եզերիչ
եւ
խանգարիչ
Հայոց
Ազգիս.
զի
թէ
իբրեւ
զքաջ
հովիւ
հոգացօղ
եւ
խնամօղ
չես.
վասն
է՞ր
որպէս
զվարձկան
եւ
իբրեւ
զչար
գազան
պատառող
լինիս
բանաւոր
հօտին
Քրիստոսի.
զի՞նչ
կուզես
այս
ողորմելի
եւ
տառապեալ
ազգէս
Հայոց.
է՞ր
չես
թողուր
զիւրեանս
յիւրեանց
աղքատութեանն.
զի
թէպէտ
որ
Ազգս
Հայոց
մարմնով
ծառայ
են
եւ
աղքատ.
այլ
քրիստոնէական
ուղղափառ
հաւատովս
ազատ
են.
հոգւով
փարթամ.
եւ
հարուստ
օրինօք
եւ
պատուիրանօք.
ըստ
այնմ
թէ
Ցանկալի
է
նա
քան
զոսկի
եւ
քան
զակունս
պատուականս.
եւ
դու
կամիս՝
որ
աւազակօրէն
կողոպտես
եւ
մերկացուցանես
յօրինաց
շնորհացն
եւ
յուղղափառ
սուրբ
հաւատոյս
մերոյ.
զի
թէպէտ
մարմնով
տրտում
եւ
ի
չարչարանս
եմք
ի
յայսմ
աշխարհի՝
առաւել
քան
զայլ
ազգս.
բայց
հոգւով
ուրախ
եմք.
որ
ունիմք
ուղղափառ
հաւատ
քան
զայլ
ազգս
աղօթիւք
բազմաչարչար
նահատակին,
հաւատոյ
հօրն
մերոյ
Սրբոյն
Գրիգորի
Լուսաւորչին։
Եւ
դու
կամիս.
որ
զՍուրբ
Լուսաւորչի
ազգիս
ուղղափառ
սուրբ
հաւատս
զոր
ընկալաքք
ի
նմանէ,
զնորին
հիմն
քակել.
ոչ
այդպէս
է
որպէս
կարծես.
զի
մեք
ամենեքեան
հաստատուն
կեամք
ի
վերայ
ուղղափառ
սուրբ
հաւատոյս
մերոյ.
եւ
նզովեմք.
եւ
անիծանեմք
զհաւանօղսն
Քաղկեդոնի
սուտ
ժողովոյն.
եւ
զմիաբանօղսն
ընդ
Ֆռանկացն.
թէ
կաթուղիկոս
է՝
թէ
վարդապետ.
թէ
եպիսկոպոս.
թէ
քահանայ.
թէ
իշխան
եւ
թէ
ռամիկ
աշխարհական.
զի
կաթուղիկոսն
եւ
առաջնորդն
կարգեալ
են
վասն
հաստատութեան
հաւատոյ,
եւ
կարգաց
եւ
օրինաց
պահպանութեան.
եւ
ոչ
թէ
վասն
քակելոյ
զօրէնս
եւ
խախտելոյ
զհաւատս.
զի
մեք
ի
ձէնջ
օրինաց
հաստատութիւն
եւ
կամ
թիւրելոյն
ուղղութիւն
ոչ
տեսաք.
այլ
մանաւանդ
թէ
քակել
եւ
խանգարել.
վասնորոյ
մեք
այնպիսի
հայրապետ,
եւ
եպիսկոպոս,
առաջնորդ,
եւ
նուիրակ
չեմք
ընդունիր։
Եւ
թէ
կամիս
որ
ընդունիցիմք
զքեզ,
եւ
հնազանդիմք
հրամանի
քո.
զայն
առաջին
անկարգութիւնսն
զորս
գրեցաք,
զայն
չար
սովորութիւնսն
բարձ
ի
քէն.
եւ
ըստ
աստուածային
օրինացն
եւ
կանոնաց
շաւղացն
գնա.
մին
երկրի՝
եւ
աթոռի՝
որքան
առաջնորդ
կենդանի
է,
այլ
եպիսկոպոս
մի՛
օրհներ
եւ
առաքեր
ի
վերայ
նորա.
եւ
թէ
նա
վախճանի՝
նա
այն
երկրի
դօլուաթաւորաց
վկայական
գրովն՝
ընտրեա՛
զոմն
արժանաւոր.
որ
կատարեալ
է
ուսմամբ,
հաւատովն
ուղղափառ,
երկիւղած
յԱստուծոյ
եւ
օրինապահ.
եւ
ոչ
թուլամորթ
եւ
կամ
հերձուածօղ.
զնա
օրհնեա՛
եպիսկոպոս.
եւ
առաքեա
նոցա
առաջնորդ.
եւ
պատուիրեա
նմա,
զի
զգուշութեամբ
հովուեսցէ
զնոսա
մինչեւ
ի
մահն
իւր։
Նաեւ
քո
առաքեալ
նուիրակացն
եւս
պատուէր
տո՛ւր.
մի՛
յանդգնաբար
ի
զուր
զոք
բանադրել,
կարգաւոր
կամ
աշխարհական.
զի
թէպէտ
լինի
որ
վարդապետ
ոք
կամ
քահանայ
եւ
իշխան,
որ
զմեր
նախնի
հարցն
աւանդութիւնն
եւ
զկանոնքն
թիւրէ,
եւ
զուղղափառ
հաւատս
այլայլէ,
եւ
նոր
ինչ
հերձուածս
կամիցի
մուծանել
յեկեղեցի
Աստուծոյ,
պարտ
է
զի
այլ
ճշմարիտ
վարդապետօք
քննել
զայնպիսին.
եւ
ոչ
անիրաւութեամբ.
այլ
արդար
դատաստանաւ
զստոյգն
իմանալ.
եւ
ապա
ըստ
յանցաւորութեան
արժանւոյն
պատժել
եւ
դատապարտել
ըստ
չափոյն.
եւ
որոշել
յեկեղեցւոյ
մինչ
որ
զղջացեալ
գայցէ
յուղղութիւն.
եւ
ոչ
անխիղճ
մտօք
զանց
առնել,
այլ
ջանալ
ուղղել
եւ
արձակել.
զի
մի
ի
նոյն
կարճեսցին
կենաքն
եւ
երկոքին
միապէս
դատապարտին։
Եւ
դարձեալ
վասն
Սրբոց
նշխարացն՝
եւ
Լուսաւորչի
սուրբ
աջոյն.
ասեմք
թէ
որպէս
որ
հաներ՝
ջանա՛
եւ
հնարեա՛,
որ
վերստին
բերեալ
հանգուսցես
ի
սուրբ
Աթոռդ՝
յիւրաքանչիւր
տեղիսն.
զի
մեք
լսելով
ուրախանամք
հոգւով
եւ
գամք
յուխտ
եւ
երկրպագութիւն
սուրբ
տեղեացն.
եւ
դու
եւս
անդատապարտ
լինիս՝
եւ
ազատ
ի
մեղադրանաց։
Այլ
եւ
վասն
Ֆռանկաց
միաբանութեան.
զի
թէ
ստոյգ
է
որ
դու
չես
միաբաներ.
նա
Փափուն
գիր
մի
գրէ
ի
քեզանէ
եւ
յայլ
ամենայն
վարդապետաց.
որ
քո
մօհրն
եւ
վարդապետացն
եւս
ի
վերայ
լինի.
եւ
այն
չԶաքարիային
եւս
չարաչար
բանադրանք
մի
գրէ,
եւ
կնքէք
ամենայն
վարդապետքդ.
եւ
դիր
ի
մէջ
Փափոյ
թղթին՝
եւ
յղարկէ.
թէ
ոմն
չԶաքարիայ
անուն
վարդապետ՝
որ
ի
մեզանէ
նուիրակ
եկն
յայդ
կողմունքդ,
եւ
առանց
մեր
կամաց
եւ
գիտութեան
իմ
մօհրովս
սուտ
ձեռագիր
է
տուեալ
ձեզ,
եւ
իմ
անունս
է
հանեալ
որպէս
թէ
ես
Մելքիսէթ
կաթուղիկոս
իմ
ազգաւս
Հայոց
ի
հետ
Ֆռանկին
միաբաներ
եմ
եւ
զՔաղկեդոնի
ժողովն
կընդունիմ.
նա
սուտ
է.
ահա՛
մեք
զնա
չարաչար
պատժեցաք
եւ
որոշեցաք
յեկեղեցւոյ։
Նաեւ
այլ
յամենայն
քաղաքս.
որիշ
որիշ
գիր
գրէ
ի
վերայ
առաջնորդաց
եւ
իշխանաց.
թէ
ահա՛
ես
զայն
չԶաքարիայն
բանադրեցի.
թէ
ո՛ւր
եւ
հանդիպեսցի՝
մի՛
ընդունէք,
այլ
հալածեցէք
որպէս
զհերձուածօղ.
եւ
համարեցէք
զնա
որպէս
զպիղծն
Արիոս
եւ
Նեստոր.
թէ
զայս
առնես՝
կուընդունիմք
զքեզ
որպէս
զուղղափառ
կաթողիկոս.
եւ
թէ
ոչ,
դու
գիտես»։
